Սիսական

47 ՁՈՐԱՀՈՎԻՏ ԳՈՒՏԵՆՈՅ. ՏԷԼԻԿ ԹԷՓԷ. ԳՈՒՏԵՆԻ

Ընդ մէջ պարսպաձեւ երկայնաձիգ լերանց որ յաջմէ ( յարեւմտից ) աղբերակաց Արփայի ` ( զոր ցայս վայր տեղագրեցաք ), եւ նոյնատիպ զուգահեռական երկարաձիգ գօտւոյ լերանց ` որք ի միջակին ունին զԾակ-գագաթն, ձգի ձորահովիտ Քէօթանլու գետոյ ` ընդ համանուան գեղջն, ի Հս. ընդ Հր. ընդարձակ առապար խորափոր գոլով վերին մասամբն, անձուկ ` այլ քաջ տնկախիտ մայրեւոր դալարագեղ հարաւային մասամբ. ի Հս. կուսէ շարայարեալ լերինք անջրպետ կան ընդ սա եւ ընդ Եղեգնեաց ձոր. յորս եւ Մուրատ-թէփէսի, յորմէ իջանէ համանուն գետակ օժանդակել յարեւելից կուսէ ( յահեկէ ) զԳուտենի, սորա աղբերակունք են յանկեան այսր եւ նախայիշեալ լեռնագօտեաց, սակաւուք հեռի յԵղեգեացն աւանէ: Ի բնական մասանց նշանաւոր է յիշեալ լեառնդ արդարեւ ըստ անուանն Ծակ-գագաթն ( Թէփէ-տէլիկ ), իբրեւ 8000 բարձր, լայնանիստ ստորոտիւք, կոնաձեւ սութեալ ի վեր, լայն տափարակ եւ մասամբ խորտակեալ շղթամբք անդնախոր վհին, յորմէ ժայթքեալ են պէսպէս գունով քարինք մանաւանդ չեչաքարք, այլ ոչ է խրթնատեսիլ, զի բուսաբերութեամբ կանաչացեալ եւ ծաղկեալ է. որպէս եւ արտաքին ոլորտք լերինն: Ի խորւոջն կամ ի յատակին, որոյ տարածութիւն է իբրեւ 150 - 200 քայլ ` կայ աւերակ մատրան (7 քայլ յերկայնն, 5 ի լայն ), եւ ջրշեղջ մի կամ աղբիւր առ երի, եւ վէմ անգիր տապանի, եւ լուրջ վայրք ապաւինի, ըստ աւանդութեան, միանձանց աղօթականաց եւ փախստէից ի ժամանակի արշաւանաց հինից: - Իբրեւ մղոնաւ հեռի ` ի ստորոտս լերինն կայ կոփածոյ կարկառ քարանց (25 կանգուն բարձր, եւ լայն ), ի վերայ երկու դրուագեալ խաչվէմք. մին անկեալ, ի միւսումն պատկերաքանդակ ալեւոր առաքելոց, ի ստորեւն գրեալ անուանքն:

Սուրբ Պետրոս. Սուրբ Պաւղոս.

է եւ այլ արձանագիր ` զոր քննողք ոչ կարացին վերծանել վասն խանգարանացն, այլ թուականն երեւ էր ՉԽ. (1291): Ի հարաւային դիմի կարկառին քանդակեալ է կիսաբոլոր ժամացոյց, հայերէն տառիւք, եւ շուրջ տապանք եւ խաչվէմք ոչ սակաւ. ի միումն արձանագրեալ ի 1320.

Այս է հանգիստ վարդապետին Յակովբայ, Թվին ՉԿԹ.

յայլում ` 1279 թուականաւ.                           Եւ իւր եղբաւրն Սարգսին.

+ Այս է հանգիստ Մանուչարին. Թվին ՉԻԸ.

Ի Հս. Մ. կողս լերինն կայ Նովլու կամ Նաւլու փոքր գիւղ Թաթարաց, եւ մերձ նմին միւս եւս համանուն Նովլար կամ Մոզ-Նովլար. - Ոչ հեռի ի ստորոտս Ծակգագաթն ` Քէնդէրէ գիւղ 20 տանց Թաթարաց: Ոարձ ի կիցս երկոցուն գետակացն որ գործեն զգետն, արտաքոյ յարեւմտից կայ նորն Քէօթանլու ( զի հինն լքաւ առ պակասութեան ջրոյ ), ըստ իս յանուն Գուտենի գեղջ հնոյ,  եւ ի գոգ նոցին Կեօքարաս. երկոքին եւս թաթարաբընակք: Առաջինն աւանդի մի ի գլխաւոր գեօղից գաւառիս լինել ընդարձակութեամբ եւ շինութեամբ, 40 տամբք որպէս եւ է իսկ յարգաւանդ եւ ի զուարճագեղ գիրս, առատութեամբ ջուրց եւ գալարեաց, եւ ծաղկաւէտ, մարդօք, յորոց քաղեն մեղուք զմերթս քաղցրութեան ընտիր եւ հռչակեալ աստ մեղեր: Ունի աւերակ եկեղեցի  սրբատաշ քարամբք (12 քայլ ընդ երկայնն, 9 ընդ լայն ). որոյ արձանագիր ոչ ծանուցաւ, բայց յերի նմին ի բլրի կան գերեզմանք ի խաշվէմք. յորս ոմանք ունին թուականս  1606 եւ 1639 ամաց, այլք ` ոչ.

Սուրբ Խաչս բարեխաւս է Դաւիթ բէկին. Թվին ՌՁԸ.

+ Կամաւն Այստուծոյ  ես Վարդան կանգնեցի զԽաչս ի փրկութիւն հոգւոյ  Միքայէլ Աղին.

+ Այս է հանգիստ Գրիգոր բէկին.

+ Այս է տապան Սէթա Խա ( թու ) նին. Թվին ՌԾԵ.

Կայ եւ այլ ընդարձակ գերեզմանատեղի յարեւմտակողմն ի սարահարթ վայրի, յորում նշմարին քսանեւհինգ խաշվէմք գեղաքանդակք, կէօք կանգունք այլ տապալեալք, յորոց երեքին յարակիցք. ի միումն գրեալ,

Գրիգոր նահատակ, յիշեցէք ի Տէր. 

+ Ես Յովհաննէս կանգնեցի զխաչս ի բարեխաւսուիւն  հոգււոյ իմոյ .

+ Ի Թուին ՉԱ. Ի բարեպաշտ իշխանութեան Արսէնի կանգնեցաւ Խաչըս. ես Սահակ որդի Սիմոնայ մեծ յուսով կանգնեցի զխաչս ի փրկութիւն հոգւոյ իմոյ:

Անծանոթ է Արսենդ իշխան, եւ ստուգութեան կարօտին անուանքն եւ թուականն ( ՉԱ, 1252):

Իբր երկու մղոնաւ բացագոյն կայ նման վերոյիշելոյն աւերակ կոփածոյ եկեղեցւոյ, որոյ չյայտնեցաւ արձանագիր, այլ ի մերձակայ խաչվէմս շիրմացն են եւ կարի հնագոյնք իսկ. որպէս միում.

Թվին ՅՀԴ կանգնեցաւ սուրբ Խաչս … յանուն Տեառն Աշոտոյ որդւոյ Սահակայ Սիւնեաց:

Յազգաշար պատկերի իշխանաց Սիւնեաց ` որ գտանեմ Աշոտ որդի Սահակայ. ժամանակն ` 925 ամ ի դէպ գայ երկոցուն Սահակեանց Հայկազեայց ` եղբօր եւ որդւոյ Բ Գրիգորի Սուփանայ, այլ ի պատմութեան ոչ յիշին սոցա որդիք. իսկ տեղին ` պատշաճի բնիկ իշխանաց անդրանիկ տոհմին: - Յայլում նրբաքանդակ կապուտագոյն խաչվիմի ( իբր երկու եւ կէս Չ. բարձր ), առ հարաւային դրան եկեղեցւոյն ` կայ արձանս 990 ամի.

Ի Թու. ԻԼԹ ի թագաւորութեան Սմբատայ որդւոյ Վասակայ կանգնեցաւ Նշանս ի ձեռն Գրիգորիկայ.

Ի թիկանց նորին ` երախտաւոր ոմն իրայարգ եւ յարգելի, արձանագրելով ծանուցանէ.

Ես Գրիգորի որդի Գէորգ … աստուածային տեսչութեամբ գտի զարձանս բազում աշխատութեամբ եւ մեծ յուսով բերի ի դուռն եկեղեցւոյս, կանգնեցի զնշան սուրբ Խաչիս իմ զաւակաց արեւշատութեան. որ յաւուր գալստեան Որդւոյն Աստուծոյ առեալ զամբար լուսոյ ընդ առաջ ( ելցեն ) տեսանել զփառս Քրիստոսի. Որք ընթեռնուք զգծագիրս ի վէմս քանդակեալս ` յիշեցէք եւ զիս զյաւգնամեղս.

Թուականն պատշաճի Ա Սմբատայ թագաւորի Սիւնեաց, Վասակայ որդի լինելն ` թոռին նորա Բ Սմբատայ, ըստ պատմչին բանից, եթէ ոչ վրիպիմ:

Ի կէս ԺԳ դարու Դաւթի թագաւոր Սուանաց ` փախուցեալ ի կալանաց Բաշու Նոյին զօրավարի Թաթարաց ` բնակելոյ ի Ձագեձոր Հաբանդայ, « անցանէր ընդ գլուխ գեղջն » Գուտենոյ, որոյ տէր Թանկրի-ղուլի յազատաց Սմբատայ Օրբելեանց, հեծեալ ձիարձակ լինէր ունել զնա. իսկ նորա իմացեալ զի յարանց Սմբատայ է ` արկ նմա զքսակն յորում պահէր գոհար ակն մի լուսաւոր յոյժ եւ մեծագին, զայն մատուցեալ ապա Սմբատայ առ ղանն Թաթարաց, եգիտ մեծ շնորհս:

Երկրորդ գիւղն Կէօքաբաս կամ Կէօյապաս ` առ երի առաջնոյն ի հարաւոյ կուսէ, 20 տամբք, կայ առ Պօլպուլագ ( Յորդաղբիւր ) վտակաւ ` որ խառնի ի Գուտենի գետ. անուն գեղջդ օտարոտի իմն լսի եւ ոչ գտանի մերձաձայն հին անուանց Ցուցակին, բայց եթէ Խոզաւասն: Յելից հարաւոյ գեղջն ամբառնան Կապոյտ լերինք, ըստ Ջալալեանի, այլ գեօղն Կապոյտ շատ հեռի է ի հարաւոյ Արփայ գետոյ: Են ի գեղջն Կէօքաբաս աւերակք կոփածոյ եկեղեցւոյ (18 քայլ երկայն, 10 լայն ), եւ առ արեւմտեան դրամբն երկու խաչվէմք յոյժ գեղեցիկ քանդակօք. « Ի վերին ծայր-միոյ խաչին, գրէ Ջալալեան, կայ պատկեր փրկչական ` ունելով ի ձեռին զխաչ. յերկուց կողմանց նորին աղաւնիք թռուցեալք. յաջմէ եւ յահեկէ պատկերք արանց կանգուն կացելոց, նոյնպէս խաչակիրք. ի ներքոյ այսոցիկ արանց նրբաքանդակ պատկեր արծւոյ եւ ցլու, որոց մերձ լուսնաձեւ բոլորակ շրջանակն շրթայաշար մանուածովք մանր յօրինեալ, զորով կայ գրեալ յամի 1545.

Ի Թվին ՋՂԳ. Յիշատակ մաւր իմոյ Ուլու խաթունին.

եւ ի ճակատ խաչին.

Ես Վարդանս ` կազմեցի զԽաչս ի փրկութիւն Խաչատուրին:

Արձանագիր միւսոյն է յամի 1489 եւ 90.

Կամաւն Աստուծոյ ես Խաչատուր Երէց կանգնեցի զայս Խաչս հոգւոյ փրկութեան Պարոն Սմբատին եւ իւր թոռին, ով կարդայք յիշեցէք ի Քրիստոս. Թուին ՋԼԸ.

Են եւ առ հարաւային դրամբն խաչվէմք երեք ` կիսեղծ արձանագրութեամբք. յորոց մին է.

Ես Արղութէս կանգնեցի զԽաչս ի փրկութիւն հոգւոյ … իմոյ Բաբին. յիշեցէք ի Քրիստոս.

միւսն ` յամի 1400.

Յանուն Աստուծոյ ես Սալամս կանգնեցի զԽաչս եղբաւրն Աժմանդին ? որ մնաց … ով կարդաք յիշեցէք ի Քրիստոս. ԸՃԽԹ.

Իսկ ի հարաւոյ կուսէ եկեղեցւոյն տապան մի է քանդակեալ պատկերաւ նիզակաւոր ձիաւորի, արձանագրաւս.

Ես Մարգարս կանգնեցի զԽաչս եղբաւրս Թադէոսին, որ է որդի Մէլիք բէկին. ՌԾԲ թվին: