Սիսական

83. ԼՈՐԱՁՈՐ. ԳԵՏԱԹԱՂ. ԼՈՐ

Ի զանազան աղբերաց լերանց անջրպետաց  Ծղկոյ եւ Բաղաց, իջանէ գետակն Լորու, յարեւմտից ունելով զգետաձորակն Այրիշու, յարեւելից զՏաթեւուն, իբրեւ 26 բնամղօն  եւեթ ընդ երկայնութիւն, եւ թափի յՈրոտն: Երկուստեք բարձունք լերանցն սիզաւէտք ` մակաղատեղք  լինին խաշնարածաց այլազգեաց, ստորոտքն այգեւէտք են: Ի պարու բարձանց անջրպետաց Այրիչու նշանակին  սարքն Գարա-գայտ ( Սեւ սար ) եւ Մուրազ-տաղի: - Գիւղն Լոր ` Ս. Գէորգ եկեղեցեաւ, որ ի միջակի ձորոյն կայ ` յահեկէ ջրոյն, գլխաւոր  եղեալ է ի հնումն այլոցն որ ի նմին, քանզի յիւր անուն կոչի  Լորաձոր, եւ յիշի ի սահմանս Արծիւ եւ Բերդկաներէչ գիւղից, որք տուան յամի 839 ի կալուած Տաթեւու, մերձ նմին գոլով, յարեւմտից կողմանէ Լորաձորդ ` բնասարաւն », կամ « ի Խոռին ճանապարհն՝ որ Լորաձորին սահմանն է »: Ի նոր ժամանակս Վերին-ձոր կոչի վիճակս այս կամ ձորակ: Իսկ զգիւղն Լոր ` յորում են արդ 110 տուն բնակիչք, առանձնակի ի պատմութիւնս ոչ գտանեմ, բայց ի յիշատակարանի  ոչ հնում յամի 1669:

Երկու մղոնաւ կամ աւելի Հր. կուսէ Լորոյ ` ի կցուածս աղբերաց  գետակին ` կայ Շինաթաղ գիւղ ի լեռնամէջս, Ս. Մարտիրոս եկեղեցեաւ, եւ 100 տուն բնակչօք. ոչ յիշի ի հին Ցուցակին, այլ ի յետինս ոմանս: Ի գեղջէ աստի էր Յովհաննէս եպիսկոպոս Սիւնեաց Շապան օղլի մականուանեալ յելս ԺԷ դարու, կամ կանխագոյն, ի նորին զարմէ էր եւ Մինաս եպիսկոպոս ի կէս ԺԸ դարու: - Իսկ ի ներքոյ Լորի, այն է ի Հս. կայ Գետաթաղ 90 տամբ, առ գետեզերբն եւ յանկեան զոր գործ է ընդ նմին վտակ մի, որոյ եւ գեղեցիկ եւ բարգաւաճ նշանակի բուսաբերութիւն. ոչ յիշի եւ սա ի հին Ցանկին, եւ ոչ ի պատմութիւնս: Ի գեղջէ աստի ելեալ Փիրզատէ ոմն ի Բաստամանց ազգատոհմէ յամի 1586 - 7, երկար ճանապարհորդութեամբ, անցեալ ընդ Մեծ եւ ընդ Փոքր Հայս եւ ընդ Փոքր Ասիա ի Կ. Պօլիս, եւ անտի ընդ Թրակիա եւ ընդ Դանուբեան գաւառս ` ի Լեհաստան, յածեալ է ընդ ամենայն աշխարհս միջին եւ արեւմտեան Եւրոպիոյ, թուի վաճառականութեան աղագաւ. քանզի թերի մնայ ինքնագիր յիշատակարան նորին անոճ եւ անհարթ:

Սակաւուք ի ստորեւ քան զԳետաթաղ, ի նմին կողման կայ գիւղն Դարպաս, բարգաւաճ պտղատու պարտիզօք խորաձորի ամայի լերանց. ոչ յիշի առ հինսն, այլ գուշակի մեծ եւ ոչ աննշան լինել տեղի, որպէս եւ յաւուրս պատերազմաց Դաւթի պէկի, որ յամի 1747 գումարեաց աստ զօրս ի Հայոց կողմանցն եւ ի Սիսիանէ. եւ խաղացեալ ի սահմանս Նախճաւանի եհար զիշխան նորին որ գայր յիւր վերայ: Զատ ի նորոյն է ի գեղջս եւ հին եկեղեցի Ս. Ստեփաննոս, շինեալ անդստին յաւուրց Լիպարտի. այլ ոչ գիտեմ որպէս նորոգեալ: Բնակիչքն են 75 տուն Հայք եւ 100 տուն մահմէտական: Յանուն գեղջս կոչի վտակ մի խաղացեալ ի մացառուտ ձորակ, յորոյ վերայ արկեալ է կամուրջ քարաշէն եւ թափի ի գետն Որոտան: Յայնկոյս հաստատեալ է Դարպասեցւոց ամարանոցս եւ արտորայս, եւ զտեղին Շամբ կոչեն, զի են իսկ անդ եղտիւրք եւ ճահիճք, վասն որոյ եւ ոչ առողջասուն: - Մերձ ի Դարպաս յանտառամիջի են հանգրուանք երկու կամ փոքր գիւղ Թուրքաց, Իմիրիս եւ Բահըրլու: Դարձեալ, մերձ է ի Դարպաս Կարմիր կոչեցեալ եկեղեցի աւերակ, ՉԻ թուականաւ. ըստ աւանդութեան ` շինեալ ի Տարսայիճայ, եթէ չիցէ նոյն ընդ Ս. Ստեփանոսի:

Վերջին գեօղ Լորաձորոյ մերձ ի խառնուրդսն ընդ Որոտան գետոյն եւ մերձագոյն ի սա յաջմէն, է Լծեն հին գիւղ, Ս. Ստեփանոս եկեղեցեաւ, որ ոչ թուի մեծ եւ նշանաւոր ինչ լինել կամ ունել. 20 տունք են Հայոց արդ ի սմա. ոչ յիշի ի պատմութեան. սակայն բովանդակ իսկ գեղեցիկս այս Լորաձոր կարօտի խնամով քննութեան, եւ հարկ է թէ ունիցի յիշատակարանս ինչ նախնեաց:

Ի Լծենոյ մինչեւ ի սահմանս Տաթեւոյ կամ ի Կամուրջն Սատանայի մի միայն գիւղ կայ ի ձորեզրն Որոտան ` յահեկէն, գրեաթէ միջասահման երկոցուն, այն է Եայձի, որ ի դրիցն ` ըստ պատմութեանց եւ թուրքացի աղաւաղութեան անուանն ` գուշակի լինել Հարժիք հին գիւղ Ցուցակին եւ պարեաւգրաց տերանց Սիւնեաց. յորս յիշի նախ յամի 837 իբրեւ սահմանակից Արծիւ գեղջ ` ի սորին հարաւոյ, եւ Արիտայ. զոր ` Սմբատ Ա թագաւոր Բագրատունի ` յամի 906 գնեալ ի տեարնց Սիւնեաց, պարգեւեաց նորաշէն եկեղեցւոյ եպիսկոպոսարանի նոցին. յետոյ Հասան որդի Կորայ գնեալ էր եւ փոխանակեալ ընդ այլոյ գեղջ, այլ հրամանաւ Վասակայ մեծի իշխանի դարձոյց յեկեղեցին. բայց վերստին կորզեցաւ ի նմանէ, եւ միւսանգամ յամի 1091 Սենեքերիմ արքայ հրամայեաց ժառանգողացն ` Մանանայ մեծի իշխանի եւ Գէորգեայ ` դարձուցանել ի նոյն, գրեալ վճիռ երկար: Թուի վասն հեռաւորութեանն յԱթոռոյն դիւրաւ բռնաբարեալ, վասն որոյ եւ միւսանգամ յետ իբր 200 ամաց ` մեծ Օրբելեանն Տարսայիճ յամի 1274 գանձագին արարեալ զկէս նորին ` բոլորովին դարձոյց յաթոռն, որպէս եւ արձանագրէ ի սեան նորին եկեղեցւոյ: Եկեղեցին Եայճեայ կոչի Ս. Մինաս: Ի Ցուցակի միում հարկատուաց թեմին Տաթեւու ` ընդ վեցեցուն գիւղիցս յիշեցելոց աստ ի Վերին Ձոր վիճակի, եօթներորդ մի դասի, կամ առաջին յեօթանեսին ` Ըղուերձ յիշեալ եւ ի հին Ցուցակին, եւ մերձ ի Լոր եւ ի Մրուց դասեալ, յորմէ երեւի որիշ յայնցանէ լինել եւ ոչ նոյն ընդ Դարապասի, որպէս ասէ նոր ոմն նկատող ճանապարհագիր: Յիշի Ըղուերձ յամի 1574 - 5, եւ եկեղեցիքն Ս. Ստեփանոս եւ Ս. Աստուածածին, ընդ որոց հովանեաւ Իսրայէլ ոմն ընդօրինակէ Շարական մի:

Միակ ծանօթ եւրոպէացի ուղեւոր այցող կամ անցող զանխուլ վայրացս Լորաձորոյ ` է Սմիտհ Եղիա ամերիկացի քարոզիչն, որ գիշերս երկու (4 եւ 5 նոյեմբ. 1830) ագաւ ի Լոր գեղջ, եւ արգելեալ վասն փոթորկի եւ սաստիկ ցրտոյ ` ի տան գեղջաւագին որդւոյ երիցուն, երկարօրէն գրէ զբնակութենէն, զձեւոյ եւ զհանգամանաց կէս ստորերկրեայ տանցն, եւ զջեռուցիչ թոնրոյն, զլաւաշ հացէ նոցին. այլ առաւել եւս զեկեղեցական կարգաց եւ զերիցանց, զհասից նոցին, եւ այլն. գովելով զուշիմութիւն ասպնջականին եւ զհարցասիրութիւնն ցխոր գիշեր, զի եւ հայր նորա երէցն ` երբեմն զցայգն մինչեւ ցառաւօտ յընթերցմունս եւ ի հոգեւոր բանս տայր նոցա հսկել: Ըստ բանից նոցա ` գիւղ մեծ էր երբեմն Լոր եւ բարգաւաճ, որում վկայ մեծաշէն եւ հին եկեղեցին. զոր թէպէտ արձանագիր դրանն թուեցուցանէ գրեալ իբրեւ յամի 1656, այլ թուի ինձ հնագոյն, թերեւս թուականն այն նորոգութեանն իցէ կամ այլ ինչ յիշատակի, եւ էին ասեն յայնժամ 300 գերդաստանք ի նմին. այլ յաւուրս բռնակալութեան Նատիր Շահի խոյս ետուն բնակիչքն յերկիր Թուրքաց ի կողմանս Կ. Պօլսի, եւ յետ քառասնամեայ ամայութեանն թոյլտուութեամբ Խանին Շուշեայ ` եկին նոր բնակիչքն, ( յամին 1830 էին 12 տունք ). զորս հովուէր երէցն այն հայր գեղջաւագին եւ այլ երէց մի, եւ ուսուցանէր մանկունս հինգ. նոքա հովուէին եւ զերկուս մերձաւոր գիւղիկս, մէն 15 տամբք, որք թուին ինձ Գետաթաղն եւ Դարապաս, զի ընդ այնս է ճանապարհն որ տանի ի Սիսիան, ընդ որ երթայր քարոզիչն ( ի 6. նոյեմբ. ) անցանելով ընդ գեօղսն երկոսին, զորոց չյնշէ զանուանս. « Ի դադարել փոթորկին ի գիշերին, որպէս գրէ, եւ առաւօտ անամպ հոլոնեալ յանդիման կացոյց զմեծութիւն լեռնասահման տեսլարանին, որ զատուցանէր իմն յաշխարհէ զխորանիստ եւ զխաղաղական ձորահովիտն, ուր ապաստանեալ կայաք ի խստութենէ մրրկին ` զաւուրս երկուս: Քօղ նորընծայ սպիտակափայլ ձեան սքօղէր զամենայն կողմանս մինչեւ ցկատար բարձրագոյն սարից, որք ի բարձրանալ արեգական ընդ ոլորտս, պայծառափայլ ճառագայթիւք  նորինչողային: Կազդուրիչ ներգործութիւն սառնատեսակ  օդոց ` յորում ջերաչափն  եկաց ի- 23, տայտ իմն առաձգութիւն ոգւոց մերոց, եւ յարգելաբար զմայլել բովանդակ ազդմամբ մեծութեանն գեղեցկութեան որ զմեօք  շրջապատեալ կայր: Սիրալիր հրաժարմամբ ի վանատրէն մերմէ յուզի անկաք ( յինն եւ 1/4 ժամու ) առաւօտուն, եւ ընդ ձորն ի վայր գնալով սակաւուք այսր անդր  դարձամբք, անցաք ընդ երկոսին նախայիշեալ հանգրուանս: Դեռ այն ինչ ելեալ էր հովուաց հանել զհօտս իւրեանց ի ճարակ թփոց  եւ գաղձից ի միջոյ ձեանն ցցուելոց, մինչեւ  գեղմնաբարձ թիկունք նոցին ընծայէին ջերմիկ եւ անքոյթ ապաւէն ազդ ինչ Անծեղ (Magpie) հաւուց, որք ի կողմանս յայսոսիկ իշխեն ըզդէմ ունել սաստկութեան ձմերայնոյ: Յելանել մերում ի լեառնն հանդիպակաց ` երիվար գլխաւոր ջորեպանի  մերոյ ` ոչ գտեալ  կռուան տից յանձուկ հետսն ` ի սակս ձեանց, սահեալ անկաւ, եւ թաւալելով ընդ գահավէժս ` գլորեալ գնայր զառ ի վայր ընդ սպառուածսն. մինչեւ բարձրագոյն քան զայլսն ժայռ մի 50 կամ 100 ոտնաչափ բացագոյն ` արգել զնա. որոյ ունելով զգերազանց  քաջապնդութիւն ձիոց կողմանցս այսոցիկ, ոչ կրեաց վնաս տեւողական. այլ պատահարն այն առաւել եւս զգալի արար մեզ զվտանգն որ ի վերայ կայր ` յանցանելն մեր ընդ գետն Տաթեւոյ աւուրբք յառաջ (3 նոյեմբ ): Ի գլուխ լերինն ( ժամանեալ ) գտաք պուրակ մի նկուն Կաղնեաց. յետին ծառք անտառաց լերանցս ընդ որ անցաք. եւ արդարեւ յետինք ` զոր տեսաքս այնուհետեւ  զճանապարհայն իբր յ '800 մղոն ընդ զանազան դէմս, մինչեւ ան ցաք անդր քան զԷրզիռում յուզւոջ դարձի մերոյ ի Կ. Պօլիս »: