Սիսական

19. ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ. -

Պատմական ծանօթութիւն տաշտին Սեւանայ զուգաժամանակ է, մանաւանդ թէ երիցագոյն քան զհասարական Սիւնեաց, որ ըստ ազգային աւանդութեան ` ի Սիսակայ Հայկազնոյ, իսկ սորայս  ի հօրէ նորին ի Գեղամայ, որդւոյ Ամասիայ թոռին Արմենակայ, որոյ թողեալ զհայրենի տունն Արմաւրոյ ` յանդրանիկ որդի իւր Հարմա, « ինքն գնացեալ զմիւս կողմամբն ( կամ լերամբ ) արեւելեան հիւսիսոյ, յեզր Ծովակի միոյ, շինէ զեզր ծովակին, եւ թողու անդ բնակիչս. եւ յիւր անուն եւ սա զլեառնն անուանէ Գեղ ( այժմ Նայ-թէփէ ), եւ զշէնսն Գեղաքունի, որով կոչի եւ ծովն: Աստ ծնաւ զորդի իւր զՍիսակ... բայց ինքն Գեղամ դառնայ անդրէն ի դաշտ անդր » ( Արարատեան ), եւ շինէ զդաստակերտն  Գեղամէ, որ յետոյ կոչեցաւ Գառնի: Այս աւանդութիւն է ըստ Խորենացւոյ կամ ըստ Մարիբասայ , այլ որպէս բազում ուրեք նկատեցաք, անիմանալի է մեզ այլայլութիւն կամ աննմանութիւն կոչման շինից եւ շինողին, մանաւանդ աստանօր. զի դաստակերտն յանկագոյն նահապետին կոչի Գեղամէ կամ Գեղամի, լեառնն ` կիսով եւեթ անունն ` Գեղ, իսկ այլ չէնք եւ ծովն, ապա եւ գաւառն ողջոյն ` ԳԵՂԱՔՈՒՆԻ: Հետաքննութեան արժանի էր յետինս այս անուն գլխաւոր, որում դիպողագոյն էր Գեղամունի կոչիլ, եթէ արդարեւ Գեղամ էր անուն նահապետին, որպէս գրի միշտ, իսկ տեղին եւ ծովն նոյն օրինակ հաստատապէս գրին Գեղաքունի ` այլ առ յետինս մերթ այսպէս եւ մերթ Գեղարքունի, զոր եւ ստուգաբանեն  ոմանք Գեօղ-Գեղարքունի, իբրու Լեառն Գեղոյ: Այսպէս  անուանէ եւ յետ Խորենացւոյ զտեղին ` գրիչ Տոնական գրոց, « Ի գաւառին Գեղաքունի, որ յորջորջեցաւ յանուն նախարարին Գեղամայ »: Որքան անստոյգ կամ անյայտ է լեզուական ծագումն անուանդ կամ մասնկանդ, այնքան ստոյգ համարի յառաջագայութիւնն ի Գեղամայ նահապետէ  կամ նախարարէ, եթէ իցէ դա եւ թէ ոչ այնքան հին ` որպէս ազգայինս ցուցանէ աւանդութիւն: Բայց յաճախ եւ անհակառակելի եւս  կոչի երկիրն ` ԳԱՒԱՌ ԳԵՂԱՄԱՅ, որպէս է տեսանել առ Մովսիսի Կաղանկատեցւոյ, եւ յիշատակագրի միոյ ի կէս Է դարու, որ յետոյ առաջնով անուամբն եւս վարի, ասելով, « Գաւառն  իմ Գեղարքունի ». նոյնպէս կոչէ եւ Ասողիկ ( Բ. Ե ): Եւ որպէս երբեմն առանց յարադրութեան գաւառ բառի սոսկապէս Գեղաքունի ասի, այսպէս երբեմն եւ առանց այնր ` սոսկ ԳԵՂԱՄ կոչի երկիրն. զոր օրինակ Մխիթար Գոշ ասէ, « ընդ լեռնակողմն Գեղամայ ». եւ Առաքէլ, « Երկիր Գեղամայ ` որ է Գեղաքունի ». իսկ Կիրակոս ի վարս Մխ. Գոշի կոչէ եւ ԱՇԽԱՐՀ ԳԵՂԱՄԱՅ:

Յետինքդ անուամբ Երկիր Գեղամայ ` իմանան զբովանդակ տաշտ կամ պարատափ ծովուն, որպէս եւ մեք կամիմք աստանօր. այլ յայտ է զի առ նախնիս ` բնիկ Գեղաքունիք էր արեւմտեանն եւ մեծ մասն հարաւակողման նորին, իսկ արեւելեան հարաւաինն եւ արեւելեան մեծ մասն ` ուրոյն գաւառ էր Սոդից, զորմէ եւ ուրոյն լիցի բան. իսկ հիւսիսային եւ հիւսիսային արեւելեան մասն ` ոչ գիտեմ ստուգիւ ո՞ւմ վիճակէր: Ստեփ. Օրբելեան ուրեք զՍոդս բովանդակէ ի Գեղաքունի, յասելն վասն Աշոտոյ Ա, եթէ , « Տայ եւ ի Գեղաքունի ` ի Սոդից գաւառի ` զԽորասանիբակ »: Այլ ինչ յաւելու Սարգիս կաթողիկոս ի սկիզբն ԺԱ դարու ( ի կոնդակին ) ի թուելն զգաւառս Սիւնեաց, « Գեղարքունի ` Գռզաբակովն », որ է ` անշուշտ մասն մի նորին ` երբեմն ուրոյն վիճակ համարեալ, ի հարաւային արեւմտեան կողմանն:

Ի նախագրեալ հին յիշատակարանի Տօնական գրոց, յԸ դարու, անուն կամ մականուն մի եւս ընծայի Ծովակին, ոչ գիտեմ որպիսի իմաստիւ, « Դաշնաւոր անուանեալ ծովուն Գեղաքունեաց »: Այսպէս հասարակօրէն Ծով կոչի մեծս այս ժողով ջուրց, այլ գրի երբեմն ( ի Թովմ. Արծրունւոյ ) եւ Լիճ Գեղաքունի, որպէս յայժմուս սովորաբար Սեւանայ Լիճ կամ Ծով յանուն կղզւոյն, յաճախ եւս ի միջին եւ ի յետին դարս ` ըստ կոչման գաւառին, Ծով կամ Ծովակ Գեղամայ:

Որպէս ընդհանուր աշխարհին Սիւնեաց, նոյն եւ առաւել եւս այսր երկրի Գեղամայ անյայտ մնան անցք եւ դէպք հազարամեայ ամօք, եւ գրեաթէ անյիշատակք յերկոսին հին հարստութիւնս ազգիս, ի Հայկազանցն եւ յԱրշակունեաց. եւ թուի յառաջին դարս ` լերանցն Գեղամայ ոչ լինել անջրպետս քաղաքական տեսչութեան, այլ երկոցուն եւս կողմանց նոցին ընդ միով իշխանութեամբ գոլ. այսինքն եւ Գեղաքունեաց եւ գաւառին ` յորում դաստակերտն Գեղամէ ( Գառնի, ի Մազազ Այրարատայ ): Յիշի ի սկիզբն կոյս Բ դարու բանակել առ վայր մի Սմբատայ Այրաքաջի ` « մանկամբն Արտաշիսիւ ( Բ ) առ ափն ծովուն Գեղամայ. ( մինչ ) աճապարէին հասանել ' ի բանակն Երուանդայ »: - Ի ծագման հայերէն դպրութեան ` որպէս մեծ Սիւնիք եւ այս մասն նորին նշմարի արծարծեալ մտաւորական հրահանգօք եւ բարեպաշտութեան կարգօք, զոր տայ գուշակել եւ ազդարարութիւն Խորենացւոյն ի խնդիր թարգմանութեան Եկեղեցական պատմութեան Եւսեբեայ. « ի Գեղաքունի ի գաւառին Սիւնեաց », եւ չասէ ի վանս ուրեք արդեօք, եթէ առ քորեպիսկոպոսի, կամ առ Թարգմանչին: - Ի վերջին ամս տէրութեան Սասանեանց (629) յարշաւանս Խաղրաց կամ Հոնաց, հրոսակք նոցա եւ Պարսից ` առաջնորդութեամբ Շահր-Վարազայ զօրավարի ` հարան ընդ միմեանս բուռն զօրութեամբ զեզերբ ծովուն Գեղամայ. « ի պարտութիւն մատնեալ կոտորեցան Պարսիկք. ( եւ ) ոչ ոք էր որ գուժկան լինէր այնչափ արանց »:

Ի սկիզբն Ը դարու (703) դէպք ինչ դժնդակ անցին յերկրի աստ, յարշաւանս Մահմէտի ոստիկանի, որ երկար պաշարմամբ տիրեաց Սեաւ կղզւոյն, ոմանք ի պատմչաց համառօտիւ մթին իմն ասեն զնմանէ, եթէ « Արձակեաց զԾովն Գեղամայ եւ ա ' ռ զՍեւան ». եւ տան կարծել արուեստահնարութեամբ կամ ցածուցանելով զջուրս ծովուն դիւրամատոյց եղեալ ի կղզին, կամ ողողեալ զայն ջրովք  ծովուն: - Յետ ամաց ի բռնանալ Բաբանայ Պարսկի ի վերայ Սիւնեաց, առնելով զդուստր նահապետին Վասակայ, ( յորոյ եկեալ էր յօգնութիւն ընդդէմ Մրուանայ ոստիկանի, յետ 727 ամի ), « գնաց եւ ի գաւառն Գեղաքունոյ, եւ էարկ ի սուր սուսերի զբնակիչսըն, ոգիք իբրեւ 15, 000 եւ զհռչակելի  ուխտն Մաքենոցաց այրեաց եւ քանդեաց ». բայց կրօնաւորքն նախիմաց եղեալ « փախեան յայլեւայլ կողմանս, ընդ հօրն Սողոմոնի »: Զայս պատմէ Օրբելեանն ( ԼԳ ), որպէս եւ Յովհ. Կաթողիկոս զդէպս Սողոմոնի գաղթելոյն. այլ ոչ զՄրուան յիշէ եւ ոչ զԲարոն, թուի պատմչին Սիւնեաց շփոթել ի մի զերկուս զէպս եւ արշաւանս այլազգեաց ի Գեղարքունի, առ երկոքումբք համանուն Վասակ իշխանք, եւ երկուս Բաբանս համարել կամ կանխել զժամանակ սորա. որպէս եւ Այիվանեցին ` ի միջոցի 720 եւ 40 ամաց ` ասէ. « Բարոն  զՄաքենացաց ուխտն այրեաց »: Այլ զի երկոքին եւս մի անգամ յիշեն զԲարան, եւ յայլոց ստոյգ պատմչաց յայտնի է ժամանակ հռչակաւորն Բարոնայ, դարու միով զկնի լինել, խնդրեսցի յետոյ յիշատակ նորին: Այս յայտ է զի ի վերջ կոյս Ը դարու պայազատէր զՍիւնիս ` Վասակ նոր նահապետ տերանց աշխարհին, սա որպէս տեսաք կանխաւ, զբուն զմեծ մասնն թողեալ անդրանկան իւրում Փիլիպպեայ, զԳեղարքունի կամ զամենայն ոլորտս ծովուն ժառանգեցոյց երկրորդի որդւոյն, Սահակայ, եւ սորա  զարմ եւ պայազատք կոչեցան ` Սիսակեանք եւ Հայկազունք, անշուշտ վանս յայտնի մնալով միշտ ի կողմանս անդ սերընդոց Հայկազնոյն Գեղամայ, զայս հաւաստէ եւ յիշատակութիւն նոցին ի սկզբան Արշակունեաց պետութեան, յորժամ Վաղարշակ ` առ ի հալածել զմնացուածս Մակեդոնացւոց կուսակալաց, զորաժողով լինելով արի արանց. ընդ Բագրատունեաց գումարեաց « եւ զծովեզերեայսն մանկունս , որք ի Գեղամայ, եւ ի Քանանցւոց, եւ այն: Եթէ ընդ ծովեզերեայսն Գեղամեանս հարկ իցէ իմանալ եւ զՔանանացիս եկս, թէ միայն սահմանրդ նոցին գաւառակիցս, ոչ ունիմ ասել:

Արդ, որպէս բնիկ նահապետութիւն Սիւնեաց ` այսպէս եւ Հայկազանցս այսոցիկ Գեղամեանց ` յ ' Թ դարէ սկսաւ բարգաւաճել եւ պայծառանալ, հանդերձ շինութեամբք եկեղեցեաց եւ վանորէից, գէթ դարս իբր երկուս ` յորում պայազատեցինն. որոց սերունդ եւ յաջորդութիւն տեսցի ի պատկերին զոր կարգեցաք ի պատմութեան նհապատացն Սիւնեաց, քան զորս կարճատեւ է սոցայս, կամ թէ ոչ յիշին ի պատմչաց սերունդք անդր քան զկէս Ժ դարու. այլ որք յիշինն ` գովանիք վկային բարեպաշտութեամբ եւ շինարարութեամբ, եւ ըստ գահերէց կամ անդրանիկ տոհմին ` կոչին եւ սոքա Տեարք Սիւնեաց: Առաջինն սոցա Սահակ որդի Վասակայ ` տարապարտ ընկալաւ վախճան, թէ եւ փառաւոր քաջութեամբ. քանզի նիզակակցեալ Սմբատայ Սպարապետի Բագրատունւոյ եւ Սեւադայ Կայսկի ( Արաբացւոյ ) խնամեցելոյ սմին ( փեսայանալով յԵրուսեակ Բագրատունի ), ել ի մարտ ընդդէմ Հօլայ ոստիկանի, ոչ անսացեալ ողոքական բանից սորա եւ Դաւթի կաթողիկոսի, եւ սպանաւ ի մարտի ի Կաւակերտ առ Հրազդան գետով, ուր անկաւ եւ սպարապետն Սմբատ, (821). « բայց զմարմինն Սահակայ Սիւնեաց տեառն ` բարձեալ տանէր մեծ հայրապետն Դաւիթ ի հայրապետացն սուրբ ( ի Դուին ), եւ անդ դնէր ի քնարանի մերձ ի սուրբ քաւարանն: Իսկ զկնի Սահակայ պայազատէ զտէրութիւնն զայն Գրիգոր ( Ա ) որդի նորին, որ փաղաքշական անուամբն Սուփան անուանէր »: Զայսու ժամանակաւ հանդիպի հռչակաւորն Բաբանայ ( որ է Պապէր Արաբաց ) աղանդաւորի ` ապստամբեալ յամիրապետաց եւ բռնանալ ի միջոցս երկոցուն աշխարհաց ` Ատրպատականի եւ Հայոց ( յամս 817 - 37), զոր Վասակ հաւն Գրիգորի կոչեալ էր յօգնութիւն ընդդէմ Սեւադայ Կայսկի, եւ այն ինչ վանեալ զսա, ինքն վախճանեցաւ. եւ բռնաւորին առեալ զդուստր նորա ի կնութիւն ` տիրացաւ եւ գաւառաց երկոցուն բաժնից եւս Սիւնեաց. զորս ապա կալաւ ընդ գերագոյն իշխանութեամբ եւ Սահլն Սմբատեան Առանշահիկ կամ Հայկազն ` ըստ Կաղանկատեցւոյ,  ըմբռնեալ զԲաբան ( յամի 837 սեպտ-հոկտ ). եւ մեծարեալ յամիրապետէն եւ յԱփշինէ զօրապետէ առաքելոյ ընդդէմ Բաբանայ. կոչի սա եւ Տէր Սիւնեաց, զի « բռնազբօսութեամբ կալեալ էր զգաւառն Գեղամայ ». որում առ վայր մի յաջորդեալ երեւի եւ որդի նորա Ատրներսեհ. սորա կինն Սպրամ դուստր Վարազվաղանայ իշխանապետի Աղուանից ` ի գերութեան առնն իւրոյ ի Պարսս, շինեաց զՆորավանս ի գաւառին Սոդից: Այլ յետ դարձին ի գերութենէն, երեւի դարձ արարեալ առնն ի հայրենիս իւր ի Խաչէն, ուր միւս անգամ ըմբռնեցաւ ի Բուղայէ. եւ Գրիգոր Սուփան պայազատեաց զվիճակ հօր իւրոյ: Յովհ. Կաթողիկոս պատմիչ ` ոչ յիշէ բնաւ զդէպս Բաբանայ եւ զՍահլի, եւ ցուցանէ միահետ իշխանացեալ Գրիգորի յետ Սահակայ, եւ յամի 840 միաբանեալ ընդ Սմբատայ սպարապետի ` ի հաստատել վերստին յաթոռն զՅովհաննէս Ե Կաթողիկոս, զմերժեալն ի Բագրատայ իշխանապետէ Հայոց, բանսարկութեամբ ոմանց: - Դժպհի եղեւ կատարած Գրիգորի քան զհօրն, զի ոչ գիտեմ յի ' նչ պատճառբ, սա եւ հօրեղբօրորդի իւր « Բաբգէն Սիսական նահապետ ` գրգռութիւն չար ընդ մէջ իւրեանց զարթուցանեալ, եւ գումար » տակ ի վերայ իրերաց կարգեալ ի պատերազմ ( յամի 851), սպանանի ապա Սուփան Բաբգենայ. եւ պայազատէ զտէրութիւնն Վասակ որդի նորա ընդ նորա, որ ըստ փաղաքշական անուանն Գաբուռ անուանէր... ( Եւ ) վասն զի փեսայացեալ էր Աշոտոյ իշխանաց իշխանի ( Ա թագաւորի, սա ) իշխան զնա Սիւնեաց ապա կացուցանէր, յարքունուստ նմա առնըլով պատիւ. որ բազում ճոխութեամբ վարեալ զիշխանական պետութիւնն իւր ` տիրելով միանգամայն Սիսական ազգին »: Չեղեւ եւ սա երկարակեաց. քանզի յամի 855 « վախճանեալ եւ եդեալ ի շիրիմս հարցն իւրոց, պայազատէր զհայրենի տէրութիւնն Գրիգոր ( Բ ) որդի նորա, որ Սուփանն յորջորջիւր: Սա իմաստութեամբ եւ աջողաձեռնութեամբ բազմաւ անդր եւս քան զպայմանն լնոյր զչափ հարցն իւրոց. բայց առաւել յեկեղեցեաց Քրիստոսի ի շինութիւն եւ ի նորոգութիւն զինքն վերաբերէր »:

Յաւուրս իշխանապետութեան եւ թագաւորութեան Աշոտոյ եւ ի սկզբան որդւոյ նորա Սմբատայ, եղեն արդարեւ մեծամեծ շինութիւնք. քանզի իշխողք կողմանց կողմանց ` « հանգուցեալք ի հինից ասպատակաց, շինէին եկեղեցիս վիմայարդ հաստահեղոյս ձուլեալ հրով, ի մենաստանս եւ յաւանս եւ յագարակս. բայց առաւել եւս քան զյոլովս ` Հայկազանցն գրոհ, իշխանն Գրիգոր եւ նորին եղբարք, Սահակ եւ Վասակ, որք հայրենական սեպհականութեամբ տիրէին գաւառացն ` որք շըրջապատեալ կան շուրջ զեզերբ ծովակին Գեղամայ վիճակին, ցանկալի պտղատածող արգասիւք պարարտութեամբ »: Գլխաւորք շինութեանց Գրիգորի ` են Մաքենոցաց եկեղեցին ` Ս. Աստուածածին, Կոթայն ` ' ի նոյն անուն, զորս եւ ճոխացոյց բազում պարգեւովք, որպէս տեսցի ի տեղադրին. եւ Ս. Շիմոնէ եկեղեցի, յորում եւ թաղեցաւն, գաղտ դեղակուր լեալ յանողորմ Յուսփայ (909), որում անձնատուր լեալ էր յուսով ապրեցուցանելոյ զանձն եւ զիւրսն: Իսկ եղբարք նորա Սահակ եւ Վասակ ` առեալ զճգնազգեցիկ մայր իւրեանց Մարիամ ( զքոյր Բագրատունւոյն Սմբատայ Ա ), ամրացան նախ ի Սեւան կղզի, եւ անտի անցին ի Միափոր գաւառ ( Ուտիոյ ), ուր վախճանեցաւ Մարիամ, յամի 910 զոր բարձեալ ` յետ երկուց ամաց ` ի խաղաղել երկրին ` բերեալ հանգուցին « ի քնարանի իւրում, մերձ ի ձեռակերտ եկեղեցին իւր ի Շողագայի »: - Սահակ պայազատեաց զեղբայր իւր, ընդ որում եւ Վասակ եւս պատուեալ յԱշոտոյ Բ ` « ի նոյն պատիւ պերճութեան վայելչական կարգօք մեծարէր »: Յետ սակաւ ամաց վախճանեցաւ Սահակ, « թողլով իւր ուստր մի մանկիկ տղայ փոխանորդ եւ դնեն զնա ի քնարանին առ դուրս ձեռակերտ  եկեղեցւոյ իւրոյ ի գեօղն Նորատուս », ուր եւ կարգեալ էր նորա բազմութիւն քահանայից : Միապետաբար պայազատեալ եղբօր նորա Վասակայ ` խընդըրեաց յԱշոտոյ Բ « յետկար երդման, զի անկասկած լիցի ի մտանելն առ նա եւ յելանելն ». քանզի թուէր յաչըս նորա միտեալ ի հակառակորդն իւր միւս Աշոտ. առ որ միջնորդեալ Յովհ. Կաթողիկոսի պատմչի. « իմ իսկ ընկալեալ, ասէ. յարքայէ զնամակն, եւ տուեալ առ Վասակ, ապա չուէ գնայ առ թագաւորն, եւ յառաջնում նուագին իբրեւ զհամամիտ գործակից եւ զեղբայր սիրելի հաւատարմացուցեալ իւր ` ընդունէր զնա պատուով մեծաւ. իսկ զկնի ապա հրապուրեալ  յոմանց... կալեալ կապէ զնա երկաթի կապանօք եւ դնէ յամրոցի անդ որ Կայանն կոչի... եւ փոքր ինչ աւուրս ժամ եդեալ ` յանձն առնոյր արձակել ի կապարանէն, եւ հաստատել  զնա յաշխարհ տէրութեան իւրոյ »: Յորմէ յետ ոչ բազմաց արձակեաց զնա Սահակ Սեւադա անէր Աշոտոյ ` ի տուն հօր իւրոյ, հակառակ յարուցեալ փեսային իւրում, եւ ինքնին անկեալ ի բուռն նորին եւ պատուհասեալ  աչացն խաւարմամբ: Իսկ զի՞նչ յետ այնր եղեւ Վասակայ կամ մանկան եղբոր նորա Սահակայ, ոչ է յայտ. եւ ոչ եւս յիշին Սիսականքս Հայկազունք տեարք Գեղամայ, հաւանրէն գրաւեցաւ սա յԱշոտոյ, եւ ոտնակոխ եղեւ յասպատակաց  Նորի եւ Բշրի տեղակալաց  Յուսափայ,  յորոց « աւերեալ  եւ անմարդացեալ էր ի բնակչաց աշխարհն ամենայն ». այլ եւ յետ այնր ` Բշրն այն հետամուտ եղեալ Աշոտի ( Բ Երկար մականունելոյ ), դիմէր « յեզր  Ծովակին, հանդէպ  ամրոցին Սեւան  կղզւոյ, զի թերեւս  անզգուշաբար ի վերայ հասեալ Շահանն կոչեցեալ Շահայ, որոգայթս մահու կամ կապանաց նմա մարթասցէ հասուցանել: Իսկ նա... վաղվաղակի պատրասպէ  նաւս տասն մի, եւ ամբառնայ ի նաւս անդ իբրեւ  արս  եօթանասուն  արս ազատս եւ զծառայս իւր `  լայնալիճ  աղեղամբք, արս քաջակորովս եւ հմուտս ի ձգումն նետաձգութեանց, որ գրեթէ ի մազոյ ոչ վրիպէին: Եւ ապա ինքն եւս ընդ նոսին ի նաւսն վերելակեալ, գնային ծովամարտիկ  առ թշնամիսն  եւ միջամուխ  լեալ աջողաձեռն նետաձգութեամբ, զոմանս միականիս ի թշնամեացն  առնէին,  եւ զայլս բազումս կարեվէր վիրաւորեալ սատակէին: Եւ այնպէս հատեալ  շարժեալ ի բաց զմարտ ռազմին բազմութեան թշնամեացն, ի փախուստ առաջի նոցա դառնային »: Յետ Աշոտոյ թագաւորի ի յաջորդել եղբօր նոր Աբասայ, ի խաղաղել աշխարհիս Հայոց յերեսնամեայ հինից Յուսփայ եւ արաբանեկաց  նորին երկիրն Գեղամայ թուի կացեալ մարզ թագաւորութեան Բագրատունեաց, ունելով տանուտեարս  փոքունս, եւ զայլոց գաւառաց անցս կրեալ յաշխարհակալութեան  Թուրքաց ( Սէլչուկեանց ) եւ մնացոյցդաց Արաբացւոց, մինչեւ ի զօրանալն Վրաց յետ կիսոյ ԺԲ  դարու, եւ յելս կոյս նորին ` Զաքարեանց զօրավարաց քաջաց եւ աշխարհաշինաց, որք ընդ առաջինս գաւառաց կորզեցին եւ « զգաւառն որ շուրջ զԾովովն Գեղարքունւոյ ». ուր բնակէին Թուրքք անթիւ բազմութեամբ, ըստ պատմութեան Վրաց, եւ հարեալ զնոսա ` մինչ բազում աւարաւ յետս դառնային, ժողովեալ Թուրքաց առաջնորդութեամբ Ռոստոմայ ուրումն եւ Ելտկուզի ( յԱթապէկաց զարմէ ), անկան ի վերայ վերջապահ գնդին Վրաց, այլ վերստին հարեալք չարաչար խորտակեցան, եւ նուաճեցաւ երկիրն, մինչեւ ցաշխարհակալութիւն Թաթարաց: - Մեծ զօրավար սոցին Չորմաղան ` յառաջ քան զառումն Անւոյ ` աստանօր հարեալ էր զխորանն առ ափն ծովուն Գեղաքունւոյ », յորժամ անձնատուր եղեւ նմա մեծ իշխանն Աւագ ` որդին Իւանէի: Որպէս յայսմ նուազի եւ յառաջինսն զոր յիշեցաք ( Արտաշիսի Ա, Խազրաց եւ Շահրվարազայ ), եւ յ ' զկնիսն բազում անգամ դադարք զօրաց եւ կռուատեղի եղեալ են գեղեցիկ հովիտք Գեղամայ, Հայոց եւ յաւէտ օտարաց. ի մերայոցս յիշի եւ Աշոտոյ Ա յառաջ քան զթագաւորելն, երթեալն ի նուաճել զելուզակս կողմանց Վրաց ` առ Կուր գետով, « եկեալ գումարեցաւ ի տեղւոջ միոջ հանդէպ կղզւոյն ( Սեւանայ ), որ կոչի Բանակետղ ». ուր հանդիհեցաւ նմա շինող անապատին հռչակաւորն Մաշտոց, եւ ընկալաւ յիշխանապետէն զմասն կենարար խաչին զպարգեւեալն նմա ի Վասլէ կայսերէ: - Առ իշխանութեամբ Թաթարաց ` յելս ԺԳ դարու, յիշէ Մաղաքիա ժամանակագիր, եթէ « Վէլիտ պէկն թալանեաց զերկիրն Գեղամայ ». այլ ո ' վն եւ ո ' րպէս ոչ է ինձ յայտ: - Յետ քսան ամաց (1319) ա ' յլ ազգ աւերած ահաւոր եհաս, երկրաշարժ մեծ, « եւ ի Գեղաքունի ընկղմեաց զբազում գեօղս, հանդերձ արամբք եւ կանամբք »: - Մւս եւս աշխարհագոյժ աշխարհաւեր բանակեցաւ յերկրի աստ յամի 1387, Կաղն Թիմուր ի դարձին ի կողմանց Վրաց, եւ լուեալ զգալուստ դշխոյն իւրոյ ( Սէրայի-Միւլք-Խանում, որդեկօքն Շահ-Ռուհ եւ Միրզա Խալիլ ), ել ընդ առաջ նոցա մինչեւ ի Մարանդ, եւ էած այսր, եւ աստի չուեաց գնաց ի վերայ ամրոցին Երնջակայ: