Սիսական

72. ՆՈՐԱՎԱՆՔ ԱՄԱՂՈՒԱՅ. ԴԱՄԲԱՐԱՆՔ ՕՐԲԵԼԵԱՆՑ

Սուղ աւելի քան մղոնաւ ի Հր. Արփայի առ եզերբ Կնիշիկայ, կամ յԱմաղուաձորին ` յարեւմտից կուսէ, կայ գիւղն Ամաղու, ի բարեբոյս բարձու գետամիջաց Ամաղուաձորոյ եւ Գեշինաձորոյ, որ ըստ հին Ցուցակին հարկէր 10 բեռն յաթոռն Սիւնեաց. վասն մերձակայ վանացն եւ անապատին ` հարկ էր լինել շէն նշանաւոր ի միջին դարս, այլ այժմ անշքացեալ բնակութեամբ 20 կամ 30 տանց մահմէտականաց, ընդ որս կային յառաջ քան իբրեւ զամս 30 եւ Հայք, որք նորոգեալ պահէին զհին եկեղեցին, եւ ապա լքեալ թողին  զտեղին, որ յայժմուս սեփական ստացուած է Եղիազարեան Ստեփանոսի Երեւանեցւոյ հանդերձ լեռնոտամբն ` որ կոչի Աբաս բիչանագ ?

Չիք առ պատմիչս առանձինն ինչ յիշատակ գեղջս, իբրու ընկղմելոյ եւ ծածկելոյ ի նշոյլս մեծամեծ յիշատակաց որ առ երի մենաստանին Նորավանից, որ մի ի յոյժ հռչակագոյն վանորէից է Սիւնեաց, եւ գլեալ զամենեքումբք ի գաւառին Վայոց ձորոյ ` ի նուազեալ հնագունիծն, Թանհատի, Գնդեվանից եւ նմանեաց. մանաւանդ աթոռ լինելով երբեմն ինքնագլուխ եպիսկոպոսաց Սիւնեաց, եւ երբեմն առանձին եպիսկոպոսաց Վայոց ձորոյ եւ Նախճաւանի, եւ տապանատուն մեծափառ իշխանացն եւ եպիսկոպոսաց Օրբելեանց: Զսկզբնաւորութիւն եւ զշինութիւն տեղւոյս այսպէս պատմէ պատմիչ տոհմին Ստեփանոս, որ եւ ժառանգ եւ տէր սորին եղեւ. « Յառաջ … բազում ժամանակօք եւ վաղ աւուրբք եւ հնագոյն ամօք, ի նեղ եւ անձուկ ձորակին յայնմ ( Ամաղուայ ) ի պատշաճաւոր տեղւոջ էր շինեալ եկեղեցի մի կրաշաղախ վիմօք յանուն Սրբոյ Կարապետին, յոյժ սքանչելագործ եւ ահարկու եւ անուանի մերձակայ սահմանացն. եւ բղխէր մերձ նմին աղբիւր քաղցրահամ. եւ ձորն ամենայն գեղեցկացեալ էր արդեօք եւ թախանձախիտ ծառօք մրգաբերօք. նա եւ ի թանձրամած կառկառուտին ի նոյն ձորին կայր եկեղեցի մի յանուն սրբոյ հայրապետին Փոկասու շինեալ. եւ ի մէջ եկեղեցւոյն բղխէր ջուր սակաւ ի ներքոյ բեմին, եւ ընդ ջրոյն ելանէր ձէթ բժշկարար. զորմէ լուաք ի հնագոյն աւանդութեանց, եթէ բերեալ եղեւ ի նշխարաց սրբոյ հայրապետին Փոկասու եւ անդ հանգուցեալ, յորոյ անուն եւ տեղին Փոկաս կոչեցաւ, եւ առնէր հրաշս զարմանալիս … եւ վասն այսր մեծապէս լինէր հնչեալ համբաւ տեղւոյն ընդ ամենայն աշխարհ »: Բայց յայտնի ժամանակաւ չիք ինչ պատմական յիշատակ տեղւոյն եւ ոչ մնացորդ կամ արձանագիր հնաշէն եկեղեցեացն յիշեցոլոց, այսինքն Ս. Կարապետին եւ Ս. Փոկասու, մինչեւ ի սկիզբն ԺԲ դարու. յորում ` Յովհաննէս եպիսկոպոս որդի Համտունեանն Հասանայ ` « եկն  ի Վայոց ձոր գաւառ, եւ կամեցաւ բնակել  ի Խորաձոր Անապատին Նորավանից, մերձ անառիկ դղեկին Հրասեկայ բերդոյն, առ հիազօր եւ մեծասքանչ եկեղեցւոյն Սրբոյ Կարապետին … համարձակ բնակէ ի նմա, ժողովեալ արս կրօնաւորս եւ ճնազգեացս,  եւ հեռացուցանէ ի վայրիցն զամենայն արս աշխարհականս, եւ շրջապատիւ սահմանէ զվայրն ամենայն ` կանգնելով զնշանն տէրունի, զի մի անցանիցեն ընդ այն կանայք եւ լկտի մարդիկ, եւ առնուն ի սահմանակցացն հողս եւ անդաստանս ի ժառանգութիւն եկեղեցւոյն, ի Գանձակեցեացն եւ ի Տըխարբեցեացն ». ընդ որս սեփականէ եւ զբերդն կամ զտեղի բերդին Հրասեկայ, զոր ետն կործանել հրամանաւ սուլտանին Պարսից. նոյնպէս եւ զԲերդն Անապատին. « եւ այսպէս կեցեալ բազում ամս վախճանի ի թուին Հայոց ՈԴ (1155), եւ դնի յիւրում աղօթարանին ի մէջ երկուց վիմացն, ի նմին ուխտի. եւ զօրութիւնք մեծամեծք ելանեն ի գերեզմանէ նորա »: Առ նմա հանգուցաւ յետ երից ամաց եւ եղբայր նորա Համտուն իշխան, որ եկեալ կրօնաւորեալ էր աստ ի Նորավանս, եւ վախճանեցաւ յամի 1157: Անդ հանգուցաւ եւ Գրիգոր եպիսկոպոս Մեղրեցին + ի Խարձայ գիւղ յամի 116: Յետ որոյ որդի նորա « եկն Տէր Ստեփանոս շնորհազարդն, որ եւ Փախրըլմսեհ կոչեցաւ ( յԵլտկուզ ) յԱթաբէկէն, եւ բնակեցաւ ի սուրբ ուխտն Նորավանից ( յերրորդ քառորդի ԺԲ դարու ), զի հին աթոռն ( Սիւնեաց ) աւերեալ էր եւ ապականեալ … եւ հաստատեալ զնա տուն աթոռոյ եպիսկոպոսութեան » շրջաբերական թղթով Գրիգորիսի կաթողիկոսի  եղբօր Շնորհալւոյն եւ հրովարտակաւ Ելակուզի, յորմէ ընկալաւ ի ապգրեւի զԱգարակաի ձոր գիւղ, « եւ զամենայն որ ինչ էր վանիցըն արար ազատ յամենայն աշխարհական հարկաց ըզհող եւ զջուր, զայգի, զգիւղ եւ զագարակ, եւ զԲերդն իսկ Անապատայ ): Սա վախճանեալ յԱրփա ` յամի 1216, թաղեցաւ ի սիրելի վանս իւրում, յառաջագոյն հոգացեալ եւ տուեալ ձեռնադրել յեպիսկոպոս զքեռորդի իւր Սարգիս ( որ եւ յաջորդեացն, եւ առաքեաց զնա առ Աթաբէկն Իւանէ ` խնդրել զԱւագ անուանեալ Խաչ, զոր ընդ երկուց այլոց խաչից ` Կամարակապ եւ Թիթեղնակապ կոչեցելոյ ` եդեալ էր ի գրաւական, իսկ Վասակայ Հազրաբեկանց յափշտակեալ ` տարեալ էր յիւր վանս ի Կեչառու », եւ զառաջինն ընծայեալ Իւանէի, եւ զի յաջողեցաւ սա ի գալստեան Սարգսի ` առնուլ զբերդըն Չարեքայ, շնորհեաց նմա զխնդրեալն, եւ բերեալ Սարգսի հանգոյց զայն ի Նորավանս. ի փրկանս նորին 1000 դահկեան ոսկի ծախեալ էր Լնպարիտն Օրբելեան նախկին ժառանգորդ կողմանցս ` շնորհիւ նորին Իւանէիւ Դարձեալ յետ ամաց վէճ մեծ եղեւ ի վերայ խաչիս, յերկփեղկեալ եպիսկոպոսութեան Սիւնեաց. զի Տէր Յովհաննէս հօրեղբօրորդի  Տեառն Ստեփանոսի ` որոյ վիճակեցաւ Տաթեւ, կամէր ընդ իւր տանել զայն. յայս սակս դիմեցին առ Իւանէ. եւ նորա գումարեալ ժողով եպիսկոպոսաց, մեծամեծ իշխանաց, իրաւագիտաց, ընդ որս եւ չէյխս եւ զատիս մեծամեծ քաղաքաց, եւ վճռեցին Սարգըսի լինել, իբրու զի գերեթափ  արարեալ էր զայն, « եւ որ ոք լգերեալ թափէ ` ոչ է ստացողին յայնմ հետէ, այլ գերեթափին »: Այս « Տէր Սարգիս խորհեալ ընդ Մեծ Լիպարտի ` սկսանին միաբան մեծավաստակ աշխատանօք եւ անչափ ծախիւք շինել զզգեղեցկայարմար եկեղեցին ի Նորավանս  ( յամի 1216), եւ աւարտեն զնա ամս եօթն, ութ խորանօք, ի թուականին Հայոց ՈՀԲ (1223) եւ մեծահանդէս ժողովով եպիսկոպոսօք, վարդապետօք, իշխանօք, ազատօք, եւ տանուտէրօք, առնեն նաւակատիս սրբոյ տաճարին. ընդ որում էր եւ մեծ իշխանն Բուպակ, որ եւ ընծայէ սուրբ եւ նորակերտ քաւարանին ` յիւրոց հալալարդեանց եւ հայրենեաց ` պտուղս բոլորահաւատ զագարակն Աղբերիս ` իւրով սահմանօքն եւ անջրդի վայրօք, մեծ ձորովն որ Թմաձոր կոչի եւ Գնչեաց սահմանովն, մինչ ի Գանձակայն ` որ Հայրեացն տափ կոչի. եւ հրամայէ գրել վճիռ արձանի անխախտ պայմանաւ, եւ հաստատել ինքեան յիշատակ յամեն առնել տասն պատարագ մօր իւրոյ. եւ աւանդէ զայս ի ձեռն Տեառն Սարգըսի. եւ էր օրինակ վճռին այսպէս.

Ի ժամանակի թագաւորութեանն որդւոյ Թամարին Լաչային, յամիր ըսպասալարութեան  Հայոց եւ Վրաց Շահանշահի, եւ յաթաբէկութեան Իվանէի հաւրեղբաւր նորին, ես մեղուցեալ ծառայ Քրիստոսի Բուպակ ` իշխանաց իշխան, եկի ի նաւակատիս սուրբ եկեղեցւոյս Նորավանից առ երջանիկ հայրապետս մեր Տէր Սարգիս, եւ ընծայեցի ի հալալ հայրենեաց իմոց զոր իմ բազկաւս առեալ էի յայլազգեաց եւ իմ արեամբս թափեալ, եւ իմ պարոնայքն մեծ սիգելով այլ ինձ էին որոշեալ, զԱղբերիս գիւղ իւր ամէն սահմանաւն, ի սուրբ եկեղեցիս Նորավանից  ի սուրբ Կարապետս եւ ի սուրբ Նախավկայս տուի, ազատ յամեն հարկաց. եւ չունի ոք հրաման յայսմ հետէ մինչեւ յաւիտեան հակառակիլ այսմ, ոչ յաւագաց, ոչ յիմոց, ոչ յօտարաց. Եւ Տէր Սարգիս եւ այլ միաբանքս հաստատեցին ի տարումն  տասն հպատարագ ` ի Վարդավառին տաւնին իմ մաւրն հոգւոյն. Արդ թէ ոք յանդգնի եւ հակառակել ջանայ այսմ տրիցս ` մասն եւ բաժին զՅուդային եւ զխաչահանուացն առցէ ` եւ ընդ ամենայն չարագործացն ի Կայենէ սկսեալ մինչեւ ի Նեռն դատապարտեալ պատժեսցի, եւ ի Սուրբ Երրորդութենէն եւ յամենայն Սրբոց եւս եւ յերից սուրբ Ժողովոցն նզովեալ եղիցի ի մահ եւ ի կեանք. եւ իմ ազգք եւ զաւակք չունին ոչ ձեռն, ոչ իշխանութիւն ի վերայ այսմ տեղեաց. Բայց թէ Տաճիկ աւագ փոխի եւ հակառակել ջանայ ` յիւր Աստուծոյն ապիզար լիցի, եւ յիւր փեղամբարէն որոշած. եւ անհամար հազար նալաթ ի վերայ նորա եւ յորդւոց եւ յազգի նորա եղիցի յայսմհետէ մինչեւ յաւիտեան. Ի Թուիս Հայոց ՈՀԲ. եւ

Եւ զի յառաջ քան զայս ( եւ քան զշինութիւն եկեղեցւոյն ) յափշտակեալ էին զգիւղն Ագարակի ձոր, վասն որոյ խնդրէ Լիպարիտն բազում թախանձանօք յամիր սպասալարէն  Զաքարէէ, եւ թափէ զգեօղն. եւ հրամայէ գրել ինքեան յիշատակ ի վանսն Նորավանս, եւ նզովիւք հաստատել, զի մի ոք իշխեսցէ հեռացուցանել զնա ի սուրբ եկեղեցւոյն. եւ ինքն ( Զաքարիա ) գրէ իւրով ձեռամբն, այսպէս. Ես մեղուցեալ ծառայս Քրիստոսի Զաքարէ Ամիր սպասալար, որդի Մեծին Սարգսի, Հայոց եւ Վրաց սպարապետի, դարձուցի զԱգարակի ձոր գիւղն ի Նորավանս, ազատ յամենայն հարկաց. եւ խնդրեցի ի Տէր Սարգսէ առաջնորդէ սուրբ ուխտին ` ի տարումն ինձ Ժ օր պատարագ, զոր պարտին անխափան կատարել. եւ յետ մեր մի ոք իշխեսցէ ի մերոց կամ յօտարաց յափշտակել զայս գիւղս ի սուրբ եկեղեցւոյն. ապա թէ յանդգնին ` նզովեալ լիցին յԱստուծոյ ամենակալէն եւ յամենայն Սրբոցն, եւ մասն եւ բաժին նորա ընդ Յուդայի եւ այլ խաչահանուացն եւ ուրացողացն եղիցի, եւ մեր մեղացն պարտական լիցն. Հաստատ օ կամաւն Աստուծոյ. ի թուականիս Հայոց ՈԿ ». (1211)

Բաց յեկեղեցեաց  եւ ի դամբանաց սակաւ ինչ մնայ ի հռչականուն մենաստանէս. հիմունք պարսպացն քայքայեալք ի մեծէ սասանութենէ 1840 ամին, յորոց հիւսիսայինն կանգուն կայ կրելով ի վերայ մեծի դրանն զչորեքկերպեան քանդակս աւետարանչաց. իսկ ի միջի եկեղեցիքն, են Ս. Ստեփանոս հին, եւ Ժամատուն կամ Աղօթարան նորին շինեալ ի Սմբատայ յեղբօրէ Տարսայիճի. սորա շինածն Ս. Գրիգոր որ եւ Դամբանարան պայազատաց տոհմին. Ս. Կարապետ շինեալ ի հօրէ նոցին ի Լիպարտէ, եւ Ս. Աստուածածին ի Բուրթելէ: Յիշի յարձանս եւ Ս. Նռան բայց թուի փոխանակեալ զսա Ս. Կարապետն ` այնքան խնամօք շինեալ եւ զարդարեալ եւ փարթամացուցեալ ամենայն գոյիւք եւ ժառանգութեամբք, որպէս լուաք ի պատմչէն, եւ այժմ յանշքութեան մնացեալ կամ մատնեալ ի ձեռս այլագենից, գրկեալ առ հնութեան ի փառապանծ  գմբեթին, որոյ փոխան փայտայարկ ծածկեալ է ի նորումս. կանգուն կայ այլովք մասամբք, համակ սրբատաշ կարմիր քարամբք, չորիւք աստիճանօք բարձրացեալ ի գետնոյ. արտաքուստ  խորշս սրանկիւնս ունելով, որպէս կաթողիկէն  Անոյ եւ այլ հին եկեղեցիք ոմանք. քառակուսի ձեւով համաչափ ընդ երկայնն եւ ընդ լայն, (12 քայլ ) հաստատեալ ի վերայ չորից վայելչաձեւ որմնայար սեանց, չորիւք պատուհանօք եւ ութ խորանոք կամ սեղանովք, որպէս եւ պատմիչն գրէր, զատ յաւագ խորանէն, խորանքն երկու ի վերայ իրերաց կանգնել են յաջմէ եւ յահեկէ բեմին եւ դրանն, որ բացեալ կայ յարեւմտից կուսէ, ուր եւ չքնաղաշէն Ժամատունն հանդերձ կաթողիկէիւ կամ զանգակատամբ, ի վերայ վեցից որմնայար սեանց, վեցիւք լուսամտիւք, յորոց միջի սիւնկի խաչագլուխք  ճարտար դրուագօք  քանդակաց յամենայն կողմանս, որպէս եւ խաչըն որ ի կիսաբոլորի ի վերայ դրանն ` համառօտ վերագրութեամբ փրկչական անուանցս.

Տեր Աստուած Յիսուս Քրիստոս.

Ի հիւսիսակողմանն քանդակ-պատկեր կարճազգեստ եւ սաղաւարտեալ երիտասարդի հեծելոյ ( միոյ ի քաջացն Օրբելեանց ) մենամարտողի ընդ վագեր կամ առիւծու. իսկ ի ճակատ գրան ժամատանդ ` պատկեր Տիրամօր բազմելոյ ի գահ, ( առ որով գրեալ է Բանն Աստուած ի դրուագեալ քանդակի ), ունելով զՅիսուս ի գրկի. Հոգին Սուրբ ի վերոյ, եւ ծերունիք ոմանք յաջմէ եւ յահեկէ, եւ գիր 1221 թուականաւ.

 

Այս է … իմ աւրհնեալ ահեղ անուն Աստուծոյ ի ծագաց մինչեւ ի ծագս ծագի ? լոյս. Թուին ՉՀ.

 

Ի վերոյ քան զայն քանդակապատկեր Հօր Աստուծոյ հինաւուրց կերպարանօք եւ լայն հանդերձիւք, զձախ ձեռն եդեալ ի վերայ գլխոյն Ադամայ եւ աջովն օրհնելով, եւ գիր.

 

Հինաւուրցն Աստուած. ընդ ստեղծանելն Ադամայ նորոգեցաւ երկինք եւ երկիր, որք միշտ աւրհնեն զԱստուած.

 

Յաջմէ եւ յահեկէ պատկերք խաչելութեան Քրիստոսի, Աստուածածնի, գրեալ ի վերայն Աստուածածին, Մագդաղենացւոց եւ այլոց: - Սատարող շինութեան եկեղեցւոյն Լիպարիտ գրէ ինքեան երկար եւ կարեւոր արձան յիշատակին ի վերայ ( հիւսիսային որմոյ ի ներքուստ ), յամի 1222, այսպէս.

 

Ի ՈՀԱ թուականութեանս Հայոց. Կամաւն Աստուծոյ ես Լիպարիտ որդի Ելիկումին թոռն մեծի ( Լիպարիտին ) Աւրբելեանց, որ եւ հայրն իմ վասն մեծի քինոյն ել ի հայրենի աշխարհէն իւրմէ եւ ի թագաւորէն Ափխաղաց, եւ գնաց ի տունն Պարսից առ Աթաբէկն Ելտկուզ. եւ նա մեծաւ փառաւք եւ գորովագութ սիրով ընկալաւ զնա եւ պարգեւեաց նմա զմեծ քաղաքն Համիան. եւ յետ ժամանակաց եթող զիս որբ. եւ մեք անգիտութեամբ խաբեալ ի նոցանէ, ծանեայ ապա զհաւատն իմ հայրենի, եւ ի մանկական հասակիս ` դարձայ վերստին ի լուսաւոր հաւատ Սրբոյն Գրիգորի, եւ եկի առ մեծ Աթաբէկն Իւանէ. եւ նորա բազում սիրով ընկալեալ զմեզ ետ փոխան հայրենեաց իմոց զՀրաշկաբերդ իւր կերովն, եւ այլ բազում գիւղս ի Վայոց ձոր, ի Գեղաքունի, ի Կոտայսն եւ ի Կայէն. եւ ես մեծ յուսով շինեցի զվանքս որ կոչի Նորավանս յառաջնորդութեան Տեառն Սարգսի Սիւնեաց վերադիտողի եւ կանգնեցի զսուրբ  եկեղեցիս մեծածախ գանձիւք ` եւ դարձուցի զԱւագ սուրբ Նշանս բազում ծախիւք ի տանէ Աթաբէկ Իվանէի եւ բնակեցուցի ի սմա. թափեցի եւ զԱգարակի ձոր իւր սահմանովն, ետու եւ զՏխարբ գիւղն իւր ամեն սահմանաւքն, եւ թաղք մի ի Համսարի  գիւղ. Տէր Սարգիս եւ միաբանքս հաստատեցին ինձ զաւագ խորանն Գ աւր ժամ կիրակէն, շաբաթն եւ զհինգշաբթն ի յամէն շաբաթում. եւ կենակցին իմոյ Ասփային սահմանեցին Տեառնընդառաջ աւրն զամեն եկեղեցիս … Արդ որք ընթեռնուք զգիրս խնդրեցէք ի Քրիստոսէ իմ որդւոցն Էլիկումին, Սմբատայ, Իվանէի, Փախրադաւլային, Տարսայիճին արեւշատութիւն. Արդ որ այս հաստատուն գրոյս հակառակ կայ յիմոց կամ յաւտարաց ի Հայոց կամ ի Վրաց, զայն գիւղորէքն հանել ջանան կամ զժամն խափանել, ՅԺԸ հայրապետացն նզոված է, եւ մեր մեղացն պարտական է. եւ թէ Տաճիկ յաւագ փոխի ու հանել ջանայ, իւր հաւատքէն ու իր Մահմէտէն ապիղար է. Ռ Ռ Ռ նահլաթ նահլաթ.

 

Իսկ Տէր Սարգիս խնամով շինող եկեղեցւոյն գրեաց հակիրճ զյիշատակ իւր ի ճակատ դրան զանգակատանն.

 

Ես Տէր Սարգիս քեռորդի Տէր Ստեփաննոսի Սիւնեաց արհիեպիսկոպոսի շինեցի զեկեղեցիս ի բարեխաւսութիւն ինձ եւ Լիպարտին եւ նախնեաց մերոց եւ երկուց հարազատ եղբարցն որ սպանան ի Թուրքաց պատերազմաց. վասն որոյ աղաչեմ հանդիպողացդ յիշել զմեզ ի Քրիստոս.

 

« Յետ ամաց ինչ ի միջօրեայ հասակի … յանկարծադէպ նետից հարուածեալ Լիպարիտ հանդէպ բերդին Բորոտնոյ » եւ վախճանեալ ի Գոլոշտի վանս, բերեալ թաղեցաւ ի դրան Ս. Կարապետի, ուր հանգուցեալ էր եւ մայր իւր քեռդուստրն Ստեփաննոսի եպիսկոպոսի, մեծաւ ճգնութեամբ ապաշխարեալ ( անդ ) բազում ամս ի նեղսագոյն խրճթի »:

Յայլ արձանս փոխանակ Ս. Կարապետի յիշի ստէպ եկեղեցի Ս. Նախավկային, յորոյ դրան թաղեցաւ Ելիկում անդրանիկն եւ յաջորդ Լիպարիտ, զոր փոխանակեալ եղբայր նորա Սմբատ որ Թագաւոր անուանի, շինեաց ( անդ ) զհրաշակերտ Ժամատունն ի Նորավանս, ի վերայ գերեզմանաց ( նախնեաց ) իւրոց. եւ արար բազում արդիւնս եւ փարթամացոյց զնա, եւ զարդարեաց զեկեղեցին, եւ ետ գեղանս եւ այգեստանս, որպէս գրէ պատմիչն. եւ այլուր դարձեալ, եթէ, « Շինէ ժամատուն մի հրաշակերտ յօրինուածովք ` տեղի Աղօթարանի, ի դրան Ս. Նախավկային, ի տաշածոյ վիմաց եւ ի կոփածոյ քարանց. եւ … աննման զարդուք զարդարէ զեկեղեցին մեծածախ գանձուք յոսկւոյ եւ յարծաթոյ եւ ի պատուական մետաքսէից, եւ շնորհէ հայրենական ժառանգութիւն սուրբ ուխտին եղս երիս եւ այգիս յԱկոռի եւ ի Հողոցմոց, յԱրփայ եւ ի Չուայ եւ յԱմաղմաձորի »: Հաստատեաց զայսոսիկ արձանագրով ի ներքուստ ժամատանն տողեալ յարեւմտեան եւ ի հարաւային գօտւոջ որմոցն, յամի 1261, որպէս երեւի ցարդ մասամբ եղծեալ, իսկ անթերի մնայ ի պատմութեան եղբօրորդւոյ իւրոյ Ստեփանոսի, յորում եւ յիշին նորոգութիւնք այլ եւս եկեղեցեաց, եւ սահմանք պատարագաց վասն ծնողաց իւրոց եւ եղբարց անդ թաղելոց, որոց արդ չերեւին տապանք, որպէս իւրն եւ յետնոց յայլում դամբանատան: Այս է արձանագիրն յամի 1261.

 

Ի Թվիս ՉԺ. Այս գիր յիշատակի եւ արձան անջնջելի իմ Սմբատայ իշխանաց իշխանի որդւոյ մեծին Լիպարիտի … շինեցի զեկեղեցիքս, վերստին նորոգեցի … պահարանաւք եւ ետու իմ հայրենեացն Բ գիւղ ի Սուրբ Նախավկայս, զԱւէշ ու Անապատ, եւ յԱկոռի զնորատունկ մեծ այգին իւր կիւրակաջրովն. Տէր Սարգիս եւ միաբանքս հաստատեցին զաւագ խորանն որ հանապազ պատարագ պարոնացն առնեն, զշաբաթն ու զկիրակի ` Լիպարիտի, հինգշաբաթ ` Ասփային, զերկուշաբաթ ու զերեքշաբաթն ` Ելիկումին, չորեքշաբաթն ` Իւանէի, ուրբաթն ` Փախրաթուլային … Արդ որ յետ մեր ժառանգեն տեղոյս յիմոց կամ յաւտարաց եւ այս հաստատեալ պայմանիս հակառակել ջանայ եւ կամ ի սուրբ եկեղեցոյս հանել կամ զժամն խափանել ` մեր մեղացն պարտական է, եւ զանէծս ցաւագին զԿայէնին եւ զԳայիզին առցէ ի բաժին զՅուդային եւ զԽաչահանացն. եթէ որ ի Տաճիկէ յաւագ փոխի ու հանել ջանայ յԱստուած …..

 

Ի վերայ դրան ժամատանն կայ յիշատակ մի եւս Սմբատայ, անթուական զայս օրինակ.

 

Յուսովն Աստուծոյ ես Սմբատ իշխանաց իշխան իմ սրտի յաւժարութեամբ տվի ի Սուրբ Նախավկայս իմ հայրենեացն զԱզատն իւր սահմանաւքն լերամբք եւ դաշտաւք, եւ զիմ … Գինէշիկաձոր վասն փրկութեան հոգւոյ եղբաւրորդւոյ իմոյ Բուրթէլին որ դեռաբոյս նորափթիթ փոխեցաւ առ Քրիստոս պատերազմաւ ի դաշտին Սկիւթացւոց, խաւար էած տեսողաց, եւ … Գ իւր … նովաւ զաւակ յիշատակի. Տէր Սարգիս եւ այլ միաբանքս հաստատեցին ԺԵ աւր պատարագ. Ե աւրն աւագ տաւներն, Ե Պետրոսի եւ Պաւղոսի տաւնին եւ Յովհաննու եւ Յակովբայ եւ Նոր կիւրակէին. Կատարիչքն աւրհնին եւ խափանիչքն դատին ի Տեառնէ. եւ որ զգեղն եւ զայգին հանել ջանայ, ՅԺԸ հայրապետացն նզովեալ եղիցի.

 

Հանդէպ առաջնոյ արձանագրութեանն որ ի ժամատանն, կայ եւ ի հիւսիսակողմանն կիսեղծ արձանագիրս.

 

Յանուն Աստուծոյ. Ես Սարկաւագ երէց որդի Մկրտչին եկի ի Նորավանս … Նշանիս առաջի, իմ սրտի յաւժարութեամբ զիմ գնած հայրենիքն … զԽաչ … րդենց իգին ( այգին ), եո զիմ հովատունս իւր ամենայն … եւ Խոտափատուն ?… յԵղեգնաձոր իմ գնած ` եկեղեցոյս տվի, որ ի տարին Ե ժամ տան … յիմ հայրենեաց … Թվ. ՉԻ.

 

Յետ մահուան Սմբատայ ի Դավրէժ յամի 1273, եւ մեծահանդէս յուղարկաւորութեամբ թաղմանն աստ « ի հայրենի դամբարանն սուրբ ուխտին Նորավանից … շինէ եղբայր իւր Տարսայիճն նմա Տուն տապանի եւ եկեղեցի յանուն Սրբոյ Գրիգորի եւ անդ փոխէ ի հանգիստ զեղբայր իւր Սմբատ »: Այս եկեղեցի յարեալ ի հիւսիսային որմն Ս. Կարապետին ` սագաշէն է ի վերայ չորից որմնայար սեանց, եւ Դամբարան կոչի. անդ յետ Սմբատայ թաղեցաւ եւ ինքն շինողն Տարսայիճ եւ որդիք իւր, որպէս տեսցի ի ստորեւդ. գեղեցիկ եւ նուրբ են քանդակք սեղանոյն եւ խաչվիմացն, մանաւանդ որ ի ճակատ խորանին արտաքուստ, յորում թեւս գրեալ է.

 

Տէր Աստուած Յիսուս աւգնեա Բուրթելին.

Ի վերայ դրանն եւ ի վերայ պատուհանի դրանն արձանագրեալ են երկոքին այսոքիկ ի 1275 ամի.

Կամաւն Աստուծոյ ես Տարսայիճ իշխանաց իշխան շինեցի զԴամբրանս յաղագս եղբաւր իմոյ Սմբատայ արքային, վասն որոյ աղաչեմ յիշել. Թուին ՉԻԳ.

+ Տէր Աստուած Յիսուս Քրիստոս աւգնէ Տարսայիճին.

Նոյն գրէ եւ ի հիւսիսային որմն եկեղեցւոյն զայս բան, յորում քննելի եւ պարզելի են բառք ինչ.

Կամաւն Աստուծոյ ( այս ) իմ գիր է Տարսայիճս իշխանիս, որ իշխեցող էի Սիւնեաց նահանգիս Որոտան եւ Շնհերոյ. որ եկեղեցի տուի շինել Սիրանէս վարդապետին, ու Հալէձորոյ ( ու ) Շնհերոյ հայրենիքն տուի իւր սահմանաւքն յորդէց յորդիքն նորա հայրենիքն տվի. ու ինչ զեկեղեցիս լմնեցին խիշայ (?) կու տայաք սպիտակի, այն խիշային փոխան զԱղազար Ըղերձեցին տվաք, նրա հայրենիքն լինի, նորա դեղին կայ յազգէ յազգ ու զՀալէձորոյ հարկն սահմանեցաք ի տարում վաթսուն սպիտակ տայ, այլ ազատ է յամեն հարկաց. այլ ոչ ամիրայ ոչ պարոն ոչ ձեռնաւորի ոչինչ հաշիւ չկայ հետ Հալեձորոյ, ոչ շոր տայ ? ոչ այլ ոչ ում. Ով յետ մեր զայս հաստատ վճիռս խափանէ ու զմեր հրամանքս ունայն առնէ, յերից սուրբ Ժողովոյն որոշեալ եղիցի եւ ընդ խաչահանուրցն եղիցի. Ես Տարսայիճս իմ ձեռաւքս հաստատեցի զգիրս զայս:

Ի ներքին երս նոյն որմոյ արձանագրէ Մինա խաթուն, երկրորդ կին Տարսայիճի ` յամի 1292.

 

Կամաւ ամենակալին Աստուծոյ այս գիր յիշատակի եւ արձան անջնջելի Մինայ խաթունիս է դստեր մեծի արքային Ջալալին եւ ամուսնոյ մեծարգի իշխանի Տարսայիճին, եւ իմ որդւոյս Ջալալիս, որ գնեցաք ի մեր հալալ ընչից զՆորաբերդին այգին ի Վէդի եւ զայլն ի կորդւոյ գնեցաք ի հայրենատիրացն եւ տնկեցաք, եւ բոլորեցի զչորս դեհն. մէկ ճակատն Բնաշահու Ահնուէլբղումին ? այգին, մէկ ճակատն իրիցին այգին, մէկ ճակատն Ողբէգին. (?) այգին, մէկ ճակատն Բրէհիմին այգին, տեղն ԺԲ գրքի ? զոր յառաջ այլ տուած էր վանիցս ` մեք մեր յաւժարութեամբ վերստին տուաք ի Նորավանս յԱւագ սուրբ Նշանս եւ Սուրբ Ստեփաննոս. վասն հարկից արքայաշուք տեառն իմոյ Տարսայիճին. Իսկ Տէր Ստեփաննոս եւ միաբան եղբարքս կարգեցին ժամ յիշատակ անջինջ զտարին Համբարձմանն. զի յայնմ աւուր հանդիսիւ աւրհնեսցեն զշիրիմս նորա եւ Ժ աւր պատարագ մատչի. եւ այս տուրքս ոչ ի զրկանաց ոչ ի գեղէ ոչ ի պարոնահողաց, այլ մեր ազատ դրամագին ազատ յամէն հարկաց, որ ոչ ում հաշիւ չկայ ի հետ. Արդ թէ ի մերոցն կամ յաւտարաց կամ յիշխանաց կամ ի ձեռնաւորաց զինչ եւ իցէ պատճառաւ նենգել կամ հանել ջանան զայս այգիս ի Նորավանից կտրեալ լիցին նոքա յերկուց կենաց, ընդ աւձին եւ ընդ սատանայի նզովեալ եղիցի յամենակալ բերանէն յԱստուծոյ. զԿայէնին եւ զՅուդային զՅուլիանոսի առցէ վարձ ընդ Վասակայ ուրացողին դատեսցի, յերից սուրբ Ժողովոցն եւ յամենայն Սրբոց անիծեալ լիցի ի մահ եւ ի կեանք. Եւ թէ Տաճկաւ ոք փոխի եւ հնարել ջանայ Ռ Ռ Ռ նահլաթ լինի. իւր Մահմէտէն ապիզար լինի. Ի Թվիս ՉԽԱ. Հաստատ է գիրս կամաւն Աստուծոյ.

Նշանաւոր կամ խորհրդաւոր ինչ են քանդակք լեզուարձակ օձից ի վերայ որմնայյար սեանց բեմին, եւ ի դնին յերկկարգ  չարի լռին եւ երկրամած մետասան տապանք հոյակապ եւ պերճասէր իշխանաց եւ իշխանուհեաց Օրբելեանց, պէսպէս քանդակօք, իւրաքանչիւր թուականօք եւ մի քան զմի ազգողամիտ հանճարեղ  արձանագրօք, արժանաւորք փառապանծիցն այնոցիկ եւ հմտից  դպրութեան, որոց առաջին ` արքայաշուքն Սմբատայ շինողի ժամատանն:

                         

Ա. ՍՄԲԱՏ ԱՐՔԱՅԻՆ Է ՏԱՊԱՆՍ. ՅԻՇԵՑԷՔ. եւ Թ. ՉԻԲ.

Բ. Ի ԹՎԻՍ ՉԼԸ  ԱՅՍ Է ՀԱՆԳՍՏ ԱՐՔԱՅԱՇՈՒՔ ԿՈՂՄՆԱԿԱԼԻՆ ՀԶԱԻՐ ԵՒ ՄԵԾ ԳՈՐԾԱԿԱԼԻՆ ԵՒ ՔԱՋԱՊԱՀ ՄԵՆԱՄԱՐՏԻՆ ԱԹԱԲԱԿ ՏԱՐՍԱՅԻՃԻՆ.

Թուականն ` ըստ պատմչին ` կանյէ ամաւ քան զմահ հզօրին, գուցէ վաղագոյն պատրաստեաց զհանգիստ իւր.

Գ. ԱՅՍ ՅԱՐԿ ՏԱՊԱՆԻ ԲԱՆԴ ԲԱՐԿՈՒԹԵԱՆ Է ԵՒ ԳՈՒԲ ԳԵՐՈՒԹԵԱՆ ՀՐԱՇԱԳԵՂ  ՄԱՆԿԱՆՆ ԵՒ ՔԱՋԱԶԱԻՐ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԻՆ ՓԱԽՐԱԴԱԻԼԻՆ ՈՐԴՒՈՅ ՄԵԾԱՓԱՌ ԻՇԽԱՆԻՆ ՏԱՐՍԱՅԻՃԻՆ. ՎԱՍՆ ՈՐՈՅ ԱՂԱՉԵՄ ՅԻՇԵԼ. եւ ԹՎԻՆ ՉԽԵ.

 

Ըստ սրտառուչ արձանիս աղէխարշ սրտիւ եւ բանիւ յիշէ եւ եղբայր երիտասարդին ` եպիսկոպոսն պատմիչ ` յաւարտ գրոցն. « Յիշեմ զխոցուած սրտի իմոյ, զի … հասաւ մեզ սուգ անվերանալի. զի կրսեր եւ սիրելի եղբայրն իմ Փախրադուլայն ի զարդ եւ ի գեղ մանկական հասակի, մինչ տէգ մորուացն փաղփեալ լինէր թխատիպ տեսակաւ շուրջ բոլորեալ զպատշաճագեղ ծնօտիւքըն, եւ սիրտ որա զուարճ խնդամտական խորհրդոք ի վայելս քաղցրազբօս կենցաղոյս, եւ կամք նորա ի վազս եւ ի թիռս իշխանաշուք փառաց, յանկարծակի, հասեալ օրհասն կենաց ` խզեաց  զբոյսն քաջուղէշ եւ խլեաց զտունկն ծաղկափթիթ,  եբարձ տարաժամ զբաղձալին ինձ, որ եւ հրաժարեալ ի մէնջ ` գնաց յաստեացս առանց իրիք յիշատակին, զոր եւ տարեալ եդին ընդ հօրն իւրում ի տապանի: Որում տէրն իմ Յիսուս փոխանակ աստի զրկանացս ` անդ ողորմեսցի, եւ անտես արարեալ զմեղսատեսակ կիրս մարմնոյ  նորա ` զուարճացուսցէ ի վայելսն անմահական եւ յուրախութիւնսն  անզրաւական. ամէն »: - Թերեւս իւր իսկ Տեառն Ստեփանոսի է յօրինեալ զտապանագիրն:

 

Դ. ԹԱԳԱԶԱՐՄ ԱՐՔԱՅՈՒՀԻՆ Է ՄԻՆԱՅ ԽԱԹՈՒՆՆ ԴՈՒՍՏՐ ՄԵԾ ԿՈՂՄՆԱԿԱԼԻՆ ԱՂՈՒԱՆԻՑ  ՋԱԼԱԼԻՆ.

Ե. ԹՎԻՆ ՉԽԹ.  ԶԳԵՂԵՑԿԱՏԻՊՆ ԷԼԻԿՈՒՄ ՈՐԴԻ ՄԵԾԻՆ ՏԱՐՍԱՅԻՃԻՆ ՈՐ ԱՌԻՒԾԱԻՐԷՆ ԽՐՈԽՏ ՄՌՆՉԷՐ ԸՆԴԴԷՄ ԱՅԼԱՍԵՌ ԳՆԴԻՆ ԱՂԱՉԵՄ ՅԻՇԵԼ ՅԱՂԱՒԹՍ.

Ըստ մակդրին քանդակեալ է ի վերա տապանին պատկեր սիգապանծ թագակիր եւ թաթեղ առիւծու:

 

Զ. ԶԱՇԽԱՐՀԱՇԷՆ ԴՇԽՈՅԱՓԱՌ ՊԱՐՈՆ ԶԹԱՄԹԱՅ ԽԱԹՈՒՆՆ ՄԱՅՐ ԲՈՒՐԹԷԼԻՆ ՅԻՇԵՑԷՔ. եւ   ԹՎԻՆ ՉԿԱ.

Սա էր կին  Ելիկումի անդրանիկ եղբօր Սմբատայ եւ Տարսայիճի, դուստր  Գրիգորի Մարզպանեանց: Սորա կանգնեալ էր խաչարձան մի, ( արդ խորտակեալ ) արտաքոյ դրան տապանատանս ` ի յիշատակ  առնն եւ որդեկաց.

Զայս նշան Յիսուսի խաչելոյն … Տեառն Աստուծոյ վասն փրկութեան մարդկան ` կանգնէ յուսով քրիստոսասէր իշխանուհի Թամթա խաթուն ի բարեխաւսութիւն գլխ … իւր մեծափառ իշխանին Էլիկումին, եւ վասն յերկար կենաց զաւակաց իւրոց Բուրգելին եւ Բուղդային.

Է. ՎԱՐԴԱԳՈՅՆ ՏՂԱՅՆ ՍՄԲԱՏ ՈՐԴԻ ԲՈՒՐԹԷԼԻՆ. ՅԻՇԵՑԷՔ

Քանզի անթուական է տապանս, եւ երեք եւ չորք պայազատք են տոհմիս Բուրթէլ անուամբ, սա անծանոթ մնայ որոյ գոլ որդի. բայց յայտնէ զնա գրուածն վաղամեռիկ լինել, զի փոքրնկ է եւ տապանն, եւ ի վերայն երկու աղաւնիք են քանդակեալք վարդ ի բերան, որպէս թէ ոչ միայն վարդագոյն ` այլ եւ քաղցրաբարբառ  էր:

Ը. ԵՂԲԱՅՐ ՄԵԾ ԲՈՒՐԹԷԼԻՆ ԶԳԵՂԱՀՐԱՇ ԲՈՒՂԴԱՅԻՆ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ՀԱՍԱԿԱՒ. ՈՐ ՅԵՏ ՅՈԼՈՎ ՔԱՋ ՄՐՑՄԱՆՑ ՏԻԳԱԽՈՑԵԱԼ ԶԱՆԹԱՌԱՄՆ ԸՆԿԱԼԱՒ ԶՊՍԱԿ. եւ ԹՎԻՆ ՉԿԷ.

Սա որդի է Ելիկումի եւ թոռն Տարսայիճի. Յայլ երեսին տապանս ( ի մետասանիցն ) չկան արձանագիրք, այլ յայտ է թէ Օրբելեան պայազատաց  են: Մեծագոյն եւս Դամբանարան է Օրբելեանց նախայիշեալ սմբատաշէն ժամատունն, յորում գերեզմանք շարեալք կան ի յատակին, յոլովք հանդերձ արձանագրովք եւ ոմանք անգիր կամ ջնջագիր. ընդ բնաւ 27 տապանս որոշեաց  Քաջբերունին, յերիս կարգս, այսու իմն օրինակաւ, զոր թուանշանօք եւ սոսկ անուամբքն նշանակեմ ի դիւրութիւն  ընթերցման  եւ որոշման  դրնց դամբանացն իւրաքանչիւր  եւ արձանադրութեանց ` միահամուռ ի ստորեւ  կարգելոց:

 

Ա. ՊԱՐՈՆ ԹԱՂԵՆՑԻ ( կամ Թաղենցի, անծանօթի առն եւ անուան ):

Բ ԱԻՐԻՈՐԴ ԹԱՄԹԻԿԻՆՆ Է.

Ոչ է յայտ ո՞յր դուստր է Թամթիկ, մարթ է համարել թոռն վերոյիշեալն  Այլիկումի ( Ելիկումի ) յանուն եւ ի յիշատակ Թամթայ կնոջ նորոյ յետ իւր յերկարակեաց եղելոյ `  կոչեցեալ:

Գ. ԲԱՐԵՊԱՇՏ ԻՇԽԱՆԱՑ ԻՇԽԱՆԻՆ ԱՅԼԻԿՈՒՄԻ Է ՏԱՊԱՆՍ.

Սա է անդրանիկ եղբայր արքայաշուք պայազատացն Սմբատայ եւ Տարսայիճի + յամի 1253 - 4:

Դ. ԳԵՂԵՑԿԱԾԱՂԻԿՆ Է ԻՎԱՆԷ.

Եւ սա այսպէս անուանեալ ի պատմչէն ` միւս հօրեղբայր իւր. զորոց արձանս կամ ինքն Ստեփանոս գրեաց կամ ըստ բանից պատմութեան նորա այլք գրեցին: Յերիտասարդական տիս վախճանեալ է սա յամի 1260 այլ թողեալ զաւակ զԼիպարիտ ` հայր Յովհաննու եպիսկոպոսի  եւ հաւ Չեսարի:

Ե. ՔԱՋ ՍՊԱՌԱԶԷՆՆ Է ՓԱԽՐԱԳՈՒԼԱՅՆ.

Այսպէս  մակակոչեալ եւ յեղբօրորդւոյն ի պատմչէն, այսինքն եղբայր Տարսայիճի եւ Սմբատայ, եւ այլն:

Զ. ԶԲԱՐԵՊԱՇՏ ՄԱՅՐ ԻՇԽԱՆԱՑՍ ԶԱՍՓԱՅՆ ՅԻՇԵՑԷՔ.

Կին է սա Լիպարտի հօրն Տարսայիճի, դուստր Բուրայ կամ Բուրաքայ իշխանի, եւ մեռեալ է յամի 1263

Է. ՏԷՐ ՅՈՀԱՆՆԷՍ ՍԻՒՆԵԱՑ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ …

Ը. ՏԷՐ ՍՏԵՓԱՆՆՈՍ ՍԻՒՆԵԱՑ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ. - ԹՎ. ՉԹ.

Թ. ՏԷՐ ԳՐԻԳՈՐ ՍԻՒՆԵԱՑ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ. եւ ԹՎ. ՉԾԴ.

Ժ. ԱՅՍ ՇԻՐԻՄ ՇՆՈՐՀԱԼԻՐ ՍԱՐԳՍԻ Է ՍԻՒՆԵԱՑ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ԵՒ ԱՆՅԱՂԹ ՀՌԵՏՈՐԻ. եւԹՎ. ՉԽԷ.

Երկոցուն եւս յիշեցելոց Յովհաննէս եպիսկոպոսաց ցանկալի էր գտանել եւ զթուականսն. ի դէպ է միոյն լինել որդի Լիպարտի ` թոռին միւսոյ Լիպարտի ` հօրն Տարսայիճի:

ԺԱ-ԺԶ. Զայսոցիկ միայն զանուանսն յիշէ քննողն ( Քաջբերունի ). թուի թէ եւ ոչ աւելի քան զայնս գրեալ ինչ կայր ի վէմսն. իսկ ԺԲ թիւն բնաւ եւ ընդ անանուանսն ոչ յիշի ի նմանէ:

ԺԷ. ԶԳԵՂԵՑԿԱՓԹԻԹ ԾԱՂԻԿՆ ԶՔԱՋՈՒՂԷՇ ՄԱՆՈՒԿՆ ՎԱՂԱԹԱՌԱՄ ԻՎԱՆԷ ՅԻՇԵՑԷՔ. - ԹՎ. ՉԽԳ.

Թերեւս Չեսարի որդի է մանուկս այս, այլ հաւանօրէն բազում եւ այլ համանուանք էին ի տոհմին:

ԺԹ. ՏՈՒՆ ԻՄԱՍՏԻՑ ԵՒ ՀԱՆՃԱՐՈՅ ԱՒՐՊԵԼ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՀՌՉԱԿԱՒՈՐ ՄԵՏՐԱՊՈԼԻՏ ՍԻՒՆԵԱՑ.

Ի. ԹՎԻՆ ՉԾԲ. եւԱՅՍ Է ՇԻՐԻՄ ՀԱՆԳՍՏԵԱՆ ՄԵԾԻ ՄԵՏՐԱՊՈԼԻՏ ՍԻՒՆԵԱՑ ՍՏԵՓԱՆՆՈՍԻ.

Արձանագիրս ի ճահ գայ հռչակեալ պատմիչ եպիսկոպոսին որդւոյ Տարսայիճի, այլ թուականն ` ոչ. զի ոչ յամի 1303 այլ ի 1309 երեւի սա վախճանեալ, ապա փոխանակ Բ ի ընթեռնելի է Ը:

ԻԱ. ԱՅՍ Է ՀԱՆԳԻՍՏ ԱՌԱՔԷԼ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻՆ. ՈՐ ՀԱՆԳԵԱՒ ԹՎ. ՌԻ.

Յառաջնում շարի ի հիւսիսակողմանն նախ քան զԱթիւն կան երկու եւս դամբանք անգիրք. հաւանօրէն եւ յերկրորդում եւ յերրորդում չարի այնր կողման են անյայտ գիրք հանգստեան ի ներքոյ նոցին ` յերեւեալ դատարկ տեղւոջն, այլոց պայազատաց  տոհմին այնորիկ Օրբելեանց. որոց մեծասիրտ գիտակցութիւն անպէտ իմն վարկուցեալ զշքեղութիւն շիրմաց եւ հոյակապ մահարձանաց, սալարկեայ երկրամած տախտակօքն, եւ մանաւանդ փայլակնացայտ խորիմաց սղաբանութեամբ ` սոսկացուցանէ եւ յապուշ կրթէ զնկատողն: Ոչ ուրեք ի գերեզմանս եւ ի տապանատունս Հայոց ( վերջին եւ ոչ աննշան հաւաստիք անցելոյ մեծութեան ազգին ), եւ ոչ ի հռչակաւորսն եւ ի դրուագաւորսն անգամ ի Հոռոմոս, ի Հաղբատ, եւ Սանահին, ի Տարօն եւ ի Վարագ, կարծեմ թէ ոչ եւ ի թանգուզեալն Դրազարկ, կամ այլ ուր եւ յայտնիք իցեն, գուցէ թէ ոչ եւ առ օտարս, ոչ ուրեք յայդքան հակիրճ բանս ` այնքան հզօրեղապէս արտադրին ազդմունք զգացման գորովոյ եւ գեղոյ, փառաց եւ արիութեան, եւ անմռունչ հառաչանաց կենցաղասէր ոգւոյ `  վարողացն այնոցիկ զաշխարհ  պերճութեամբ, զօրութեամբ եւ ազատօրէն, անահ եւ անկասկած, նա եւ ընդ տիեզերասաստ  աշխարհակալութեամբ նետակոտոր խուժիցն Թաթարաց: Ընդաբոյս իմն աւիւն թուի պայազատտացդ այդոցիկ կրեալ յինքեանս ` իբրեւ ի գործ ինչ կամ ի վայելս եկեալ յաշխարհ, եւ փոքր ի շատէ փարեալ զնովաւ. ոչ յումեքէ զանգիտեն  ի տապանական կտակսն ծանուցանել, զի կամեցան եւ եղեն յերկրի, եւ ի Հայաստան  երկրի, եւ յայնպիսումն ժամանակի Իշխանք եւ Իշխանաց իշխանք, մեծափառք եւ արքայաշուք, այլ եւ արքայ եւ թագաւոր, եւ զիւգակիցս եւ կողակիցս ունել Տիկնաց տիկնայ, դշխոյափառս եւ արքայուհիս. եւ ոչ անջան ժառանգութեամբ ` այլ արդեամբք եղեալ մեծք եւ հռչակաւորք. մանաւանդ յարիական մասին ` որ վեհագոյն է յառաքինութիւնս հոգւոյ, խոստովանին հզօրք եւ խրոխտք, քաջազօրք, քաջապահք, քաջ սպասազենք եւ մենամարտիկք, այլ եւ առիւծագեղք եւ առիւծապես մռնչոք ի վերայ ախոյենից եւ մահուչափ մրցողք. այլ եւ անհաշտք ընդ բռնութիւն մահու. ընդ որ եւ զշարեալ ` բողոքեն անբարբառ բերանովք ` իբրեւ ի յանկարծահաս գիշերագնաց  գաղտագողի հինէ դաւեալք եւ արկեալք ի բանդ բարկութեան եւ ի գութ գերութեան, երիտասարդ հասակօքն եւ կարճօրեայ կենօք, ի միջօրէի պէսպէս փայլմանցն `  վաղաթառամ եղեալ գեղածիծաղ  ծաղկանցն. մանկունքն այնոքիկ եւ տղայք, օրիորդք եւ երիտասարդք ` դեռաբոյսք եւ նորափթիթք, չքնաղք եւ շնորհալիք, հրաշագեղք, գեղահրաշք , գեղեցկատիպք, գեղեցկածաղիկք, քաջուղէշք վարդագոյնք. որոց որպէս եւ յետ խամրելոյն ` անուշահոտութիւն ցամաքեալ թերթից ցուցանէ զորպիսութիւն ծաղկանցն, այսպէս եւ սոցին քնքոյշ անուանք, Գուգուն, Օլիկ, Փալիկ, Թամթիկ եւ նմանիք: Եւ յարիականն եւ ի գողտրական ` հզօրք են ի բացատրութիւն, նշանակ  աննըկուն մեծատար ոգւոյ: Որք եւ զհարազատս իւրեանց նուիրեալս ի կրօնս հեզութեան յուխտ եկեղեցւոյ, կամին տունս իմաստից եւ հանճարոյ, հռետորս անյաղթ, եւ երկոտասան  գաւազանաց վիճակաւորս, միակ մետրապօլիտ անուանեալ ի Հայս: Օ ~ ն անդր, եւ գործի արուեստի ինքեանց հանապազակիր ունելով զզէնս, նա եւ զգերագոյնն զքրիստոսեանն զպարծանս պսակաց եւ դրօշուց փոխանակ խոնարհ ( խաչ ) անուան ` Գայիսոն կոչեն, աստուածամուխ արեամբ  ամրապնդեալ: Արիական մըտացն եւ վսեմականին է նշանակ ` եւ ուրեք միով լոկով անուամբ եւ մակդրաւ բովանդակել զկենցաղականն  աւանդելոյն ի հօղ. ( օրինակ իմն Գեղեցկածաղիկն է Իվանէ. կամ Օրիորդ Թամթիկինն է ): Շուրաին աստանոր միտք, արձանանալ արդեօք ընդ արիական  ոգիւն, եթէ կորանալ ընդ վաղաթարշամ ծաղկահասակսն, թերեւս եւ յերկբայս լինել թէ արդարեւ  իցե՞ն եւ դոքա ի համարի  յաւիտենից ննջեցելոցն, եթէ ընդ դոյզն հողապատենիւ  կենդանաթաղք հսկեն ակնկալուք  ծայրակարմիր  վաղորդայնոյ ` արագ արագ վառելոյ պայծառագոյն քան զերեկն ` զվարդագոյն ծնօտսն եւ զծղիս.. այլ անուշակ եւ անգիշեր նշուլիւ արեգականն անմահութեան:

Առաջի դրան ժամատանն խաշվէմ մի է գեղաքանդակ այլ կործանեալ, ունելով զայս արձան.

Յիշատակ  է հաւրեղբաւր իմոյ Առաքէլ եպիսկոպոսին. Թվին ՌՃԺ.

Առ նմին միւս եւս խաշվէմ կործանեալ, հանգոյն արձանաւ Օրբելեանց  դարու 1308 ամի.

Ես Թամթայ խաթունս կանգնեցի  զԽաչս ի փրկութիւն հոգւոյ Աթաբէկ Տարսայիճին եւ յարեւչատութիւն որդւոց իմոց Բուրթէլին եւ Բուղդային, Թիւն ՉԾԷ. - Մոմիկ վարդապետ յիշեցէք.

Շնորհաւք եւ ողորմութեամբ Սուրբ Երրորդութեան, յուսովն որ առ Քրիստոս, Ես յոքնամեղ եւ ապիկար Ստեփաննոս, որդի իշխանաց իշխանին Տարսայիճին, եպիսկոպոս Սիւնեաց եւ տեսուչ երկնահանգէտ աթոռոյս Տաթեւոյս ( եւ ) Նորավանից, յիշելով զունայնութիւն վայրկենի կենացս, ետու զիմ հոգւոյ մասն եւ բաժին եւ ժառանգ ( ութիւն ) սուրբ եկեղեցւոյն զԶովայ գիւղն իւր բոլոր սահմանաւքն ազատ յամէն աշխարհական հարկաց ի դիւանէ ի խալանէ եւ յամէն չարէ, զոր գնեալ էի յիմ ախբաւրէն ի Ջալալէն եւ տուեալ ԻԱ հազար դրամ եւ Փողախանքն, զՍուրս Սահակ եւ զԱբասշէն. եւ այլ ետու յիմ հալալ հայրենաբաժնէն ի Հրաշակաբերդ Քարկոփիլեանքն իւր սահմանաւքն յԵղեգաձորին, զԱրադէսն իւր գեղաւքն. եւ զամեն հայրենիքն իմ արարի ժառանգութիւն սուրբ ուխտիս Նորավանից անխախտ եւ անվադք ? մինչ ի գալուստն Աստուծոյ, եւ այլ բազումս. Եւ կամաւ միաբան եղբարցս հաստատեցի ինձ յիշատակ, զի զկնի Կրկնազատկին պատարագեսցեն եւ յամէն աւր Անբիծ եւ աւետարան ինչ ի Հոգւոյն գալուստն. եւ զաւր Պենտէկոստէին մեզ յիշատակ կատարեն զենմամբ զուարակաց եւ առատ ռոճկաւք, եւ յամէն եկեղեցիքս մեզ պատարագ. թերեւս գտից յԱստուած Հոգւոյն ողորմութիւն եղկելի հոգւոյս ի մեծի աւուրն աներեկի, ուր բանքն սպառին եւ գործք թագաւորեն. Եւ արդ եթէ ոք զայս խափանել խորհի կամ յափշտակել զտուրքս եւ կամ ի ժառանգաւորացդ ծուլանալ եդեալ սահմանիս, ընդ ալոյծ նզովիւք եղիցին յԱստուծոյ ամենակալէն եւ յամենայն Սրբոց յերկնաւորաց եւ յերկրաւորաց, ընդ Կայէնի եւ ընդ Յուդայի եւ Արիոսի պատժեալ խայտառակեսցին եւ մեր մեղացն պարտական եղիցին. եւ թէ Տաճիկ փոխի եւ խլել ջանայ, յԱստուծոյ եւ յամենայն Սրբոց նզոված եղիցի եւ յիւր փէղամբարէն ի Մահմատէն ապիզար հազար նալաթ լինի մեռելեաւք եւ կենդանեաւք. ի Թվինս ՉԽԵ. հաստատ է.

Առ երի արձանագրաց որդւոյն եւ հօրն կայ համառօտ թերեւս եւ թերի արձան մի Տարսայիճի.

Կամաւն Աստուծոյ ես Տարսայիճս ետու Էրէնարտն (?) իւր սահմանաւքն Նորավանից վանիս.

Բազում եւ այլ արձանագիրք են յերկոսին եւս եկեղեցիքս եւ ի զանգակատանն ի ներքոյ եւ արտաքոյ, եւ յոր առ նոքօք խաչվէմս ` ի կանգուն եւ յանկեալ. որոց հնագոյն ` եթէ ստոյգ է ընթերցուած թուականին ՈԾ (1201), կանխէ քան զշինութիւն Ս. Կարապետին, ի խորանի միում ի խադվիմի. եւ միւս յայլում խորանի անթուական.

Յիշեա Քրիստոս Աստուած զՍարգիս հոգին եւ ողորմեա. Թվ. ՈԾ.

+ Յանուն Աստուծոյ. այս գիր է Տէր Սարգսի եւ սպասաւորաց Սուրբ Կարապետիս, որ տուաք զխորանս Հասանայ Ամաղուեցւոյ, որ նորա հալալ արդեամբք շինեցաւ. ի տարին Բ աւր ժամ հաստատեցաք զՊետրոսի եւ զՊաւղոսի տաւնին, Ա Հասանայ, Ա իւր կնոջն, եւ որ հակառակ …

- Ի ներքին ճակատ դրան եկեղեցւոյս կայ թերատ կամ ընդհատ արձանս. այս.

… Թագաւորին միաբանեցայ սուրբ Նախավկայ վանից եւ տուի իմ հայրենեացն ի սուրբ Նշանս … եւ զիմ բաժին զոր գետու հումա ? արած էր զՃոկանդոկ ? . . . Տէր Սարգիս եւ միաբանք հաստատեցին … պատարագ Ե աւր Ջուրջին, Ե Խութլու խաթունին Ջուրջին մաւրն … Տիկնաց տիկին. Հասանայ Ա. եւ էր վճ ( իռ )… յիշխանութեան Տարսայիճի մեծ իշխանի եղբաւրն Սմբատիայ արքայի եւ ամուսնոյ իւրոյ Մինայ Խաթունին որ դուստր էր Ջալալին Աղուանից արքայի. Եւ որ այս հաստատ վճիռս խափանել ջանայ թէ յիմոց թէ յաւտարաց թէ յիշխանաց թէ ձեռնաւորաց, յերից սուրբ ժողովոցն նզովեալ եղիցի, ՅԺԸ հայրապետացն որոշեալ եղիցի, մասն ու բաժին զՅուդայի եւ զԿայէնին առցէ. թէ Տաճիկ յաւագ փոխի ` յԱստուծոյ եւ յիւր ( փեղամբէրէն ) Մահմէտէ ապիզար եղիցի Ռ Ռ Ռ նալլաթ. Ե աւր Յայտնութեան. Ե աւր Ծառզարդարին. Գ Զատկին. Գ Վարդեւորին. Գ Սուրբ խաչին.

Յեկեղեցւոջ ( Տապանատան ) Ս. Գրիգորի յերի արձանի Մինայ խաթունի գրեալ է եւ այս բան յամի 1312.

Կամաւն Աստուծոյ. Ի հայրապետութեան Տէր Աւրբէլի Յովհանէս Սիւնեաց եպիսկոպոսի ես Գրիգոր թոռն Դոփին գնեցի Կամե … քարոյ զՇատենց եւ զՄարգարտայ այգին ՌՇ (1500) սպիտակ, եւ ետու ի սուրբ ուխտս. վասն որոյ ի տարին ամուսնոյ իմոյ Ասփային դստեր արքայաշուք իշխանին Տարսայիճին պատարագ Գ աւր Փոխման Աստուածածնին, Ա Տեառնընդառաջին, Բ Բուն բարեկենդանի շաբաթ աւրն եւ կիւրակէն անխափան. Կատարիչքն աւրհնին յԱստուծոյ եւ խափանիչքն դատին ի Տեառնէ. Թիւն ՉԿԱ.

Յոլովագոյնք եւս են յիշատակք եւ արձանագրութիւնք յայլեւայլ կողմանս Նորավանիցս ի ներքս եւ արտաքոյ եկեղեցեացն, եւ ի խաչվէմսն, ընդօրինակեալք ի Յովհաննէ Բաբայեանց ի խնդրոյ Ջալալեան Սարգսի եպիսկոպոսի որ եւ հրատարակեացն. այլ ոչ գիտելով ստուգիւ զգիրս իւրաքանչիւր, կարգեմք աստանօր միահամուռ.

Կամաւն Աստուծոյ. Ի տէրութեան իշխանաց իշխանի Սմբատայ եւ յառաջնորդութեան Գրիգորի ես Ալփասլան ( եւ ) Մխիթար քահանայ Աստուծոյ … եւ տվի զԴահեկոյ-քարոյ այգին Նախավկայի ( ս ) կախովն ? եւ գետովն. Գրիգոր եւ այլ միաբանք տվին Համբարձման աւրն զամենայն …….. տիրացու ? Դաւիթ. եւ եկեղեցիքս պատարագ Ը աւր. Ա Թամարին, Ե Ալփասլանին, Բ Դամային. կատարիչքն աւրհնին յԱստուծոյ.

Ալփասլանս այս յիշատակեալն է ի պատմչէն:

+ Գնեալք արեամբ գառին Աստուծոյ երկրպագողք սրբոյ Խաչիս զՄխիթար քահանայ հանդերձ ծնողաւք ( յիշեցէք ).

+ Կամաւն Աստուծոյ ես Խաթունս դուստր Խալայշահի միաբանեցայ սուրբ Նշանիս ու տվի Յ սպիտակ, ի յԱռփա այգի գնեցի մաւտ ի … Տէր Սարգիս ու միաբանք սահմանեցին Բ աւր պատարագ Խաթունիս.

+ Կամաւն Աստուծոյ ես Գոնցէ թոռն Հասանայ դուստր Պարոն Խոստրովիկայ միաբանեցայ սուրբ ուխտիս Նորավանից վասն բարութեան իշխանաց իշխանի Բուրթէլին եւ տվի զԽանակեահի էդին Ամադինի հոգւոյն. միաբանք խոստացան Զ պատարագ Յայտնութեան ութաւրացն. Բ ինձ. Բ Ամադինայ. Բ Հասանայ. Այս մեր թուղթն է. Թվին. ՉԽԴ.

+ Ես Աբաս կանգնեցի զԽաչս որդւոց իմոց Սմբատայ եւ Դաւթի որ կէսաւրեայ փոխեցան առ Քրիստոս եւ թողին ինձ կսկիծ. Որք երկրպագէք յաղաւթս յիշեցէք. ամէն.

+ Զտիրատուր եւ զամուսին իւր Խաթուն յիշեցէք. Թվին. ՉԽ.

+ ԶԽաչատուրն զԳրիգորն յաղաւթս յիշեցէք ի Քրիստոս.

+ ԶՄնոն ապաշխարաւղս յիշեցէք. գրեալ ի վերայ լուսամտի միոյ. որպէս յայլում,

+ Գթա Քրիստոս ի հոգի Գրիգորիս վարդապետին եւ ողորմեա.

+ Գթա սուրբ Նշան Աստուծոյ ի հոգիս Սարգսի եւ ի ծնաւղս նորա.

+ Յանուն Աստուծոյ, ես Շատլոյս եկի ի Նորավանս, եւ եկեղեցւոյս միաբանեցայ ու զիմ ձեռատունկ այգին ի Սուրբ Նախավկայս տվի. Տէր Ստեփաննոս եւ միաբանք հաստատեցին Աստուածածնի տաւնին Ա պատարագ ինձ Շատլոյս. Արդ որ մեր բանիս հակառակ կան ի մերոց կամ յաւտարաց կամ պարոնաց կամ ձեռնաւորաց հակառակին, ՅԺԸ, հայրապետացն նզովեալ եղիցի, իմ մեղացն պարտական եղիցի. Ի Թվին ՉԵ. հաստատ է.

+ Կամաւն Աստուծոյ. Ես Ամիրայս թոռն Ջուրջին եկի ի Նորավանս առաջի սուրբ Նշանիս ` ու զՅաղթայ այգին որ ի Պարոն Տարսայիճէն գնեցի չորս հազար դրամաւ եւ Գ ջորի տվի սուրբ ուխտիս վասն իմ հոգւոյս եւ իմ մաւրն Գոհար խաթունին. Տէր Ստեփաննոս ( եւ միաբանք ) կարգեցին Դ ժամ. Բ ինձ. Բ իմ մաւրն, Հռիփսիմեանց տաւնին. Արդ թէ ի մեր յետամնացաց կամ պարոնաց եւ յաւագաց հակառակել ջանայ ու զիմ չորս հազար դրամն եւ զջորին ի Նորավանիցն ( հանէ )… ի Սուրբ Երրորդութենէն եւ յերից սուրբ ժողովոյն նզովեալ եղիցի եւ բաժին զՅուդային առցէ, եւ մեր մեղացն պարտական եղիցի. Ի Թվին ՉԽ. Հաստատ է գիրս կամաւն Աստուծոյ.

+ Կամաւն Աստուծոյ. Ես Հաջարի եւ ամուսինն իմ Մէլիք ոչ ունէաք զաւակ, երբ որ խոստացաք զմեր կանգնած երանելի սուրբ Իշանս եւ տուաք զմեր ձեռատունկ այգին ու չորս դուռն տուն մեր շինած է Չվայ. Տէր Սարգիս եւ միաբանք հաստատեցին ի տարին Դ պատարագ. կատարիչքն աւրհնին յԱստուծոյ եւ խափանիչքն դատին ի Տեառնէ. ով որ հակառակ կայ ՅԺԸ հայրապետացն նզովեալ եղիցի.

+ Կամաւն Աստուծոյ. Ես Սանջար որդի Տանաղուին ոչ ունելով զաւակ յերկրի ` ստացայ ինձ զաւակ զսուրբ Նշան, եւ տուի յիմ հալալ հայրենեաց զՏանձիկ իւր սահմանաւքն եւ այգւովն ի Նորավանքս. եւ Տէր Ստեփաննոս եւ միաբանք սահմանեցին ինձ ի տարին Ե ժամ. թէ ոք խափանել ջանայ, ի Սուրբ Երրորդութենէն որոշեալ եղիցի եւ մասն զՅուդային եւ զխաչահանուացն առցէ, մեր մեղացն պարտական եղիցի. Ի Թվիս ՉԾԲ.

Ի վերայ այլեւայլ քանդակազարդ խաչվիմաց գտանին յետագայ արձանք. հնագոյն է անթուականս այս.

Այս Նշան աւծելոյն Աստուծոյ կանգնեալ ի բարեխաւսութիւն իշխանաց իշխանի Հասանայ որդւոյ Սենեքերիմայ արքայի որ կէսաւրեայ փոխեցաւ առ Քրիստոս զրկեալ ի հայրենի փառացն աւտար …

+ ՉԺԸ Թուին. Ես Դեղ կանգնեցի զԽաչս յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ բարեխաւսութիւն ապագայիս իւր ?

+ Այս Գայիսոն մխեալ արեամբ աւծելոյն Յիսուսի, որով հարեալ խոցեցաւ գոռոզն անմարմին. եւ կանգնեցաւ հրամանաւ Սմբատի ի փրկութիւն որդւոյ իւրոյ Բուրթէլին, յիշեցէք.

Սմբատս այս հաւանօրէն արքայաշուք երէց եղբայրն է Տարսայիճի, որ պայազատեացն զնա:

+ Ես Եղիշայ եպիսկոպոս կանգնեցի զԽաչս ի փրկութիւն հաւրեղբաւր իմոյ Առաքէլ եպիսկոպոսին. Թվին. ՌԺԸ.

Յայլում գեղեցիկ խաչի ձեւակերպեալ է քանդակ մագաղաթի ի ձեռս Փրկչին, եւ ի նմին գրեալ,

Ես եմ լոյս աշխարհի.

+ Ի Թվիս ՉԺ. Ի կամս ողորմութեան Արարչին ես Բուրթէլ որդի Էլիկումին որդւոյ մեծ Լիպարտին կանգնեցի զԽաչ աստուածընկալ սուրբ Նշանս մաւր իմոյ Թամթայ յիշատակ յաւիտենից. Աղաչեմք յաղաւթս յիշեցէք ի Քրիստոս.

+ Զհայր Տեառն … յիշեցէք ի Քրիստոս.

Այսպէս գրեալ է ի խաչվիմի միում ագուցելոյ ի վերոյ դրան եկեղեցւոյն, եւ յերկոցուն ի ստորեւ գրելոցս արձանաց ` յայտնի թերացեալ յանուանցն. իսկ երկուքն այն ոքիկ արձանք հակիրճք են սոքա.

Զհայր Տեառն Սարգսի զՅովսէփ յիշեցէք ի Քրիստոս.

+ Զհայր Տեառն Ստեփաննոսի Տէր Գրիգոր յիշեցէք.

Արտաքոյ եկեղեցւոյ Ս. Կարապետին, առ աստիճանօք կամ սանդղօք ( չորեքումք ) վերելիցն ` ի հարաւոյ կուսէ կայ փոքր տապան մի Օլիկ անուն մանկան, որ թուի նուազական կամ փաղաքշական Ելիկում կամ Այլիկում անուան: Առ նմին եւ այլ փոքր տապան Իվանէի որդւոյ Չեսարի ` նոյնպէս ի տիս մանկութեան վախճանելոյ, որոյ գիրն է չափաւ, այլ անթուական.

Կամ հանգուցեալ յայս տապանի Չքնաղ մանուկ զարմանալի, Որ Իվանէ անուն կոչի. Եղջիւր ծագեալ Աւրբելեցի, Որդի Չեսար մեծ իշխանի.

Սակաւ քալաչափ հեռի ի հարաւոյ կուսէ ժամատանն են այլ եւս դամբանք. ի միումն գրեալ է.

Պարոն Մահեւանայ է. ( Տես զազգատոհմն Մահեւանեանց յէջ 168): - Մերձ ի սոսա են երկու խաչվէմք այսու արձանագրովք.

Կամաւն Աստուծոյ. Ես Կուգոր որդի Ախթամարին կանգնեցի զԽաչս յաղագս մաւր իմոյ Ասփային. Որ երկրպագէր յիշեցէք ի Քրիստոս. ի Թվիս ՉԼԳ.

+ Կամաւն Աստուծոյ. Ես Կուկոր որդի մեծ Ախթամարին կանգնեցի զԽաչս եղբաւր իմոյ Փալկայ որ կիսաւրեայ փոխեցաւ ի Քրիստոս. Թվ. ՉԼԴ.

Սակաւ ինչ քայլս ի բացեայ կիսականգուն կայ երկրորդ եկեղեցի Նորավանիցս, որոյ անուն ոչ յայտնի, այլ թուի նուիրեալ Ս. Աստուածածնի. դաստակերտ է Բուրթէլ իշխանի, որ ընդարձակ ` այլ յոյժ վայելչակերտ եւ նորաձեւ աննման, կրկնայարկ գոլով, որպէս ի նշմարել եւ ի պատկերիդ ( Թիւ 59). գեղեցիկ է տեսանելով եւ գոյն կոփածոյ դեղնորակ քարանցն: Ի վերայ մանր դրուագեալ դրան ներքնայարկին կայ քանդակ պատկեր ( Թիւ 61) Ս. Աստուածածնի ` Յիսուս ի գրկին, բազմեալ ի բարձի. ի վերայ գլխոյն բարձրաքանդակ գրեալ « Մայր Աստուծոյ ». յաջմէ եւ յահեկէ Գաբիէլ եւ Միքայէլ հայրապետք թեւօքն հովանի առնելով Տիրուհւոյն: Բարաւորք դրանն եւս ունին պատկերս հրեշտակաց կամ թռչնախառն մտացածին էակաց: Ի ներքոյ արեւելեան լուսամտին արտաքուստ գրեալ է անուն շինողին ի միջի դրուագեալ ծաղկանց, այսու օրինակաւ.

 

Բիւրթէլ իշխանաց իշխան ( ի ) Տէր Աստուած աւգնէ.

 

Երեք կամ չորք աստիճանք սանդղոց իջուցեալ մուծանեն ի ներքս ` ի սենեակ կամարակապ կամ ի ժամատուն, ի վերայ չորեցուն որմնամած սեանց, երիւք պատուհանօք. յերեսս որմոցն քանդակեալ են կենդանակերպք աւետարանչաց. ի յատակին են սակաւ դամբանք անվերնագիրք: Երկուստեք դրանն 13 կամ 15 զոյգք քարեղէն յոյժ նեղ սանդղամատունք առ փոքր փոքր յիրար մօտեցեալք ` հանեն ի վերնայարկն նոյնպէս կամարակապ նուրբ որմնայար սեամբք, եւ մանրազարդ քանդակեալ դրամբ ( Թիւ 60). ի ճակատ աւագ սեղանոյն քանդակեալ կայ Քրիստոս ի վերայ չորեքկերպեան աթոռոյ, ի միջի երկուց հրեշտակաց, ի վերայ լուսամուտին `  Աղաւնին խորհրդական, ծաղկահիւս տառիւք գրեալ Հոգին Սուրբ: Երկուստեք բեմին են եւ փոքրիկ մատրունք կամ խորանք, ի վերայ միոյն քանդակեալ գլուխ պսակաւոր: Ի վերոյ դրանն արտաքուստ քանդակեալ է պատկեր Քրիստոսի ` ակետարան ի ձեռին, կարկառեալ զաջ օրհնաբաշխ, եւ ի ներքոյ գրեալ Յիսուս Քրիստոս. երկուստեք  առաքեալքն Պետրոս եւ Պաւղոս գրով անուանցն, եւ բազայք կամ արծուիք սաւառնութեւք. իսկ ի վերոյ փրկչական պատկերին բարձրաքանդակ տառիւք գրեալ է յիշատակ Բուրթելի թոռին մեծին Տարսայիճի.

 

Կամաւն Աստուծոյ ես Պարոն Բուրթել իշխանաց իշխան եւ ամուսինն իմ Վախախ եւ որդիք իմ Բէշկէն եւ Իվանէ կանգնեցաք զեկեղեցիս ի մեր հալալ արդեանց.

Առ մանրադրուագ հիւսիսային լուսամտիւն եւս քանդակեալ է պատկեր Փրկչին աւետարանաւն եւ օրհնաբաշխ աջով եւ երկուստեք հրեշտակօք: Գմբէթն `  որոյ ի դէպ էր հրաշակերտ ինել ըստ պատշաճի ստորին չքնաղ մասանցն, ի սասանութենէ 1840 ամին կործանեալ մանրեալ կայ ի յատակին ` խառն ընդ փլածոյ որմոցն. ի վերայ միոյ կանգուն մնացելոյ սեան `  երեւի քանդակ մօրուեղ սրախոյր երկայնահանդերձ առն գօտեւորելոյ եւ ագուցելոյ հարթ կօշիկս, զահեակ ձեռն ի վայր արկեալ: Նմանատիպ եւ յայլում սեան կայ պատկեր, որ եւ ունի ի ձեռին զձեւ եկեղեցւոյն, յայտ է թէ շինող նորին է, եւ ի միւսում եւս բազէակիր ոմն: Են եւ արտաքոյ եկեղեցւոյն սիւնք խորտակեալք, միայն ունելով զպատկեր  Տիրամօր Աստուածորդւովն ի գրկի. յորոց գուշակի սիւնազարդ լինել  գմբեթին: Ի խառն դերբկացն որ ի ներքոյ եւ որ արտաքոյ եկեղեցւոյս ` հաւանորէն գտանին եւ նշմարին իսկ ոչ սակաւ քանդակեալ վէսք եւ խաչարձանք. յորս նշանաւոր է արուեստակերտ պատկերօք նման վերոգրելոցն `  խաշվէմն կանգնեալ ի Բուրթելէ վասն եղբօր իւրոյ, գրութեամբս.

Ես Պարոն  Բուրթել կանգնեցի զԽաչս ի փրկութիւն հոգւոյ վասն եղբաւր  իմ Բուղդային.

Թերեւս  զինքեանս զհարազատսն  ( Բուրթել եւ Բուղդա ) կերպարանեն քանդակպատկերք երկուց աղօթկեր արանց ի ծունր անկելո. առ ոտս  Խաչին:

Արտաքոյ պարսպաց վանացն ` յաւերածոց միջի անաւեր կամ կիսաւեր մնայ  փոքրիկ  սենեակ մի Հիւրատուն կոչեցեալ, իբր 5 - 3 քայլ. ի հարաւային որմն ագուցեալ կայ խաշվէմ ` այսու երկար եւ կարեւոր  արձանագրութեամբ:

Յուսովն որ առ Աստուած ես Սարգիս անարժան եպիսկոպոս  կամաւ  եւ հրամանաւ ամենաւրհնեալ պարոնացն  իմոց Տարսայիճին  եղբաւր Սմբատայ արքայի եւ ամուսնոյ իւրոյ Մինայ Խաթունին եւ եղբարց իւրոց Լիբարիտի եւ Թաղային շինեցի զՀիւրատունս, եւ ետու հիւրանոցս գիւղ զԱւէշ իւր ամէն սահմանաւքն, եւ զերկու ակն ի ջաղացն յԱրփայ, եւ այգի զԱխթամարենց բաժին ի վանքս զԹոմային, զՈվանէսին եւ զՊետրոսին զՆկոռի ` զՆծնսադուռն, ի Վէդէ ` զՊարոնէ  գնած բաժին հող, ի Նրբոյն զՄարական փորակ, յԱգարակի ձոր ` Վարդուտն, յԱզատին զՃագուռն, Սարին ` զԱկներ, յԱնապատ `  զԹզենին. Որ  զայսոց  մոտքն ի հիւրերին պէտքն անց ( ւ ) որ աւտարքն եւ կամ Աստուած  ողորմեայ ասեն. Յիշելով զիս եւ զիմ աշխատասեր Առաքելն. Որ յետ մեր զայս սահմանեալն … յայս հիւրատնէս հանել ջանայ կամ խափանել ` ինքն յԱստուծոյ ( դատի ) եւ մեր մեղացն պարտական է.

Զպակասութիւն թուականի արձանիս ` լնուն անուանք Տարսայիճի եւ Մինայի, յայտնելով զվերջին քառորդ ԺԳ դարու, եւ զգեղեցիկ խնամածութիւն եւ զառատաձեռնութիւն շինողաց Հիւրատանն: Մարթ է կարծել զմի յեկեղեցեաց Նորավանից ` սեփականագոյն Ամաղուայ, եւ իբրու առանձին վանք, կամ թէ նոյն ինքն Անապատն կոչեալ Վերին Նորավանք, որպէս գրի ի յիշատակարանի միում գրոց յամի 1329 եւ վկայի ի սմին Վայոց ձոր գաւառի լինել եւ յիշխանութեան Պարոն Բուրթելի, առաջնորդ ունելով զԿիրիոն Րաբունապետ ` սուրբ եւ այր Աստուծոյ կոչեցեալ եւ « սպասաւոր սուրբ գերեզմանի Րաբունապետին Դաւթի » ( տես յէջ 134). բայց եկեղեցին կոչի Մայր լուսոյ եւ Ս. Սիոն, վասն որոյ եւ քննութեան կարօտի: