Սիսական

20. ԴԷՊՔ ՎԵՐՋԻՆ ԴԱՐՈՒՑ

Ի ԺԶ դարու երեւի անդորրացեալ երկիրն Գեղամայ եւ բազում մէլիքաց Հայոց պայազատօրէն տիրեալ եւ շինեալ զվիճակս իւրեանց: Գտանի, յամի 1513, ձեռնարկ մի տասն կամ երկոտասան Տանուտեարց մէլիքաց ` ի դիւանս Տաթեւոյ վանաց, զայս օրինակ. « մեք Գեղարքունու մէլիք ու տանուտէրքս եկաք ի Սուրբ աթոռս Ստաթէ, կոնդակն կարդացաք, որ Գեղաքունու թեմն Տաթեւու աթոռինն է. մեք եւս տեսեալ եւ լուաք որ ստոյգ էր. ինչ մարդ որ հակառակի ` նալլաթ լինի: Ես Փիրհամզէս որդի Եղիշին եւ թոռն Մէլիք Միրզին. Ես Թանկրի-ղուլս որդի Մէլիք Ղուկասին եւ թոռն Պուղիկին. Ես Էկիէս որդի Պուտախին, թոռն Տէլու-ղարտաշին. Ես Թարխանս Քթաշտինեցի. Ես Շահապաթս Գաւառնեցի որդի Աստուածատուրին. թոռն Միրանշին. Ես Պաշարաթս Կոթեցի. Ես Մատթէոս Կածեցի. Ես  Այսմակուլս Կնծուտեցի. Ես Փիրի որդի Ղուրաթին, թոռն Պերամին. Ես Կունդուզս Գանձակեցի. Տէվուշ ` Արտաշի որդի »: Հաստատեն զձեռնարկ սոցա սակաւագունք ոմանք Գեղաքուոյ ի Կաթնուց եւ ի Դարանակուց գիւղից. « Վկայենք որ Գեղաքունոյ տանուտէրքն զայս բանս գրեցին, որ ճշմարիտ է Աստուծով »: - Յետ ամաց ինչ (1519) վկայէ այսմ եւ « Տէր Մէլքիսէթ որդի Միրզաճեհին, թոռն Մէլիք իրիցու »: Հաւանութեան է թէ նոցին զուգակից էր, եւ թերեւս որդի յիշեալ Մէլքիսէթի ` Մէլիք Աբովն ` պայազատ կողմանցս եւ աւանին Սոդից, որոյ որդի Մէլիքբէգ + է յամի 1578. եւ յարձանագրի ուրեմն կոչէ զինքն « շինող տան » Գեղամայ ». սորա անդրանիկն Մէլիք Շահնազար (+ 1606) կոչի « Տէր եւ իշխան երկրին Գեղամայ ». եւ յայլում յիշատակարանի ` « Պարոնաց պարոն եւ Իշխանաց իշխան ». սորա յիշին չորք եւս եղբարք մէլիքք, եւ որդիք բազումք, յորոց մին Եաւրիբէկ, « անողորմ մահուամբ » վախճանեալ ասի. եւ մին թուի եպիսկոպոս եղեալ, զի կոչի Պարոն Տէր Յովհաննէս. այլք ` Յեսաբէկ, Հախնազար բէկ. Դիլանչի բէկ, Քամալ բէկ, Նիազ բէկ, եւ դուստրն Խաթունշա. իսկ անուն կնոջ իւրոյ Ֆահրիջահան, մօրն ` Խաթունշա. թոռինն ` Նազադին, թերեւս որդի Հախնազարայ: Սոքա զերծան ի գաղթել մերձակայ գաւառացն յերկիրն Պարսից ` բուռն հրամանաւ Շահ Աբասայ, որ եւ ինքնին յետ այնր եւ յետ դարձին ի Տփղեաց ` եկեալ բանակեցաւ ի կողմանքս. որպէս ասէ Առաքել պատմիչ ` « ինքն Շահաբասն իջեւանեցաւ ի տան Մէլիք Շահնազարին, որ էր ի գիւղն Մազրայ ( ի Սոդս ), բնական ի նոյն գեղջէն. եւ էր Մէլիք Շահնազարս յազգէն Հայոց, եւ հաւատով քրիստոնեայ, իշխան հզօր եւ փառաւոր, որ արար հիւրընկալութիւն Շահին, որպէս վայել է թագաւորի. եւ էր ինքն բարեկամ եւ մտերիմ եւ արգոյ առաջի թագաւորին. վասն որոյ եւ թագաւորն պատուական եւ ազնիւ զգեստուք չքեղացուցեալ խիլայեաց, եւ պարգեւեաց նմա զիշխանութիւն մէլիքութեան գաւառին, եւ այլ եւս դաստակերտս եւ գեղորայս, նմա եւ եղբարց նորա, եւ հաստատուն նոմոս գրեաց եւ կնքեաց թագաւորական կնքով, եւ ետ նոցա, զի անփոփոխ լիցի ժառանգութիւնն այն նոցա եւ զաւակի նոցա յազգէ յազգ մինչեւ յաւիտեան »: - Յառաջ քան զարշաւանս Շահին ` երկիրն ընդ իշխանութեամբ Օսմանեանց էր, եւ Մօլմայղան որդի ոմն էր կուսակալ ի Գեղամ. յորոյ վերայ առաքեալ Ամիրգիւնէ ղանի ( Երեւանայ ) Պարսից զԴատաբէկ ոմն ` կոտորեալ էր զԹուրքսն. վասն որոյ զանգիտեալ Շահնազարի ի վրէժխնդրութենէ սոցին, ի հեռանալ Պարսից ` « հրաման տայր երկրիս. թէ եկայք մտցուք ի յամուրս, զի մի ' լիցուք կոխան այլազգեաց. եւ ինքն գնաց ի Ծար եւ ի Տպէլ ? եւ որք զհետ նորա գնացին ` զերծան ի սրոյ եւ ի գերութենէ այլազգեաց. ( սոքա ) յետ սակաւ աւուրց ( եկեալ ի կողմանց Գանձակայ ) զոմանս կոտորեցին եւ զոմանս գերեցին, երեք անգամ. թողին մեծ սուգ եւ կսկիծ մեզ ամենեցուն »: Զայսոսիկ գրէ ոմն ժամանակակից, որ եւ յիշէ զգիշերօթել Շահին ի տան Պարոն Մէլիք Շահնազարի, եւ խրախանալ ի խնջոյս, հանդերձ քահանայիւք եւ ազգականօք, ( որք ) հետն կերան եւ արբին. եւ շնորհեաց պարգեւս եւ խիլայս ամենեցուն, մեծի եւ փոքու. փառաւորեալ յԱստուծոյ եւ մարդկան ` կրկին փառաւորեաց »: Վկայէ եւ այլ ոմն ժամանակակից եւ բնիկ երկրիս Գեղամայ, Դաւիթ եպիսկոպոս Շողագավանեցի, եթէ յետ գաղթելոյ այլոցն, « Երկիրն Գեղամայ յորժամ տեսին բազում տեղիս անմարդաբնակ եղեալ, ուրախացան ի սրտէ, թէ նոքա զրկեցան ապրանաց եւ հայրենեաց, մեք վայելեմք զպատրաստեալ բարիսն մեր: Երբ Շահն հեռացաւ, Օմարաց ազգն բազում տեղիս ունէին, անողորմաբար յարձակեցան ի վերայ երկրի … երկու եւ երեք անգամ բազում զօրօք եկին յերկիրն Գեղամայ, բազումսթալանեցին եւ բազում ոճիրս արարին յաւուրս ձմերայնոյ, ոչ տեղի թաքչելոյ ունէին եւ ոչ ումեքէ այլ տեղի երթալոյ »… Թերի մնայ գրուածն: Նախայիշեալն Մելիքսեթ բեկ եւս որդի Միրզին, կոչի իշխան Գեղամայ ` յարձանի միում յամի 1602: - Յիշին եւ այլ մէլիքք երբեմն հանրաբար յանուն երկրին Գեղամայ, որպէս Մէլիք բէկ ի կէս ԺԷ դարու, եւ երբեմն միոյ միոյ վիճակաց երկրին ի ԺԶ եւ ԺԷ դարս, ընդ գերագոյն իշխանութեամբ Պարսից, ոչ փոքր ազատութիւն ունելով եւ ինքեանք, զոր օրինակ մէլիքք եւ աղայք գիւղից եւ կողմանց Գաւառայ: Գանձակայ, Առնեղի, եւ այլովք հանդերձ:

Նշանաւոր եւ ճոխ իշխանութեամբ երեւի եղեալ յետին յիշեալն Մէլիք բէկ, զի յետ կողմնակալին ( խանին ) Երեւանայ կարգէ զնա գրիչ ոմն ժամանակին յամի 1687 « եւ ի մէլիքութեան երկրիս Գեղամայ ` Մէլիք բէկին », զորոյ  յայտնէ եւ զազգաբանութիւն ` ծագեալ յԱռանայ իշխանացն, ի սկզբանէ ԺԳ դարու, որպէս զի ԺԵ սերունդ լինել նորա ի մեծ իշխանէն Ղարա Գրիգոր կոչեցելոյ, որոյ առեալ ի կին զԴաւփ քոյր մեծին Զաքարէի ` յանուն նորին կոչեցաւ տոհմն ` Դօփեան: Մէլիք Բէկ կոչէր եւ նախահաւ սորա ` ԺԲ ի Ղարա Գրիգորէ. որ եւ ժամանակակից հանդիպի վերոյիշեալ Մէլիք բէկի հօրն Շահնազարայ, այլ ոչ կարեմ եւ նոյն ասել. երկու որդիք յիշին սորա յազգաբանութեանն, մին եպիսկոպոս Գրիգոր, միւսն քահանայ Յովհաննէս. սորա եւս մի յորդւոցն արքեպիսկոպոս վկայի Ստեփանոս անուն, միւս ` Մէլիք Պալասան, հայր վերջին Մէլիք-բէկի ի գաւազանի Դօփեանց, որոյ կին կոչիւր Մահպուպ, մի յեղբարցն Ղատիբէկ, միւս ` Ուլուբէկ, իսկ որդին պայազատ Միրզախան, որ յիշի յամս 1670 - 94, եւ եղբարքն ` Աթաբէկ, Մանուչար բէկ, Ղարա բէկ, Հասան բէկ, Պետրոս վարդապետ ` Րաբունապետ կոչեցեալ առաջնորդ Դադի վանաց, եւ միւս եւս եղբայր երքեպիսկոպոս Գրիգոր անուն: Թուի իմն եթէ ճոխաբար ոչ միայն քաղաքականին, այլ եւ եկեղեցականին թեկն ածէին պայազատք տոհմին: Ութ կամ տասն որդիք սոցա յիշին յանուանէ, այլ ոչ որոշակի ` որոց ի հնգեցուն աշխարհականին որդւոց Մէլիք բէկի զաւակք իցեն, այլ թուի անդրանկանն ( Միրզաբէկի ) որդի եւ պայազատ ` Եաւրի բէկ, որ ընդ հօրն, հօրեղբարցն եւ հօրեղբօրորդեաց յիշի յամին 1684, եւ լինի ազգ ԺԷ ի Ղարայ Գրիգորէ անտի յընթացս հնգից դարուց ( ԺԳ-ԺԷ ), ըստ այսմ կարգի, ( տես յէջ 37), եթէ չիցէ ուրեք սպրդեալ վրիպակ:

Յեկեղեցական տեսչութեան ոչ յիշի առ հինս առանձին եպիսկոպոս երկրիս Գեղամայ, որ ` կամ ընդ Գառնոյ վիճակաւն էր, եւ կամ ընդ մեծաւ եպիսկոպոսաւ Սիւնեաց. բայց ի վերջին դարս երեւին իւրաքանչիւր գլխաւոր վանաց գաւառին բաժանեալ զգեօղեանն յիւրաքանչիւր վիճակս, առանձին եպիսկոպոսք կամ թեմակալօք. որպէս եւ վերոյգրեալ տանուտեարք երկրին ` ' ի ձեռնարկի իւրեանց յամի 1513, ի հաստատելն զԳեղարքունիս լինել սեփական վիճակ Տաթեւու եպիսկոպոսին, յիշեն եւ արգելուն ` զի մի ' լիցի « երկիրս եպիսկոպոսացն … հակառակութիւն անել հետ աթոռիս » ( Տաթեւու ): Եպիսկոպոսացդ այդոցիկ ` ըստ ցուցակին Ոսկանայ վարդապետի ` աթոռք էին Սեւան, Մաքենոց, Շողագայ եւ Հայր Յովհաննավանք. զորս յիշէ եւ Սիմէոն կաթողիկոս ի Ջամբռ մատենին (283 - 4) եւ յետ կիսոյ ԺԸ դարու, հանդերձ իւրաքանչիւր վիճակեալ գիւղարայիւք. Սեւանայ 19 գեօղ, յորոց զոմանս համարի լինել ի Ծաղկունեաց նահանգի. Մաքենոցաց ` 49 գեօղ եւ 5 վանք. Շողագայ ` 21 գեօղ եւ մի վանք. Հայրավանից ` 22 գեօղ եւ 23 (?) վանս: - Բայց յառաջ քան զայն ժամանակ ի ԺԵ եւ ԺԶ դարս յիշի եպիսկոպոս երկրին Գեղամայ, այլ նստոցն ոչ անուանի. բայց զի ի միում ուրեք յիշատակի եպիսկոպոս ի Կած ( կամ Կածիք ), մարթ է զայն համարել աթոռատեղի: Ի յիշատակարանս գրոց գտի զայսոսիկ միայն եպիսկոպոսունս յանուն Գեղամայ, յամս,

1465 Ստեփանոս եպիսկոպոս.

1505 Գրիգոր

1559 Մելիքսեդ արքեպիսկոպոս.

1578 Կարապետ արքեպիսկոպոս.

1587 Դաւիթ եպիսկոպոս Շողագայ.

1670 Խաչատուր  րաբունապետ ի Մաքենոցաց.

--------- Մկրտիչ Պարոն տ-ր ( Եպիսկոպոս ) Շողագայ, ի նմին ամի: