Սիսական

71. ԱՐՓԱ. ՏԱՐՍԱՅԻՃ ՕՐԲԵԼԵԱՆ

Ոչինչ պակաս քան զբերդն հարկ է հին եւ նշանաւոր լինել եւ Արփա եւ Առփա գեղջ կամ աւանի ի հնումն, որպէս զի յանուն նորին կոչիլ արդ մեծի գետոյն Վայոց ձորոյ, այլ չէ յայտ յորմէ ժամանակէ հետէ. զի առ նախնիս սա իսկ թուի ինձ Աղաւնոյ գետն: Առ եզերբ նորին կայ գեօղն սակաւուք հեռի ի խառնըրդոց Գնշինեայ ի նոյն, յարեւմտից կամ յահեկէ սորին. այլ հինն Արփա ` որ այժմս աւերակ է ` մերձագոյն եւս էր ի սա, որ է ասել յարեւմտեան անկեան երկոցուն գետոցըն, ի բարձրաւանդակի, դիտելով զհոսանս ջուրցն յերից կողմանց, նա եւ չորից իսկ, զի ի Հս. նորին Աղոպէն  գետակ անկանի ի գետն  մեծ: Յառաջ քան զՕրբելեանս ` գլխաւորք բնակչաց  աւանիս էին « Ախթամարեան զարմքն, որ ի հին ժամանակաց բնակեալ էին յԱրփայ գիւղն ». սոցա պայազատն ` օգնականութեամբ Վասակայ Խաչենցւոյ, որպէս ի վերդ տեսաք, թափեաց ի Պարսից զբերդն Հրասեկայ,  որք եւ ի շինութեան եկեղեցւոյ Նորավանից  ետուն « յիւրեանց  հայրենեացն ըզԴայեկիքարոյ այգւոյն զվերին բաժինն »: Աստանոր խրոխտ իշխանն Օրբելեանց եւ Զորապետ առձայնեալ, Տարսայիճ շինեալ էր իւր դարպաս, զորոյ վէմ յիշատակի տեսաք փոխադրեալ  այլուր, եւ աստ վախճանեցաւ յամի 1290, եւ տարեալ թաղեցաւ ի Նորավանս: - Առ սովաւ եւ Տէր Սարգիս եպիսկոպոս Նորավանից « արար գործ մի երեւելի. զի ի գիւղն Արփայ ի վերայ գետոյն կանգնեաց կամուրջ ջարմանալի, տաշածոյ վիմօք, յոյժ բարձր եւ ընդարձակ եւ լայն, հիացուցիչ տեսողաց, բազում ծախիւք եւ անչափ աշխատութեամբ, հրամանաւ բարեպաշտին եւ մեծափառ իշխանին Տարսայիճին »: Զգովասանական բան պատմչիս հաւաստեն ցայսօր աւաղելի մնացուածք արդարեւ մեծի եւ մեծագործ կամըրջին, որոյ խարիսխք ի ջուրս եւ արտաքոյ յաջակողմն գետոյն յայտնեն եռակամար լինել, համակ սրբատաշ մոխրագոյն քարամբք: - Յիշէ պատմիչն ( ՀԱ ) ի կամըրջախելիս, « եւ երկու ակն ջրաղացս առ կամըրջին. եւ այս ամենայն հալալ եւ անխախտ հայրենիք էր եւ ժառանգութիւն սուրբ եկեղեցւոյն Նորավանից ». յորս յաւելի ինքն ` այլ այգի դնեալ 2500 դրամի « ի բոլոր-ծակուտ քարէն մինչ ի վեր ի սպառուած այգւոյն ` ուր մեծ Սալն է »: - Առ սոքօք բնակէր յԱրփա բնիկն եւ պայազատ Մահեւանեան Կապանեցի իշխանաց ` Ամիրայ որդի Ջուրջի, որ գնեալ ի Տարսայիճայ զԱղթայ այգին յԵԱրփա ` 4000 դրամի, ետ ի կալուած Նորավանից ի ձեռս Ստեփանոսի, եւ սա սահմանեաց վասն նորա « հինգ պատարագ յամենայն ամի անխափան կատարել »:

Չիք մնացուած դաստակերտի սորա եւ ոչ նախագունիցն, այլ յետ սակաւուց Յովհաննէս եպիսկոպոս յաջորդ Ստեփանոսի եւ թոռն հօրեղբօր նորին ` շինեաց փոքրիկ վայելուչ եկեղեցի, յանուն Ս. Աստուածածնի. խախտեալ ի մեծէ սասանութենէն Արարատայ, յամի 1840, եւ գմբէթն վայրանկեալ, համակ սրբատաշ քարամբք, քառակուսի ձեւով, ի վերայ չորեցունց սեանց, ունելով եւ լուսամուտս չորս, եւ դրունս յարեւմտից եւ ի հարաւոյ, երեք աստիճանօք ելից ի բեմն, ի վերայ սեղանոյն կայ տակաւին վէմն պատարագի. պատկերք կամ նշանք աւետարանչաց յանկիւնս կամարաց ձեղուանն քանդակեալք, յորմէ կախեալ մնան երկաթեայ օղք ` երբեմն բապձիչք կանթեղաց: Աւերեալ է գեղեցկաշէն ժամատունն, յորոյ ի մուտս դրան տաճարին ի վերայ կիսաբոլորին կայ քանդակապատկեր Տիրամօր Յիսուսիւ ի գրկին եւ ի վերայն գրեալ ՅԻՍՈՒՍ ՔՐԻՍՏՈՍ, ի նրբադրուագ շրջանակի ողկուզոց եւ ծաղկանց, եւ ի ներքոյ գրեալ արձան յիշատակի շինողին, յամի 1322.

Ես Տէր Յովհաննէս Աւրպէլ Սիւնեաց արհի եպիսկոպոս շինող սուրբ եկեղեցւոյս, յիշել աղաչեմ ( զիս ) եւս եւ զբարեպաշտ իշխանաց իշխան զարեան մերձաւորն իմ զքաջ մենամարտիկն զԲիւրթէլն եւ զդշխոյափառ քրիստոսասէր զոյգն իւր Վախախն, նորաբողբոջ զաւակաւքն իւրեանց Բէշքէնիւն եւ Իւանէիւն. Թվին. ՉՀԱ.

Ի ներքոյ արձանիս են եւ այսոքիկ. ի վերայ հարաւային դրանն արձանագրեալ է յամի 1299.

Թվ. ՉԽԸ. Ես տէր Բա ( րսե ) ղս ? կանգնեցի զԽաչս ի փրկութիւն հաւր իմոյ Սահակայ. յիշեցէք ի Քրիստոս.

+ Մոմիկ վարդապետ, շարժ եղեւ.

Ի գաւթին են բազում խաչվէմք եւ տապան քանդակպատկերօք, եւ արձանագիրք ի նոսին.

Ես Մխիթարս կանգնեցի զԽաչս … որք կարդէք յիշեցէք ի Քրիստոս. Թվին. ՉՂ.

+ Ես Մեհրապս … կանգնեցի զԽաչս.. որդւոյ … Թվին. ՌԵ.

+ Ես … Մելիքբէկս կանգնեցաք Խաչս Պարոն Յակոբին, Նիկողոսին. Թվին. ՌԸ.

+ Ես Աղաճանս կանգնեցի զԽաչս ի փրկութիւն հոգւոյ Աշոտին, Միրաքին եւ հաւրն Ափրիզոնին եւ մաւրն …

+ Սուրբ Խաչս բարեխաւս Զոհրապին.

+ Այս է հանգիստ Պարոն Մեհրապին. Թվին ՌԸ.

Ի վերայ յետնոյս  պատկերեալ է արձանագրեալն բազմեալ ի խրախճան, խորոված եւ գինի առաջի, մատըռուակք ի գուճս, աղեղն եւ կապարճ եւ նրան ի վերայ վահանի, երիվար եւ որսկան բազայն առ երի: Դարձեալ յայլում դիմի վիմին պատկերեալ նոյն հեծեալ ի ձի, բազէ ի ձեռին, եւ սպասաւորք զինամատոյցք. զգեստքն լայն եւ կարճ ցծուանկս, գլխարկն  խոյր օդենի: - Միւսն եւս տապան ունի զայս արձանագիր.

Այս է հանգիմտ Զաւրհապին, Եղբայր Պարոն Մերապին, Որ է որդի Փիրիբէկին, Որ անմեղ կոտորեցին Ախճվանց ճանապարհին, Եւ թողին սուգ անմխիթար. Թվ. ՌԵ.

Ի վերայ սորին եւս քանդակեալ է սեղան պատրաստ  եւ ձի կազմ, հանդերձ մատռուակաւ եւ գուսանաւ եւ բազէիւ. եւ յերկրորդում դիմի վիմին նոյն հեծեալ յ ' որս եղջերուաց հանդերձ որսակցօք: - Են եւ շուրջ զեկեղեցեաւն այլ եւս բազում տապանք եւ շխաշվէմք ` նմանակերպ քանդակօք եւ գրութեամբք. որպէս.

Այս է տապան հանգստեան Վառանանին, որ է որդի Փիրվէրաթին.

Թվին ՌՃԽԴ.

+ Այս է հանգիստ Բաբին, որ է որդի Պարոն Փիրիբէկին, եղբայր Պարոն Թհրէդա Թվին. ՌԺԴ.

Առաջի հարաւային դրանն գտանի տապան քահանայի պատկերեալ ի գիրս հանգստեան փիլոնաւ, սաղավարտաւ, խաշիւ եւ գաւազանաւ, համառօտ արձանագրութեամբ 1709 ամի.

Թվին. ՌՃԾԷ. Ծատուրի որդի Տէր Ովանէսին.

Յարեւելակողմն տաճարին երեսնիւ չափ խաշվէմք են հասարակաց, յորոց յոմանս են այս գրուածք:

Այս է տապան Փիրվէլաթին, որ է որդի Աւառքէլին. Թվ. ՌՃԼԵ.

+ Այս է հանգիստ Թադոսիս, որդի Տէր Զաքարին, թոռն Թամաղուլին. Թվին ՌՃԻԱ.

Յարտաքին որմն հիւսիսոյ եկեղեցւոյն ` ագուցեալ կան երկու մեծ անգիր խաշվմէք, մին անկեալ է ի գետին: Գոն եւ նոր գերեզմանք, զի եւ այժմու Արփայեցիք զմեռեալս իւրեանց թաղեն առ քնարանօք նախնեալ իւրեանց, բնիկք գոլով հին գեղջս, եւ ոչ եկք գաղթականք. այլ վասն մաշելոյ զհողաբլուրն ` յորում շինեալ է գիւղն, իբր դարու եւ կիսով յառաջ ` իջեալ սակաւ մի ի խոնարհ յարեւմուտս ` հաստատեցին զբնակարանս իւրեանց, եւ ոմանք թողեալ գնացին ի կողմանս Շարուրն դաշտի. են այժմ իբրեւ 40 երգք յԱրփա: - Փոքր մի բացագոյն ընդ արեւելս առ աղբերբ միով որ Գարա-սու ( Սեւ ջուր ) կոչի, առ ստորոտով քարաբլրոյ են հանգստարանք երկուց Նահատականց, ըստ աւանդութեան, եղբոր եւ քեռ, կոչեցելոյ Գրիգոր եւ Մարիամ, ի կողմանս ժայռին հատեալ են խաչաձեւք, եւ ի ներքոյ մատուռն յոյժ փոքրիկ, որ է հանգիստ Գրիգորիդ. եւ ի վերայ տապանին կանթեղք ուխտաւորաց. որք բազմութեամբ գան ի մերձակայ գիւղից աջակողման Արրփայի եւ մեծարեն աղօթիւք, նուիրօք եւ ագապիւ զտեղիս այս, սրբազան իմն համարելով նա եւ զծառս փշատենիս եւ զյունապետնս վայրուցըն, եւ ոչ հատանեն: Յարեւմտակողմն աւերեալ կամըրջին վերոյիշելոյ ի բլրակի ուրեմն ` որոյ սահմաք կոչի Վարդապետի հող, եթէ իցէ որիշ ի Մահրասայ (172), կայ խաչարձան որմնայարկ, հին արձանագրաւ 1303 ամի.

Յուսով ողորմածին Աստուծոյ եւ աւժանդակութեամբ տեառն իմոյ Տէր Ստեփաննոսի ես Սարգիս որդի Սողոմոնի եւ ամուսինն իմ Աբէժա կանգնեցաք զԽաչս բարեխաւսութեան մեզ եւ ծնողաց մերոց. Թվին. ՉԾԲ.

Ի սկիզբն ԺԷ դարու մասն մի բնակչաց Արփայի վարեցաւ ընդ այլոց գաղթականաց ի Պարսս. յորոց մի ոմն Գրիգոր անուն « պարթեւահասակ եւ յաղթանդամ, եւ սրտիւն արի, բանիւք եւ խելոքն հանճարեղ, եւ հաւատովն եւ սիրովն Քրիստոսի հաստատ եւ ջերմագոյն », բնակեալ ի ներքին Խոյիկան անուանեալ գեղջ Փարիոյ գաւառի, քաջալերէր զգերեկիցսն պինդ ունել զհաւատս իւրեանց, զորս յուրացութիւն յորդորէին արբանեակք Շահ Աբասի. առ որ եւ իշխեաց մատչել բազում անգամ եւ թախանձանօք ստիպել ` եւ առնուլ բանիւ եւ գրով հրաման համարձակ պաշտելոյ զքրիստոնէութիւն: Բայց նախանձեալ այլադենիցն ընդ յաջողութիւն նորա ` ամբաստանեցին որպէս սպանող սպանելոյն յինքեանց, եւ ստիպէին յուրացութիւն կամ ի մահ. զյետինս ընտրեաց մեծահաւատն այն, եւ կատարեցաւ վկայօրէն, յամի 1621: - Ի գեղջէ աստի Արփայ ` էր եւ Ազիզ, դուստր Խաչկայ խօսեցեալ Միրմանի ումեմն, զոր մատնեցին Մուրատ խանի սուլդանին Նախճաւանի, իբրու զի յառաջ քան զօրինաւոր պսակն եղեւ ընդ խօսեցելոյն եւ ծնաւ որդի. եւ ստիպեալ յուրացութիւն ` եկաց անդրդուելի ի հաւատս, եւ կախեալ պարանաւ ի մնիրայէ արտաքոյ քաղաքին ` արկաւ ի վայր, եւ բարձեալ պատուով ի քրիստոնէից թաղեցաւ ի նմին քաղաքի, յամին 1679: