Սիսական

78. ՇԱՂԱՏ. ՇԱՂԱՏՈՅ Վ. ՍԻՒՆԻ Վ.

Հուպ ի բերան Արագլի գետակի ընդունի գետն յաջմէ կողմանէն, որ է յարեւելից ` վտակս երկուս կամ երիս, որոց մի է անշուշտ Ապարանից գետ, ընդ հարկատուս եկեղեցւոյ թուեալ ի հին Ցուցակին, զի նշանակի առ երի անուան գահանիստ քաղաքաւանին, որ է Շաղատ. եւ կայ սա ի միջի վտակացն, կիսով մղոնաւ ի հարաւոյ գետոյն, եւ մղոնաւ յԱնգեղակոթէ ` որ ի ձախմէ գետոյն, եւ կիսով փարսախաւ յԵլ. Հր. Շոքարայ. այլ այժմեանս գեօղ ` թէ եւ ոչ փոքր ` սակաւ մի հեռացեալ է ընդ հարաւ ի բուն ի հին ոստանէ սիգապանծ տերանցն Սիւնեաց, որոց քաղաքական իմն խորագիտութեամբ ընտրեալ է զայս վայր ` յարեւմտեան միջին սահմանածայրի ընդարձակ աշխարհին իւրեանց, մերձ յաշխարհն Վասպուրականի եւ յԱյրարատ. եւ ըստ պերճութեան իւրեանց յարդարեալ եւ ամրացուցեալ էր զքաղաքաւանն, ուր մեծափառ ապարանք իւրեանց եւ հայրապետանոցն հռչակաւոր: Ոչ է յայտ յորոյ անուն եւ երբ այսպէս կոչեցաւ գահս Սիւնեաց. յիշի զառաջինն յետ կիսոյ Դ դարու ի դէպս Անդովկայ նահապետի հաւուն Վասակայ, որ իբրեւ զքաջայանդուգն գործեաց գործ ` ի Տիզբոն, յաւարի առնըլով զմայրաքաղաք Արեաց պետութեան, եւ զիւր աշխարհն ոչ կամելով տալ յաւար վրէժխնդրութեան գոռ արքային Շապհոյ, հրամայեաց ամենեցուն աղարտել զիւրեանց արարս եւ փախչել եւ թաքչել յո ' եւ դէպ. եւ « Բազմութիւն ամենայն գաւառացն Սիւնեաց ժողով արարեալ եկեղեցեացն պատուիրանաց կտակարանաց, եւ սրբոց խնչից ոսկւոյ եւ արծաթոյ անթիւ, եւ նշխարաց սրբոց պատուական եւ սուրբ մարտիրոսաց, հաւաքեցին զամենայնն ի Շաղատոյ եկեղեցին քարկոփ գմբեթաւոր. ոմանք յորմս եկեղեցւոյն պատուհանս գործեալ երկաթով զքարկոփ եկեղեցին, դնէին զիւրաքանչիւր սուրբս ի ներքս յորմս եկեղեցւոյն, եւ ոմանք ի ներքոյ եկեղեցւոյն ընդ բեմաւն դարանս գործեալ քարկոփս ` լցին, եւ ոմանք ի միջի եկեղեցւոյն, եւ ոմանք ի ներքոյ եկեղեցւոյն արկեղօք ի վայր իջեալ. եւ համբուրէին լալով եւ արտասուելով զիւրաքանչիւր զխաչս եւ զսուրբ վկայիցն զնշխարս եւզկտակարանս սուրբ աւետարանաց, մարգարէից եւ առաքելոց, յանձն արարեալ սրբոյ եկեղեցւոյն Ս. Ստեփաննոսի. եւ զութ որ խնդրուածոց ցայգաապաշտօն արարեալ ի նմին եկեղեցւոջն ամենայն Սիւնեաց, եւ կունձամբ թաղեալ բազմութեանն եւ հողաբլուր արարեալ ի վերայ սուրբ եկեղեցւոյն Շաղատայ, որ է ի Ծղուկս գաւառի. փախուցեալ ցրուեցան ընդ ամենայն երկիր … « Հասեալ զօրն անաստուած պարսկական ի Ծղուկս գաւառի Շաղատ գիւղաքաղաք, եւ անցեալ յեկեղեցաբլուրն ` ընդ որով սուրբ եկեղեցին թաղեալ էր, իմացեալ թէ ընդ բլրովն լինի ինչ ի ներքոյ ` չարիմաց եւ չարահնար ազգն Պարսից. եւ ոմանք ի պարսկական պայիկացն ի վեր յեկեղեցաբլուրն ելեալ, եւ յանկարծօրէն թնդիւն որոտման եւ շարժումն եղեւ. եւ յեկեղեցաբլրէն արտաքս ձգեալք վերելեակքն Պարսից ` սատակեցան. եւ աթաշխոդայինքն պարսկական գնդովն իւրեանց ի փախուստ դառնային ի սաստիկ յահի եղանելով »: Յետ ամաց քսանեւհնգից աւելի կամ պակաս, առեալ Բաբկայ զհայրենի իշխանութիւնն ` հաւանութեամբ նորին Շապհոյ, եւ յայց ելեալ աշխարհի իւրոյ, « ապալերկ ի մարդոյ եւ յանասնոյ եւ հիմնախիլ արարեալ զգեղեցկայարմար աւանս շինից, գիւղից եւ ագարակաց … անցեալ ի գաւառն Ծղկաց հասանէ յաւանն ի շինանիստ Շաղատայ, եւ ելանէ յարեւելից կողմանէ ի հանդիպոյ բլուր մի », եւ անտի յեկեղեցաբլուրն, ուր ` սքանչելեօք իմն տեսլեան եղջերուի եւ անուշահոտ բուրման ` իրազգաց լեալ ` հրամայէ « բազմութեանն պեղել զհող բլրին. եւ տեսին ի ներքոյ եկեղեցի քարկոփ չքնաղաշէն, որ ոչ ուրեք էր այնպիսի հրաշաճարտար շինուած. գմբէթն եւ խորանքն չորեքկուսի, մի յարկ մի տանիք, եւ ոչ ուրոյն ուրոյն որպէս եւ այլ գաղատոսաշէն եկեղեցիք. եւ բացեալ զդրունս սրբոյ եկեղեցւոյն Նախավկային Ստեփանոսի, եւ տեսին բազմահոյլ բազում խաչս ոսկիս եւ արծաթիս, եւ այլ սպասս ամենայն եկեղեցեացն Սիւնեաց իւրաքանչիւր գրով գիւղաքաղաքացն. եւ նշխարք սուրբ եւ պատուական մարտիրոսացն անհամար, անթիւ, որ յորմն եկեղեցւոյն մնաց: Եւ ( եղեւ ) յայտնութիւն եւ գիւտ սրբոյ եկեղեցւոյն Շաղատոյ ի Հոռի ամսոյ որ օր մի էր ամսոյն ». որ եւ տօն տարեկանի կարգեցաւ. եւ ի լինել բժշկութեանց ` զարմացեալ ` « հաւատացին եւ մկրտեցան Գոր եւ Գազան երկու եղբարք ` հանդերձ պարսկական բազմութեամբ գնդիւն իւրեանց, որ եկեալ էին ի Պարսից զհետ Բաբկայ Սիւնեաց Տեառն. ( որոյ ) վիճակ արկեալ … քաջարի արիացելոյն, քաջամարտիկն Գազանայ ` հասանէ վիճակաւ գիւղաքաղաքն Շաղատայ հանդերձ սուրբ եկեղեցեաւն, որ յայնմ ժամանակի Մայր եկեղեցեաց  անուանէին: Եւ Բաբիկ Սիւնեաց տէր ` վանական կացոյց եւ սպասաւոր  զընտրեալն  Տիրոտ, հաւատարիմ  սուրբ եւ ներանձնաւոր  քահանայ … սքանչելագործ »: Յիշին յըսքանչելիսն  եւ « Թաղք մի Շաղատայ ի լերինն ծովուն յեզըր ծովակի միոջ », զորոյ գորտոց զձայնս լռեցուցանէ  զբազում աւուրս, եւ դարձեալ  հրամայեալ լուծանէ զլռութիւնն: Ոչ նշանակի արդ ծով կամ լճակ մերձ ի Շաղատ, այլ կղզիացեալ երկիր ի միջի գետոյն եւ այլոց երկուց գետակաց, որ թերեւս յայնժամ ծովացեալ էր ջրով: Յայլ ինչ սքանչելագործութեան նորին յիշի « Խոռքն  Անծնատու, որ է յարեւմտից կոյս եկեղեցւոյն ` իբրեւ քարընկէց մի ». եւ յայլում, զի « Գետոյ միոյ յայնմ կողմանէ էր ջրաղացք մի, եւ երանելին Տիրոտ ի գետավարարսն հանապազ զնշան խաչին արարեալ անցանէր ընդ գետն աներկեղաբար … Եւ վախճանեալ Սրբոյն ` եղաւ ի գիր յարեւելից կողմանէ սրբոյ եկեղեցւոյն. որ եւ բազում այցելութիւնք  լինին ի սուրբ գերեզմանէ նորա ` հիւանդաց: Եւ կանանց ոչ հրամայեցաւ ի նմանէ ` ի բուրբ եկեղեցին մտանել, եւ ոչ դարձեալ կանամբի քահանայի սպասաւորութիւն առնել սրբութեան տեղւոյն. եւ այսու կարգաւորութեամբ կրօնիւք եկաց սուրբ եկեղեցին Շաղատայ մինչեւ յամս. 300.. Դարձեալ յետ բազում ժամանակաց … յանկարծակի շարժումն եղեւ անուշահոտ բուրմամբ. եւ յարեւելից կուսէ խորանին յեկեղեցւոջն աղիւսաձեւ քար վազեաց յորմոյն. եւ զյատակն եկեղեցւոյն էառ ի վերայ բեմին. եւ ( եկեղեցապահ Յովհաննու ) քահանային ելեալ ի բեմն մեծաւ երկիւղիւ. տեսանէր պատուհան մի բարձր, եւ ի ներքո բազում նշխարք Սրբոց, գրով իւրաքանչիւր անուանք եդեալ ի կողոփս, լի անուշահոտ  ցանկալի  բուրմամբ. եւ փոյթ ընդ փոյթ ընթացեալ պատմեաց աստուածապահ Տեառն Խոսրովայ ` որ էր ի զարմից Դազանայ … Եւ հրամայեաց նոյն քարիւն աղիւսաքրտարով ծածկել զտեղի հանգստարանի սրբոյն »: Այս դէպք լինին ի կէս Ղ դարու, քանզի պատմի զկնի այսր հակառակութիւն լինել վասն նախագահութեան երիցանց  եկեղեցեացն, եւ Խոսրովու ` որ տ զարմից Գազանին ` առաջի առնել Ատրներսեհի Սիւնեաց Տեառն զվճիռ Բարկայ ` վասն նախաթոռութեան երիցանցա Շաղատայ, եւ վերստին զնոյն հաստատեալ կարգ. յորում ի ժամանակի եւ վարդապետութեան նախագահութիւն տուաւ Գէորգեայ Շաղատայ վարդապետի. յայնժամ այլոց եւս եկեղեցեաց մերձաւոր գիւղաւանից դասակարգք սահմանեցան. ( այսինքն, յետ Շաղատայ լինել Բ ` Շաքէ, Գ ` Աղիտու, Դ ` Մորենի, Ե ` Ոյծ: ) - Ի տալ Բաբկայ զՇաղատ եկամուտ պարսկին ` թուի ինքն այլուր հաստատեալ զգահ տէրութեան Սիւնեաց, եւ զհին ոստանն պայազատեալ սերնդոց Գազանի. յորոց յետ Խոսրովուդ յիշեցելոյ ի կէս Ը դարու, թուի յելս Թ ին Արտաւազդ Շաղատնեցի. յետ որոյ ոչ եւս յիշի գեօղաւանս այս. այլ զի տեղի էր անուանի եւ ճոխ միանգամայն եւ հզօր, յայտ է եւ յասպատակէ Աւարանշանն Սեւադայի, որ յամի 727 յետ ապականելոյ զերկիրն ` մտեալ ամրանայր « ի բերդատեղն աւանին Շաղատու ». այլ Վասակ տէրն Սիւնեաց օգնութեամբ Բաբանայ պարսկի հալածեաց զնա: -

Զատ յաւանէն Շաղատայ ` թուէ հին Ցուցակն եւ զՇաղատոյ վանք, որ եւ հարկէր եկեղեցւոյն 6 բեռն կամ չափ. թուի թէ նոյն էր եւ Սիւնի վանքն ( եթէ չէր սա ի Սիսիան ), զոր ընդ նախադասս կարգէ պատմիչն, զի այսպիսի ընդհանուր տոհմական անուն վայելէ այնմ վանաց ` որ առ երի գահանիստ տեղւոյն կայցէ. երաշխաւորեն այսմ եւ բանք պատմչին, ոչ միայն վասն հնութեանն, զի ասէ յառաջ քան զհայ թուականն շինեալ « ի մեծ բարեպաշտուհւոյն Վարազդխտոյ Սիւնեաց Տիկնոջէ. .  յանուն սրբոյ Լուսաւորչին », այլ զի « եւ առաջի ջանացն ի մէջ քաղցրահայեաց մէյդանին ` դնեն իշխանքն տուն արքունի եւ ապարանք իշխանանիստ, եւ յամենայն աւուր, ասեն, գային ի ժամ պատարագին »: Նշանաւոր էր եւ եկեղեցին ճարտարապետութեամբ, « չքնաղ եւ նորակերտ ձեւով կանգնեալ, գմբեթայարկ խորան երկնանման »: Բայց ի պատմութեան չիք այլ յիշատակ վանացս, բաց յառաջնորդէ միոյ նորին յամի 854, այն է « Սիմէոն ` Շաղատոյ վանական », որ ընդ այլոց ` ձեռն արկ ի պարգեւագիր Փիլիպէի Տեառն Սիւնեաց ` տալոյ զգիւղն Տաթեւոյ յեպիսկոպոսն գաւառին: - Յետ հազարամեայ մոռացութեան անուան տեղւոյս ի գիրս, յայտնեցաւ ի գալստեան գաղթականին Հայոց ի կողմանց Խոյի այսր, յամի 1829, իբրեւ տանց երեսնից, առ որս իջեւանեալ ագաւ Եղիա Սմիտհ Ամերիկացի քարոզիչ ( ի 6 - 7 նոյեմբերի, 1830) գիշերս երկու, մինչչեւ էր նոցա կանգնեալ եկեղեցի, բայց ունէին երէց մի. այլ ոչ ինչ յիշէ զշինէ կամ զաւերոյ տեղւոյն, բայց միայն զի տունքն չէին որպէս զայլոց կողմանց Գարապաղի ` ստորերկրեայք, այլ կանգունք յերեսս գետնի, վասն որոյ եւ յոյժ ցրտինք յայնմ եղանակի, որպէս զի եւ թոնրիւ ջեռուցեալ զսենեակն, հազիւ աստիճան մի քան զկէտ սառուցին վերացաւ սնդիկն. յոր սակս եւ փութացաւ քարոզիչն ընդ այգն երկուշաբթին անցանել ընդ կապանն ( Արագլի լերին ), քան զոր ոչ շատ ինչ ցած էր Շաղատ, եւ իջանել ի ջերմագոյն հովիտս Նախճաւան գաւառի. « քանի՜ զուարթագին էին ( ասէ ) առաջին ճառագայթք արեգականն, մինչ ցրտացեալ եւ բրտացեալք դժուարաքայլէաք ի վերայ ձիւնապատեալ թխորակ լերանցն »: