Սիսական

12. ԿՐՕՆԱԿԱՆ ՏԵՍՈՒԹԻՒՆ. ԹԵՄՔ. ԵՊԻՍԿՈՊՈՍՔ

Ոչինչ ընդհատ յաշխարհական ազգային տնտեսութենէ, նշանաւոր եւ յատկաշնորհ  գտան Սիւնիք եւ յեկեղեցականին, զորաց շնորհիւ պատմչին իւրեանց Ստեփա h ոսի Օրպելեանց եւ այլուստ օժանդակութեամբ ` ունմիք գրեաթէ անպակաս զչար եպիսկոպոսաց  ի Դ կամ ի Ե դարէ անտի ցմերս: Ըստ աւանդութեան նորին եւ Խորենացւոյն ` անդստին յԱռաքելոց Քրիստոսի ծագեաց լոյս կենսաբեր կրօնից եւ Սիւնիս, գէթ  ի մասին միում հարաւայնում, ի Գողթն, ի Բարդողիմեայ եւ ի նորին աշակերտաց, որպէս աւանդեսցի յուրոյն տեղադրութեան այնր գաւառի, եւ աղոտ աղոտ մնաց ուրեք, մինչեւ յերկրորդ լուսաւորութիւն ազգիս ` ի Ս. Գրիգորէ: Սա նախ ` ըստ խնդրոյ հաւատացեալ տեառն Սիւնեաց ` ետ զԱսորի ոմն առաջնորդ, եւ ապա զԳրիգորիս զիւր աշակերտ եւ մերձաւոր, որոյ յաջորդք ցԱնանիա ի սկիզբն Ե դարու, ոչ յիշին անընդհան: - Ըստ աւանդութեան ` ի կարգի երեսնից բարձընկալ գլխաւոր եպիսկոպոսաց Հայոց ` եօթներորդ կարգեալ էր Սիւնեացն ի Ս. Լուսաւորչէն, այլ յետոյ յառաջացաւ պատուով եւ բարձիւ, նախ, առ վերոյիշեալ Անանիայիւ, որում ետ, ասեն, թագաւորն Աղուանից ` զվառ իւր ոսկեղէն գնտաւ ` տանել առաջի, եւ ապա յելս կոյս Զ դարու ` ի կաթողիկոսաց  եւ ի ժողովոյ իսկ ` տուաւ եպիսկոպոսին  Սիւնեաց նախագահութեան պատիւ եւ մետրապօլտութեան, այլ անուամբ ի խաչակրութեամբ եւ գաւազանաւ եւեթ, եւ ոչ ձեռնադրութեան իշխանութեամբ. եւ այս վասն զերծանելոյ ի բամբասանաց Յունաց, իբրու ոչ ունել Հայոց պատրիարք, այնու  զի ոչ գոյին եպիսկոպոսապետի նոցա աւագ եպիսկոպոսք ընդ ձեռամբ, վասն որոյ, ասի, զկաթողիկոսն Աղուանից ` ( որ ի մերոյս առնոյր զձեռնագրութիւն ) Արքեպիսկոպոս կոչել, եւ զՍիւնեացն ` Մետրապօլիտ, այսպէս պատուեալ զսոսա վասն զգօնութեան եւ իմաստութեան առաջնոց եպիսկոպոսացն եւ հպատակութեան առ կաթողիկոսն, յորմէ ընդվզել իմն համարեցան զեպիսկոպոսն Մարդպետական, որում նախ տուեալ էին զպատիւն, եւ նա կամէր ընդ ձեռամբ իւրով ունել գէթ երկուս կամ երիս եպիսկոպոսունս: Էին եւ ընդ ձեռամբ Սիւնեաց եպիսկոպոսին ` բնական իմն կամ քաղաքական իրաւամբք ` եպիսկոպոսք ոմանց ի գաւառաց աշխարհին, այլ իբրեւ քորեպիսկոպոսք համարէին, եւ միշտ իբրեւ միապետ յիշի Եպիսկոպոս Սիւնեաց երկոտասան գաւառացն. եւ զայս բազում անգամ յիշեն եւ պատուիրեն կոնդակք կամ շրջաբերական թուղթք կաթողիկոսաց ի ձեռնադրութեան նոր եպիսկոպոսաց Սիւնեաց: Յելս Ժ եւ ի սկիզբն ԺԱ դարու ` ոմանք ի սոցանէ անհնազանդութիւն ցուցին առ կաթողիկոսն, որպէս եւ յելս Զ դարու յերկփեղկել կաթողիկոսութեանն Հայոց, եւ ոչ ի նմանէ ` այլ յԱղուանից առնուին զձեռնադրութիւնն եւ զմիռոն. այլ ի միանալ կաթողիկոսական աթոռոյն ` միաբանեցին եւ նոքա. իսկ ի վերջնում նուագիս հարկ եղեւ կաթողիկոսին ( Անանիայ ) գալ ի Սիւնիս եւ ընդ բանիւ առնել զանհնազանդն եւ աւերել իսկ զաթոռն, մինչեւ ի գեղջ գալ եւ նուաճիլ, այլ առ ի պատիժ ` բարձաւ ի նմանէ առ ժամ մի պատիւ խաչին եւ գաւազանին եւ նախագահութիւնն. եւ յետ ոչ բազմաց դարձեալ շնորհեցաւ ( ի Սարգսէ կաթողիկոսէ ): Զայսոսիկ մանրամասն յիշէ պատմիչն Սիւնեաց, որպէս եւ զիւր ձեռնադրութիւնն յելս ԺԳ դարու եւ զպատուիլն ի կաթողիկոսէն եւ ի թագաւորէն ` Բ Լեւոնէ Ռուբինեանց, « կարգեալ յաստիճան մետրապօլտութեան, եւ կոչիլ Պռօտօֆրօնդէս պատրիարքին « Հայոց », զոր մարթ էր Վերատեսուչ անուանել: Յայնմ դարու կամ զկնի երեւին հաստատեալ օրէնքն չձեռնադրելոյ կաթողիկոս Հայոց ` առանց հաւանութեան կամ ներկայութեան չորից գլխաւոր եպիսկոպոսական աթոռոց ժամանակին, յորոց մին էր Սիւնեացն. եւ էր սա հաստատեալ ի Տաթեւ յ ' Թ դարէ հետէ, զի յառաջն ի գլխաւոր գաւառին Ծղկաց եւ յոստանին Սիւնեաց նստէր: Յ ' ԺԳ դարու ի շինութեան Նորավանից ` հաստատեցաւ եւ անդ եպիսկոպոս, որով յերկուս հերձաւ տեսչութիւնն, այլ անդրէն միապետեաց Օրպելեանն Ստեփանոս, վճռելով, մի եպիսկոպոս ` այլ երկուս ունել նիստս, երբեմն ի Նորավանս եւ երբեմն ի Տաթեւ, զի մի ' լիցի խռովութիւն վիճակելոցն, եւ զի ի խափանել կամ յաւերել միոյն ` միւսն լիցի աթոռ միապետական: - Տեւեալ անընդհատ աթոռակալութեան եպիսկոպոսացն մինչեւ ցմերս դար, ապա յամի 1837 դադարեցուցին զայն կաթողիկոսունք Էջմիածնի, ընդ երեսփոխանիւ իւրեանց արքեպիսկոպոսաւն Երեւանու ` արկեալ զթեմն Սիւնեաց, եւ փոխանորդ մի առաքելով ի Տաթեւ:

Թէպէտ եւ ըստ վերոյգրելոցս երեւին երբեմն եւ գաւառական եպիսկոպոսունք ի Սիւնիս, այլ ոչ սիշտ եւ ոչ յամենեսին. դարձեալ, ի յետին դարս նստաց եպիսկոպոսաց լինէին եւ մեծամեծ վանորայքն, զսեփական վիճակ կամ կալուածս նոցին հովուելով կամ ժառանգելով: Արդ ամենայն եպիսկոպոսանիստ տեղիք ( գաւառք կամ վանք ), զորս գտաք ի գիրս, հանդերձ նորովք որ ի ցանկին Ոսկանայ, այսոքիկ են.

1. Սիւնիք ( գլխաւոր կամ միապետ եպիսկոպոսն )

2. Գողթն

3. Ծղուկք

4. Երնջակ, Ս. Թովմաս

5. Մաղարդ, Ս. Ստեփանոս Վանք

6. Վանանդ

7. Նախճաւան

8. Տաթեւ

9. Նորավանք

10. Օծոպ

11. Վանավան

12. Խրամ. Ս. Ստեփաննոս Տարաշամբի

13. Աստապատ

14. Սեւան

15. Հայր Յովհաննավանք

16. Մաքենոց

17. Շողագայ վանք

18. Կապոյտ վանք

19. Հերմոնի վանք

20. Մեղրի

21. Ածպտեր ? ի Շահապունիս

22. Կապիս ? վանք, յԵղեգնաձոր

23. Դերբավանք

Տասն կամ մետասան առաջինքն են յիշեալքն ի գիրս իբրեւ Թեմք, հետեւեալքն ` յՈսկանայ ծանուցեալք յ ' ԺԷ դարու, յորս Ածպտերն եւ Կապիսն, (Capis գրեալ լատինարէն ), անծանօթք իսկ ինձ են անուամբ եւ դրիւք:

Այսչափ ինչ շատ համարեալ ասել վասն եպիսկոպոսական վիճակաց Սիւնեաց, կարգեսցուք զշար գլխաւոր եպիսկոպոսացն կամ մետրապօլտաց, յարմարեալ ըստ կարի զժամանակացոյց թուականսն, ըստ չափու ամաց աթոռակալութեան իւրաքանչիւրոցն, զոր միայն նշանակէ պատմիչն, ուղղելով ըստ կարի զկարգեալսն ի նմանէ եւ յաւելլով այլուստ զմնացեալսն կամ զյետինսն:

Եպիսկոպոսունք Սիւնեաց

302 Մովսէս Տարօնացի, որ թուի Ասորին

320 Գրիգորիս, ամս 46 (?)

366 Մաշտոց, կարգեալ ի Մեծէն Ներսիսէ ... Տիրոտ ... Յովակիմ Պարապ քսանեւհինգ ամ.

415 Անանիա, կարգեալ ի Վասակայ, 42

458 Նուն, 8

466 Գաղատ, 17

483 Մուշէ, 36

519 Երիցակ, 1

520 Մակար, 20

547 Պետրոս, 10

556 Գիգան, 3

558 Վրթանէս, 23

580 Գրիգոր, 15

595 Քրիստափոր, 10

605 Դաւիթ, 27

631 Մաթուսաղայ, 18?

645 - 52 Պարապ, 8

652 Աբրահամ, 30

681 Յովսէփ, 19

700 Յովհան, 12? ...

Մովսէս, ?

720 Անանիա, 7

726 Յովհան, 9

736 Ստեփանոս Մեծն, 1

736 Յովսէփ, 13 ?

749 Յովակիմ, 17 

764 Սադովկ, 38

801 Յովհաննէս, 2

803 Սողոմոն, 7

808 Եղիա, 8

815 Թէոդորոս, 18

832 Գէորգ, 8

839 Դաւիթ, 17

856 Յովհաննէս, 10

866 Սողոմոն, 17

882+918 Յովհաննէս, 38 

918 Յակոբ, 41

958 Վահան, 6

963+992 Աշոտ, 17?

985 Յովհաննէս, որդի Աշոտոյ, 8

993 Սամուէլ, 5

999 Յակոբ ... Գրիգոր

1006 Յովհաննէս, 50

1057 Գրիգոր, 58

1117+1143 Ստեփանոս, 27

1143 Բարսեղ, 5

1149+1168 Գրիգոր, 20

1170+1216 Ստեփանոս, 46

1216+1251 Յովհաննէս, 36 ի Նորավանս

1216 Յովհաննէս Կապանեցի

Սարգիս, 20

Ստեփանոս, 12

Գրիգոր, 1

Սարգիս (1285), 24

1251+1290 Հայրապետ, 40

1271 Սողոմոն ընդ Հայրապետի, 20

? Յովհաննէս, 3

1286+1309 Ստեփանոս Օրպելեան

? Շմաւոն

1310 Յովհաննէս Օրպէլ

1329 Ստեփանոս Օրպէլ, որդի Ջալալայ

1337 Սարգիս եւ Ներսէս . . .                   . . . . . .

1407 Առաքէլ, քեռորդի Գր. Տաթեւացւոյ

1422+ Ստեփանոս, որդի Սմբատայ Օրպելեան

1464 Ստեփանոս միւս, որդի Իւանէի ? Որոտնեցւոյ ... Շմաւոն յազատ տանէ

1478 Յովհաննէս 1483 Ստեփանոս, եղբօրորդի Շմաւոնի

1495 - 1522 Եղիշէ Օրպելեան

1571 Առաքէլ

1576 Ստեփանոս

1611 Աւետիք

1620 - 42 Մեսրովպ

+1651 Զաքարիա

+1652 Ներսէս

1653 Ստեփանոս 

+1673 Մեսրոբ . . .

… Սիմէոն Ընկեղակոթեցի

… Յովհան Շապանօղլի

Զաքարիա

Մարտիրոս Մեղրեցի

Յովասափ Սղուերձեցի

Առաքէլ Սատախ-օղլի

Կիրակոս Սղուերձեցի

Թոմաս

Ներսէս

Աստուածատուր Մըզմըզ-օղլի

Յովհաննէս Տաթեւացի

Մինաս Շինաթաղեցի

Ղազար Բեղեցի

Աբրահամ Աստապատցի + 1777

Յովակիմ

1820+1830 Մարտիրոս Սիւնեցի

1837+ Սիմէոն Ուստա-Քէօլէեան Տաթեւացի

. . . Թադէոս Տէր Դանիէլեան

. . . Յովհաննէս Ասլանեանց

1886 Յովհաննէս Վ. Ղալամեան

Յետինքդ որոց չկան թուականք, առաջնորդք են Տաթեւու, ոմանք եպիսկոպոս եւ այլք ոչ. բայց անյայտ է ինձ ստոյգ կարգ յաջորդութեան սոցին եւ ժամանակ: