Սիսական

36. ՍԱՏԱՆԱՂԱՃ. ՇԱՄՓՈՒՐ. ԱՐՏԱՆԻՃ. ԴՐԱԽՏԻԿ

Յայս անուն իմանամք զարեւելեան անձուկ ափն ծովուն Գեղամայ, որ ի հնումն ` հաւանութեան է Սոդից գաւառի լինել մասն, եւ ըստ արեւելաց գրիցն ` այսպէս  յորջորջի ի յետնոց, եւ յայլազգեաց ` Կիւնէիք. են եւ ի սմին գետակք եւ ձորակք այլ մանունք ` ըստ անձկութեան երկրին մօտագոյնս պարսպելոյ ի լերանց, յորոց իջեալ ուղղակի թափին ի ծովն: Սոցա առաջինն, ի հարաւոյ ի հիւսիս գնալով, ի Հս. Շիշգայայ իջանէ ի Սարանար լեռնէ, յոր անուն եւ գեօղ մի փոքր առ եզերբն: Նման նմին եւ երկրորդն ի Սատանախաչ կամ Սատանաղաձ լեռնէ, նոցնանուն հանգրուանաւ 15 տանց. երրորդն ի Գարտարխաչ լեռնէ, առ որով առ ծովեզերբն կայ կարաւանատուն մի լքեալ եւ աւերակ, եւ փոքր հանգրուան մի մերձագոյն եւս ի ծովն: Չորրորդն կոչի յանուն գեղջն Գուշճի-տէրէսի ( Հաւուց կամ Հաւորսի ձոր ) 20 տամբք. արդեօք Հաւսաթաղք գեօղ Սոդից, ըստ ցուցակին ?: - Հինգերորդ ձորագետակն ունի մերձ ի բերանն զամայի հանգրուանն Շամփուրդ կամ Շիմբիր, աղաւաղեալ անուն հայեցի, այլ օտար յեղելոցն ի ցուցակին: - Վեցերորդն իջեալ յինէկ-տաղ լեռնէ, առ ծովեզերբն ունի հանգրուան Քապաճան-տէրէսի անուն, 15 տամբք. որոյ անուն պատշաճի եւ գետակին. առ որով ի բարձրաւանդակս կան հանգրուանք կամ արօտավայրք բնակչաց Շամփուրդի եւ Ճիլայ: - Յանուն յետնոյս կոչի յեօթներորդ ձորագետակն ի պարուէ Շահ-տաղ լերանց իջեալ, ունելով զՃիլ կամ Ջիլ գեօղ համանուն 45? տամբք, ըստ Շոբենայ, մինչ Շահխաթուն 18 գրէր: Նշանակի առ նովաւ եւ աւեր մեծի եկեղեցւոյ, զորմէ չունիմք ծանօթս: Բժշկարան մի միւս եւս անուն ընծայէ գեղջս եւ սակաւագիւտ բոյս մի: Այս է Ոսկիխոտն (Sanguinaria Candensis), եւ բուսանի յերկիրն Գեղամայ, որ է Գիւղարքունի, ի գիւղն որ կոչի Ջիլ եւ Կարմունջ. Սեւանու ծովի անտիի կողմն է. այսպէս իմա »: - Ութերորդ գետակն է Արտանիճ կամ Արտաւուճ համանուն գիւղիւ, զոր Շահխաթ. Օրթանիշ գրէ (50 տամբք ). հայանուն եւ սա ` այլ ոչ գտանի ի ցուցակին հնում, բայց մերձաձայն նմին Արփունջ: Է արդարեւ գեօղն յունջ մի ցամաքի առ միջերկրեայ գոգվ ծովուն յայսմ կուսէ, եւ ընդ լայն գոգոյն Շուրճայ յայնմ կողմանէ ( յարեւմտից ) գործէ զմեծ ցամաքակղզի ծովուն Գեղամայ, հանդէպ Նորատուաց. իբրեւ չորք մղոնք են երկայնութեան ցամաքակղզւոյն ի Հս. ընդ Հր. եւ երեք լայնութեան յԵլ. ի Մ. ի միջակին ամբարձեալ ձգի քարաբլուր Ատա-թէփէ կոչեցեալ, յորմէ եւ ողջոյն իսկ ցամաքն այն, որ թուի Ադա կոչեցեալ ի Հայոց. զի յայս անուն ասէ Սիմէոն կաթողիկոս, « Անապատ մի եւս ի մէջ ծովուն որ Ադա կոչի ». եւ կայ յարեւմտեան սպառուածի կամ ի հրուանդանի. իսկ մերձ հարաւայնումն ` աւերակ բերդի. որոյ հանդէպ յարեւելեան հարաւային եզեբն աւերակ Ալթուն-սէրայ կոչեցեալ: Այս ամենայն ցուցանէ ի հնումն ` ըստ պատշաճի անզուգական դրից տեղւոյն ` բարեշէն եւ վայելուչ գոլ, եւ արժանի հետազոտութեան. զի ցարդ կարծեմ չէ ուրուք ի մերայոց տուեալ ծանօթս ինչ զտեղւոյս, ոչ զշինութեանց եւ ոչ զբնական հանգամանաց. քանզի եւ ըստ այսմ մասին նշանաւոր երեւի բարգաւաճ բուսաբերութեամբ, թերեւս եւ պուրակօք վայրենի թփոց. են եւ երկու լճակք ի նմին, մի առ արեւմտեան լեզուաւն, միւս մեծագոյն ի հիւսիսային արեւմտեան անկեան: - Յերի այսր լճի արտաքոյ ցամաքակղզւոյն կայ Շորժա կամ Շուրճա գեօղ Ռուսաց, ուր գան նաւք ի Նորատուաց: - Ի հիւսիսոյ սորին ի վերայ լերին ` Ագպուլագ, 25 կամ 30 տամբք: - Ի Հս. սոցին է լերանցամէջ ձորակն Գետիկ, որ յայլազգեաց Արտա-չայ կոչի, յաջմէն ունելով զՏալմա լեառն: - Եւ ի սորա Հս. արեւմտից տասներորդ ձորագետակն Դրախտիկ, յայլազգեաց Թօխլուճա կոչեցեալ, համանուն գիւղիւ, 65 տամբք, ի միջի Գարա-ինէկ եւ ( Օձագ-տաղ լերանց: Յիշատակագիր ոմն ծանուցանէ զի յամի 1500 « Յովհաննէս աբեղէն մարտիրոսացաւ ի գեօղս ( յայս ) որ կոչի Դրախտիկ, ի ղանութեան Ալվանդ Փաթշահին. Թվ. ԶԽԹ »: Փափագելի է գիտել զօրինակ նահատակութեանն: - Աստի մինչեւ ի հիւսիսային արեւելեան ծայր ծովուն ` իբրեւ մղոնաչափ մի միայն է լայնութեան ցամաքին ընդ երկայնութիւն տասն մղոնից, երկիր անջրդի եւ անշէն, մանաւանդ թէ ափափայ անգնալի, զի ոտք լերանց իջանեն մինչեւ ի ծովեզրն:

Ի հնոսիսային ծայր ծովուն կիսով մղոնաւ հեռի ի վերայ արքունի պողոտային որ տանի ի Գաւառ, ի Տփղիս եւ յԵրեւան, կայ նշանաւոր ` մեծ եւ բարգաւաճ գեօղ Հայոց 120 կամ աւելի տանց, զարդիս Չուպուխլու կոչեցեալ, ի դիտակ վայրի յաջակողման Մարալըճայ լերին, ի միջի աղբերաց եւ հուպ ի բերան Պալըգ-չայ գետոյ ( Ձկնագետ ). բնակիչքն գաղթեալ են յԱրծափայ  Կոգովտի. ունի եկեղեցի յանուն Ս. Աստուածածնի, եւ վիճակս բարգաւաճս մշակութեամբ: Ճապոտիկ կոչի ըստ մեր լեզուիս գեօղս այս. զոր յիշէ Կիրակոս պատմիչ յառանձին վարս Մխիթարայ Գոշի, յասելն զնմանէ տեսեալ ի տեսլեան « յերեսս դաշտին մերձ ի գեօղն Ճապոտիկ, զոր աշխարհական բառիւ Չիրուկլու ասեն, ի ներքոյ գիւղին մերձ ի ծովն կոյս, վրանս բազումս իբրեւ զաստեղս երկնից, եւ զորս անթիւս որպէս զաւազ առ ափն ծովուն, եւ հիացեալ զարմանայր ընդ միտս իւր եւ ասէր … Ահա երեւի տեսիլդ որպէս երկնային եւ ոչ երկրաւոր », եւ այլն. եւ էր այնպէս ըստ պատմողին: Սակաւուք հեռի ի հարաւոյ գեղջն է պահակատուն եւ սուրհանդականոց պետութեան ի վերայ արքունի պողոտային:

Յաւարտ տեղագրութեան երկրիս Գեղամայ նշանակեսցուք եւ զնոր անուանս ինչ ամայի գիւղից ` որոց դիրք անծանօթ են.

Թաթուլի ղշլաղը

Ագ եօգուշ

Հաճի Մումի խան

Պէօյիւկ աղա

Տէմիրճի Պօղոս

Ախսախ Թաուզ

Պաշ կիւզէլ տէրէ ( Ազնուաձոր )

Տէլի Յարութիւն: