Սիսական

70. ԱՄԱՂՈՒ ՁՈՐ. ՀՐԱՇԿԱԲԵՐԴ

Զուգահեռական Կնիշիկայ ձորոյն ի Հր. ընդ Հս. ձգի սակաւ ինչ տարանջատ ի նմանէ ` յարեւմտից կուսէ անձուկ ձորակս այս, անուանի վասն գերահռչակ Նորավանից ուխտին եւ Աթոռոյն եւ Արփայ գեղջ, որ գահանիստ եղեւ գոռոզագունին Օրբելեանց իշխանաց, Տարսայիճայ, հօր պատմչին. եւ հարկ էր յայն ժամանակս ( ԺԳ-ԺԴ դար ) շինաշատ եւ մարդաշատ լինել. այլ այժմ հազիւ երկու կամ երեք գեօղք երեւին ի նմա շէնք, եւ ոչ մի ի մեծագոյն մասինն ` որ է հարաւային արեւմտեանն: Ի կանխագոյն եւս ժամանակս ` նշանաւոր էր վիճակս այս վասն ամուր բերդի միոյ ի սահմանս վանիցն, եւ կոչէր Հրաշկաբերդ կամ լաւ եւս « Հրասեկայ բերդ, ի Հրասեկայ շինեալ, անհնարին ամրութեամբ, աստուածաստեղծ պարսպօք ամրացեալ », որպէս ասէ պատմիչն Սիւնեաց եւ յանուանէն գուշակի շինեալ ի Հայկազանց ժամանակս, իսկ պարիսպքն աստուածաստեղծք ` յայտ առնեն զբնական ամրութիւն գրիցն ի քարաժեռս դժուարամատոյցս եւ անկարօտս բազում ինչ ձեռակերտի, վասն որոյ եւանառիկ դղեակ կամ ամուր կոչի ստէպ ի նմին պատմչէ. ըստ որում եւ վասն բարձրութեան դրիցն, « իբր դիտանոց բարձր հայէր ի վերայ դաշտին Շարըրոյ ». եւ ճշգրտէ զաշխարհագրական գիրսն ` մեր ` ասելով յԱրաստամուղ գիւղ հին, յայժմուս անծանօթ, եւ ի Նորավանբ, որ ծանօթն է. այլ եւ Ստորոտն Վայոց ձորոյ կոչէ զսահմանքս: Զարդիս ստուգապէս ոչ նշանակի տեղի բերդին ի տախտակս եւ ոչ առ տեղագիրս, զի քայքայեալ եւ անկերպարան թուի եղեալ, բայց հարկ է թէ իցէ մերձ ի վանսն, որպէս բազում անգամ ասէ պատմիչն, եւ դժուարուտ քարաժայռ խորանդունդ Ամաղուաձորին, որ արդ կոչի Ուփի-ձոր եւ յայլազգեաց Զեանկէզուր. յորում են բազում քարայրք եւ անձաւք, եւ ի նոսին գոգք ջրամբարք. վասն որոյ եւ ապաւէնք լինէին բնակչաց վայրուցն ` ի վտանգս պատերազմաց եւ հինից, որպէս եւ ի ժամանակի յետնոյ Ռուս-պարսիկ պատերազմի (1828): Մարթ է համարել զայդոսիկ ստորոտս կամ արուարձանս իմն հնոյ հռչակաւոր բերդին Հրասեկայ, անշուշտ յաճախագոյն պատսպարանս եւ պաշտպան եղեալս վիճակին յառաջին ժամանակսն, զորոց լռէ պատմութիւն, եւ առ Օրբելեան պայազատութեամբ յերեւան հանէ. որոյ նախնոյ ժառանգողի կողմանցս ( Լիպարտի ) ի սկիզբն ԺԳ դարու, Աթաբէկն Իւանէ « հրամանաւ թագաւորին ( Վրաց ) տայ փոխան հայրենեացն Լիպարտի ` անանցական գրով զՀրաշկաբերդ, իւր գաւառովն եւ այլ բազում գեղօրէս »: Բայց բերդն այն ժամու չէր նախկին ձեռակերտն Հրասեկայ. քանզի իբրեւ դարու միով յառաջ ի նուազեալ թագաւորութեան Բաղաց ` սպանմամբ Սենեքերիմայ,  Յովհաննէս եպիսկոպոս որդի Հասանայ որդւոյ Համտունի իշխողի կողման միոյ այնր գաւառի, խոյս տուեալ եկեալ նստէր ի խորաձորի աստ Ամաղուայ ` յԱնապատն Ս. Կարապետի յստորոտս բերդին, եւ նեղեալ ի Խորասանիկ պարսիկ բերդապեհէն, ծպտեալ ` ի ձեւ պարսիկ ` գնաց առ սուլտանն Մահմուտ ( Բ ) ի Սպահան, եւ հաճոյ գտեալ յաչս նորա, մանաւանդ վասն բժշկութեան մանկան նորին ի ձեռն իւր, « տայ զՀրասեկայ բերդ մանշուր գրով ի ձեռն եպիսկոպոսին, եւ առաքէ ընդ նմա արս հաւատարիմս սատակել զբերդապեհն իւրովք ընտանեօք, եւ տալ զտեղին յեպիսկոպոսն: Ընդ նմին շնորհէ եւ մայր Սուլտանին յԱնապատ բերդն 12 ագարակօք ` նմին Տեառն Յովհաննիսի, եւ անսուտ սիգելաւ եւ անանցական մանշուրաւ շնորհէ ժառանգութիւն Ս. եկեղեցւոյն Նորավանից: … Գայ ապա մեծաւ խնդութեամբ եպիսկոպոսն ի տեղի իւր հանդերձ հրոսակօքն, եւ ըմբռնեալ զամիրայն ընտանեօք իւր ի Հրասեկայ բերդ ` քարավէժ սատակէ, եւ զտեղին քանդեալ աւերէ: Եւ զմիւսն 1 որ յԱնապատի ` հալածեալ, զբերդն ագարակօքն հանդերձ սեպհականէ եկեղեցւոյն: Բայց յետոյ Հրասեկայ բերդն շինեցաւ, եւ բնակեցան ի նմա Պարսիկք. զոր եւ վերստին առին յաւուրս Աթաբէկ Իւանէին ի ձեռն Արփայեցի Ախթամարին եւ Վասակայ իշխանի Խաչենեցւոյ, որ էր հայր Պռոշայ, հրամանաւ եւ ուժով Իւանէի. իսկ Անապատն մնաց առ սուրբ եկեղեցւոյն մինչեւ ցայսօր »: - Արդ յայսմ նորաշէն բերդի նստէր Լիպարիտ, տէր կարգեալ կողմանցս, եւ յետ նորա որդի նորա անդրանիկ Ելիկում, առ որով Թաթարք աշխարհակալեցին, յերկրորդ քառորդի ԺԳ դարու. եւ կողմանքս վիճակեցան Ասլան Նոյին զօրավարի մեծի, յորոյ ահէ « էր Ելիկումն ամրացեալ իւրայովքն յանառիկ ամուրն Պրաշկաբերդի. եկն Ասլանն այն եւ շրջեցաւ ընդ բերդովն, եւ ծանեաւ զի անհնարին էր ի մարդկանէ. ապա իջանէ հանդէպ բերդոյն, եւ յղէ պատգամաւորս առ նա եւ ասէ. Արա ընդ մեզ սէր, եւ ե ' կ առ մեզ, եւ բազում բարութիւնս գտցես ի մէնջ. ապա թէ ոչ ` մինչեւ յե ' րբ նստցիս ի քարիդ յայդ. մեք չեմք գնալոց յայսմ աշխարհէ, այլ Աստուած հայրենեօք ետ զսա մեզ. երբ եւ ելանես ի դմանէ ` կորուստ լինի քեզ եւ տան քոյ: Լուեալ զայս Ելիկումին ` ոչ ընդդիմացաւ բանիցն … ել ընդ առաջ նորա բազում ընծայիւք ». եւ ոչ միայն զբերդ իւր անդրէն կալաւ, այլ առաջնորդ լեալ Ասլանայ ` հրամանաւ նորա տիրեաց մեծի մասին Վայոց ձորոյ եւ Եղեգեաց, մինչեւ յԵրերանս ի սահմանս Գառնոյ: Յայս սակս թուի փոխեալ նորա զնիստ իւր յաւանն Եղեգիս ` ի հին գահ իշխանաց Վայոց ձորոյ, ուր նստաւ ապա եւ եղբայր նորա Սմբատ, իսկ միւս եղբայր նոցա եւ յաջորդ Տարսայիճ, որ կայրն յԱրփա, կտակաւ եթող զՀրաշկաբերդն որդւոյ իւրում Ստեփանոսի եպիսկոպոսի, որպէս արձանագրէ սա ի Նորավանս, յիշելով եւ զտեղի կամ տուն մի « ի Հրաշկաբերդ ` Քարկոփելեանքն իւր սահմանօքն ». թերեւս Քարկոփայ-վանք ընթեռնլի իցէ, զոր եւ ի պատմութեան իւրում ասէ տուեալ կալուած Նորավանից: Յայնմհետէ անյիշատակ մնայ Հրաշկաբերդն: Քաջբերունին ել եւ եգիտ  քարաժեռի ուրեմն աւերակս  բերդի միոյ, սենեկաց  եւ գրոց Հր. Մ. Ամաղու գեղջ եւ ի Հս. ելից Առնէտի, եւ զայն համարի Հրաշկաբերդ. եւ զի անդրագոյն քան զայն յԵլ. Հր. յայլում ժայռի կայ  գոգ մի խորանաձեւ, զոր Ճգնաւորի տուն անուանն մերձակայ բնակիչքն, ի նոյն անուն հաւանի կոչել եւ զբերդըն: Ի նմին կողման ( ի Մ. Ամաղուայ եւ Առնէտի ) են անուանեալ լերինքն ( ըստ քարտից ) Միր տաղ, Դոլոպան (6385 անգղ ), որք արդարեւ հային ի դաշտն Շարըրոյ  ըստ պատմչին, եւ չէ անդէպ միոյ յայսցանէ լինել Հրասեկայ բերդին. եթէ զբարձրագոյնն  բարձանց կամէր ցուցանել պատմիչն, խնդրելի է յարեւելակողմն  վիճակիս, ուր ի միջի ձորահովտաց նշանակի ի քարտս լեառն  մի անուանն ` չափեալ եւ գրեալ 8272 անգղ. գրեա թէ հաւասար հեռի ` յեռանկեան Խաչկայ: Կնիշիկայ եւ Առնետի, քան զոր բարձրագոյն եւս է այլ լեառն անուան 9151 անգղ. մերձ ի Հարսնասարն ( Կէլին գայտ ) բայց սոքա հեռագոյն են քան զվերոյգրեալսն: - Բերդ մի եւս թուրք անուամբ Սաղսըղան գալեսի ( Կաչաղակաբերդ ) ետես Քաբերունի ի Հր. Ճգնաւորի բերդին. մերձ յԱռնէտ, բայց ոչ ի բարձու լեռնակի: