Սիսական

86. ՏԱԹԵՒՈՅ ՎԱՆՔ. ԵԿԵՂԵՑԻՔ. ՅԻՇԱՏԱԿՔ

Անմարթ  է ստորագրել զտեղիս ` մինչչեւ ընթերցեալ զջերմաջերմ բանս պատմչին Սիւնեաց, որ ` վասն նախորդաց իւրոց ասէ, բնակեալս « ի գեղեցկավայր տեղւոջս, որ իբր բարձր գիտանոց հայի ընդ արեւելս ի բազում գաւառս, հանդէպ լերանցն Դիզափայտու, ուր բազմութիւնք սուրբ վկայիցն հանգուցեալ կան, յոյժ առողջասուն, եւ վայրն հարթայատակ, շրջապատեալ  բարձր եւ սուր լերամբք իբր կարակնակերտ կիսաբոլոր: Յառաջոյ վանիցն ձորք եւ խոխոմք խորագոյն, յոյժ ընդարձակագոյն եւ գեղեցիկ. ընդ որ անցանէ ահագին դնդնչմամբ գետն Որոտան. եւ ձորն այն լի ազգեստանօք, եւ դրախտացեալ զանազան բուրաստանօք: Եւ էր ի տեղին ի վերայ բարձրագոյն քարին ` եկեղեցի խրթին, անտաշ վիմօք կրաշաղախ ձուլեալ, յոյժ ի հին ժամանակաց, յաւուրց անտի Սրբոցն Ներսիսի եւ Սահակայ. եւ սակաւ կրօնաւորք մշտաջան ճգնութեամբ բնակէին ի նմա. եւ էր տեղին հեռի յամենայն հինից թշնամեաց. զի միջոց էր աշխարհին, յանքոյթ եւ ի զառանց տեղի. եւ ամրացեալ ի մէջ երկուց արքունական գահոյիցն, Սիւնեաց եւ Բաղաց »: Գեղահայեաց գիրք տեղւոյն, բարձր եւ սուր լերինքն, եւ անուանք իսկ մերձաւորին ` Թանահտի, եւ նոյն իսկ Տաթեւու, կարծեցուցանեն ինձ մեհենատեղի ոչ աննշան լինել վանատեղւոյն, եւ սրբեալ ի պաշտօն Աստուծոյ ճշմարտի ` ի Ս. Լուսաւորչէ կամ յորդւոց նորին, որոց ուղեկից իշխանքն Սիւնեաց որք … գնացին ի Կեսարիա եւ ի մեծն Հռոմ, եւ յայլեւայլ ժամանակս, որք բազում փափագանօք ժողովեալ էին … զնշխարս առաքելականս եւ հայրապետականս եւ մարտիրոսականս ի գլխաւոր եւ յերեւելի Սրբոցն ». էր ինչ որ աստ եւ էր որ յայլեւայլ կողմանս եւ ի հայրապետանոցին Սիւնեաց պահէին. ի վրդովել աշխարհիս ընդ լծով իշխանութեան այլազգեաց եւ ի փոփոխել կայից իշխանաց եւ եպիսկոպոսաց, « խնդրեալ յիշխանացն ` եպիսկոպոսացն  Սիւնեաց  զտեղիս զայս, եկին եւ բնակեցան  ի սմա … բայց զերբն եւ զառաջին եպիսկոպոսն որ աստ եկն ` ոչ ծանեայ. միայն ի Տէր Գէորգեայ եւ այսր գտի նշան.. բայց գիտեմ զի բազում ժամանակօք բնակեալ էին անդ »: Տէր Գէորգ եկաց եպիսկոպոս յերկրորդ  քառորդի Թ դարու. բազում ժամանակքն թուեցուցանեն  ողջոյն դարս. քանզի յիշատակագիր Շահանդխտոյ ( որ տեսցի սուղ ինչ յետոյ ), յելս Է դարու կամ առ անագան ` ի սկիզբն Ըին ցուցանէ արդէն  նշանաւոր  լինել եկեղեցւոյն Տաթեւոյ ` որում աւանդեաց նա ընդարձակ  կալուած: - Ո ոք եւ իցէ առաջին եկն ` եբեր ընդ իւր զսպառ սրբութեանցն ` զաստուածամուխ  սուրբ Նշանն ` որ էր ի կենարար  փայտէն, բերեալ ի յունական աշխարհէն, եւ ընձեռեալ  եպիսկոպոսացն Սիւնեաց, ի պահպանութիւն վիճակելոյս սոցա առաջին իշխանացն … եւ զաստուածընկալ  Խաչն Բարգենեան որ ի Վասակայ որդւոյ Բարկայ որդւոյ Անդոկայ `  կազմեալ էր յարծաթոյ, ի չափ հասակի առն իմոյ, եւ ունէր յինքեան  մասն ի փրկական  փայտէն … Ընդ որս էր եւ նշխար մեծին Յովհաննու, եւ Ստեփաննոսի  Նախավկային եւ ԺԱ առաքելոյ, եւ Սրբոյն Գրիգորի, եւ աջ Սրբոյն Հռիփսիմեայ ` նոյն մարմնովն ` եւ այլ բազումք որոց ոչ գոյր թիւ. եւս եւ գերազանցն  մարդկային բնութեան ` Հերք Սրբուհւոյ Աստուածածնին: Զայս ամենայն բերեալ հանգուցին ի  սուրբ եկեղեցւոջ ` եւ կազմեցին զսա փարթամ գանձարան աստուածութեանն »: Չէր անդէպ անթիւ ասել զՍուրբն եւ զսրբազանս, եթէ էին անդ հաւաքեալ 9800 Սրբոց նշխարք, որպէս գրեն յիշատակագիրք ոմանք ի յետին դարս:

Յայտնագոյն ժամանակ հաստատութեան եւ շինութեան եպիսկոպոսարանին  եւ վանացն ` սկսանի յաթոռակալութենէ Դաւթի եպիսկոպոսի ` յաջորդին Գէորգեայ, որ եւ յամի 839 գնեաց ի Փիլիպպէէ նահապետէ Սիւնեաց 10, 000 դրամոյ զշուրջ սահմանս նոցին, որպէս վերագոյնդ գրեցաք ըստ պատմչին. « եւ գրեցին կտակ յաւիտենական, եւ կնքեցին իւրեանց մատանեաւ ». եւ յետ ամաց հնգից (844) նոյն « Փիլիպպէ ` ըստ իւրում մեծահաւատ եւ մեծախորհուրդ բարեպաշտութեանն ` կամէր փարթամացուցանել զվանս Տաթեւոյ, եւ կենսացուցանէր զամենայն արտաքին եոյսն իւր ` յիմանալին եւ յանեղծն. միաբանեալ սուրբ եկեղեցւոյն եւ զոգի իւր ի Ս. Խաչն եւ ի Տէր Դաւիթ. ընծայէ զմեծագոյնն պարգեւ ` զսեպհական գիւղն իւր զՏաթեւ ` ի սուրբ եկեղեցին, հաստատուն եւ անխախտ պայմանաւ … եւ է այսպէս վճիռ գրին. « Յերկերիւր իննսուն եւ երեք թուականութեանս Հայոց, որպէս կամ եղեւ ինձ Փիլիպթէի որդւոյ Վասակայ Սիւնեաց Տեառն, ետու զՏաթեւ վասն իմ հոգեացս ` ի ձեզ ի Տէր Դաւիթ ` Սիւնեաց եպիսկոպոս, յիմ հորէն յիս հրիտակ հասեալ էր. անխու, էշքարէ, ամենայն սահմանօք լերամբ եւ դաշտիւ, այգեօք եւ ընկոյեօք, մարգագետնօք եւ ջաղացանով, եւ որ ինչ համօրէն սահմանք են. եւ մի ոք իշխեսցէ յետ իմ անցման ` իմ որդիք կամ եղբարք կամ այլ  խոստակգարք, հեռացուցանել զայդ գիւղդ յայդ եկեղեցւոյդ եւ ի Ս. Խաչէդ. եթէ ոչ ` նզովեալ լիցի յԱստուծոյ եւ ի սուրբ եկեղեցւոյդ եւ ի Ս. Խաչէդ, եւ ի Հոեւոր Տեառնէ անէծս կրեսցէ: Ես ետու ամենայն սրտի մտօք ի ձեզ ` ի Տէր Դաւիթ Սիւնեաց եպիսկոպոս, վայելել խաղաղական կենդանութեամբ, եւ որ յետ ձեր այլք նստին յաթոռդ ` վայելեցէք մինչեւ ցգալուստն Քրիստոսի », եւ այլն: Վկայ եւ ձեռնարկու վճռագրին նշանակին ութ աւագ իշխանք Սիւնիք, երեքին որդիք իւր, եւ հնգետասան յազատաց իւրոց, եւ ինն վանահարք եւ երիցունք, յորս Գրիգոր ` դրաներէց, եւ միւս Գրիգոր ` Սիւնեաց վարդապետ, Մանկիկ ` Ծղկաց քորեպիսկոպոս: Զայս վճռագիր ունէր ի ձեռին պատմիչն Ստեփանոս յետ 550 ամաց, եւ « մատանեալն որ կայր ի վերայ մագաղաթի, ասէ, ունէր վեց կնիք զմեծամեծ իշխանացն վասն առաւել հաստատութեան »:

Յորդորեալ աստի եւ այլոց իշխանաց ձեռնարկողաց վճռագրին ` յաւելին եւ ինքեանք տուրս. որպէս, Հրահատ Տէր Կովսական գաւառի ` զգիւղն Նորաշինիկ, գրեալ ի նմին ամի, 844, հաստատուն վճռագիր եւ կնքեալ մատանեաւ իւրով եւ Գրիգորի Սիւնեաց Տեառն: Յերկոցուն եւս վճռագրոց յայտնի ` զի եկեղեցի ժամանակին ` շինեալն ոչ յաւուրց Ներսիսի եւ Սահակայ, այլ յեպիսկոպոսաց եկելոց այսր եւ բերողաց երկոցուն պատուական Խաչիցն, ի նոյն անուն Ս. Խաչ կոչէր. իսկ յայսմ ժամանակի յամի 848, « երանելի եւ փառաւոր իշխանն Փիլիպպէ ` շինէ եկեղեցի մի գեղեցկաշէն ` մերձ հին եկեղեցւոյն, ի հարաւոյ կողմանէ, յանուն Ս. Լուսաւորչին Գրիգորի. եւ ինքն վախճանեալ դնի անդէն ի դրանն … իսկ եպիսկոպոսն Դաւիթ կամեցաւ մեծապէս կարգել յիշատակ մեծի երախտեաց նորա ամ յամէ, եւ արձանացոյց գրով »: - Սողոմոն որ յետ Դաւթի եւ Յովհաննու եկաց եպիսկոպոս Սիւնեաց ի յետին կէս Թ դարու, « մեծաջան ճգնութեամբ զարդարեաց զսուրբ աթոռս զանազան կարգօք. եւ էր հանդիպեալ սմա մասն ինչ յաստուածաբարձ խաչէն ` որ ունէր յինքեան նիշս ներկուածի արեամբն Յիսուսի, յորմէ ահագին եւ մեծամեծ նշանք լինէին. տայ կազմել խաչ յոսկւոյ ի մեծարհեստ ճարտարաց եւ զարդարէ մեծագին ակամբք եւ մարգարտով, եւ դնէ ի նմա զփայտն, եւ գրէ ի վերայ զիւրն անուն. եւ ընծայէ ի սուրբ եկեղեցին, եւ տայ ի Ս. Խաչն. եւ գրէ ինքեան յիշատակ կտակաւ », յամի 881. յորում ծանուցանէ զի զկոսավար Խոտ գեղջ տուեալն ի Տէր Գէորգայ ի կալուած Ս. Խաչին եւ յայլոց յափշտակեալ, դարձուցանէ ի նոյն. եւ յաւելու զԳարատափ ` գնեալ ի Հրահատայ իշխանաց իշխանէ 1200 դրամի, որ յայտ է թէ սահմանակից էր Խոտայ, զի տէր սորա Վասակ նախ ձեռնարկէ ի վճռագիրն. եւ զմասն « Աղբնոյն շինին ( յորոյ ) առաջեւ էր երեք դուր երկիր »: - Տասն ամաւ յառաջ (871), Ջուանշէր իշխան որդի Սահակայ Տեառն Սիւնեաց փոխանակեաց զԱրուքս գիւղ իւր որ ի Բաղս ` եւ ետ ի Ս. Խաչն, փոխանակ Բեխ գեղջ Կովսականի, եւ էառ զայն, երկուստեք հաւանութեամբ գրեալ վճիռ: Եւ եւս յառաջագոյն յամի 867 Քուպիդուխտ դուստր Վասակայ նորոյ նահապետի տերանց Սիւնեաց եւ կին Հրահատայ իշխանի, անորդի գոլով. զիւր սեփական գիւղն Մաճ որ ի Բաղս, զժառանգեալն յեղբօրէ իւրմէ յԱտրներսեհէ, եւ յ ' առնէ իւրմէ Հրահատայ, պարգեւեալ էր ի Ս. Խաչն, հաստատուն վճռագրով: - Յաջորդեալ զՍողոմոն ` Տէր Յովհաննէս, որ ամս երկար եղեալ էր յեպիսկոպոսարանին եւ փակակալ եկեղեցւոյ Ս. Խաչին, « տեսանէր ( զայն ) հնացեալ ի բազում ժամանակաց, նաեւ ի շարժմանէ իսկ խարխալեալ, երկիցս եւ երիցս երեւեալ նմա հրեշտակ ` հրամայէր քակել զայն եւ շինել նոր եւ մեծ « յանուն սուրբ  եւ գլխաւոր  Առաքելոցն, Վիմին Պետրոսին եւ առաքելոյն  Պօղոսի … եւ իւրով մականաւ ծրագրէր զտեղին ». զոր ծանուցեալ նորա միաբանիցն եւ ամենայն իշխանաց Սիւնեաց, յորդորէին եւ ձեռնտու լինէին ի շինութիւնն. գլխովին իսկ մեծ իշխանն Աշոտ եւ եպիսկոպոսն Տէր Յովհաննէս ` մեծամեծ ծախիւք եւ աշխատութեամբ կային ի վերայ գործոյն. եւ աստուածային  կամակցութեամբն սկիզբն առնեն շինուածոյն եւ արկանեն հիմն յ ' ՅԽԴ (895) թուականին Հայոց ». որպէս եւ արձանագրեաց իսկոյն ի սկզբան շինուածոյն.

Յամին յորում թուականն Հայոց ՅԽԴ էր, եւ Զատիկն ի նաւասարդի Դ, ես Տէր Յովհաննէս որ երկրորդ կարգեցայ եպիսկոպոս Սիւնեաց զկնի Տեառն Սաղաւմաւնի, արարի սկիզբն շինուածոյ եկեղեցւոյս մարդկան. ի տաշածոյ վիմաց եւ ի քերածոյ քարանց, գաղատոսաշէն  իմն յարմարեալ, ակնախտիչ տեսողաց. ի 100 կանգնոյ բարձրութիւն նորա, եւ ի 48 կանգնոյ երկայնութիւն  նորա, եւ ի 24 կանգնոյ լայնութիւն նորա, ունելով յինքեան չորս խորանս ` բաց յաւագ խորանէն, եւ ըստ Սողոմոնեան յարկին կամ Զօրարաբելեանին կառուցեալ ի մէջ տանն երկուս սիւնս հրաշակերտս. զԲոյոս եւ զՅաքում, որք հաստահեզոյս խարսխօք եւ բարձրաբերձ  թակաղակօք պարաբարձեալ ունին զահագին թանձրութիւն երկնաձեղուն քարակարկառ յարկին. եւ այս ի խորհուրդ երկուց գլխաւոր առաքելոցն ` Պետրոսի եւ Պօղոսի, յորոց նշխարացս եդան ի ներքոյ սեանցս. եւ բազմութիւնք սրբոց նշխարաց անդ գումարելոց … եդան ի հիմունս եւ յանկիւնս եկեղեցւոյն »: - Այժմեան չափ եւ ձեւ կաթողիկէի  վանացս ոչ պատշաճի ըստ ամենայնի ` ստորագրութեան պատմչիդ.  եւ այս ի սակս կրկին շինութեանց, որպէս տեսցի յառաջիկայսդ: « Կանգնէ եւ մերձ եկեղեցւոյն ` հանդեպ դրանն հարաւոյ: Սիւն մի զարմանալի, յանուն Սրբոյ Երրորդութեանն, ի մանր քարանց պատուածեալ, ի չափ երեսուն կանգնոյ, պարսպէ եւ զեկեղեցին սրբաքարով,  եւ ապա զՎանսն  կոփածոյ քարամբք: Եւ զի էր նիստ տեղւոյն անյարմար, հարթէ  զթանձրութիւն գետոյն, եւ զխորութեան վայրսն  բարձրացուցանէ կրաշաղախ որմովք: Շինէ եւ Գաղտանոցս գետնափորս ի ներքոյ վանիցն ծածուկ երկրաւ, բազում տունս եւ դարանս ի պէտս եկեղեցւոյն, եւ հարթեալ հաւասարեալ զվայրն ` շինէ եւ սրբաշէն Տրապեզս եւ Գորժատներս, Համբարանոցս եւ Սրբատունս եւ Գրատունս: Եւ ի դրան եկեղեցւոյն ` Տուն աղօթից, եւ տեղի Դամբանի իշխանաց եւ եպիսկոպոսաց Սիւնեաց … Եւ պայծառանայր ( տեղին ) քահանայական  եւ կրօնաւորական  դասուք ի չափ հինգհարիւր եղբարց. լի էր եւ ծովամատոյց փիլիսոփայիւք  երաժշտական երգոց. ճոխ էր եւ Վարժարանն վարդապետական  կրթութեամբ. նա եւ արհեստաւորք Նկարչացն եւ Գրողացն ` անհամեմատք: Ապա խնդիր լինէր աշխարհախումբ հանդիսի, առ ի կատարել զնաւակատիս  մեծի ի տոտուածահրաշ տաճարին ». յոր եկին թագաւորն  հայոց Սմբատ Ա Յովհաննէս կաթողիկոս  Պատմչին, Գազիկ Տէր Վասպուրականի եւ յետոյ թագաւոր: Աղուանից կաթողիկոսն Սիմեոն, ամենքին սոքա իւրեանց իւրեանց իշխանօք եւ եպիսկոպոսօք որպէս եւ ամենայն իշխանք Սիւնեաց եւ ուխտ եկեղեցւոյն եւ վանականքն. եւ յետ ցայգապաշտամանն ` « ընդ լուսանալ առաւօտուն ` զգեստաւորեալ սուրբ հայրապետացն  եւ ամենայն եպիսկոպոսացն, ելին ի բեմն եւ կատարեալ զհոգեւորական  օրհնութիւնն օծանէին աստուածագործ իւղովն, եւ յասելն ` Օրհնեսցի, օծեցի, ամենայն բազմութիւնն այնքան հնչեցուցանէին զԱմենն, մինչ թուէր լսողացն ահագին որոտմունք եւ ճայթումն յամպոց հրեղինաց եկեալ. եւ դղրդէր երկիրն եւ շարժէր վայրն … Եւ այսպէս կատարեալ զօրհնութիւնն ` ութ օր նաւակատիս առնեն ի փառս Աստուծոյ »: Ոչ երկբայիմ զի քան զնկարագիրդ ` մեծափառ եւս էր աշխարհախումբ հանդէսն այն, որոյ նման թերեւս հալիւ ուրեք երբէք եղեւ ի Հայս ի միջին դարս, բայց եթէ որ սուղ զկնի ի նաւակատիս Աղթամարեան շինուածոց Գագկայ, որ եւ ճարտարագոյն հանդիպեցաւ հռչակողի, Թովմայի Պատմչի: « Բայց թագաւորն ( Սմբատ ) եւ իշխանքն Սիւնեաց տեսեալ զայնպիսի հանդէս եւ զայնքան չքնաղագոյն յօրինուած, առաւելապէս սիրեն եւ պատուեն զտեղին եւ մեծ տրօք փարթամացուցանեն, եւ յոյժ ընդարձակեն զսահման տեղւոյն ». Թագաւորն գանձագին արարեալ պարգեւեաց կաթողիկէին ` աւանս եւ գեօղս, զԿարճաւան ի Մեղրաձորի, զՀարժիս ի սոյն սահմանս, զԽորասանիբակ ի Սոթս, զԳոտող վանս ի Գառնի ձորի. Աշոտ գահերեց իշխան Սիւնեաց ` զՑօղունի ի Հաբանդ, զԲնունիս ի Ծղուկ, եւ ի սոյն սահմանս ` զՑուր եւ զՑուրագետ, զՏանձատափ եւ զԴեղձաձոր. իշխանք Բաղաց ` զՏաշու եւ զԵղէգն. Սուփանեանք ` զԱրիտ ի սոյն սահմանս, իսկ յիւրեանցն ` զԿտկոյս. եւ տիկինն Սիւնեաց ( քոյր Սմբատայ ) զԾածարդ եւ զՔարատնիս. Համասպուրհի դուստր Բաբգենի իշխանի ` զՀալիս գիւղ ամենայն սահմանօքն: Եւ զայսոսիկ ամենայն վաւերացուցին իշխանքն Սիւնեաց վճռագրաւ եւ սահմանագրաւ հրաւիրելոցն, թագաւորին, կաթողիկոսին, եւ իշխանաց աւագաց. զոր եւ յետ 400 ամաց, ասէ պատմիչն, « տեսեալ զայս ամենայն նամակ վճռի ձեռագիր իւրեանց իսկ շնորհողացն, հնացեալ եւ ծայրատեալ. զոր ի բազմացն ` զսակաւն կարացաք ընթեռնուլ. եւ վասն երկարութեանն տաղտկութիւն համարեցաք լսողացդ … բայց զմեծագոյն սիգէլն ` որ զշրջակայ սահմանն ցուցանէ ` գրեցից աստ »:

Յաջորդն Յովհաննու, Տէր Յակոբ Դունացի (918 - 958) եղբօրորդի եւ ձեռնասուն Յովհ. Զ կաթողիկոսի օծեալ ի նմանէ, եւ « եկեալ բազում եւ երեւելի կայիւք պայծառացոյց զսուրբ եկեղեցին, եւ փարթամացոյց առաւել քան զառաւել … Սա … գանձագին առնէ զջուրն Ձագեձորոյ որ Վարարակն կոչի, ի Տեառն Փիլիպպէէ որդւոյ Վասակայ ( որդւոյ Ա Փիլիպպէի ) ընդ 12, 000 դրամի եւ մի լուսաւոր ջաւահիրի … եւ բերեալ ի Ցաքուտն որ հանդէպ վանիցն ` յայնկոյս գետոյն. եւ արար զամենայն վայրն առապար եւ փշալից ` վարդուտ եւ տնկալից. տնկեաց բազում այգիս եւ որթս սորեկս, էարկ տունկս ի զանազան պտղաբերաց, ձիթենիս եւ թզենիս եւ նռնենիս, եւ յամենայն մրգաբերաց. արար դրախտս զարմանալիս. եւ զարդարեալ զբոլոր վայրն ընդարձակագոյն թանձրախիտ ծառովք եւ քաջուղէշ որթովք, ի վայելումն եղբայրութեանն, եւ ի պէտս ամենայն կարօտելոց եւ աղքատաց: Եւ ապա տեսեալ բլուր մի գեղեցիկ ի մէջ դարաստանաց, եւ հարթեալ զգլուխ նորա ` արար պարսպափակ, եւ ելից զմէջն իբր բարձր դիտանոց, որ հայէր ի վերայ ամենայն այգեստանոյն. եւ շինէ ի վերայ նորա գմբեթայարկ խորան մի յոյժ հրաշակերտ յօրինուածովք. եւ զորմ եւ զձեղուն նորա ետ զարդարել նկարչաց զանազան երանգօք. նկարել զամենայն տնօրինական եւ տէրունական պատկերս եւ զառաքելոց եւ զհայրապետաց, եւ բոլոր շուրջ զեկեղեցեաւն ` սրահակս գաւթաց, եւ գրէ ինքեան արձան յիշատակիս, յամին 932: - Երկամաւ յառաջ (930)» Այս Յակոբ ետ ածել նկարիչս եւ զաւռախս ` որ է պատկերագործ, ի հեռաւոր աշխարհէ, Փռանգ ազգաւ, եւ զլուսաճեմ յարկս աստուածաբնակ տաճարիս բազում եւ անհուն ծախիւք ետ նկարել զբովանդակն, ի վերուստ մինչեւ ի վայր. եւ զփրկչական պատկերն ` յոյժ ահաւոր տեսչեամբ ետ նկարել հանդիպակշիռ աստուածագործ սեղանոյն, ի վերոյ, զբոլոր երկինն աւագ կամարին, եւ ներքոյ նորա շուրջ զսեղանովն ` զմարգարէական եւ զառաքելական եւ զհայրապետական կենդանագրութիւնս ` յոյժ խորհրդաբար. նմանապէս եւ զբոլորն համակ զարդարեաց, այնքան ` զի տեսողաց տեսարանքն շլանային ի նայելն, եւ երբէք ոչ թուէր ի դեղոց եւ յերանգոց յօրինեալ, այլ համայն կենդանիք. յորոց զարհուրեալ խուսափէին տեսողքն: … Եւ ապա մեծաժողով հանդիսիւ կոչեաց զկաթողիկոսն Հայոց բազում եպիսկոպոսօք եւ զիշխանսն, ի նաւակատիս օրհնութեան եւ սրբագործութեան պատկերացն. ոչինչ ընդհատ քան զառաջին հանդէսն ` որ վասն օրհնութեան տաճարին »: - Տասն ամաւ յառաջագոյն (920) Սմբատ Տէր Սիւնեաց պարգեւեաց վճռագրով զգեօղն Կտկոյս որ ի Գեղաքունի, « Ի Սիւնեաց եպիսկոպոս ի Տէր Յակոբ, ի մեր Ս. Խաչն, եւ ի լուսաճեմ եւ յաստուածաբնակ սուրբ եկեղեցիսն, վասն հոգեաց մերոց », եւ Տէր Յակոբ պատուիրեաց գրով եւ կնքով ` անմոռաց կատարել զյիշատակ Տեառն Սմբատայ, եւ հայցել թողութիւն մեղաց նորա, եւ ամ յամէ մին քառասունս առնել նմա »: - Սորա հօրեղբայրն Փիլիպպէ ` վերոյգրեալն, պարգեւեաց ի Ս. Խաչ երկուս գեօղս ի Հաբանդ գաւառի ` զԱղուերծ եւ զՅուրականխոռ, գրելով ի վճռին յամին 943, եթէ. « իմացայ եւ ծանեայ զի վաղն թառամելոց է ամենայն մարդ իբրեւ զխոտ, եւ թօթափելոց է ամենայն փառք մարդոյ իբրեւ զծաղիկ խոտոյ. եւ սարսափմամբ սասանեալ դողաց անձն իմ, եթէ իբր փրկեցոյց. ապա յոյս եդեալ յայս աստուածաբնակ ուխտս ` ստացայ զՍուրբ Խաչս յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ ընծայեցի լիապտուղ հաւատով … եւ ետու իւր սահմանորդ բոլոր ` լերամբք եւ դաշտովք, հողով եւ ջրով, այգօք եւ ընկուզօք, ջրաղացովք եւ ամենայն մտիւք »: - Յամի 935 Ձագիկ իշխան Բաղաց փոխանակեաց Յակոբ զգիւղ իւր Տալտակերտ ընդ Վաղաւեր գեղջ Գեղաքունւոյ, « զոր տուեալ էր վաղ ժամանակօք Տիգրան մեծ նահապետ ի Սիսական տոհմէ ի սուրբ եկեղեցին Տաթեւոյ »: - Մեծոգի, այլ եւ մեծամիտ եպիսկոպոս այս Յակոբ որ 40 ամ կալաւ զաթոռն եւ վայելչացոյց, « քանզի էր այր անձեաց եւ սէգ, բարձրայսն եւ մեծաբարոյ, բնութեամբ ազատ եւ բանիւ ճոխ, հանճարով պայծառ եւ շրթամբք յոյժ քաղցր. սակս որոյ ինքեան հաւանեալ ` հպարտացաւ սակաւիկ մի ». եւ ծանր համարեալ երթալ առ կաթողիկոսն Հայոց ի յարգութիւն եւ ի խնդիր մեռոնի, էառ զայն ի կաթողիկոսէն Աղուանից, վասն որոյ կոչեաց զնա Անանիա կաթողիկոս, եւ իբրեւ ոչ լուաւ ` ինքնին եկն ի Սիւնիս ` յեպիսկոպոսարանն Տաթեւու, ուր պատկառեալ Յակոբայ յիշխանացն Սիւնեաց ` անկաւ առ ոտս կաթողիկոսին եւ եգիտ թողութիւն. այլ յետ սակաւուց դարձեալ ամբաստանեցաւ յապստամբութիւն եւ ի հաղորդութիւն ընդ հաւանողս քաղկեդոնեան դաւանութեան, վասն որոյ միւսանգամ ( յամի 949) եկն Անանիա ( ի դարձին յԱղուանից ) ի Տաթեւ, ուստի խոյս տուեալ Յակոբայ ղօղեալ էր յամուրն Բաղաց, եւ ոչ գայր ի կոչ կաթողիկոսին. որոյ ստիպեալ ի դարձ յաթոռ իւր, « սաստիկ ցասմամբ բարկացեալ … աւերեաց զտեղին եւ քանդեաց, եւ չարաչար նզովիւք կապեալ … գնաց յիւր աթոռն »: Յետ վախճանին Յակոբայ (958) երրորդ անգամ եկն Անանիա « յանբնակ տեղի եպիսկոպոսարանին Սիւնեաց. եւ հրաման տայր ժողովել կրօնաւորացն եւ շինել զտեղին, եւ ինքն գնայր ի Կապան քաղաք ». ուր զորդի իշխանի երկրին ` Ջուանշիրի ` զՎահան ձեռնադրեաց եպիսկոպոս, որ յետոյ եղեւ յաջորդ իսկ նորա կաթողիկոս: Սա ոչ միշտ ի Տաթեւու կայր, այլ երբեմն եւ յիւր ձեռնադրութեան տեղին ` ի Յովհաննու վանս Բաղաց. քանզի տակաւին չէր վերաշինեալ Տաթեւ, եւ « բազում բարեկարգութիւնք խափանեալ ի բազում աւուրս, եւ յոլով ժառանգութիւնք պակասեալ եւ յափշտակեալ յեկեղեցւոյն ի մեծ մայրաքաղաքէն Տաթեւոյ, զոր եւ առ սակաւ սակաւ անդրէն դարձուցանէին իշխանքն ». յոր յաւելան յետոյ ա ' յլ եւս. որպէս Շահանդուխտ թագուհի ` կին առաջնոյ թագաւորին Սիւնեաց, յամի 998 ետ զգիւղն Տող որ ի Հաբանդ, եւ որդիք նորա 6000 դրամ, ի Տէր Յակոբ եպիսկոպոս, եւ Փարաջ որդի Ձագկայ զԲոլորաքար ` ի Գրիգոր ` յաջորդն Յակոբայ: - Իսկ սորա յաջորդն Յովհաննէս, երկարակեաց (1006 եւ 57) հաւասար առաջնոյ շինողի եկեղեցւոյն գտաւ ի լինել եւ ի բարեզարդել, եւ ըստ առաջին եպիսկոպոսացն միապետել զհոգեւոր իշխանութիւն աշխարհին, եւ զմետրապօլտական պատիւն ` զոր Անանիայ բարձեալ էր յապստամբութեանն Յակոբայ, եւ արդ Սարգիս կաթողիկոս կոնդակաւ դարձոյց զամենայն ի սա: Մեծ օժանդակ եղեալ նմա թագաւորն Վասակ ` դարձոյց անդրէն զյափշտակեալ կալուածսն, ընդ որս եւ զԳղուակ գեօղ Ծղկոյ. եւ Սակռեանք ետուն զգեօղն Շոռօթ: Արդ այսպէս յաջողեալ նմա զառաջինն « զարդարեաց … զՏաթեւ զանազան զարդուք եւ մեծամեծ սպասուք, եւ գեղեցիկ կարգօք աստուածայնովք, եւ ելից բազմութեամբ կրօնաւորօք, անյաղթ փիլիսոփայիւք եւ աննման երաժշտօք եւ բանիբուն վարդապետօք եւ աստուածազգեաց ճգնաւորօք, նաեւ յոգնապատիկ արհեստաւորօք. եւ էր այնուհետեւ տեսանել զտունն զայն իբր զմայրաքաղաք բազմաժողով. քանզի եւ շինեալ կայր բազմութիւն երդոց եւ ամբոխութիւն իբրեւ հազար արանց: … Ապա խանդացեալ ընդ այս չարին … մտեալ ի սիրտ իսմայէլական զօրագլխացն որ ի Մովկան եւ ի Թալիշ, յԱհր եւ յԱրտաւէլ եւ յԱտրպատական … խորհուրդ արարին գալ գաղտագողի ի վերայ վանացն, եւ յաւարի առնուլ զանհուն կարասիս նորա, այսինքն զկահ սպասուց եւ սրբութեանց եկեղեցւոյն, եւ յարուցեալ անցին ընդ Երասխ, եւ զանխլաբար եկեալ հասին յանկարծակի ի վերայ սրբոյ ուխտին, եւ իբր զհուր սաստիկ հեղան ի մէջ ջանիցն. եւ որք կարացինն թափեցան ի վայր ի խրամն եւ զերծեալ փախեան. եւ եպիսկոպոսն Յովհաննէս ոչ պատահէր ի տեղին. իսկ զայլսն ամենայն սրոյ ճարակ տային. եւ զեկեղեցին ` որ յանուն Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին էր ` լցին փայտիւ, եւ հուր հարեալ հրդեհիցն զգեղեցկայարմար շինուածն, եւ քանդեալ կործանեցին: Կամեցան եւ զսքանչելի սիւնն կործանել զՄեծ Տէր Յովհաննիսին, որ երկու ամաւ յառաջ քան զմեծ եկեղեցին կանգնեալ էր. եւ տեսեալ հրաչս ինչ ` ոչ իշխեցին հպել. նմանապէս եւ ոչ ի մեծ եկեղեցին ( Առաքելոց ). այլ զամենայն շինուած վանացն այրեցին. եւ քակեալ յատակեցին զԳործատներն եւ զՏրապէզն մարմնաւոր սեղանոյն, եւ զամենայն յարկս կրօնաւորացն եւ այլ բնակչացն. եւ զոր ինչ գտին ` յաւարի առեալ գնացին ուստի եկին »: Յետ սգոյն եւ արդարահատութեան, ձեռն արկեալ եպիսկոպոսին ` վերստին կանգնեաց զեկեղեցին Ս. Գրիգորի գեղեցկայարմար շինուածովք, թաքուցեալ ի գլուխ սեան աւագ կամարին զմասն աջոյ Լուսաւորչին, զոր ի կրկին նորոգմանն եգիտ Ստեփանոս պատմիչն: « Կանգնէ սա եւ կամարս ի վերայ աւագ դրան վանացն որ հայէր ընդ արեւմուտս, եւ շինէ ի վերայ նորա երկու խորան ` յանուն Սրբոյ Կարապետին ի քերեալ քուաքատակեայ քարանց: Շինէ եւ զամենայն տունս հասարակաց եւ զյարկս կրօնաւորացն յոյժ վայելուչ քան զառաջինն զայրեալն եւ զքանդեալն յայլազգեացն: Շինէ յետոյ եւ գաւիթս սրբաքարով ` ի հարաւոյ դրան մեծ եկեղեցւոյն, սրահս յոյժ յարմարս ի հանգիստ եղբայրութեանն. եւ ժողովեալ զցրուեալ եղբարսն ` պայծառացոյց յոյժ քան զառաջինն: Շինէ եւ խորան մի ի վերայ փոքր դրանն ` ընդ որ մտանեն ի գաւիթ եկեղեցւոյն »: Ի վերայ սորա է, կարծեմ, ներքոյ գրեալ արձանագիրն շինող եպիսկոպոսին որ մնայ ցարդ անեղծ.