Սիսական

82. ՈՐՈՏՆ. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԿԱԽԻԿ

Ի վտակէ աստի փոքուէ մինչեւ ցբերան գետակին Լորու որ ի նմին ( յաջ ) կողման, կէս փարսախ ճանապարհի է անշէն. այլ ի հանդիպոյ վտակին, որպէս ակնարկեցաք սակաւուք յառաջ, կայ մի նշանաւոր վայրուց Սիւնեաց, ի հնումն վասն ամրոցին եւ իշխանական կայից, ի վերջին դարս ` համբաւով Յովհաննու վարդապետի Կախիկն կոչեցելոյ. այն է Որոտան, յորմէ եւ նա Որոտնեցի: Ընդ գլխաւոր բերդորէից աշխարհին կարգէ զայն պատմիչն, եւ էր մի յայնց ապաստանաց Հայոց պետութեան, զոր ի ժամանակս հալածանաց Յազկերտի Բ ի Պարսք ի բուռն արկին, եւ Վարդանանք թափեցին ի նոցանէ. յետ բազում դարուց եւ բազմապատիկ անցից պայազատութեան եւ թագաւորութեան տեարց Սիւնեաց, եւ յետ սպանման Սենեքերիմայ թագաւորի եւ առման Կապանն մայրաքաղաքի, առաւ ի Թուրքաց-Պարսից եւ Որոտն ` յամի 1104. յորոց ` յետ 115 ամաց թափեաց Աթաբէկն Իւանէ ` յամի 1219. եւ յետ ոչ բազում ամաց ի կրկին նուաճման աշխարհին ի Թաթարաց ` Սմբատ Օրբելեան որդի Լիպարտի ` հաւանութեամբ Բաչու Նոյին կողմնակալի վերստին կալաւ, « զամենայն երկիրն Որոտան մինչեւ ի սահմանս Բորոտնայ եւ Բղենոյ ». եւ որպէս թուի ` ետ զայն եղբօր իւրում Տարսայիճայ ` որ տէր կոչի վիճակիս, յառաջ քան զյաջորդելն զեղբայր իւր երէց եւ երթալ բնակել ի Վայոց ձոր: Ի սոցին զարմէ կացին մնացին պայազատողք ոչ միայն Որոտնայ այլ եւ Տաթեւու ` մինչեւ զմեր ժամանակս, զառաջինն տիրաբար. յետոյ ժառանգութեամբ մասանց ինչ եւ հողոց: Ի նոյն զարմէ էր հաւանօրէն եւ վարդապետն Յովհան, զի հայր նորա Իւանէ որդի Հասանայ եւ Վախախի, եւ եղբայր Սարգսի արքեպիսկոպոսի Սիւնեաց ` կոչի ամիրայ եւ պետ երկրին Որոտան, յամի 1337, յորում միւս որդիք նորա Հասան եւ Զաքարէ ` անուանին հսկայազօր եւ հաստաբազուկ մանկտի. իսկ Յովհաննէս ` Նորընծայ քահանայ, ( ծնեալ յամի 1312 կամ 1313): Բայց յելս կոյս ԺԴ դարու եւ ի սկիզբն ԺԵ տեարք Որոտան էին Օրբելեանքն, պայազատք հզօր եւ արքայակերպ իշխանացն Տարսայիճի եւ եղբարցն, որպէս ասացեալ եմք ի տեղագրի Վայոց ձորոյ, յիշելով անդ եւ զգերութիւն Բուրթելի տեառն Որոտան, որդւոյ Իւանէի, որդւոյ մեծին Բուրթելի, եւ զդարձ նորա վերստին, եւ զմահ եղբօր նորա Սմբատայ, յորմէ կորզեաց զբերդն բռնակալ թուրքն Գարա-Եուսուֆ յամի 1406 կամ 1407, ոչ լուեալ աղաչանաց Գրիգորի Տաթեւացւոյ, ըստ Թովմայի Մեծոփեցւոյ: Յիշի գրեաթէ եւ ի կէս ԺԵ դարու (1447) Տէր Ստեփաննոս եպիսկոպոս Սիւնեաց որդի Իւանէի ` Տեառն Որոտան, հարկ է թէ որիշ ի նախորդէն նոյնպէս Իւանէի որդւոյ, զի նա մեռաւ յամի 1422. բայց այս Իւանէ ` որոյ որդի եւ զիարդ էր տակաւին Տէր Որոտան, ոչ գիտեմ: - Յետ երից դարուց ` յորս ոչ գտանեմ զյիշատակ տեղւոյս, յամս շահատակութեանց Դաւթի Բէկի նպատակով եղեւ Որոտն նախ Յովհաննու Աւան-խանի իշխանի կողմանց Գուգարաց, զոր ` պատմիչ դիպացն ասէ, 56000 հայագունդ զօրօք եկեալ պաշարեալ եւ ոչ կարացեալ առնուլ. այլ յետոյ ի նմին ամի 1723. ինքն Դաւիթ պաշարեաց, եւ յաջորդելով անձրեւի յորդութեան փլուզանել զմասն մի պարսպացն, հորդան ետ ընդ այն եւ տիրացաւ ամրին, եւ ընդ սուր եհան զայլ ազգիս: - Որպէս երեւի ի բանիցս ցարդ յիշեցելոց ` Որոտն գլխաւոր գիւղ կամ աւան էր կողմանս ` յԺԳ դարէ եւ այսր, մինչեւ կոչել կողմանցն ԵՐԿԻՐ ՈՐՈՏԱՆ ` ի Վարդանայ, կամ ՈՐՈՏԱՆ ՁՈՐ, որպէս գրէր եւ Գետաթաղեցին Փիրզատէ ի ԺԶ դարու, (220) իբրու առանձնակ վիճակ: Զարդիս իսպառ աւերեալ եւ ամայացեալ է գիւղն. իսկ բերդն հզօր հանդէպ նորին յայն կոյս գետուն տակաւին կիսականգուն կայ. քանզի յերից կողմանց անձեռագործ պարիսպս ունի զքարաժայռս, չորրորդն ձեռագործ խանգարեալ է. ի ստորոտէ բերդին փող գետնուղի հանէ յեզր գետոյն առ ի հանել ջուր ի վեր: Ի բերդամիջին թաւալեալ կայ տապանաքար ` այսու արձանագրաւ.

Այս է հանգիստ բարեպաշտ իշխանին արքայազուն Սմբատայ որ կիսաւրեայ ի Քրիստոս փոխեցաւ. Յիշեցէք ի Քրիստոս. Թւին ՊՀԹ.

Ոչ սակաւ ահեղագեղ է տեսիլ բնութեան ձորոյն, ընդ որ անցանէ ահագին դդնչմամբ գետն Որոտան. եւ ձորն այն լի է այգեստանօք եւ դրախտացեալ զանազան բուրաստանօք », ըստ բանի պատմչին ` զսահմանաց Տաթեւու, որ չէ այնքան մերձ ի գետն ` որպէս Որոտնս այս գիւղ: Յերի սորա կայ վերոյիշեալ Վանքն Վաղադնի, որ արդ Կարմիր Վանք կոչի, եւ պահէ զհամբաւ Յովհաննու Կախիկ վարդապետի, ամայացեալ է արդ, թէպէտ եւ ի յետին ամքս Մկրտիչ վարդապետ Տէր Գէորգեան խնամով հսկէ ի վերայ տեղւոյն. յիշին արձանագրութիւնք յեկեղեցւոջն, այլ ոչ են հրատարակեալք, գէթ ըստ իմս գիտութեան: - Յետ Եսայեայ Նշեցւոյ մեծի վարդապետին Գայլեձորոյ ` որում աշակերտեցաւն, Յովհաննէս Որոտնեցի եղեւ անուանի ի վարդապետս յաջորդս նորա, դրուատեալ ի ժամանակակցացն, մանաւանդ յաշակերտէն իւրմէ ի Գրիգորէ Տաթեւացւոյ, որ ոչ կարէ յիշել զնա առանց անուանելոյ մեծ վարժապետ, ոչ միայն իւր ` այլ երբեմն եւ հանուրց. գրէ ներբողս եւ ողբս, յորս ոչ Օրբելեան եւ ծագմամբ ճանաչէ զնա, այլ « Ազատ պայազատ յազնէ Սիսական բնիկ Հայկազնի ». իսկ ըստ բարեմասնութեանց « Փայլակն արեւելեան եւ լոյսն անստուեր ազգիս հայկազեան, զմեծն ասեմ զՅովհաննէս բարբառոյ ձայնն եւ զաստուածաբանն Որոտման, պետն րաբունեաց, մականուն Կախեալն ի սէրն Յիսուսի »: Յայլում չափաբան դրուատի ճոխագոյնս ճառէ, այսու իսկ ձեւով եւ ձեռամբ գրելով.

Ի նորագիր շարակարգի եպիսկոպոսաց Սիւնեաց յետ գրելոցն ի պատմչէն ( Ստեփանոսէ ), առաջին կարգին Որոտնեցին եւ Տաթեւացին. թէպէտ յաւելու գրոցն, զի սոքա ոչ վասն եպիսկոպոսական յաջորդութեան ` այլ վասն համբաւոյ գիտութեան եւ երախտեաց արժանացան ի թիւս նոցին դասիլ. սակայն Տաթեւացին ` յետին իսկագիր տողիւքն ` ցուցանէ եւ ստուգիւ յաթոռ Սիւնեաց հրաւիրեալ Յովհաննու, այլ հրաժարեալ կամ առ ակնածութեան կամ առ անզբաղ պարապելոյ ի մակացութիւնս եւ յաղօթս. « Որ եւ զվիճակ Սիւնեաց յաջորդեալ Փառաց ի փառս գերազանցեալ », եւ այլն: Յետ այսորիկ յաւելու գրել, « Ապա յետ որոյ տարաշխարհ գոլոյ Խաղաղութեան տեսլեանն ուխտելոյ », եւայլն. նշանակելով զուխտագնացութիւնն յԵրուսաղէմ, եւ զշրջելն ի բազում կողմանս, ապա զերթալն ի Տփղիս, ուր ` ըստ հաճութեան դրուատողին ` վիճաբանի ընդ Քաղկեդոնականաց. յետ մահուան Դաւթի թագաւորի Վրաց ` երթայ յուխտ յԵրուսաղէմ, անտի ի Սեպուհ լեառն, ուր եւ մնայ տարեւոր ժամանակաւ, ապա գնայ ի Տրապիզոն ի դուռն կայսեր, անդ եւս քաջ հանդիսանայ, ըստ տփղիսեան տարազուն, եւ ապա,

« Ի Սիւնական վիճակ հասեալ եւ գահոյս բազմեալ ». աւարտէ զշինութիւն Զանգակատանն Տաթեւոյ. եւ գրէ կամ խօսի յայնժամ « Յօրհնութիւն նորակերտ շինուածոյտաճարին եւ Զանգակատանն առաքելական աթոռոյ  վանիցն Ստարթէի, որ է աթոռ Սիւնեաց վիճակի, ի բանն, Տէր ի տաճար սուրբ իւրում »: Այլ յիշատակագիրք  յամի 1378 այլում եւս մեծի աթոռոյ վիճակեցուցանեն  զՅովհաննէս, գրելով. « Որ ունի զվիճակս Հաղբատայ եւ է սպասաւոր սուրբ Նշանիս »: Յետ այլոց եւս շինութեանց եւ բարեկարգութեանց, մեռանի  յամին  1385 ( կամ 1386) ամաց, 73 ի պատկեր աւուրն (6 յանուարի ի տօնի Յայտնութեան ) յորում եւ ծնեալ էր. զոր եւ նշանական իմն համարին աշակերտքն, որպէս եւ զամենայ h ինչ զնորա ` հանդերձ գիտութեամբքն, այլ եւ զկազմուած կերպարանացն, « Քաղցր դիմօք, մեծահասակ եւ բարետեսիլ, զուարթամիտ եւ ողորմած », եւ այլն. կամ ըստ Տաթեւացւոյն, « Գեղեցիկ տեսլեամբ  առ որդիս մարդկան կերպացեալ, ըստ կարի ի չափ հասակի ընտրելոցն նախնի »: - Պիտանի քան զվարկպարազի վէճսն մարթ եւ համարեալ զգրուածս Յովհանննու, որք բազմութիւնք են, եւ ի հասարակի մեկնողականք Սուրբ Գրոց, Աւետարանաց, Սաղմոսաց, Թղթոց Պօղոսի եւ Կաթողիկեայց եւ մարգարէին Եսայեայ, Վերլուծութիւնք փիլիսոփայական գրոց Արիստոտէլի, Պորփիւրի, Փիլոնի, եւ այլեւայլ ճառք, ի հասարակի ցամաք եւ դըպրոցական ոճով, յոր ոճ աղաւաղ մարթ է զսա առաջին  անուանել ի նուազման անդ ժամանակի դպրութեան մերոյ, եւ տակաւին լաւագոյն քան զհռչակեալ աշակերտըն իւր Գրիգոր, որպէս եւ ոգւով մեղմագոյն եւ գրչութեամբ զգուշագոյն: - Կիսով դարու յետնոյ Ստեփաննոս Որոտնեցի ոմն ի Լով ( Լեմպէրկ ) քաղաքի Լեհաց  գրեալ է յիշատակ  ինչ յամի 1435: