Սիսական

79. ԱՆԳԵՂԱԿՈԹ. ՇԱՔԷ. ԲՌՆԱԿՈԹ. ԳԱՐԱԳԻԼԻՍԷ

Հանդէպ Շաղատայ յայնկոյս գետակին ( յարեւելակողմն ) սակաւուք հեռի նշանակի ( ի Ռուսաց աշխարհացուցի ) Պալեաք ? անուն գեօղ մի, որ է անշուշտ Բլեկացն երկրորդ Ցուցակին Սիւնեաց. ոչ յիշի ի պատմութեան, եւ ոչ գիտեմ զայժմու հանգամանսն, այլ երեւի շէն եւ ոչ ամայի: - Ի հանդիպոյ սորա ի հիւսիսոյ կուսէ եւ յահեկէ մեծի գետոյն ( Պազարչայ ) իբրեւ կիսով մղոնաւ հեռի եւ մղոնաւ չափ ի Շաղատայ կայ միւս եւս մեծ գեօղ: Անկեղակոթ, որ յԱյլախ վիճակի գրի ի հին Ցուցակին. յայտ է շէն եւ ընդարձակ լինել եւ ունել եկեղեցի, այլովն ամենայնիւ անյայտ ինձ, զի բազմագումար էին տուրք նորա ըստ երկրորդ Ցուցակին (10, 500 ապասի ) քան զամենայն գեօղից Սիսիանու, բաց ի Բռնակոթէ: Ըստ յիշատակարանի աւետարանի միոյ գրելոյ ի կէս ԺԵ դարու, եկեղեցին կոչի Ս. Սարգիս, ուր Ստեփանոս եպիսկոպոս դնէ զգիրսն, առ Շմաւոնի րաբունապետին, եւ շէնն կոչի գիւղաքաղաք Անգեղակութ: Յայլում յիշատակարանի Աղօթագրոց Նարեկացւոյն, գրիչն  Մաթոս երէց, յամի 1431, նոյնպէս  գիւղաքաղաք եւ Անկեղակոյտ  կոչէ զտեղին, իսկ զեկեղեցին Ս. Լուսաւորիչ, այլ եւ Ս. Թագաւոր ( Սիմովն ): Յետ սակաւ ժամանակի, յամի 1459, Գրիգոր ոմն « Անգեղակոյդեցի ծիւր եւ ծերացեալ », որպէս գրէ ինքն որդի Թեոդորոսի եւ Սիմիկին, եւ եղբայր Շաշիկի եւ Կուլիկի ( քեռ ), գաղթեալ գոլով ի Ճաւախէդ, ընդօրինակէր աւետարան մի ի Կիկէթ, ողբալով զհարուածս երկրին ի Ջհանշահէ, մանաւանդ զմայր իւր, զորոյ « իբրեւ զԱկովիկ ` հատեցին ասէ, զերկու ձեռն, յարիւն թաւալեցուցին »:

Յելս կոյս ԺԷ դարու տանուտէր Անկեղակոթի էր Մէլիք Շաֆռազ, առ որ ժողովեցան 9 կամ 10 տանուտեարք մոտաւոր աւանաց, թելադրութեամբ բազմահնար  ազգասիրի կամ բաղդախնդրի Իսրայէլի Որի անուանելոյ, ի զարմէ Պռոշեանց, յամի 1699, ի խորհուրդ հնարից ազատութեան յայլազգեաց  բռնութենէ, եւ վերականգնելոյ զտէրութիւն Հայոց, որպէս եւ յառաջ քան զքսան խորհեցեալ էր, եւ յայի սակս դեգերեալ  Որեայ ի դրունս կայսեր Գերմանիոյ եւ կայսրընտիր  Պալտինեան ի Տիւսսէլտորֆ, յանկուցեալ  զսա ի կամս  իւրեանց, եւ գրեալ երկարօրէն  զիրացս ( ի 29 ապրիլի ) առ քահանայապետն  Իննովկենտ ԺԲ, առաքեցին  ի ձեռըն նորին Իսրա յելի. որոյ յածեալ այլ եւս ամս յԵւրոպա, շահելով եւ զհաճութիւն մեծին Պետրոսի, դեսպան ի նմանէ առաքեցաւ առ շահն Պարսից,  այլ քաղաքական աղմուկք Եւրոպիոյ խափանեցին զգործն յուսադրեալ, ի Իսրայէլ + յԱժտէրխան բարի համբաւով: - Յանցելում դարու ( ԺԸ ) Յովասափ եպիսկոպոս  շինէ աստ կամ նորոգէ եկեղեցի: Այժմեան եկեղեցին կոչի Ս. Ստեփաննոս, ըստ Արարատ Օրագրի.

Ի Հր. Շաղատայ առ նովին գետակաւ կայ մղոնաւ եւ աւելի հեռի ` Մեզրե գեօղ  Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ:

- Չորիւք  մղոնօք կամ աւելի յելից Անկեղակոթի, յայնըմ կողմանէ ( յահեկէն ) խառնի ի Պազար գետակն Եաղլի-սիւնեի նռանակեալ, սակաւուք ի վերոյ քան ըզխառնուրդսն  է մի ի գլխաւոր գեօղից Այլախայ ` Շաքէ, թերեւս եւ բնաւիցն, զի յետ Շաղատայ նախակարքէ, թերեւս եւ բնաւիցն, զի յետ Շաղատայ  նախակարգեցան երիցունք սորա յաթոռակալութեան, որպէս ի վեր անդր ցուցաւ. զատ ի գեղջէն կարգի ի Ցուցակի հարկատուաց եւ Շաքէոյ վանք. այլ ոչ յիշի ի պատմըչէն, ոչ ի թիւս վանորէից Սիւնեաց եւ ոչ յայլ դէպս. անծանօթ են ինձ արդ եւ այժմու վիճակ գեղջն մնացուած վանացն ` եթէ գուցէ: Թաթարք  բնակեն այժմ ի գեղջն, առ որս ագաւ Ռատտէ ի գիշերի 25 յունիսի, 1890: - Երկու մղոնաւ  բացագոյն  յելից Շաքէոյ կայ Գզըլճա բերդատեղի, եւ բացագոյն եւս ի սմա ընդ արեւելս ` ի ստորոտս լերանց սահմանորդաց Աղահէճոյ ` հանգրուանն Քիւմիւր անուն, թերեւս Գոմեր Ծղկոյ, որ մի ի վերջին գեօղից նորին է ըստ հին Ցուցակին: Ի սորա եւս յելից Հր. կայ ա ' յլ հանգրուան Գիւմրա ? գրեալ, մերձագոյն ի լերինս:

Երկու մղոնաւ ի Հր. բերանոյ գետակին Շաքէոյ ( Եաղլը-սիւնէի ) յաջմէ կողմանէ անկանի ի գետն վտակ մի փոքր, առ որով կայ Բռնակոթ, գիւղ հին եւ մեծ հանդերձ Ս. Գրիգոր եկեղեցեաւ, ոչ գիտեմ հին եթէ շինեալ ի Յովասափայ եպիսկոպոսէ յ ' ԺԸ դարու: Յերկրորդ  Ցուցակի հարկաց Տաթեւոյ ` բազմատուր քան զամենայն գեօղս Սիսիանու նշանակեալ է սա: Ի սկիզբն  դարուս էին աստ մէլիքն զոր յիշեցաք վերագոյնդ ` շինողք կարաւանատանց Արագլի լերին եւ կամրջոյն, որ իցէ թերեւս մերձաւորն ի բերան գետառուիս, առ որով կայ Բռնակոթ, ի վերայ Պազարչայ գետոյ, յերի Գարագիլիսէ գեղջ: Ճանապարհորդ ոմն ազգային յամի 1884 տունս 200 հաշուէր ի Բռնակոթ, յորոց 60 ազատք ի հարկէ. ի նորումս կառուցաւ վարժատուն ի գեղջս, առատաձեռն սատարութեամբ Կարապետի Մելիք Թանկեան, որոյ նախնեաց եւս բազում պիտանի ձեռակերտք են ի կողմանքս, կամուրջք եւ կարաւանատունք:

- Վերոյիշեալ քարոզիչն ամերիկացի էանց առ գիւղիւս ` յերթալն ի Սիսիանէ ի Շաղատ (6 նոյեմբ. 1830): Գեօղ մեծ է Գարագիլիսէ  ( Սեաւ եկեղեցի ), այսպէս կոչեցեալ վասն գունոյ քարանց հին եկեղեցւոյն, յորմէ եւ հնութիւն գեղջն գուշակի, որոյ անուն թէ եւ նոր թուիցի թուրքարէն կոչմամբ, այլ գտանին անդստին յ ' ԺԳ դարէ այսպիսի կոչմունք յայլ եւ այլ կողմանս աշխարհիս մերոյ, ի ժամանակէ անտի աշխարհակալութեան Թուրքաց եւ Թաթարաց. եւ այս իսկ գեօղ Գարագիլիսէ ` յիշատակի ի Սահմանագրի ուրեք Կիրակոսիկ  եւ Բնունիք գիւղից, յամի 1291 որպէս տեսցի փոքր մի ի ստորեւ: Բնակիչքն են 70 տուն Հայք, 40 տուն Թուրք: Եկեղեցին յանուն Ս. Յովհաննու, հին է, եւ յարտաքին որմն արձանագրեալ կայ ( եթէ այլուստ  բերեալ ) վէմ 1017 թուականաւ Քրիստոսի: Գայ եւ քանդակ արեգակնային  ժամացուցի յիշատակաւս.

ԹՎ.  ՆԿԶ. Սմբատ որդի Աշոտոյ Սիւնեաց իշխանաց իշխան. Յաղաւթս յիշեցէք.

+ Զգրող ժամացոյցիս յիշեցէք. Ես Գրիգոր գրեցի:

Է առ երի եւ դպրոց փոքր, որոյ տախտակափակ երդիք ` նորանշան  կամ անսովոր յայս կողմանս երեւեցան  Ռատտէի, յանցանելն  ընդ այն (28 յուն. 1890), յիշէ նա եւ առ գետեզերբն  ոչ սակաւ ջրաղացս  ընդ միով յարկաւ ի միջի ուռենեաց եւ կաղամախեաց  եւ ոչ այլ ազգ ծառոյ:

Բացագոյն ընդ կողմն Կորէսի կան աւերակք հին իջեվանի առ Եետի պուլագ ( Եօթն վտակք ) անուանեալ, տեղւոջ, զի աղբերք եօթն բղխեն առ տեղեաւն, եւ ոչ շատ հեռի լճակք եւս են, մերձ յԻւչթեփլեր լերինս: