Սիսական

34. ՄԷԶՐԷ ԳԵՕՂՔ. ԵՐԻՇԱՏ

Յարեւելից եւ ի հիւսիսոյ ձորահովտաց  երից գետակացս ` տարածանի լայն գետահովիտ Մէզրէի. յերից գետակաց ձուլեալ եւ սա, որոց մեծագոյն կամ երկարագոյն արեւմտայինն է Քեթի կամ Քեյթի, միջին Երիշատ եւ ըստ յետնոց Արաշատ, արեւելեանն ` բուն Սոդից գետ, զի անցանէ առ նովին աւանաւ: Այժմեան գլխաւոր չէն եւ աւան վիճակս է անուանատու գետոյն Մեզրե կամ Մազրա, Մեծն 125 տամբք Թաթարաց, ( զի կայ եւ Փոքր ) եւ է ի ստորեւ խառնրդոց երից գետոյն, ի հարթ դաշտավայրի, հաւասար հեռի (5 մղոնաւ ) ի Ծովէն եւ ի Սոդ աւանէ: Ի սփիւռ աւերակաց բնակարանաց եւ մեծաշէն եկեղեցւոյն յայտնի քաղաքաւան մեծ լինել ի հնումն այլ եւ ի ԺԶ դարու ` նորոց տանուտեարց Գեղամայ, առ որս իջեւանեցաւ Շահաբաս ի դարձին  ի Տփղեաց, որպէս յիշեցաք ի սկզբան ( յէջ 34), գերեզմանք նոցին նըրբաքանդակք կանգուն կան. որպէս Մէլիք բէկի որդւոյ Աբովայ, յամի  1578.

Ի Թվին Հայոց ՌԻԷ. Կամաւն Աստուծոյ, մեք հինգ եղբարքս, ես Պարոն Շահնազարս, Մայիլ բէդս, Տաթլու բէգս, Միրզա բէգս: Մելքուն բէկըս, մայր մեր Խանում Աղէս կանգնեցաք  զԽաչս բարեխաւս հաւրն մերոյ Մէլիք բէկին:

Սորա որդւոյն արձանագիր յիշատակարանի  է այս, յամի 1606:

Այս է հանգիստ Պարոն Մէլիք Շահնազարի, որ էր սա տէր եւ իշխան երկրիս Գեղամայ, մեծաշուք եւ աստուածասէր իշխան էր սա, բարւոք ծերութեամբ փոխեցաւ  առ Քրիստոս, ի թագաւորութեան Շահ Աբասի, Թվին ՌԾԵ: Եւ սորա որդւոյն:

Այս է հանգիստ պարոն Եաւրի բէգին որդի Պարոն Մէլիք Շահնազարին, անողորմ մահուամբն փոխեցաւ: Առ երի եկեղեցւոյն է Խաչարձանս այս:

Կանգնեցաւ սուրբ Խաչս բարեխաւս հարազատ մեծ իշխանին Մէլիք բէկին ` հանգուցեալ Հախնազարին, յամի նեղութեան Շահ Թահմազին սա փոխեցաւ առ Քրիստոս. Նրհի եպիսկոպոս Տէր Մէլիքսէթին, ձեռամբ Յակոբին:

Հնագոյն եւս խաշվէմ մի բարձր (8 կանգուն ) կայ ի սագաշէն մատրան, ՅԼ. 881 թուականաւ ըստ Ջալալեանի, որ Գրիգորի Սուփանայ ընծայէ զայն, թէպէտ եւ զայլոց Գրիգորի անուն ընթեռնու եւ գրէ:

Ես Գրիգոր Ամիր Աղուանից իշխան կանգնեցի սուրբ Խաչս աւգնական հաւատացելոց. որք երկրպագէք սուրբ նշանիս յաղաւթս յիշեցէք:

Փոքրն Մեզրէ կայ ի Մ. Հս. Մեծին, մերձագոյն ի ծովըն, 185 տամբք այլազգեաց: - Դարձ աստի առնելով ի հարաւակողմն, ի գլուխ ձորոյն Քէթեայ, առաջին գեօղ հանդիպի Շօրճալի, բնակեալ ի 15 տանց Թաթարաց, ի ստորոտս Աղա-թեփե լերին, ի միջի ձորակաց գետոյն: Ի Հր. նորին փարսսախաւ խոնարհագոյն ` Վերին կամ Նոր-Քեթի կամ Պաշ-Քեյթի 55 տամբք Թաթարաց, որոյ յարեւմտից հարաւոյ Ստորին Դաշ-Քեյթի կամ Սիւլեյմանքենտ, եւ ըստ Տիւպուայ ` Սինկուլագ կոչեցեալ 70 տամբքեւ միւս եւս Դաշ-Քեյթի ` Սարի Եաղուպ մականունեալ, 30 տամբք: Ի միջի սոցին յարեւմըտակողմն եւ ընդ մէջ Կարմիրաղբեր եւ Քէյթի գետոյ ` կայ Դաշքենտ գիւղ մեծ, 70 տամբք այլազգեաց, երբեմն քաղաքակն, որպէս եւ գուշակել յաւերակացն եւ ի պարըսպաց, առ որովք են եւ քարանձաւք փորածոյք. յորոց սակս արդեօք կոչեցեալ ի հնումն Բրտի-այրք, այլ ի Գեղարքունիս եւ ոչ ի Սոդս դասի այս գիւղ ի հին ցուցակին: Երկու եկեղեցիք են ի նմին սագաշէնք հասարակ կոփածոյ քարամբք. մին ունի եւ ժամատուն, յորոյ դրան վերայ արձանարգեալ է.

Կամաւն Աստուծոյ. Յաշխարհակալութեան Աբաղայ խանին եւ յիշխանութեան մեծին Հասանայ, մեք որդիք Հայրանունայ անարժան քահանայ Ստեփանէս, երեք եղբարք մեր Զունաթ, Սասանայ եւ Վահրամ շինեցաք զեկեղեցիս սուրբ Աստուածածնի եւ զԺամատունս Աստուածածնի եւ զԺամատունս ի հալալ արդեանց, եւ փրկութիւն հոգւոց մերոց եւ ի վայելումն զաւակաց մերոց: Աղաչեմ, ժառանգաւորք եւ սպասաւորք  եկեղեցւոյս յիշեցէք ի սուրբ աղաւթս ձեր:

Յաջմէ դրանն արձանագրի բանս յիշատակի Մամքանայ կնոջ Հասանայ, ի զարմէ Իշխանաց Խաչենոյ:

Յանուն Աստուծոյ ես Մամբան ( դուստր ) Գրիգորոյ, զՁորի ջաղացն, զՃալի հողն, Ստեփանոսի Ջաղացադրան խոտն: Սուրբ Աստուածածնիս տուաք. ( Հայք ) Ստեփաննոս սահմանեաց Ճրագալուցի յայտնութեան Գ ժամ Պարոնին Հասանայ, որ խափանէ դատի ի Տեառնէ: Առ սմին կայ խաշվէմ արձանագրեալ յամի 1046 եթէ ստոյգ իցէ թուականն ՆՂԵ:

Ես Գրիգոր Իքամէ որդի կանգնեցին զԽաչս:

Ի ճակատ միւսոյ եկեղեցւոյն ` գրեն վերոյիշեալքն եւ որդի նոցա Գրիգոր եւ կինն Ասփէ դուստր Տարսայիճի:

Կամաւն Աստուծոյ ի հայրապետութեան Տէր Գրիգորոյ, յիշխանութեան Հասանայ ու Մամքանին, Գրիգորոյ, Ասփէին, մեք միաբան եղբարքս Ուհան եւ Սարգիս, Յովհաննէս եւ ամուսին իւր շինեցաք զկաթուղիկէս ի փրկութիւն հոգւոյ մերոց:

Յորմն եկեղեցւոյն կայ խաշվէմ այսու գրութեամբ:

Ես Յովհաննէս կանգնեցի զԽաչս. զորոյ թուական ասէ Ջալալեան Ի թվին Հայոց ՆԿ. որ եթէ ստոյգ է ` այլուստ բերեալ եւ ագուցեալ է յորմն ` զի եկեղեցին ժամանակակից է վերոյգրելոցն, որք ցուցանեն զվերջ ԺԳ դարու եւ զսկիզբն ԺԴ: Սակաւուք հեռի ի Հս. Սարի Եաղուպ Քէյթեայ կայ փոքրիկ գիւղն Գայա-պաշի ( Քարագլուխ ), 15 տամբք ` եւ ի Մ. Հս. սորա Ղօշա պուլագ, տունք 30: - Այս ամենայն  գեօղք բնակեալք են յայլազգեաց Թուրքաց կամ Թաթարաց Քեօլունի անուանելոց, ոմանք հաստատարընակք, այլք չուաբնակք: Հովիտ միջին գետակցի Մէզրեայ է հին փոքր վիճակն Երիշատ, յիշեալն ի կոնդակին Սարգսի կաթողիկոսի. զի եւ ցարդ առ մերայինս պահեալ էր անունն այն յԱրաշատ փոխեալ ի վերայ գետոյն, որ է փառս մի ընծայէ ի մանր մանր վիճակս  բաժանման երկրիս Գեղամայ ի Ժ եւ ի ԺԱ դարս, եւ մանաւանդ Սոդից գաւառի, որոյ իշխանք նման էին մէլիքաց տանուտեարց յետին դարուց: - ի փոքու հովտիս յայսմիկ ’ Երիշատայ ) նշանակին գեօղք Գարագոյունլու ( Սեւախոյ ) ի բարձրագոյն եւ ի լեռնոտ  մասին. մերձ նմին Էյլիճէ գեօղ բազմաբնակ, զի 71 տունք էին ի նմա, ըստ Շոբէնի: Սա թուի Զերիշատ ըստ հին ցուցակին. եւ Երիշատ ըստ Սարգսի կաթողիկոսի: Ընդ մէջ երկոցուն սոցա չէն մի ` թերեւս նոյն ինքըն Գարագոյունլու ` նշանակի ( Ի Տիւպուայ ) Ս. Խաչ անուամբ, զոր աարժան է հետաքննել: - Երկու մղոնաւ կամ աւելի ի Հր. սոցին ` ի միջագետս Երիշատայ  եւ Սոդից ` կայ սակաւաբնակ եւ բազմաւեր գիւղ Ագ-գիլիսէ կոչեցեալ ( Սպիտակ եկեղեցի ), զոր ընդ հակառակն Ջալալեանն Գարա-գիլիսե գրէ. անշուշտ մի ի գլխաւոր գիւղից Սոդ գաւառի, թէպէտ մնացեալ եկեղեցին սագաշէն ոչ է հին ` ըստ արձանագրութեանն որ ի ճակատուն:

Ի թագաւորութեան Աբաս Շահին, ի պարոնութեան Խան Սուլթանին, ի կաթուղիկոսութեան Աղուանից Տէր Յովհաննիսի, կամաւն Աստուծոյ ես Յովհաննէս վարդապետ շինեցի զեկեղեցիս ի փրկութիւն հոգւոյ իմոյ եւ կրկնակի ծնողաց իմոց. Որք երկրպագէք յիշեցէք ի Քրիստոս: Դարձեալ ի հարաւակողմն եկեղեցւոյն գրեալ է կարեւոր արձանս, որոյ փափագելի էր գիւտ թուականին:

Կամաւք եւ ողորմութեամբ Հաւր եո Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ: Արդ ես Յովհաննէս վարդապետս որդի Մելգոնին որդւոյ Միրզաջանին որդւոյ մեծին Շահնշահի որդւոյ Պռոշայ որդւոյ Հասանայ որդւոյ որդւոյ Շահնշահի  որդւոյ Սարգսի, թոռնեայն Դոփայ քոյր մեծին Իւանէի եւ սպասալար Զաքարէի, հանդերձհարազատ եղբաւրորդւովք իմովք Աթանաս եպիսկոպոսիւ եւ Գրիգոր եպիսկոպոսիւ, յոյժ ջանիւ եւ մեծ յուսով եւ բազում փափագանաւք շինեցաք զՍուրբ Աստուածածինս բարեխաւս եւ փրկութիւն հոգւոց մերոց եւ ծնողաց իմոց Մելքոնին եւ Փիանդին, եւ բազմերախտ ուսուցանողին իմոյ Յովհաննէս րաբունապետին Տերանց Ողորմի ասացէք որք հանդիպիք աղաչեմ: Աստուած ողորմի մեզ եւ ծնողաց մերոց ամէն:

Ունի եկեղեցին եւ ժամատուն, յորոյ վերայ քանդակեալ են բնականի մեծութեամբ պատկերք եւ անուանք վերոյիշեալ հարազատ եպիսկոպոսացն, որպէս յայտ առնէ ներքոյ գրեալ տողս.

Աթանաս եւ Գրիգոր եպիսկոպոսունք: