Սիսական

9. ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՅԻՇԱՏԱԿՔ

Ծանուցաք վերագոյն, զի թէպէտ հաւաստի է սկիզբն բնակութեան երկրին Սիւնեաց, մանաւանդ ի պարատափի ծովուն Սեւանայ, այլ ոչ եւ մեծի մասին աշխարհին, եւ ոչ դէպք եւ անցք իրաց տեղւոյն, մինչ գրեաթէ ցվերջին դար հարստութեան Արշակունեաց, որպէս զի յետ երկոցուն նախահարց ազգին ( Սիսակայ եւ Առանայ ), առաջին նահապետ ` կամ նախարար ` յիշի զկիսով Բ դարու Քրիստոսի, Բակուր առ Ա Տիրանաւ, զորոյ զհարճ չքնաղաքեղ ` զՆազիկն անուն ` ի ժամու ընթրեաց, մի ի կոչնականէն ` Տրդատ Բագրատունի ` « յիւրն քարշեաց ի բազմականն... եւ զբարձրակիցսն ի բազմականացն ի բաց պուղեաց... եւ այնպէս յիւր վանսն եկեալ, իսկոյն ի ձի ելեալ ` հանդերձ հարճիւն ի Սպեր գնաց »: - Յետ դարու եւ կիսոյ ` ի սկիզբն Դ ին, ի ժամանակի լուսաւորութեան Հայաստանեայց, ընդ յուղարկեալսն ընդ Լուսաւորչին ի Կեսարիա, առանց անուան ի կարգի վեշտասանիցն դասի իշխանն Սիւնեաց ` յԱգաթանգեղոսէ, ըստ մերս օրինակաց. այլ պատմիչն Աղուանից ( Մովսէս Կաղանկատուացի ) ասէ յիշեալ եօթնեւտասն բարձս, եւ զՍիւնեացն ` ԺԴ. յայտ ուրեմն զի լրագոյն էր հին օրինակ գրոցն. ուր ` երկրորդ անգամ ի կարգի երեքտասան իշխանաց թուելոց ուղեկցաց Տրդատայ եւ Ս. Գրիգորի ` յերթն առ Կոստանդիանոս, Թ դասի Սիւնեացն: Սա ընդ արիագոյնս ի նոցանէ նահատակեցաւ ի դարձին ի Կեսարիոյ ` ի պատերազմունս, ընդդէմ քրմացն Տարօնոյ եւ առաջնորդին նոցա Արձանայ. եւ զդասալիք ` այլ զգոռ իշխանին Հաշտենից ` Խորճէսն կոչեցելոյ, որ խրոխտայրն ի վերայ իւր, « հարեալ մրճովն զսաղաւարտն ` եւ կարեալ զնա ի զօրացն, փախստական արար... եւ հանեալ հանդէպ Իննակնեան վանուցն ` մղեալ ընկէց յերիվարէն, եւ իջեալ ` դանակաւ կտրեաց զգլուխ նորա »: Նա ինքն եւ իբր առաջնորդ բանակին ` յետ սպանման քրմապետացն ` հնչեցոյց զփող պատերազմին ի խաղաղութիւն: Յետ ամաց ի դառնալն ի Հռովմայ եւ գալ ի նոյն տեղիս ի Կուառս, արքունի բանակաւն եւ Ս. Գրիգորիւ, հրամանաւ սորա կանգնեաց անդ իշխանն Սիւնեաց Խաչ մեծ, որոյ առաջի զպաշտօնն մատուցին. ուրանօր ի գալ եւ յարձակել հիւսիսական հինիցն Գեդռեհոնի, Տրդատ արքայ յիշխանս այս Սիւնեաց տայր զաջ թեւ բանակին իւրոյ, որով եհար զՀոնսն, եւ զթեւապետ աջոյ գնդի նոցին ի մենամարտ կարգաց. եւ զերիվարս միմեանց նախ սպանեալ ` « երկոքեան զոյգ ի վայր անկան եւ բուռն հարին զմիմեանց... եւ աճապարեալ նստաւ ( Սիւնեցին ) ի վերայ ( այլոյ երիվարի ), եւ դարձեալ ` կտրեաց զգլուխ նորա, ձգեալ ի մախաղն, եւ դարձաւ »: Եւ ի վաղիւն ի միւսանգամ բաղխիլ բանակացն ` ի նեղ անկեալ իշխանին Ծոփաց ` յօգնութիւն կարդայր զՍիւնին. « եւ նորա հասեալ իբրեւ զարագաթռիչ արծուի ` հալածեաց զարսն ի նմանէ »: - Սա ինքն խնդրեալ էր ի Ս. Գրիգորէ եւ ընկալեալ զոմն Ասորի վարդապետ եւ ուսուցիչ քրիստոսական օրինաց. ընդ որում « մեծաւ ուրախութեամբ եկն յաշխարհ իւր, եւ զամենայն ընտանիս իւր մկրտեաց աւազանին լուսաւորութեամբ, եւ կործանեաց զամենայն բագինս կռոցն. եւ դարձոյց զաշխարհն ամենայն ի քրիստոնէութիւն »: Ապա ի գալ մեծին Գրիգորի քարոզութեամբ անդր, « ընդ առաջ ելեալ մեծ նախարարն Սիւնի, բերեալ յաշխարհ եւ ի տուն իւր, եւ մեծածախ ընծայիւք եւ արքունական պատարագօք պատուէ զնա. եւ շրջեցուցեալ ընդ գաւառսն ամենայն հաստատէ ի հաւատս. եւ ի պատշաճաւոր տեղիս շինէ եկեղեցիս, եւ կանգնէ զնշանն տէրունի ». եւ յետոյ խնդրեալ առաջնորդ ազգային, ընկալաւ ի նմանէ ի Վաղարշապատ զԳրիգորիս ոմն աշակերտ նորին, « լի ամենայն հմտութեամբ, երիտասարդ հասակաւ... տանել վիճակեցուցանել յեպիսկոպոսութիւն աշխարհիս Սիւնեաց. աստանոր  սկիզբն  եղեւ եպիսկոպոսութեանս Սիւնեաց. որ եւ եկեալ մեծաւ ջանիւ հաստատէր ի հաւատս զնորածին քրիստոնեայսն »: Զիղջ է զի ոչ յիշեն պատմիչք մեր զանուն այսքանոյ քաջին եւ մեծահաւատ նախարարի, այլ պատմիչ մի Վրաց յիշէ, ոչ գիտեմ, զսա թէ զայլ ոք ժամանակակից ` օտարախորթ իմն անուամբ, Պելուծավր Սիւնեցի, առընթերակայ գտեալ փոխման սրբոյ կուսին Նունեայ, յամի 332:

Ոչ հետեւող նմին ` այլ եւ ամենեւին օտար երեւեցան իշխանք Սիւնեաց ի վերջին ամս կենաց մեծին Տրդատայ. զոր եւ դաւաճանեալ կամելով ընդ այլոց ոմանց անզգամաց, սադրանօք Սասանեանն Շապհոյ, իբրեւ խոյս ետ ծերունի Արշակունին ի գաւառն Եկեղեաց, « զկնի նորա գնացին մանաւանդ ազատքն Սիւնեաց, որք առաւել հրամանակատարք Շապհոյ լինէին, վասն աշխարհին իւրեանց խաղաղական մնալոյ. յորոց եւ խոցեալ լինի թագաւորն, որպէս թէ յանգէտք դիպեալ պատահեաց նետն »: Չէր համախոհ նոցին որ առ որդւով մեծին Տրդատայ նահապետն Սիւնեաց, Վաղինակ  անուն, սիրելի Խոսրովու, որում ետ սա ի կնութիւն զմատաղ դուստր Բակրոյ ապստամբ բդեշխին Աղձնեաց ` սպանելոյն, եւ զտունն Աղձնեաց, եւ արար « զնա բդեաշխ, եւ պայազատ տուն նորա, ժառանգն բազմացաւ,  հանդերձ աշխարհական եւ ամենայն ուժովն կայր բդեաշխն Վաղինակ ի ծառայութեան արքային հանապա », մինչեւ յետ ժամանակաց դարձաւ ժառանգութիւնն ի Խիշա որդի Բակրոյ, զերծեալն ի կոտորածէ ազգատոհմին: - Վաղինակայ  որդի թուի Անդովկ իշխանն Սիւնեաց, որ ընդ այլոց տարաւ  ի Կեսարիա զՍ. Ներսէս ի ձեռնադրութիւն, եւ անուանի եղեւ ի բազում դէպս առ Արշակաւ Բ, պայազատեալ  զՎաղինակ, նա եւ յիշխանութեան Աղձնեաց, քանզի սահմանակցի նորին մեծի քաղաքին Տիգրանակերտի, այն է Ամդայ, քաղաքապետ ասի լինել ի ժամանակի պաշարմանն ի Շապհոյ եւ զդէմ ունել նորա զառաջինն ` ոխերիմ  թշնամութեամբ. քանզի յորժամ մեծաւ եղեռնագործութեամբ էառ Արշակ ի կնութիւն զդուստր նորա զգեղանին Փառանձեմ, դաւաճանելով զայրն ` զեղբօրորդին իւր Գնէլ, եւ յետոյ Շապուհ առ ի ձգել զԱրշակ յիւր հաւատարմութիւն ` կամէր զիւր դուստրն տալ նմա ի կնութիւն, ըստ Բուզանդայ պատմութեան, կասկածեալ հօրն ընդ անարգանս դստեր իւրոյ թագուհւոյ ` խորամանկեալ եւ կաշառեալ բազում ոսկւով զհաւատարիմս երկոցուն թագաւորացն ` ուծացոյց զնոսա ի միմեանց, եւ արկ թշնամութիւն եւ պատերազմի ի միջի նոցա, որով ոչ փոքր վտանգեցաւ աշխարհս Հայոց: Բայց ա ' յլ պատմիչք ( Աղուանից եւ Սիւնեաց ) ա ' յլ իմն պատճառս տան թշնամութեան Անդուկայ ( եթէ նոյն նա իցէ ), միանգամայն եւ նշանակ սէգ եւ խրոխտ բարուցն. զի ի Շապհոյ զաշխարհս մեր ` յետ գերութեանն Արշակայ, քննեալ զկարգ բարձից նախարարացն Հայոց, ըստ գրոց Ագաթանգեղեայ, հրամայեաց Անդովկայ ունել ի խնջոյս ` զ ' ԺԴ գահ. « եւ նա հպարտացեալ ոչ ինչ ճաշակեաց. եւ զգացուցին թագաւորին վասն այնր. ոչ ինչ փոյթ լինէր նմա »: Եւ իբրեւ դէպ լինէր յայնմ ժամանակի ` Խազրաց արշաւել ի սահմանս Պարսից, եւ Շապհոյ զորաժողով եղեալ յամենայն ազգաց որ ընդ ձեռամբ իւրով, հանդերձ իշխանօքն եւ զորօք Հայոց ` խաղալ ընդդէմ նոցա, գրեաթէ թափուր թողլով զաթոռանիստն իւր զՏիզբոն քաղաք. խորհուրդ քաջայանդուգն կամ յուսահատ վրիժու արկի միտս իւր Անդովկ, եւ հատուածեալ յարքունի բանակէն « զօրօքն իւրովք ` հազար ութսուն ( կամ հազար եօթիհարիւր ) արամբք, ժիր եւ քաջագնաց երիվարօք հասանէր ի Տիսբոն, եւ զզօրսն թաքուցանէր արտաքոյ քաղաքին. ( եւ ապա մուծեալ ի ներքս )... առին զգանձ ոսկոյ եւ արծաթոյ անհամար, եւ գոհարս ականց պատուականաց, եւ զաւարն բազմագին, եւ զոր ինչ բառնալն կարացին ի թագաւորական տանէ եւ յամենայն  մեծամեծաց, տանց ` աւար առեալ յոյժ անբաւս, ժողովէ զամենայն ի Բաղաբերդ, եւ զամենայն գաւառացն իւր դարմանս անասնոց  այրել հրամայէր. եւ զոր ինչ ուտելի է մարդոյ ի բերդն հաւաքեալ, եւ զէն, օճառս եւ կազմածս հեծելոց. եւ տուեալ հրաման Անդոկայ ` ամենայն Սիւնեաց փախչել, եւ զտունս եւ զհամբարս այրել... ցրուեցան ընդ ամենայն երկիր. եւ ոչ ոք իշխէր զանուն Սիւնեաց ասել. եւ զքսան եւ հինգ տարի յապալեր անմարգ կայր երկիրն այն: Ապա եկեալ Շապուհ... լի ցասմամբ ետ ամենայն զօրացն հրաման ելանել ի Սիւնիս, գերել զխոսուն եւ զանասուն. եւ եկեալ ոչ ինչ գտանէին... ( եւ ոչ կարելով առնուլ զամուրն Բաղաբերդ, ստիպէին ) շուրջ զարմրոցաւն աւերել: Յայնժամ Անդոկայ պարապորդ գտեալ ժամ, թողու զբերդն, եւ մեծ աւարովքն անցանէ յաշխարհն Հռովմայեցւոց, եւ անդ մեծագոյն առեալ պատիւ անդէն մեռանի »: Իսկ Շապուհ առ քէն վրիժուն հրամայեալ էր գնել յարքունի զբանն « սանդ պղնձի... լի մոխրով հնոցի. եւ որ գայրն ի տեղին յայն ` կոփէր ի նմա եւ ասէր. Սիւնեաց տէրութիւնն ընդ այս մոխիր ի վայր լիցի, եւ կեանք եւ խորհուրդ »: Այլ յաջողեաց բառնալ զսանդն այն եւ զվրէժ նորին իսկ Անդովկայ որդին սօսասարասն եւ գիրասուն պերճապաճոյճն  եւ գեղանին այն Բաբիկ, գործելով գովելի եւ հաւատով գերազանց բնաւնց », որպէս դրուատէ պատմիչ տոհմին, մենամարտեալ եւ սպանեալ զՀոնն Հոնանգուր, որ զՇապուհ ինքն ի կռիւ կարդայր. եւ սա դարձոյց ի Բաբիկ զտէրութիւն աշխարհի նորա, « եւ աւանդէ նմա պատիւ ընդ Բագրատունիս եւ ընդ Մամիկոնեանս համապատուիլ »: Այս յետին դէպք Բարկայ պայազատութեան իբրեւ յամի 378 լինին. եկաց նա յիշխանութեանն ամս քսան մի: Յաջորդ նորա Սամ, ոչ էր յազգէն Սիւնեաց, այլ Գաթունի, եւ Սենեկապետ Բարկայ, եւ զամ մի կալաւ զգահ իշխանութեանն (399 եւ 400, բայց ըստ բանից Բուզանդայ թուի եւ նա ի նմին Սիսական տոհմէ, քանզի ասէ, ի նուաճելն Մանուելի մամիկոնենի յետ վտարանդութեան Վարազդատայ (377 եւ 80), եւ ի գալ առ նա մնացորդացն « ի տանէն Սիւնեաց, պատանեակք երեք մացեալք ի կոտորածէն Պարսից... եւ անուանք նոցա ` միումն Բաբիկ, եւ միւսումն ` Սամ, միւսումն Վաղինակ. եւ ընկալաւ զնոսա զօրավարն Հայոց Մանուէլ, եւ եղեւ նոցա օգնական, եւ դարձ արար նոցա յերկիրն իւրեանց. եւ կացոյց զԲաբիկ ի վերայ երկրին, եւ զերկուսն եւս ըստ իւրաքանչիւր  չափու. եւ էր Բաբիկ ` նիզակակից զամենայն աւուրս կենաց նորա »: Ի մեծի պատերազմին Բագաւանայ ` ի մենամարտել ուրացելոյն Մերուժանայ ընդ Մաուէլի, եւ յանկանել սորա յերիվարէն ` « Բաբիկ  տէր գաւառին Սիւնեաց ` հասանէր, նիզակաւ ի վերուստ ի վայր ի կողին կարէր ընդ գետինն, եւ ոչ կարէր յառնել... եւ զՄերուժանայ զգլուխն ի բաց հատաէին »: Զդուստր Բարկայ էառ ի կնութիւն արքայն Արշակ Գ, որ ի Յունաց բաժնին ` Հայոց թագաւորէր. վասն որոյ հաւատարիմ եկաց առ նմա Դարա որդին Բարկայ, կարգեալ ի նմանէ, սպարապետ, եւ քաջութեամբ մատուցեալ ընդ Խոսրովայ Գ- ի արեւելեան թագաւորի Հայոց, յԵրեւելի դաշտի Վանանդայ մեռաւ անդ ի պատերազմին:

Յետ Սամայ պայազատեաց Վաղինակ եղբայր Բարկայ ` յամս 401 եւ 410: Առ սովաւ մեծ վարդապետն Մեսրովպ, վասն հրատարակելոյ զնորագիւտ  հայերեէն տառսն ի Սիւնական աշխարհն ելանէր. եւ անդ աստուածասէր հնազանդութեամբ ընկալեալ զնա իշխանին Սիւնեաց ` որ էր Վաղինակ անուն, բազում օգնութիւն գտեալ ի նմանէն վասն իրացն առաջի արկելոցն, մինչեւ հասանել նմա բովանդակ ի վերայ սահմանաց Սիւնեաց, եւ ժողովեալ մանկունս առ ի նիւթ վարդապետութեանն... ապա եւ զերկիրն Սիւնեաց դասուք վանականաց լընոյր »: - Զսա յաջորդեաց նշանագոյնն ի տեարս Սիւնեաց, այլ ձախողակ նշանաւ, վատչուէրն Վասակ, որդի Բարկայ, կատարեալ օրինակ սիսակեան սիգութեան, կրկին մասամբք ` լաւութեանց եւ յոռութեանց, որ զառաջինսն ծածկեցին եւ անջնջելի անուամբ, ուրացելոյ կնքեցին. Երիցագոյն թարգմանիչք մեր ժամանակակիցք նորին ` գովութեամբ յիշեն. Խորենացի ` լռելյայն յիշելով զփոյթ նորա, զի « անդանդաղ  արձակեաց մանուկն Վասակ Սիւնեաց տէր ( զԲենիամին թարգման ), ի ձեռն Անանիայն եպիսկոպոսի իւրոյ », առ մեծն Մեսրովպ հնարել զտառս Աղունից. իսկ Կորիւն ` յայտնապէս եւ յերկար. « Յորում ժամանակի պարգեւեալ  յԱստուծոյ հասանէր ի գլուխ իշխանութեանն Սիւնեաց քաջն Սիսականն  Վասակ, այր խորհրդական եւ հանճարեղ եւ յառաջիմաց, շնորհատուր իմաստութեամբն  Աստուծոյ ` բազում ինչ նպաստութիւն ցուցանէր աւետարանագործ վարդապետութեանն, իբրեւ որդւոյ առ հայր ` հպատակութիւն  ցուցեալ ( Մեսրովպայ ), եւ ծառայեալ ըստ աւեիարանին վայելչութեան, մինչ ի վախճան զհրամայեալսն ի գործ բերէր »: Իսկ կրսեր Թարգմանիչք ( Եղիշէ եւ Ղազար ) մեծապէս դսրովեն զնա վասն յետին գործոցն, եւ զառաջինն իսկ ` որ ինձ երկբայութեան թուի, զայն ` զոր ի դատապարտութեան նորին յուշ առնէր նմա սենեկապետն Յազկերտի, եթէ ոչ ըստ կարգի ունէր նա զտէրութիւնն Սիւնեաց աշխարհին, այլ նենգութեամբ եւ քսութեամբ ետ սպանանել  զհօրեղբայր իւր զՎաղինակ, եւ յինքն տարավ զտէրութիւնն իբրեւ քրտիկար յարքունիս ». բայց ծանուցանէ պատմիչն ( Եղիշէ ) զի այս յանցանք ոչ յիշեցան յարքունի ատենին ընդ այլ ոճիրս նորա, կամ զի ոչ էր ստոյգ, եւ կամ զի նախատինք հասանէին յիշատակաւն եւ թագաւորին Պարսից: Այլ ստոյգ ասի վասն գոռոզ մեծոգութեան նորա, զի յորժամ աւետեաց նմա Սամ ` եթէ տուաւ նմա յարքունուստ  տէրութիւնն Սիւնեաց ` յետ մահուան հօր իւրոյ, « ոչ եթէ աւեչեայ ինչ շնորհէ նմա, այլ ցուրտ եւ ապաշնորհ պատասխանի արարեալ նմա ` ասէ. Բայց եթէ զիս առնէ տէր, մինչ բնական իմ հարցն է ժառանգութիւն Սիւնեաց ». վասն որոյ եւ թագաւորն Պարսից ( Վռամ ) սրտմտեալ ` զՍամ կացոյց տէր Սիւնեաց, եւ յետ նորա զՎաղինակ: Սակայն Վասակայ էր ընդ հպարտութեանն եւ հնարագիտութիւնն եւ պնդասրտութիւն, որով յաջողեաց ոչ միայն նկուն առնել զհակառակորդսն, որոց գլուխ ` իւր իսկ դստրայրն էր Վարազվաղան սեպուհ Սիւնի, ( որ եւ հալածեալ յաներոյն  չոգաւ ի դուռն Պարսից, եւ նախ առաջին ընկալեալ զդեն նոցին ` պատճառք եղեւ ամենայն չարեաց աշխարհիս ), այլ եւ առաջադէմ գտանել աւագութեամբ ` քան զամենայն նախարարեանն Հայոց, մինչեւ կարգել մարզպան բովանդակ աշխարհին, որ է ասել երեսփոխան թագաւորին Պարսից. եւ ի վեր եւս ամբարձեալ զակնկալութիւնն ` ի գլուխ իւր խոճոճէր նորոգել զթագ արքայութեանն Հայոց, որ միայն պակասէր ի լրումն շքոյ տարազուն. յորժամ ` « ըստ կարգի օրինացն արքունի ` արկանէր զպատուական հանդերձն, զոր ունէր ի թագաւորէն. կապէր եւ զպատուարսն, եւ զխոյրն ոսկեղէն դնէր ի վերայ, եւ զկռանակուռ ձոյլ ոսկի կամարն ընդելուզեալ մարգարտով եւ ակամբք պատուականօք ընդ մէջ իւր ածէր, եւ զգինդսն յականջսն, եւ զգումարտակն ի պարանոցին, զսամոյրսն զթիկամբքն, եւ զամենայն օրէնս պատուոյն զանձամբ արկեալ... շքեղ եւ երեւելի քան զամենեսեան երեւէր բազմութեանն »: Յիշեցաք զայս ոչ ի բասրանս նմին, ըստ պատմչին, այլ ի ցոյց օրինի հանդերձանաց նախարարաց մերոց եւ տերանց Սիւնեաց. յորոց յամենայնէ, այլ եւ ի պատուոյն եւ յառաջին գովանի անուանէն, եւ ի սուրբ կրօնից եւ ի կենաց գլխովին զրկեալ մերժեցաւ, աւաղելի կատարածիւ, որ ամենեցուն է ծանօթ մերայոց, ի պատմութեանց Փարպեցւոյն եւ Եղիշեայ: Սա արդարեւ սրտառուչ եւ կսկծագին իմն նկարագրեալ զխաւարային ստորանկումն փայլակնաձեւ բարձրացելոյն, խոստովանի գրեալ զայն ` « ի կշտամբումն յանդիմանութեան մեղաց նորա. զի ամենայն որ զայս լուեալ գիտասցէ ` նզովս ի հետ արկցէ, եւ մի ' լիցի ցանկացող գործոց նորա », ուրացութեանն եւ մատնութեան. յորս գթեաց յաւէտ չարաչար ոխութեամբն ընդ փեսային եւ նախանձորդին իւրոյ Վարազվաղանայ, եւ անարի սիրով որդւոցն երկոցուն ` Բաբկայ եւ Ատրներսեհի ( Ամիրներսեհ ), զորս ստիպեալ էր թողուլ պատանդ ի դրան արքունի: Զամս իբրեւ քառասուն (412 - 52) կալեալ էր Վասակայ զտէրութիւն Սիւնեաց, « եւ ի նմին աւուր ( մերժմանն ) զթշնամին նորա զսեպուհն Սիւնի զուրացողն զՎարազվաղան, տէր ի վերայ աշխարհին Սիւնեաց կացուցանէին », զվատթարագոյնն քան զաներ իւր, որ եւ յերկարակեաց լեալ յիշխանութեանն ամս 28 (452 եւ 476), « բազում արարեալ անիրաւութիւնս, եւ բազում մոխրանոցս շինեալ յաշխարհին Սիւնեաց, ի գայթակղութիւն տանն իւրոյ, բազմաժամանակեայ տանջեալ ի դիւէ, դառն մահուամբ սատակեցաւ չարաչար »: