Սիսական

54. ԳԱՅԼԵՁՈՐ Վ. - ԵՍԱՅԻ ԵՒ ԱՅԼ ՎԱՐԴԱՊԵՏՔ

Ի հարաւոյ Պաշքէնտ բերդի եւ հիւսիսոյ Պիւլ-պիւլ- օլան գեղջ ` մղոնաւ չափ հեռի յերկոցուն եւս, յանձուկ միջոցի երկուց վտակաց գետակին ` նշանակի ամայի  գեօղատեղի Քեօյլասար կամ Քուլիւպինա անուն, որ թուի նշանակել զԳայլեձոր կամ Գայլիձոր կամ Գայլաձոր մեծահռչակ մենաստան ի ԺԳ-Դ դարս, յաճախ եւս գրեալ Գլաձոր: Զարմանաց է ` զի պատմչին Սիւնեաց ոչ յիշէ զայս վանս, թերեւս զի նոր էր հաստատեալ, այլ աշխարհագրին Վարդան ընդ վանորայս Վայոց ձորոյ գասէ եւ « զԳայլուձոր, ուր Վարժարանն է, եւ աթոռ սուրբ Վարդապետաց մերոց ». իսկ բառակարգ աշխարհագիրըն ճըշտագոյն եւս ասէ. « Գայլուձորն ` ի սահմանս Եղեգեցձորոյ »: Յառաջ քան զայդ երեւի ունել այլ անուն, քանզի ի վարս Մխիթարայ Սասնեցւոյ ասի. « Ի վասնս ` որ այժմ ասի Գլաձոր ». իսկ ոմն ի յիշատակագրաց ( Յովհաննէս ) յայտնէ զառաջին անունն, գրելով յամի 1291 « ի մենաստանս ` որ կոչի Աղբերց վանս եւ մականուն Գլաձոր ». այլ ոք իբր տասն ամաւ երիցագոյն առանց մականուանդ նոյնպէս կոչէ, յաւելու եւ ըզմերձաւորութիւնն ի հանգստարան Ստ. Սիւնեցւոյ.

        « Եկեալ յայս գաւառի

        Որում անուն Վայձոր կոչի,

        Հուպ ի Շիրիմըն Սիւնեցի,

        Ի յԱղբերց վանս մենաստանի »:

Արդարեւ ի միջի երից եւ չորից աղբերաց  կամ վտակաց զետեղեալ է շէնն. որք սուղ ստորեւ միակցին առ Պիւլպիւ-օլան գիւղիւ: Ոչ ժամանակ շինութեան վանացս եւ յայտ եւ ոչ առաջին եւ ոչ վերջին դէպք. այլ այն ` զի յետ կիսոյ ԺԳ դարու ցկէս ԺԴ ին հռչակեալ էր քան զամենայն վանորայս ժամանակին ` բարգաւաճանօք դպրութեան, մանաւանդ յ ' երկար առաջնորդութեան Եսայեայ վարդապետի Նչեցւոյ (1284 - 1338), որ յաջորդեացն  զՆերսէս Մշեցի ( Դ 1284). զայն որ յոյժ հմուտ ասի լեզուի, եւ ժամակարգութեան Յունաց, եկեալ այսր եւ աշակերտեալ Վարդանայ ( աշակերտի Վանական վարդապետին ) « մեծ եւ հոգւոր վարդապետի … եւ յետ փոխման նորա յաստեացս ` նստաւ յաթոռ նորին, եւ լուսափայլեաց զազգս Հայոց ուսմամբ գրոց, եւ հասեալ բարիոք ծերութեան ` հանգեաւ ի Քրիստոս ի նոյն վանս Գլաձորոյ »: Թերեւս ընդ իւր բերեալ էր այսր զաշակերտ իւր Եսայի, որպէս յառաջն երբեմն խոյս տալով յասպատակութենէ Մարաց ` ի կողմանց Տարօնոյ տարեալ էր զնա ի գաւառն Քաջբերունեաց, փոխադրելով « Ի Ս. ուխտէն Ղազարու, զոր եւ ( ուր ) ԺԵ ամ անդ էր փոխեալ Դասատուն Վարդապետացն մերոց », ըստ Յայսմաւուրաց: Ներսեսի աշակերտացն Մխիթար Վ. Կերմանեցի կամ Սասնեցի ( Դ 1337), Յովհաննէս Վ. Արճիշեցի Ոսպնակերն, եւ Մատթէոս ոմն վարդապետ Կիլիկեցի, գրիչ վերոյիշեալ չափաբան տաղիցն, որ եւ յաւելու յետ այնոցիկ:

« Յերկրորդ յԱթենըս պանծալի.

        Առ ոտըս հօր մեր Ներսէսի

        Եւ րաբունեաց վարժապետի.

        Հասեալ ի ծոցը իմաստ բանի …

        Ի գիշերի եւ տուընջենի

        Աստուածային բանիւ բերկրի »: …

Նոյն եւ արձակ բանիւ յիշէ զնա իբրեւ աշխարհածանօթ  ի ժամանակին ` « Վարժապետ եւ խրատիչ սուրբ վարդապետն Ներսէս. որոյ հրամանաւ ընդօրինակեաց անդ յամի 1283 զԼամբրունեցւոյ Մեկնութիւն Յայտնութեան եւ զՀանգստեանն Յովհաննու: - Այլ գերազանցեաց  զՆերսեսիւ աշակերտ նորին եւ յաջորդ Եսայի, որ իբրեւ յիսունեւհինգ  ամ եկաց առաջնորդ եւ վարդապետ, մանաւանդ թէ վարդապետաց վարդապետ,  քանզի ասեն երեքհարիւր  եւ վաթսուն սպասաւորաց բանի տուեալ գաւազան վարդապետութեան. յորս վեհ բնաւից ` եւ քան զնոյն ինքն Եսայի ( ըստ մնացածոյ գրուածոց երկոցուն եւս ) է Եզ h կացին Յովհաննէս, որ զի եւ տիօք ոչ կըրսեր քան զԵսայի երեւի գոլ եւ վաղու իսկ յայտնեալ բանասիրութեամբ, կամ զիւր յոյժ մեծ ուսումնասիրութիւնն յայտնէ կրկին աշակերտութեամբն ( գէթ լսողութեամբ ), եւ կամ զարդարեւ մեծ արժանաւորութիւնն Եսայեայ,  զոր ոչ կարեմք հաւաստել ի գրուածոցն առ մեզ հասելոյ. որպիսիք են Մեկնութիւն Եզակիելի մարգարէի, Քերականութիւն, Բան վասն Կարդաց  եկեղեցւոյ եւ Ժամասացութեան, ի խնդրոյ Վարդապետացն Սիւնեաց, Լուծմունք յԵսայեայ Մարգարեութենեն, Ճառք ինչ մեկնականք, որպէս ի բանն ` Սիրեցից զքեզ, Տէր զօրութիւն իմ, Դաւանութիւնք հաւատոյ, եւ այլն: Յորս թերեւս գլխաւոր է Մեկնութիւն Քերականութեան, կամ որպէս ինքնին իսկ գրեալ է իւրով ձեռամբ  Վերլուծութիւն, եւ գրածն է զայս օրինակ. ( Թիւ 36): - Վերնագիրդ միայն իւր իսկական ձեռնադիր է, եւ սրբագրութիւնքն կամ եղծածքն կարմրադեղով ` յառաջնումս աստ իջի գրոցն, յորում կամեցեալ է նախ եօթն պատճառս կամ խնդիրս քննել զՔերականութենէ, եւ ապա ի չորս ամփոփեալ, եւ այսպէս ( չորս ) գտանի յայլ օրինակս. եւ նշանաւոր է մերս այս ` իբրեւ սկզբնագիր, յորում գոն պէսպէս ուղղագրութիւնք եւ յաւելուածք ի լուսանցս գրեալք, որք յետոյ միահետ գրեալ են ի մաքուր օրինակս, յորոց գտանի եւ առ մեզ հնագոյն մի. իսկ ի սմա ` որ սկզբնագիր կամ մի յառաջին թելադրելոցն է, պակասէ առաջին տասն Ի, որ յայտ է թէ թողեալ էր վասն զարդագրութեան. մասն մի գրոցն եւ ուղղագրութիւնք Եսայեայ ձեռինն են, եւ մասն ` այլոց. յաւարտ իջի ուրեք դարձեալ ինքնին ` գրեալ է Եսայի յիշեսցի: - Զատ յայսցանէ են Եսայեայ գրեալ եւ Թուղթք կրօնականք առ այլեւայլ անձինս ի ջատագովութիւն ազգային ծիսից եւ աւանդութեանց եւ ընդդէմ ջատագովաց լատին եկեղեցւոյ. թէպէտ ի յետին ամս կենացն եւ ի հաստատել կարգի Միաբանողացն ի մերձաւոր սահմանս անդ ( յԵրնջակ ). լուեալ ստուգիւ զվարդապետութիւն նոցա յիւրոյ իսկ աշակերտէն ի Յովհ. Քռնեցւոյ ( որ գլուխ եւ առաջնորդ եղեւ նոցին ), երեւի եւ ինքն ոչ անհաւան մնացեալ. նա եւ յառաջ քան զայն, յամի 1325 Թորոս ոմն գրիչ ընդօրինակէր անդ « մօտ ի մեծ վարժապետին Եսայի », զաստուածաբանական գիրս Թովմայի Ագուինացւոյ, զթարգմանեալն երկու ամօք յառաջ ի Յ. Եզնկացւոյ. եւ հակառակորդ իսկ նորին հետեւողաց ` Մխիթար Ապարանեցի վկայէ բազում անգամ, զի եւ Եսայի Ջաբրոնաւոր էր, այսինքն կրէր զկնկուղ կամ զգեցեալ զձեւ սքեմի լատին միանձանց: - Թէպէտ չէր եպիսկոպոս ` այլ վեհագոյն եւս վարկ եւ պատիւ ունէր Եսայի. եւ կաթողիկոսունք ժամանակին ` ( յորում վէճ եւ խնդիր էր համաձայնութեան ընդ գահուն Հռովմայ ) առ սա եւս ուղղէին զշրջաբերական կոնդակս, որպէս Գրիգոր Անաւարզեցին, եւ ի յետին ամսն (1332) Յակովբ  Բ գովութեամբ Մեծ Վարդապետ կոչէ զնա. Նոյն ինքն անձնապանծ մետրապօլիտն եւ պատմիչն  Սիւնեաց ` ի պատասխանի  թղթին եւ ընդունելութեան Մեկնութեան Եզեկիելի, զոր ըստ խնդրոյ իւրոյ արար Եսայի, գրէ մեծամեծ դրուատիւք, խանդաղատանօք եւ խոնարհութեամբ. յայտ է թէ ոչ վասն գիտութեանն միայն ` այլ եւ վասն վարուցն ազնուութեան եւ ծայրացեալ հասակին պատկառելի եւ սիրելի էր ամենեցուն. զոր եւ յայտ առնէ սուղ բանիւ ոմն ի գրչաց յամի 1208 « ի վարժապետութեան Եսայեայ ` առն  հեզոյ եւ Խաղաղարարի ». եւ հանգոյն այլոց գրողաց ` Րաբունապետ կոչէ: Միւս աշակերտ Մխիթար Եզնկացի ` ասէ երթեալ յամի 1214. « Ի մայրն իմաստից Գլաձոր առ ոտս Եսայեայ վարդապետի ի վարժումն աստուածիմաստ գրոց »: Այլ ոմանք  ի կարգել զթուական գրութեան իւրեանց ` ընդ թագաւորի եւ կաթողիկոսի ժամանակին յիշեն եւ զվարդապետութիւն Եսայեա. յորոց մի ոմն ընդ նմին եւ զայլ ոք յիշէ յամի 1321. « Ի վարժապետութեան սուրբ եւ բարերջանիկ  քաջ հեռտորաց Հայոց երկուց ամոլաց ճըշմարիտ հաւատոց մերոց, Դաւթի եւ Եսայեայ, ի հըռչակաւոր եւ սուրբ մենաստան համալսարանիս  Գլաձորոյ »: Ամօք յառաջ ( ՉԿԷ 1318) Յակոբ Թագորցի  ընդօրինակէր զգիրս Մարդակազմութեան Նիւսացւոյն  զայս ձեւ օրինակի ( տես յէջ 138), « ի հրեշտակաբնակ  մենաստանիս որ կոչի Գլաձոր. զոր համարձակիմ զսա կոչել Երկրորդ Աթենք եւ մայրաքաղաք  ամենայն իմաստից … ի վարժապետութեանաս քաջ հեռտորի եւ անմենիմաստ  ֆիլիսաւֆայի Եռամեծին Եսայեայ, ճշմարիտ պատկերի Աստուծոյ եւ Հոգւոյն ընդունողի, խոհեմ, հեզ եւ արի հոգւոյն, յորում կամք դեգերեալ ի դրունս իմաստից սորա ` բազումք աշակերտեալ  բանին ճշմարտութեան. զոր լուսաւորեալ բացայայտէ  զբազում խրթին եւ դժուարալուծանելի եւ անյայտ իմաստս ծածկեալս, զոր ի գիրս Հին եւ Նոր Կտակարանաց եւ Վարդապետական տառից, որ ի բազում ժամանակաց խցեալ ի հարանց նախնականաց. զոր մաղթեմ Աստուծոյ ` զի տացէ զսա պարագայց ամօք եւ խաղաղական կենօք ընդ երկայն աւուրս լուսատու եւ համառօտիչ բանին նուազեալս սեռի հայկեան  եւ տանս Թորգոմայ. եւ յետ ելիցըս աստեացս մասնակից արասցէ սրբոց լուսաւորչացն եւ աստուածաբա վարդապետացն, Բարօղի, Աստուածաբանին, Նիւսեայ եւ Սրբոյն Մեսրովբայ »: Այս իսկ թուի յատուկ շնորհ բազմադրուատ վարդապետին, մեկնել զգիրս դժուարիմացս, յոր թերեւս առաւել ծախեաց  զկիսադարեան ժամանակ վարդապետութեանն ` քան ի գրել հեղինակօրէն: - Ժամանակակից սմին գրիչ (1317) Սարգիս աբեղայ եւ սպասաւոր բանի ` ի հաւաքեալ գիրս գործոց Նիւսացւոյն, Թղթոց Կլայեցւոյն եւ այլ բազում բանից, գերաբուն վարդապետ իւր կոչէ զԵսայի. եւ այլուր մեծ վարդապետ եւ անյաղթ հռետոր: Ծանուցանէ սա յայնժամ զգաւառն Վայոց ձոր ` լինել  ընդ իշխանութեամբ « Ամիր Հասանայ, որդւոյ Իաչէ, որդւոյ Ամիր Հասանայ, որդւոյ Պռօշայ ». եւ զատ յայլոց ` աղաչէ յիշել. « Պարոն Լոյսն եւ զաստուածապարգեւ  զաւակն իւր զդեռաբոյս ծաղիկն եւ զգեղեցկատեսիլ  մանուկն  զՄիրմիրն, զի արասցէ Տէր ընդ երկայն աւուրս անսասան եւ անսայթաք կենօք ի վերայ երկրի »: Կարեւոր եւս յիշատակս յայտնեն յետագայ բանքս, որովք աղաչէ « յիշել զհոգեւոր ծնողսն մեր ` զՄեծ Տիկին եւ զՄարթա, զՆիւսթի, զՀովնդեղն զեղբայրն մեր ըզԳրիգորէս եւ զամուսին իւր զՄամախաթուն  եւ զծնողըս իւրեանց. եւ զմարմնաւոր ծնողսն մեր, եւ զարեամբ ներկեալ եղբայրն մեր Զուատն, որ տարաժամ հասակի սպանաւ յանօրինաց եւ խառնեցաւ ընդ մարտիրոսացն »: Գրիգորէսի եւ կնոջն նկարեալ է պատկեր հանդէպ պատկերի Տիրամօրն, որոց նկարիչ իցէ թերեւս ներքոյ - գրեալն Յովհան. բայց զարդարող գրոցն է Թորոս Տարոնացի Ծաղկող, որոյ տեսցի պատճէն մի ( Թիւ 42), ի բնագրին կարմրադեղով գծեալ: Երիցագոյն քան զվերոյիշեալսդ ` Ոսկան ոմն վարդապետ յամի  1304 ընդօրինակելով աւետարան մի « ի վանս Գլաձոր Ս. Ստեփանոսին, ասէ զժամանակն « ի դաստիարակութեան Հայոց Դպրոցի ` Եսայի վարդապետին »:

Ի հոյլս յօգնաթիւ աշակերտաց Եսայեայ ` զատ ի վերոյ յիշելոցդ են եւ Խաչատուր Կեչառեցի, ծանօթ վասն սրբագրութեանց Պատմութեան Աղեքսանդրի եւ  յաւելեալ Բա  րառնութեանց ի նոյն, զոր եւ երկասիրեալ ի Հռովմ, եւ զարդարեալ զմատեանն « ոսկով եւ անօրինակաւ եւ ոտանաւորով … բերեալ ի Հայս պարգեւս ` մեծ վարդապետին եւ քաջ վարպետին ( իմոյ ) Եսայեայս ընծայէ. - Մխիթար Յաղմնացի (1314): Ներսէս Սասնեցի (1320), Յովհաննէս Սսեցի, Կիրակոս Եզնկացի (1317), Մատթէոս եպիսկոպոս Դավրիժու (1331), Յովհաննէս Որոտնեցի ` գերահռչակեալն յետ Եսայեայ եւ յաջորդ նորին, եւ այլն: - Որպէս զիարդ եղեւ կատարած կենաց Եսայեայ եւ այլ եւս դէպք, ոչ գտի գրեալ առանձինն, այլ անշուշտ գտցի ի յիշատակարանի ուրեք գրոց. բայց վասն այնքան յաճախ գովութեանց առնն եւ տեղւոյն ( զորմէ կարօտիմք կարեւոր դիտելեաց ) արժան համարեցաւ հիւսել զյիշատակքս, հանդերձ իսկական ձեւօք ինչ մատենից գրելոց ի վարժարանի նորին: Ընդ նմին ըղձալի էր մեզ գիտել ո՞Դաւիթն այն էր զուգապատիւ մեծին այնորիկ վարդապետի ` յիշեցեալ ի Կիւրղէ կամ Կերիոնէ ումեմնէ սպասաւորէ բանի, որ եւ կոչէ իսկ զնա. « միշտ յիշելին մեր Րաբունապետ « Դաւիթ ». եւ նոյն ինքն Դաւիթ ի գիրս ուրեք գրէ. « Նուաստս ի շարս Ուսուցչապետաց Դաւիթ, շնորհեցի զսուրբ աւետարան »` Ս. Աստուածածնին, եւ առաջնորդի սուրբ Անապատին ` Մկրտչին ` հոգեւոր որդեկին իմոյ. Քրիստոս Աստուած շնորհաւոր առնէ »: - Ի միաբանական թղթի զոր առաջնորդութեամբ Ստեփանոսի Օրբելեանց եպիսկոպոսի Սիւնեաց ` գրեցին վարդապետք եւ եպիսկոպոսունք արեւելեայց առ Գրիգոր Անաւարզեցի կաթողիկոս, ստորագրէ Դաւիթս այս յետ Եսայեայ, այսպէս. « Ես Դաւիթ նուաստ ոգի քարոզ բանի եւ Վարդապետ Հայաստանս եկեղեցւոյ (), համախոհ եւ միաբան եմ », եւ այլն: Առ սոյն Դաւիթ կամ ի սոյն Դաւթէ գտանեմ գրեալ թուղթ իմն երկար չափական բանիւ, եւ գովեստ վարդապետին մեծի.

… « Ի խորս իջեր անհասական

Վասըն գանձուն անյայտնական,

Ի վեր բերող անսաթյական,

Խրթնեացն յայտնող եւ վիպասան,

Թուով զակունս երկոտասան

Եւ զմարգարիտս անհասական

Ամբարեալ ես ի շտեմարան,

Ո ~ վ գերահրաշ վաճառական.

Ներանձնական վերնոյն կայան

Ներհուն իմաստից կրթական,

Ո ~ վ ներամիտ հոմերական

Եւ ներշրջանակ անհասական …

Այդ առաւօտ արեգական,

Վըճիտ լուսովն արփիական,

Մերժիչ խաւարի ես մըթութեան,

Եւ լուսատու ազգի մարդկան.

Սուրբ եւ մաքուր հայր սրբազան,

Պարծանք բարուց րետորական,

Յեզեր անհաս ւ անյաղթական

Անհուն բանից քերթողական: …

Արի եւ քաջ հայր պատուական

Պուետիկոս աստուածաբան.

Տէր վարդապետ այր հրաշազան,

Պատմող բանին անհունական: …

Յամենագով սուրբ մենարան

Որ Գլաձոր կոչի անուամբ,

Անդ ` ուր կայ գանձ անապական

Կարապետին սուրբ գերեզման,

Կաս ի սպասու առ սուրբ տապան

Եւ յաջորդես նորին պայման,

Մեծ աթոռոյդ արհիական

Քաջ Րաբունիդ եղեր արժան:

Տէր Վարդապետ հայր պատուական,

Նամակս առ քեզ աղերսական.

Զքեզ հարցանեմք ամենեքեան,

Քո սուրբ ուխտիւքըդ միաբան: …

Սուրբ րաբունի աստուածաբան,

Սակաւ նամակս քեզ արմազան.

Թէ զմեզ հարցման առնես արժան,

Ձեր աղօթիւքդ կամք ի կենդան »: …

Ամենայն յիշողք վանացս Գլաձորոյ ` վկայեն զի եկեղեցին նուիրեալ էր եւ կոչէր յանուն Ս. Ստեփանոսի կամ Ս. Նախավկայի. եւ զատ յայնմանէ թուի մատուռն մի լինել յանուն Ս. Նշանի, զոր յիշատակագիրն յամի

1314 կոչէ « կենսակիր եւ աստուածաբարձ  սուրբ Նշանիս, որ է ճշմարիտ  է կենաց փայտէն »: Նոյն գրիչ իբրեւ սրբազան իմն յնշէ եւ « զԳամբարան սուրբ վարդապետին Ներսէսի », զվարժապետին Եսայեայ: Իսկ ի վերոյգրեալ ոտանաւորն բանի ` յիշի սուրբ Գերեզման Կարապետին, զոր եւ արժան է համարել մեծի Սրբոյ Մկրտչին Քրիստոսի քան այլոյ ուրուք ` հանգոյն դամբարանի Ներսեսի  վարդապետի: - Չէ ինձ յայտ որպիսութիւն շինուածոց եւ գրից վանացն. միայն զի ' ի բանից առաջնոյն եւ ի լռութենէ յետնոյ ` երեւի ի զանխուլ ուրեք ջրաբուղխ վայրի լինել եւ ' ի բարձու, եւ ի հարկէ ցուրտ ի ձմերունի, յոր ակնարկէ ռամկաբար եւ աղուաբար տաղաչափելով ( յիշատակագիրն այն 1314 ամի ) Մխիթար Եզնկայեցի.

        « Որք ընթերցմամբ  հպիք ի սա.

        Եւ հանդիպիք գանձու սորա,

        Տե ' ս թէ քանի ' աշխատեցայ

        Ես Մխիթար գրիչ սորա:

        Թուղթըս անկոկ ու գրիչ չկայ:

        Աւուրքըս ցուրտ ու պարզկայ.

        Չարտախս բարձր ու կրակ չկայ:

        Դոներս չոր ու սպաս չկայ.

        Եւ այս Գլաձորն ո՞վ գիտենայ:

        Ես յոյժ նեղած ու ճար չկայ.

        Գիրքս յերկար ու եզր չկայ

        Եւ ես պանդուխտ, ու վեղար չկայ.

        Ինձ հատուցումն յիշման արա

        Վասըն փցուն գրի սորա »:

Յայլում արձակ յիշատակարանի, որոյ է պատճէնն ( Թիւ 42), տայ ծանօթս զանձնէ եւ զվարդապետէն իւրոյ Գրիգորիսէ, այլ եւ զճարտար ծաղկողէ գրոցն ` զԹորոսէ Տարօնացւոյ. առաջնոյն է իսկագիր յիշատակարան բանի ( Թիւ 41), իսկ երկրորդին նշմար մի ծաղկողութեան աւագիկ կայ ի ներքոյ գրածոյն Մխիթարայ, ուր ի լուսանցսն թերեւս յանդիման  առնէ զսա ինքն կամ զվարդապետ  նորին զԳրիգորիս ` աղօթական ձեւով եւ կնկաւոր: Սորին Թորոսի թուի եւ զարդանկար ճակատ թղթոց Ն. Շնորհալւոյ ( Թիւ 40), ընդ այլոց գործոց հաւաքագրեալ Սարգսի ուրումն, որ ասէ զինքն համբակ եւ բանի սպասաւոր:

Նշանաւոր քան զսա էր աստ ի Գլաձոր ` միւս Մխիթար նախայիշեալ ( յէջ 131) Սասնեցին կամ Կերմանեցին, երբեմն աշակերտեալ Ներսիսի Մշեցւոյ, եւ ապա Եսայեայ, ( զոր կոչէ ընտրեալ Վարդապետ ), ընդ ուսումնակցին իւրոյ եւ սիրելւոյ Յովհաննու Արճիշեցւոյ Ոսպնակեր կոչեցելոյ. որոց առեալ զգաւազան վարդապետութեան յԵսայեայ ` դարձան յերկիր իւրեանց եւ ի վանս Մեծոփայ: Բայց մինչ դեռ ի Գլաձոր էին, նստելով երբեմն ի մարմնաւոր սեղանի, որպէս պատմէ ինքն Մխիթար ( յետ 30 ամի դիպացն ), վիճէին վասն ջրախառնութեան ի խորհրդեան պատարագի, նորա մեղադրելով զխառնողսն, եւ սորա պաշտպան կալով պահողաց իւրաքանչիւր աւանդութեանց. եւ ի նմին գիշերի ասէ տեսեալ զերազն, զոր յիշեն եւ Յայսմաւուրք ( փեբր. 11), եւ ինքն յաւելու, եթէ « Կարգաւ առաջի նորա ( Ոսպնակերին ) պատմեցի ` ըստ ճշմարտութեան օրինակի. վկայութեամբ գիտողին Աստուծոյ, զի ճշմարիտ է զոր ասեմս »: - Սիրող կամ սովոր թուի Մխիթար երազապատում լինել. զի եւ մերձ ի վախճան կենացն ` բազում տեսիլս անրջականս պատմէր, ըստ վկայութեան գրչի միոյ վարուց նորին, որ է Մկրտիչ Մեծոփեցի ծանօթ Թովմայի պատմչի:

Այլ մեք յաւարտ բանի ծանօթութեանց որ զվանաց Գայլեձորոյ եւ զբարեբանեալ հեղինակէ նորին Եսայեայ, յուշ եւ յանձն առնեմք միւսանգամ բանասիրաց ` զարժանիսն քննութեանց. նախ, զկայս եւ զգիրս տեղւոյն, զմնացուած շինուածոցն, եւ մանաւանդ զարձանագրութեանց եկեղեցեացն եւ զգերեզմանացն. որովք մարթ է ընդարձակել կամ յերկարել զյիշատակ վայրացն եւ զանձանց, որ ` ըստ նախահաւաքեալ մերս ծանօթութեան ` ամփոփոի կենօք չափ մեծի վարդապետին. եւ յետ նորա թերեւս միակ յիշատակ իցէ անծանօթ մեզ Թուղթ մի Յակովբայ Բ կաթողիկոսի, զորմէ ասէ Մխիթար Ապարանեցի. « Զոր եւ զմի նամակն այժմ ունիմք առ մեզ, այսինքն զգրեալն առ աշակերտս Եսայի վարդապետին ի Գայլաձորն »: Երկրորդ փափագելի  խնդիր է այլոց եւս գրոց Եսայեայ եւ վանակցաց  նորին եւ աշակերտաց, առ ի վերայ հասանել, եթէ զի՞նչ եւ որքան շնորհք էին նորա եւ տեղւոյն, որովք  այնքան դրուատեցաւ եւ հռչակեցաւ Վարժարանն այն եւ Վարդապետարան Երկրորդն  Աթենք, որպէս թէ եւ ոչ մի այլ տեղի ուսման կամ վանք ի համօրէն ի Հայս, եւ ոչ իսկ սուղ ինչ յետ այնր գերահռչակեալն Տաթեւ, եւ շահատակ նորին Գրիգոր: Ըղձալի եւս է դիտել զառանձին կենցաղ վարուց Նշեցւոյն, առ կենօքն իսկ (1325) կոչեցելոյ « Սուրբ եւ երիցս երանեալ առն Աստուծոյ Եսայիաս րաբունապետի »: