69.
ՁՈՐ
ԳՆԻՇԱՅ.
ԲՈՐ.
ԷՐԴԷՉ.
ԹՄԱՁՈՐ.
ՀԱՅՐԵՆԵԱՑ
ՏԱՓ
Ընդ
մէջ
ձորագետոյ
Մարտիրոսի
յարեւելից
եւ
մեծագոյն
ձորոյ
Կնիշիկ
գետակի
յարեւմտից,
են
ձորակք,
եւ
գետակք
մանունք
հինգ
կամ
վեց,
որք
ուրոյն
ուրոյն
ի
հարաւոյ
ի
հիւսիս
ընթացեալ
թափին
յԱրփա,
հանդէպ
միջոցի
բերանոց
գետոցն
Գուտենւոյ
Եղեգեաց
`
որ
յաջմէն
Արփայ:
-
Առաջին
ձորակ
անընդմէջ
Մարտիրոսի
`
ունի
զփոքրիկ
գիւղն
Բոր
(
Փոռ
ըստ
Քաջբեր
),
որ
նշանակի
եւ
ի
հին
Ցուցակին
Սիւնեաց.
բնակեալ
է
ի
Հայոց
50
տանց
գաղթելոց
ի
Պարսից
բաժնէ,
եւ
ի
սակաւուց
այլազգեաց.
այլ
ոչ
գիտեմ
զինչ
ի
հնութենէ
ունիցի.
վէմս
երկուս
հին
թուականօք
1273
եւ
1307
ամաց
`
ետես
Քաբերունի
եւ
գերեզմանսն,
բայց
այլուստ
բերեալս
համարի,
երկրորդն
ունէր
եւ
զայս
արձանագիր
ոչ
անթերի:
Ես
Սարգիս,
բարեխաւս,
հաւր
Թվին
ՉԾԶ.
Սահմանք
Բորի
գեղեցիկք
եւ
քաջաբոյսք
երեւին
գոլ.
իբր
կիսով
փարսախաւ
ի
Մտ.
կայ
Փաշալուի,
նոյնքան
հեռի
ի
Մտ.
ունի
զմեծագոյն
եւ
վայելչանիստ
գիւղն
Ազատակ,
առ
աղբերբ
վտակի
միոյ.
բնակիչքն
են
Հայք
գաղթեալք
ի
Պարսից
բաժնէ,
տունք
`
որպէս
թուի
`
աւելի
քան
զ
50:
Ի
հին
Ցուցակին
ոչ
յիշի,
այլ
ի
պատմչէն
կոչի
Ազատ.
չերեւի
եւ
հին
յիշատակարան,
զի
եւ
եկեղեցին
նորոգեալ
ունի
արձանագիրս
նորագոյնս,
որպէս.
Կամաւն
Աստուծոյ
մեք
Ազատակայ
ժողովուրդս
շինեցաք
զեկեղեցիս
ի
հայրապետութեան
Տեառն
Յակոբայ.
Ի
նորոգութեանն
ժամանակի
գտեալ
են
քշոցս,
ծընծղայս
եւ
բուրվառ,
գրութեամբ
անուանց
նուիրատուացն.
Յիշատակ
է
Աղայպակի
որդի
Կիրակոսին
`
ի
դուռն
Սուրբ
Ստեփաննոսի.
Թվին
ՌՃԻԶ.
+
Յիշատակ
է
Շաղս
որդի
Մարտիրոսին,
Ազատակի
Սուրբ
Ստեփաննոսի.
Թվին.
ՌՃԾԱ.
+
Յիշատակ
է
բուրվառս
Շոռութցի
Կրիքորի
որդի
Պետրոսին,
որ
ետ
ի
դուռն
Ազատակու
Սուրբ
Ստեփաննոս
Նախավկային.
Սակաւուք
ի
բացեայ
ի
միջի
աւերակայ
կանգուն
կայ
մատուռն
փոլրիկ,
արձանագրաւս
1623
ամի.
Յանուն
Աստուծոյ,
ես
աղքատ
Մէլիքշահս
շինեցի
Ս.
Ակոբ
…
նա
հանգիստ
Շաքարբէկին.
Թվին.
ՌՀԲ.
Հնագոյն
թուական
ի
խաչարձանս
գտաւ
ՉԿԲ,
որ
է
1313
ամի:
-
Ի
մերձակայ
բլրին
երեւի
եկեղեցեակ
մի
եւս
աւերակ,
Ս.
Մարինոս
կոչեցեալ,
ունելով
ի
վերնակողմանն
զԳուպախլու
կամ
Ղափախլու
գիւղ
25
տամբք
Թաթարաց,
եւ
առ
բերանովն
զԱխիլու
գեօղիկ,
առ
որով
կայ
հին
կարաւանատուն:
Համանման
ձորակ
մի
է
ի
Մ.
սորին,
որ
ի
վերնակողմանն
բարձու
ունի
զհին
գիւղն
Զեդեայ,
եւ
կոչի
այժմս
Զէյդի
կամ
Զեյթա,
բնակեալ
յայլազգեաց
տանց
`
20
կամ
առաւել:
Յուսալի
է
գտանել
ի
սմին
յիշատակս
նախնեաց.
Քաջբերունի
ետես
միայն
գերեզմանս
ոչ
հին
մահարձանօք,
որպիսիք
են.
Տիլան
որդի
Աւգին
Թվ.
ՌՃԽԲ.
Դ
Թվ.
ՌՃԿԲ.
Տէր
Օվանէսի
եղբօր.
+
Տապանս
կանգնեցի
Թվին.
ՌՃԿԲ.
Տիրզայի
խանին.
Գոյ
եւ
եկեղեցի
մի
աւերակ
ի
մերձաւոր
բլերն.
Հուպ
ի
բերան
գետակին
նշանակի
Ճաղագայի
գեօղիկ:
-
Ի
հարաւակողմն
ի
գլուխ
ձորակին
ամբառնայ
լեռնաբլուր
մի
բոլորշի
ի
Թուրքաց
կոչեցեալ
Գուրտ-գուլագ.
տաղը
(
Գայլականջ
):
Ի
ձորամիջի
երկուց
այլոց
մանունց
վտակաց
կայ
Գուրպան
քէսիլեն
(
Զոհկտուր
)
գեօղ:
Ի
Մ.
սոցին
խաղայ
հզօրագոյն
գետակ
Փուշագ-չայ
կոչեցեալ,
այլ
ոչ
նշանակի
շէն
յայն
անուն.
իսկ
ձորն
կոչի
եւ
Կօզլու
տէրէ,
այսինքն
Ընկուզաձոր,
եւ
են
իսկ
ի
նմին
ընկուզենիք
եւ
վայրի
վարդենիք,
այլ
եւ
հանքային
կրախառն
ցրտաղբերք
բուժիշք
համարեալ
բորոտութեան:
Ի
վերնակողմանս
ձորոյն
է
Գուրտ-գուլագ
գիւղ
Թաթարաց
40
տանց,
համանուն
վերոյգրեալ
լերին,
իբրեւ
մղոնաւ
ի
բացեայ
յարեւմտից
կուսէ,
յորում
եկեղեցեակ
մի
ամայի
ՌՃԳ
եւ
ՌՃՁԵ
թուականօք,
եւ
անթուական
արձանագրաւ
`
յայտնէ
զհին
եւ
զնոր
անուն
Ծուկրուկ
կամ
Ծկրիկ,
զի
ասէ.
Յիսուսի
Քրիստոսի
հրամանաւ,
մեք
Ծուկրուկոյ
ջամահաթս
կանգացրինք
Թուխմանուկ
եկեղեցիս,
յիշատակ
հոգոց
մերոց.
Հուպ
ի
Ծուկրուկ
կայ
աւերակ
եկեղեցի
մի
եւս,
յորում
է
խաշվիմի
գրեալ
է
յամի
1740:
Խաչս
յիշատակ
է
Խարոնին.
Թվին
ՌՃՁԹ.
Զտեղիս
այս
Հայք
կոչեն
ղրիկ,
երկու
քարեղէն
աւազանք
են
ի
նմին,
յորս
գայ
ջուր
ընդ
ստորերկրեայ
խողովակս:
-
Մերձ
է
ի
սա
աւերակ
բերդի
Վարդաբլուր
կամ
Վարդափուլ
կոչեցեալ,
թերեւս
հինն
Բերդիմայր
գիւղ
մեծ
`
որպէս
գուշակի
ի
տրիցն
(20
բեռն
).
թիկունք
լերանց
տեղւոյս
որ
սկզբնաւորեն
զաղբերս
գետոյն
Նախճուանի
`
ունին
արդարեւ
մայրիս:
Ի
Դաշխաչ
բլուրն
է
Ենկիճե
գիւղ
փոքր
հայաբնակ
25
տամբք,
որ
թուի
հինն
Նորիք,
ի
Մ.
ջրոյն
բացագոյն,
իսկ
առ
բերանովն
կամ
յանկեան
զոր
գործէ
`
կցելով
ընդ
Արփայի,
կայ
մեծ
գիւղն
Այար
կամ
Ագեար.
եւ
սա
թուի
հինն
Արաար,
տարածեալ
ի
միջի
այգեաց
եւ
սօսեաց,
բնակեալ
ի
գաղթականէն
Հայոց
կողմանն
Պարսից
իբրեւ
40
տեանց:
Ոչ
յայտնեցան
ի
սմա
հնութիւնք,
այլ
արժանի
քննութեան
է
ձորն
ողջոյն,
յորում
կան
ոչ
սակաւ
աղօրիք
խափանեալք
յեզեր
ջրոյն,
եւ
երկիրն
իսկ
հետաքննելի
է,
զի
ասի
ոչ
միայն
Ջերմուկս
ունել
թուաջուրըս,
այլ
եւ
խափանեալ
Կապարահանս:
Գեօղն
Այար
ընդ
մէջ
կայ
Մոզան
եւ
խառնըրդոց
Եղեգեաց
ընդ
Արփայի
կամ
Տատալու
կամրջի:
-
Ի
լեռնաձեւ
բարձրաւանդակի
արեւմտեան
ձորափին
կայ
բերդատեղի
Շօրձա
անուն,
ոչ
գիտեմ
որպիսի
շինուածս
ունիցի:
Ընդ
մէջ
յիշեալ
բարձրաւանդակիդ
եւ
արեւելեան
լեռնապար
անջրպետի
Գնչիշայ
`
կամ
փոքրիկ
ձորակն
Էրիչայ.
Մարմաս-տերեսի
կոչեցեալ
ի
Թուրքաց,
վասն
սպիտակ
կճափայլ
խըճիցն,
եւ
առ
բերանով
նորին
յԱրփայ
`
հին
գեօղն
Էրդէչ.
այժմ
թուրքաբնակ,
գեղեցկագիր
եւ
սօսիատունկ,
ի
հարաւոյ
կողմանէ
ունելով
բերդ
աւերակ
ի
գագաթան
քարաբլեր.
եւ
գերեզմանս
խանգարեալս,
յորս
խնդրելի
են
արձանագրութիւնք:
-
Յելից
հարաւոյ
գեղջն
ի
քարաբլրի
ուրեք
կայ
աւերակ
այլոց
հին
բերդի,
որ
կոչի
այժմ
յանուն
Շիրալի
խանի,
եւ
առ
ըստորոտով
նորին
յարեւելից
կուսէ
`
աւերակք
տանց
եւ
գերեզմանք
անգիրք.
որպէս
եւ
ի
Հս.
կուսէ
մնացուածք
բնակարանաց,
դուռն,
քարեղէն
սանդուղք
ելից
ի
բերդըն.
յայսմ
կողման
ածեալ
է
եւ
պարիսպ
կրաշաղախ.
քանզի
յայլոց
երից
կողմանց
անմատոյց
եւ
քարաբլուրն.
տասնիւ
չափ
սենեակք
են
ի
բերդին
եւ
ջրամբար.
զարդիս
մակաղատեղ
է
անդէոց
ամարանի:
-
Ի
վերնակողմանս
վտակին
երեւին
գերեզմանական
վէմք
ոչ
հինք.
քանդակօք
տանուտերանց
բազմելոց
ի
սեղան,
եւ
ձիոց
պատրաստելոց
ի
չու.
ի
միումն
գրեալ
է.
Ես
Վերտիչայի
(
Էրդէչի
)
տէր
Խաչումս
կանգնեցի
Խաչս
ի
փրկութիւն
հոգւոյ
Աբրհամին.
Յայլում
խաչվիմի
`
թիւ
ՉԻ,
որ
է
1271:
-
Վերագոյն
եւս
առ
աղբերբ
վտակի
կայ
աւերակ
գեօղն
Մէզրէ
կամ
Մոզրով,
եւ
յարեւմտից
նորին
առ
ստորոտով
Էրդիչ-պաշը
երկարաձիգ
լերին
`
աւերակ
Գանձակ
գեղջ.
որ
ոչ
յիշի
ի
հին
Ցուցակին,
այլ
ի
պատմութեան
Սիւնեաց
(
ԿԵ
):
Յէրդէչայ
մինչեւ
մերձ
յԱրփա
գիւղ
կամ
ի
գետաբերանն
Գնշինայ
`
խորաձոր
մեծի
գետոյն
Արփայի
կոչի
Շնղուլի-ձոր,
որոյ
քարաժայռ
դարափունք
անհեղեղ
կերպարանօք
երկուստեք
կարկառին
ի
մեծէ
բարձրութենէ,
ահեղագեղ
տեսլեամբ,
յորոյ
տափարակ
միջոցս
աճեն
թթենիք,
եւ
արտօք
են
անդէոց:
Քննող
վայրացս
Քաջբերունի
`
փոքրիկ
իմն
օրինակ
կամ
նմանութիւն
ասէ
զձորատեղիս
`
մեծի
պահակին
Ալանաց
(
Դարիալ
):
Թմաձոր
կամ
Ձոր
Գնշինայ.
-
Մեծագոյն
եւ
նշանագոյն
է
քան
զնախագրեալ
ձորակսն
արեւմտագոյնս,
ձուաձեւ
իմն
ձգեալ
յԵլ.
հարաւոյ
ընդ
Մ.
Հս.
եւ
պարսպեալ
յերից
կողմանց
լերամբք,
Էրդէչայ
`
յարեւելից
(
Էրդիչ
պաշը
),
Թալեալին
?
-
գայասը
(8580').
ի
հարաւոյ,
որ
անջրպետէ
ընդ
գաւառն
Նախճաւանի
`
Խաչիկ
եւ
այլ
երկարաձիգ
պարու
լերանց
յարեւմտից.
իսկ
ի
Հս.
գետն
Արփա
ձեւէ
զսահմանն.
Գետակն
որ
ի
հարաւայնոց
անտի
լերանց
յայլեւայլ
վտակաց
հաւաքեալ
`
նախ
ընդ
հիւսիս
եւ
ապա
ընդ
արեւմուտս
կոյս
խաղայ,
վերստին
դարձեալ
ընդ
հիւսիս
`
թափի
յԱրփա,
յելից
կուսէ
համանուն
գեղջն,
եւ
այժմ
յանուն
Կնիշիկ
գեղջ
այսպէս
կոչի.
եւ
զի
սա
ի
հնումն
կոչէր
Գիշին
`
այսպէս
եւ
զգետն
արժան
համարեցայ
կոչել
ի
հայումս:
Այլ
բան
մի
պատմչին
Սիւնեաց
(
Գլ.
ԿԵ
)
որ
ասէ
զԲուպակայ
իշխանէ
տուեալ
կալուածս
Նորավանից
`
«
զԱգարակն
Աղբերիս
իւրով
սահմանօքն
ջրարբի
եւ
անջրդի
վայրօք,
մեծ
ձորովն
որ
Թմաձոր
կոչի
եւ
Գնշեաց
սահմանովն
մինչեւ
ի
Գանձակայն
`
որ
Հայրեացն-տափ
կոչի
»,
ցուցանէ
ինձ
զայժմեան
Կնիշիկայ
գետն
եւ
զձոր
`
լինել
նոյն
Թմաձոր,
որ
յօրինակի
ուրեմն
գրոցն
գրի
Քթմաձոր,
որպէս
եւ
Հայրեացն
տաճ
`
Հայրենեաց
տափ,
եւ
թուփ
սա
անուանեալն
այժմ
Էրգիչ-պաշը,
որ
է
իսկ
արդարեւ
անջրպետ
Գանձակայ
եւ
Գնշինայ:
-
Ի
լերինս
որ
ի
հարաւոյ
Կնիշիկայ
գտանին
քարացեալ
ժժմակք: