Սիսական

Քանզի զծանօթս երկոցուն յառաջ քան զայս տեղագրութեանց աշխարհաց Հայոց ` համարիմ խնդրողս երրորդիս այսորիկ, եւ յառաջաբան նոցին ` եւ մանաւանդ երկրորդին ( Այրարատայ ) յուշ առնեմ ` ակն արկանել, եթէ կամիցին, առ ի գիտել զդիտումն գրողիս եւ զօրէնս կամ զհանգամանս գրուածոյս, եւ մի երկրորդել ինձ զնոյնս. մանաւանդ զի եւ հարկ ժամանակիս գզուշութիւն պահանջէ եւ լռութիւն. զոր եւ ես յօժարութեամբ համբուրեմ. առ որ ` շրջան կենաց խոնարհեալ ի բոլորումն ` իւրովք անհրաժարելի սայթաքանօք, ոչ նուազ յարտաքնոցն ` ի ներքուստ յորդորէ: Զայս միայն ծանուցից. զի զոր ի նախայիշեալ յառաջաբանի անդ ասէի ` ըղձացեալ տեղագրել մանրամասին զքսանեսին եւս աշխարհս Մեծաց եւ Փոքուն Հայոց, վաղ ուրեմն ` երեսուն եւ աւելի ամօք յառաջ ` արարեալ իսկ էի չափաւոր իմն քանակաւ, զերեք մասն ( ի չորից ), ըստ այնր ժամանակի գիտութեանս եւ կամաց. յետ որոյ աճելով աճեցին ծանօթութիւնք աշխարհագիտականք ` տեղագրութեամբ, պատկերագրութեամբ, հնաքննութեամբ, եւ այլն. յորմէ յայտ է ` զի առ չափով նորոց գրելոցս ( Սիսուանաց, Այրարատայ եւ Սիսականի ) համառօտք եւ նուազունք էին նախագրեալքն, միահամուռ իբրեւ զմի եւ կէս հատորոցս այսոցիկ. եւ ի դէպ էր ըստ իւրաքանչիւր արժանեաց ` աճեցուցանել զնոսին, եթէ կամք էին ի չափ երեցունցս հասուցանել, զոմանս թերեւս յողջոյն հատոր մի, զայլս երկուս երկուս կամ երիս ` ամփոփելով ի միում. զի ոչ ամենայն աշխարհք Հայոց ընդարձակք եւ ծանօթք են ի պատմութեան ` որպէս սոքա, կամ Գուգարք, Տուրուբերան եւ Վասպուրական, այլ գոն եւ անձուկք եւ սակաւածանօթք կամ ոչ հայաբունք, որպէս, Փայտակարանն եւ Պարսկահայք, մասամբ եւ Արցախ եւ Ուտի. եւ մեծ մասն հարաւային Հայոց, Աղձնիք, Կորճայք եւ Մոկք. թող եւ զաշխարհս Փոքուն Հայոց, որք թէպէտ եւ յոյժ հետաքննականք իցեն ` այլ խառն ` եւ ուրեք առաւելեալ օտարազգի բնակութեամբ, եւ յորս չէր իմ ձեռն արկեալ, բայց միայն յեզերական նահանգս Պոնտոսի: Այսպէս գիտասցեն յետամնացք իմ, որոց թէ աւանդեսցի հին գրածն այն, թերակատար գոլ եւ ոչ անթերի. եւ եթէ գայցէ ինչ նոցա ի պէտս եւ թէ ոչ ` լիցի ըստ կամս նոցա, ոչ եւս է ինձ փոյթ:

Իսկ նոցընծայս այս ՍԻՍԱԿԱՆ կամ Տեղագրութիւն ՍԻՒՆԵԱՑ ԱՇԽԱՐՀԻ. մի ի քաջանշանիցն ի հնգետասան հին աշխարհս մեր, ( որպէս յուսամ հաւաստել ստորագրութեամբս ), բովանդակեալ տասն ամաւ յառաջ ` ուղղեցաւ եւ յաւելաւ ցվերջ տպագրութեանն, գիտելեօք նորոց ճանապարհագրութեանց եւ պատկերագրութեանց ` որ ի ձեռն ազգայնոց եւ որ օտարաց: Ի յետնոցս յայսցանէ ` հնոց եւ նորոց ` քաղեալ է իմ ինչ ինչ, այլ ոչ բազում ինչ. վասն որոյ եւ ոչ կարգեցի ցանկ հեղինակաց ` որպէս յԱյրարատն, ուր կարեն գտանել խնդրողք եւ զմակագիր գործոց նոցին, զորոց ուրեք ուրեք նշանակեմ եւ ի ստորոտս իջից այսր մատենի ` զանուանս եւ զգիրս, զանց զբազմօք եւս արարեալ նշանակելովք յիմում բնագրիս, զի ոչ համարեցայ ի պէտս կամ դիւրագիւտ բազմաց կամաւ յանձն առեալ զայս թերութիւն, եթէ այսպէս դատեսցի ի մանրախնդիր եւ տարրալոյծ բանասիրաց ոմանց, քան բազմախուռն անուամբք, Թուօք եւ չափովք ճապաղել զլուսանցս եւ զքղանցս մատենին. սակայն,, որպէս ախորժէ ոք այնպէս վարկցի. սոյնպէս եւ զայմենայն գրած իմ եւ վարկած, եթէ յայսմ եւ եթէ յայլ երկասիրութիւնս. շատ է թէ եւ իւր վարկածն ընդունելի իցէ ողջախոհ գիտնոց, եւ ոչ ըստ իւր ուրոյն կարծեաց եւ քմաց, որպէս յաճախեալ իմն երեւի արդ առ մերայինս, յաջ եւ յահեակ դատել եւ դատափետել, եւ քան զհեղինակն հեղինակագոյն պանծալ, կամ զսխալանս ինչ նորուն ցուցանելով ` գիտնագոյն եւ ծայրագոյն: Քննադատութիւն ` զգուշագոյն է ի գիտութիւնս, նա եւ գիտութեանց գիտութիւն: Այլ ես, որպէս յառաջնում քան զայս մատենի, ինքնին խոստովանիմ, եւ ամենայն հմուտ արգահատէ, զի չիք ի գիտութիւնս փոփոխական քան զաշխարհագրութիւն եւ դժուարին ի ճշտել եւ ճշգրտել զբնականն եւ զբնակչականն. մանաւանդ ուր ի միում ( որպէս ի սմին ի Սիսականի ) ոչ ընդարձակ աշխարհի կամ նահանգի ` իբրեւ 3000 տեղիք իցեն յիշեալք ` հին եւ նոր, յորոց կարեւորքն եւ ծանօթագոյնք մուծեալ են ի տեղացոյց տախկակին, որ ըստ նիւթական տարածութեանն փոքր է քան զԱյրարատայն եւ զՍիսուանայ, այլ հաւասար է նոցին աշխարհագրական չափովն. եւ յանձկութեան անդ իւրում յոլովագոյնս բովանդակէ անուանս, զորս եւ հարկ էր նրբագունիւք գծագրել առիւք, որ եթէ ոչ ամենեցուն աչաց է դիւրամատոյց, բայց լաւագոյն դատեցաւ ` առ ի զնոյն զառաջնոց քարտիցն չափ անփոփոխ ունել. զապակիս օգնական ընձեռել աչաց, քան ի բաց թօթափել զհնաւանդ եւ զպանծալի անուանս հայութեան, որք յաճախ ` առ ի չգոյէ այլոյ իրիք յիշատակի նոցուն ` ինքնին իսկ մէն յիշատակարանք են յաւէտալուրք: Նա զի ըստ բաղդի եւ ըստ անկշիռ երախտեաց պատմչի աշխարհին Սիւնեաց ` ՕՐԲԵԼԵԱՆ ՍՏԵՓԱՆՆՈՍԻ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ, յօգնաթիւ քան զայլոց աշխարհաց ` աւանդեալ են մեզ անուանք տեղեաց սորին. եւ ըստ մեծ եւս բաղդի ` ոչ սակաւք յայնցանէ ծանօթք են ցարդ եւ դրիւք եւ նովիմբ կամ այլայլեալ կոչմամբք, շատից եւս ունելով յիշատակս պատմականս եւ արձանս եւ ձեռակերտս, զորովք զանց առնել ` անհնար էր ինձ եւ աններելի:

Աթոռակալք եւ յաջորդք հեղինակի այնր պատուական մատենի, յաւելեալ են ըստ իւրաքանչիւր ժամանակի ` ի վերջ գրոցն ` զթեմս, զգեօղս եւ զագարակս նորուն, հանդերձ չափով եւ համարով հասից նոցին, որ եւ առաւել մասամբ մուծան ի կարգի տեղագրութեանս: Յետ սոցա ` յազգայնոցս գրողացս ` օժանդակք եղեն ինձ ըստ տեղեաց տեղեաց, ԱԲՐԱՀԱՄ Գ կաթողիկոսի Պատմութիւն անցից իւրոց եւ Նատըր Շահի. եւ Պատմութիւնն Ղափանեցւոց կամ Դաւթի Բեկի, զորոյ հեղինակ անծանօթ ` ծանուցեալ է ի ( յէջ 301). - ՄԱՆՈՒԷԼԻ Վ. ԿԻՒՄԻՒՇԽԱՆԱՑՒՈՅ Սեւանայ վանից Պատմութիւն, տպագրեալ յԷջմիածին յամի 1871. եւ ԱՐԻՍՏԱԿԷՍ Վ. այժմ եպիսկոպոսի ՍԵԴՐԱՔԵԱՆ ` Երնջակ կամ Հնութիւն Հայրենեաց, 1872. եւ ՄԵՍՐՈՎԲ արքեպիսկոպոս ՍՄԲԱՏԵԱՆ, ծանօթաբանութեամբ հայրենեացն եւ ազգատոհմին. եւ սակաւ ինչ եւ վաղածանօթ տեղագրութիւնք ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆ եւ ՋԱԼԱԼԵԱՆ եպիսկոպոսաց: - Սոցին աթոռիկից ՍԱՀԱԿ եպիսկոպոս Լուսարար Երուսաղեմի վանաց Ս. Յակովբեանց ` այլ ազգ ձեռնտու եղեւ ինձ, փոքր ի շատէ, պատմական յիշատակարանօք ձեռագիր մատենից, էր որ իմ խնդրով եւ էր որ իւրով ինքնայօժար նուիրմամբ. վասն որոյ եւ յայտնապէս շնորհ ունիմ նմա եւ կայցէ մատեանս ի ձեռին նորա: - Բայց քան զամենայն ազգային գրուած եւ գրող ` պատուական եղեւ ինձ Պր. ԳԱԲՐԻԷԼ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ գիտնական բժիշկ, ՔԱՋԲԵՐՈՒՆԻ անուամբ հրատարակող Ճանապարհորդական նկատողութեանց իւրոց, յԱրարատ օրագրի Էջմիածնի, ոչ միայն զի հաճոյ էր ինձ եւ ի պէտս, այլ զի եւ աւագ աչօք քննեալ եւ ոճով եւ ուշով գրեալ քան զայլս ի համազգեաց. յորս ` յաւել ինձ եւ նամակաւ հարցեալ ` գիտելիս ինչ. վասն որոյ եւ ընկալցի արդ լիուլի զշնորհակալիս իմ, եւ ի ժամու ` զբովանդակողն յինքեան զօժանդակութիւն իւր: Ըղձալի էր յոյժ, եւ աւա ~ ղ, զի չէր նմա գործի կամ առ նմա անձն Լուսանկար, որպէս Պ. ՄԱՏԹԷՈՍ ՓԱՓԱԶԵԱՆ. սա ` յայսմ մասին ` ( զարդու եւ ակներեւ ցուցակութեան տեղագրելոցս վայրաց ) երախտաւոր քան զայլս է. 50 եւ աւելի պատկերահանութիւնք նորա ` երեւին ի կարգի գրոցս, յանուանէ նշանակեալք եւ ի ցանկին. յորս է ինչ ` զի ըստ իւրոց կամաց ` շրջեալ եւ հանեալ էր, եւ է որ ըստ խնդրոյ իմոյ. ընկալցի եւ նա ընդ շնորհակալեացս ` որպէս երբեմն զդոյզն նուէր քաջալերական, եւ այժմ զբովանդակութիւն տեսարանացն ի Սիսականիս, ընդ նմին եւ զմաղթանս իմ յառ յապա յաջողութիւն իւր: - Ըստ այսմ մասին ` մարթ էր ինձ յիշել յօտարաց ` զծանօթն արդ կովկասաբնակ համազգեաց մերոց ` զՇԱՆԴՐ փռանկ մարդաբան, ըիդ որում փոխանակեցաք ծանօթութիւնս ինչ, նա ի տեսոյ, ես ի գրոց. որ եւ մինչչեւ էր հրատարակեալ ի ձեռն տիկնոջ ամուսնոյ իւրոյ զուղեւորութիւն իւր, A travers l'Armenie Russe ( յՕրագրին Tour du Monde, Հատ. ԿԱ, 369 եւ 416, ԿԲ, 225 եւ 288. ԿԳ, 179 եւ 224), ետ ինձ քանի ինչ ի լուսատիպ պատկերացն. այլ իբրեւ խնդրեցի ի տպագրողէ գործոյ նորին ` զերիս ի հրատարակելոցն ( զտեսարան Մեղրոյ եւ այլն ), տալ իմովսանն փորագրել վասն Սիսականիս, սա ոչ հաւանեցաւ:

Արդ որ զիարդ եւ է, եթէ ոչ ըստ չափու ըղձիցս եւ ոչ ըստ յուսադրութեան ոմանց ի սատարել իւիք, ( այլ յաճախն ` եւ ոչ իւիք ), գէթ ըստ չափու կարողութեանս գլխաւորեալ զյետին զայս երկասիրութիւն տեղագրական Հայաստան կողմանց, ընծայեմ ոչ սոսկ հայրենասիրաց ` այլ մանաւանդ եւ բանասիրաց, որք կարողք իցեն ոչ միայն հասարակօրէն ընթեռնուլ կամ դիտել զսա իբրեւ զմասն ինչ Հայաստան պատկերի, այլ իբրեւ զմասն ` որ ընդ նմանեաց այլոց ունիցի եւ սեփական տիպս, եւ ըստ բնութեան երկրին եւ ըստ բնութեան բնակչացն. որպէս անկ իսկ է ակն ունել եւ պահանջել զայս ի միոյ միոյ աշխարհաց կամ նահանգաց ` որոյ եւ է երկրի եւ հայրենեաց. զի թէպէտ նոյն հող եւ ջուր է ամենայն ուրեք ` այլ ոչ եւ նոյն բերք եւ բոյսք: Եւ ոչ փոքր եւ վարկպարազի տախտակ պարզէ Սիսական, տառապեալ ի համագոյից Հաստչէն, առ բնաքննին եւ հասու տեսանելիս, կոյտ կոյտ կոհակացեալ եւ բրգաձեւ բարձամբքն, եւ որակ որակ քարեղէն մետաղական եւ բրածոյ կազմուածովք, որք բազում ինչ ունին ասել եւ ուսուցանել մտացի քննողաց. այլ եւ ի վերին երեսս նայողացս ` չեն անզանազանք. շատ իցէ ակն մի եւեթ արկանել ընդ չորեսին կողմանս երկրին. եւ ահա յինքն կրթէ հիւսիս ` հրաշատեսիկ կապուտակային ծաւալմամբ գեղածիծաղ ծովուն Գեղամայ, ընդարձակագոյն եւ բարձրագոյն քան զգերահամբաւեալ լիճս եւ ծովակս Հելուետիոյ եւ Իտալիոյ, եւ ճոխագոյն վտառ վտառ ծննդովք համեղաճաշակ լուղակացն. - հարաւ ` վակժոյժ ապառաժահոս ` այլ եւ քերդողաշարժ ` քարավէժ վազիւք Երասխայ, յոր ` իբրեւ յըղձալի ծոց մայրական ` խուռն խայտալով եւ կայտառելով խաղան թափին գետակք եւ վտակք բազմահերձ ձորոց եւ գաւառաց, եւ քամիք լերանց Դարուայ, եռացուցանել երիտասարդացուցանել իմն գոգջիր զանծերանելին զայն այրարատեան մայր եւ մատռուակ արգասու արտորայից եւ հուժկու արանց եւ հզօրեղ եւ հանճարեղ կանանց. որպէս յանդիման արասցէ եւ դոյզն յիշատակ ի բնագրիս ( յէջ 7). եւ որպէս, օրինակ իմն, անջինջ եւ անջեղջ կան եւ մնան կերպարանք երկրին, նոյն գունակ փոքր ի շատէ եւ բարք բնկացն ` ի սկզբանէ յայտնութեան նոցին ի պատմութեան մինչեւ ի մերս ժամանակ, ընդ այլեւայլ անկեալ եւ անցեալ իշխանութեամբք տոհմից եւ լեզուաց, այլ զնոյն իշխողական եւ տիրական կրելով ոգի ` յաւուրս Հայկազեան եւ Սիսական Նահապետաց, ի նախարարութեան խրոխտ տերանց Սիւնեաց, առ նորագոյն հարըստութեամբք Հայոց, մինչեւ կանգնել ինքեանց եւ թագաւորական գահոյս, եւ յետ այնր իսկ պերճանալ եւ սիգալ ի համահոգի տոհմս Տաթեւեանց եւ Օրբելեանց, Ջուանշէրեանց, Մահեւանեանց եւ Համտունեանց. եւ հուսկ ` տանուտերութեամբք մէլիքաց Գեղարքունեաց, որք զչորեքհազարամեայ թագաւորս աւուրց Աբրահամու եւ Յեսուայ յիշեցուցանեն: - Մեծոգի եւ աշխարհաշէն բարուց նոցին ոչ փոքր նշանակք նշմարին եւ ի գիրս, եւ յաւերակս դաստակերտաց. ոչ միայն ապարանք եւ Հովատունք (190) եւ տաճարք հանգստեան եւ զբօսանաց, այլ եւ մարդասիրականք, Հոգէտունք կամ Հոգւոց (123. 161. 165): Գոգետունք (165. 278), Հիւրանոցք կամ Հիւրատունք որ եւ Պանդոկք (203. 525 - 6), կարաւանատունք (164), կամուրջք (47. 145. 161. 265, եւ այլն ), նաւք եւ նաւատեղիք անցից ընդ Երասխ (517 - 8), Սրանոցք կամ Ջրաղացք (114. 120. 361. 517 - 8, եւ այլն ). թող զեկեղեցիս, զժամատունս եւ զվանորայս ( յորոց 150 իւ չափ յանուանէ յիշին ): Բայց հայեաց եւ յանդաստակս անդր երկուց կենաց, ի հիացուցիչ Տապանատունս եւ ի դամբանս Նորավանից եւ այլոց. եւ այս շատ իցէ առ յինէն:

Սակայն մի լիցին մոռացօնք ընդ սոցին եւ ճարտարութեան շինողացն արուեստաւորաց եւ առատաձեռն շինարարաց ` իշխանաց եւ ճոխից, այլ եւ ընտանեաց եւ երախտագիտաց. յորոց սակի են ` պէսպէս կոչմամբք, ճարտարապետքն ` որք Վարդապետ եւ ռամկօրէն Վարպետ արձանագրին. որպէս, ՍԱՐԳԻՍ   ԵՐԷՑ. ՍԻՐԱՆԷՍ, ՄՈՄԻԿ, ԿՈԶՄԱՍ, ԵՂԻՇԷ ԵՐԷՑ, եւ ՄԽԻԹԱՐ ՈՐԴԻ ԴԵՂԿԱՑ. քանդակողք խաչարձանաց, որք կոչին Գրիչ, Նկարող, Նկարաքար, Քարագործ եւ կազմող, որպիսիք, ԳՐԻԳՈՐ եպիսկոպոս, ԻՍՐԱՅԷԼ, ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԿՈՒԿԵՑԻ, ՇԱՈՐՀԱՒՈՐ ԱԽՊԱՐ, ԱՐԵՒԻԿ որդի ԽՈՅԱԴԱՆԱՑ, ՎԱՐԴԱՆ, ՂԱՐՏԱՇ, եւ այլն. ընդ որս եւ փայտաքանդակք հիւսունք Դրանց տաճարին Սեւանայ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍՆ եւ ԱԲՐԱՀԱՄ. ոմանց ի սոցանէ ձեռագործք յիշին եւ յԱյրարատ եւ ի Շիրակ, զորս եւ գտցեն փափագողք ` ի ցանկս նոցուն եւս եւ ներկայ մատենիս: - Բայց ստիպիմ աստանօր ոչ առանց թախծութեան յիշել, զի ոչ ըստ արժանեաց արուեստաւորացս եւ արուեստին, եւ ոչ ըստ պահանջից ժամանակիս ` խնամ տարեալ է մերոց նորոց արուեստագիտաց եւ պատկերահանից ` ճշգրտիւ յանդիման առնել մեզ, ոչ լոկ զբովանդակ շինուածոյն կամ զաւերակին տեսիլ, որպէս առնեն ~ յաճախ, այլ զբաժինսն եւ զմանրամասունս (details) ճարտիարապետական մասանց եւ քանդակաց, յորոց տեսլենէ եւ քննութենէ ` մարթ է քաջիկ եւս ի վերայ հասանել չափու գիտութեան Վարդապետացն մերոց, ի հազարամեայ ժամանակի. սակաւուց ոմանց խաչքանդակաց ընծայեալ են մեզ լուսատիպք, այլ եւ ոչ նոցին մանր զարդուց եւ մասանց: Զսոյն ի դէպ է ինձ ասել եւ վասն արձանագրութեանց, որք ոչ նուազ պատուական աւանդք են ազգային պատմութեան. եւ թէպէտ աւելի քան զ 600 ամբարեալ կան ի մատենիս, երկար կամ սուղ, այլ սակաւ ինչ թուին առ ճոխութեամբ Սիւնեաց, եւ ոմանք ստուգագոյն ընթերցման պէտս ունին: Զարմանալի իմն է այսպիսի անփութութիւն կամ անձեռնհասութիւն մերայոցս, ի յաճախել արդ ուսանողաց ի վարժարանս եւ ի համալսարանս, եւ ի ստէպ ճառատել գրչաց զքննութենէ եւ զպահպանութենէ ազգային յիշատակարանաց. մանաւանդ զի սոքա միակ անխաբ հայելիք են հանճարոյ եւ ոգւոյ նախնեաց մերոց. եւ ժամանակ ` եւ որ չար քան զժամանակ ` ամ ըստ ամէ եւ օր աւուր կրծէ, ծախէ եւ ծածկէ զնոսին:

Ընդ մեծոգի եւ մեծագործ բարուց Սիսականաց հրաշափառ հանդիսանայ եւ եկեղեցի նոցին ` յառաջադէմ ընդունելութեամբ աւետարանին ` ի Բարդողիմեայ եւ ի նորուն աշակերտաց եւ ի մեծէն Մեսրովպայ, հնագոյն հաստատութեամբ եւ յոլովութեամբ տաճարաց եւ վանորէից, պանծալի շարունակութեամբ եպիսկոպոսացն եւ մետրապօքտաց, ի սկզբանէ Դ դարու մինչեւ ի սկիզբն մերոյս, եւ առաւել եւս պանծալի Վարդապետարանաւն, գեր ի վերոյ հանուրց ի հայրապետութեան Հայոց, որ եւ յայտ առնէ զառաւելութիւն վարդապետացն ի գիր եւ ի բան, թէպէտ եւ սակաւ ինչ հասեալ կայցէ մեզ ի նոցուն, այլ անմոռաց մնան եւ մնասցեն ի դպրութեան մերում ` անուանք ՍՏԵՓԱՆՈՍԵԱՆՑ եւ ՍՈՂՈՄՈՆԵԱՆՑ, ՊԵՏՐՈՍԻ եւ ՄԱԹՈՒՍՈՂԱՅԻ քերդողաց, գերօրինակ իմն փոխանորդաց բամբռահար բանաստեղծիցն եւ վիպասանից գինաւէտն Գողթան, ոչ գիտեմ օշարակաւ այգեբուղխ բերոց գաւառին խանդավառելոց, եթէ իսկուհեաց ոմանց մուսայից: Ոչ է վայրապար եւ աննկատելի հանդիպումն, յանձուկ սահմանի անդ ձորակաց հարաւակողման աշխարհին ` առ անլռելի կարկաջանօք Երասխայ, բարգաւաճելն արուեստիցս, զոյգ ընդ բանաստեղծութեան, երգահանութեան, եւ հանդիսից կրկնադէմ կրօնից, հանդերձ յատուկ բարբառով Զօկ լեզուի, եւ ընծայութեամբ ճարտար գրաշարից եւ տպագրողաց յօտար աշխարհս Եւրոպիոյ ընդ որս ` եւ ի յետին դարս ` համատարած վաճառականութեամբ Ջուղայի, որ հարկաւորեաց զիս ուրոյն դրուագաւ ճառել երկարօրէն: Այլ ի լուր եւ ի յիշատակ անուան աւանիս ` անհնար թուի ինձ չյառել միանգամ եւ բազում անգամ եւս պշուցեալ աչօք եւ մտօք ` ի յետինն յայն կենդրոն հայոգի հանճարոյ, որ ղօղեալ իմն յանձուկ եւ ի զանխուլ խորշ մի լերանց, յանդիման առնէ, յաջմէ անզուգական օժանդակին իւրոյ Երասխայ ` զերկայնատող ուղտերամակ կարաւանաց, բարձողս աղխամաղխի բազմաբիւր բեռանց տարուբերեալ մթերից եւ պայուսակաց ոսկւոյ եւ արծաթոյ, ի վայելս եւ ի գրգանս կենաց. իսկ յահեկէն, աւա ~ ղ, կուռն ի կուռն տողեալ կանգուն եւ կիսականգուն կոթողք ` իբրեւ շտեմարանք հասկ հնձեալ հասակաց. - անտուստ ` հնարք եւ հայթհայթանք ` իբրեւ անսպառ բարեկեցութեան, խաժամուժն շարժմամբ եւ խառնախօս աղաղակաւ. աստուստ ` անիրացբառնալի խթան մտայոյզ եւ սրտատրոփ անցաւորութեան, սպառման եւ լռութեան համաճարակ մահու. Գերեզմա ~ նք մոռացեալք: ... Այլ օ ~ ն անդր, թողեալ իմ զայսոսիկ եւ զայսպիսիս ` ի հանճար եւ ի հաջոյս ընթերցողաց զտեղագրութիւն վայրացս, յետ միանգամ եւս շնորհ ունելոյ վերոյիշեցեալ երախտաւորացն ինձ ` որպիսի եւ է ծանօթութեամք, զնոյն շնորհ ունիմ եւ հասարակաց, որոց միանգամ երկամաւ յառաջ կամեցան եւ բաժանդորակից եղեն գրոցս ` այսքան յապաղելոյ յամբոկ տպագրութեանն, ( մասամբ ` ի սակս ոչ թեթեւ խօթութեան պատահելոյ ` յորմէ հաճեցաւ Տէր թափել զիս ). այլ եւ Հօր եւ եղբարց կրօնակցաց, ըստ առաջին նուագին պէսպէս օրինակաւ օգնական եղելոծ. - յորոց ի վերագոյն եւս ակնարկեալ ` ի հեղինակ կամ ի հիմնադիր ուխտիս, որոյ ահա վերջացեալս այս ամ (1892) երկերիւրամեակ է յղութեանն ի լուսաւորեալ միտսն, ՏԵՍԼԵԱՄԲ ՏԻՐԱՄՕՐՆ Ի Սեւան կղզւոջ ( տ. յէջ 88), յայսր յիշատակէ ` ըղձամ նմին ինքեան վերագրել պատկառանօք ` զդուզնաքեայս զայս վաստակ, աղերսելով ներողութիւն, եթէ զառանցայ ինչ երբէք ընդ երկար դեգգրանօքս ի ստուերական Հայրենիսս, եւ շնորհս ` արժանաւորելոյ անստուերին եւ անդրժելւոյ ի փոփոխմանց եւ ի յաչաղանաց. ողորմութեամբ յուսոյն իմոյ ՅԻՍՈՒՍԻ եւ ԿՈՒՍՄՕՐՆ. որոց ` երկրպագութեամբ ` փառք ի կենցաղումս եւ ի յաւիտեանսն: