Սիսական

81. ՈՅԾ. ԱՂԻՏՈՒ. ԱՐՓԱ Բ. ՎԱՂԱՆԴՆԻ ԳՂ. ԵՒ Վ.

Խառնուրդ երկոցուն յիշեալ գետոցս ընթացեալ իբրեւ երկու մղոնաչափ եւս ` թափի ի Պազարչայ, առ արեւելեան կամ աջակողմեան անկեամբ սոցին կայ Ոյծ գիւղ, Ուզ կոչեցեալ յայժմուս. ի հին Ցուցակին գրեալ է Փոքր Ոյծ, յորմէ յայտ է թէ գոյր եւ Մեծ Ոյծ, այլ չտայր հարկ յաթոռն. նշանակի եւ եկեղեցի նորա հին: Ի վերոյիշեալ վիճի նորին ընդ այլոց մերձաւոր գիւղից ի կէս Ը դարու, երեւի յանձնապաստանութեան եւ աւագասիրութեան Ոյծեցեաց. այլ ի քննութիւն մատուցեալ եւ հարցեալ զհանգիտակս, « զՈյծեցեացն հաստատեցին ի Վրաց աշխարհէն լինել պանդուխտ եւ նժդեհ գոլ ամենայն Սիւնեաց … ( վասն որոյ եւ զյետինն ) զհինգերորդ գահն հրամայեցաւ Ոյծեցեաց ունել ». ընդ որ թէ եւ դժկամեցաւ Փանոս Ոյծեցի ` Սիոնի վանից վանական, այլ չեղեւ ինչ փոյթ ժողովոյն: Բայց յետ դարու միոյ ( յամի 844) ի պարգեւագրի Փիլիպպէի Տեառն Սիւնեաց ի ձեռնադրողս նորին նախակարգի « Յակոբ Ոյծայ աւագերէց, ոչ միայն քան զՍիմէոն ` Շաղատոյ վանականն, այլ եւ քան զՄանկիկ քորեպիսկոպոս Ծղկաց, եթէ արդարեւ այսու կարգաւ գրեալ էին ի վաւերականին: Յայլում պարգեւագրի ( Հրահատայ եւ Գրիգորի տեարնց Կովսական գաւառի ) ի նմին ամի, ստորագրէ եւ Մաթուսաղա որդի սորին Յակոբայ: Ի կէս ԺԱ դարու ընդ գիտնական վարդապետս Հայոց դասի եւ Գէորգ Ուծեցի: Յայտ ուրեմն է յայսցանէ զի նշանաւոր եւ բանիբուն անձանց տեղի էր Ոյծ ի նախնումն, եւ փափագելի է հետազօտութիւն սահմանացն, որպէս եւ համօրէն զուգակ ձորահովտաց Սիսիանու իշխանանիստ վիճակին, զոր մարթ էր կոչել Սիւնիք առանձնակ: Եկեղեցին Ոյծայ կոչի Ս. Գրիգոր. բնակիչք ` տունք 150:

ՅՈյծայ մինչեւ ցՈրոտն ` հինգ մղոնից ճանապարհ ուղիղ գծաւ ` անձուկ հովիտ է մեծի գետոյն, եւ չմարթի երկարագնաց վտակս ընդունել. ի կէս ճանապարհիդ յահեակ կուսէ առ գետեզերբն կայ Աղուտի գիւղ, որ է հինն Աղիտու. այն ` որոյ երիցունք երրորդ կարգեցան յաթոռակարգին: - Առ երի նմին կայ ի Հս. Տարիքէնտ, որ թուի գիւղ նորաշէն ի ստորոտս միջասահման լերանց Ծղկայ եւ Աղահէճու, ի 5770' բարձու: Ի սորա Հս. ամբառնայ ի բարձու անջատ լերին Արփա բերդ ի 7415' բարձու. եւ ի նորին Հս. Պուղտա լեռնաբերդ, յարեւմտից հարաւոյ Գոմերայ:

Ի միջոցի Աղիտուի եւ Որոտան ` վտակ մի փոքր իջեալ ի կողմանց Արփայի թափի ի գետն մեծ. յանկեան նոցին է անուանի գիւղն Վաղադին, յաճախ գրեալ Վաղանդնի գիւղ, հայրենիք Յովհաննու Որոտնեցւոյ աստանօր Շահանդուխտ առաջին թագուհի Սիւնեաց ` ի 1000 թուականին Քրիստոսի, « Շարժեալ աստուածային իմն ակնարկութեամբ շինէ զգեղեցկայարմար եւ զվայելչագիտակ Վանսն Վաղանդոյ, որ էր ի վաղուց հետէ տեղի ուխտական արանց. զի եկեղեցի մի էր անդ ի հին ժամանակաց յանուն Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին, զոր եւ կարծեմք նորին հիմնարկեալ, եւ յետոյ շինեալ ի Ստեփաննոսէ հօրէ եւ ի սուրբ ճգնաւորէ. եւ առնէր բժշկութիւն խածելոց թիւնաւոր օձից, որպէս Փարբւոյն, որ զկատաղի ցաւն անբժշկելի ` բուժէ ի մարդոց եւ յանասնոց: Զսորայս եւ այժմ իսկ տեսանեմք անպատմելի հրաչս. զի զհարեալսն ի թիւնաւորաց եւ զսեւացեալսն եւ զուռուցիկսն մերձ ի պայթել, հանեն ի բարձրաւանդակ լերինսն եւ ցուցանեն զվանսն, եւ կամ սակաւ մի հող յեկեղեցւոյն հասուցանեն, առժամայն լուծումն առնէ մակարդեալ թիւնիցն, փութապէս բժշկէ: Վասն որոյ շինեալ մեծ բարեպաշտուհւոյն Շահանդխտոյ կոփածոյ քարամբք եկեղեցի յանուն Սրբոյ Նախավկային Ստեփաննոսի ի ՆԽԹ թուականին Հայոց. եւ կարգէ ի նմա տուն կրօնաւորաց եւ բազմամբոխ պաշտօնէից: Շինէ եւ տուն աղօթից կրաշաղախ վիմօք ի դրան եկեղեցւոյն, եւ համբարանոցս եւ գործատունս. եւ շուրջ պարսպէ զվանքն, եւ որոշէ նմա անդաստանս ի Վաղատնոյ. եւ տայ զԳոմեր ագարակ ի վանսն. եւ պայծառապէս զարդարէ զեկեղեցին զանազան զարդուք: Եւ ինքն վախճանեալ դնի ի դրան այնր սրբարանի: Ապա յետ ամաց ինչ ի ՆԾԵ թուականին. Սեւադայ որդի նորին Շահանդխտոյ ` եղբայր Վասակայ թագաւորի, շինէ եւ մեծածախ աշխատութեամբ եկեղեցի մի յոյժ պայծառ եւ գեղեցկայարմար, գմբեէթայարկ յանուն Սրբոյ Կարապետի, եւ գաւիթ ի դրան նորին. որք եւ կան հանգուցեալ ի դրան նորին. որոց յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի, եւ վարձս բիւրապատիկ ի Քրիստոսէ Աստուծոյն մերոյ »: - Յայս վանս Վաղաթնւոյ, ( որպէս գրէ Գրիգոր Տաթեւացի ) ընդ հովանեաւ Սուրբ Կարապետին ի Սիւնեաց գաւառին », յարմարեաց նա զՔաղուածոյ մեկնութիւն Եսայեայ, « ի լուսաւոր բանից տեառն ( իւրոյ ) եւ վարժապետի Յովհաննու Որոտնեցւոյ », յամի 1385: Ի գեղջէ աստի էր եւ աշակերտ իւր Գալուստ վարդապետ: - Յաջմէ գետոյն յայսմ միջոցի ( յՈյծայ ցՈրոտն ) չիք շէն. այլ հանդէպ Որոտան փոքր ինդ վերագոյն վտակ մի սողոսկեալ ընդ գեղեցիկ բուսաբեր վիճակ ` անկանի ի նոյն, ունելով յահեկէն ` որ է յարեւմտից, յգեօղսն Արաւիս եւ Պահարլու. թուի սա թուրքաշէն եւ նոր ըստ անուան. իսկ առաջինն հաւանօրէն է Արեւէս գիւղ հին Ցուցակին, որ ի պատմութեան ոչ յիշի, այլ ի յիշատակարանի գրոց գրելոյ յամի 1487, եւ յայլում ` յամի 1471 նշանակի եկեղեցի նորին Ս. Գրիգոր. ի յետին թուականին (1487) յիշի եւ առաջնորդն Յորդանան վարդապետ, յորմէ գուշակելի է եւ վանս լինել անդ. եւ Սարգիս քահանայ, որոյ ծնողք Սուլդանշա եւ Քոչիկ ստացողք են գրոցն ( աւետարանի ):