1844

21.               

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Հռոմ

Վենետիկ, 10 Յունվ [ ար ] 1844

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Զծրարեալս ի սմա գիր շնորհեսցես տալ առ Միքայէլ, իբրեւ յանգէտս հարցեալ թէ գրե՞ալ իցէ ինձ գիր պատասխանւոյ, եւ քաղցրացուսցես նմա զարուեստն յորդորմամբ մտադիր լինելոյ, եթէ ոչ թուին նմա տաղտուկ յորդորակքդ։

Զանցից Հ [ օր ] Թոմայի լուեալ իսկ ես կարծեմ որ ինչ լսելոյ արժան իցէ. խորհրդակից լինիմ սիրելւոյդ, որպէս եւ դուդ ինքնին, չխոտորել ի խրատուց եւ ի շաւղաց Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Եդուարդայ, զոր եւ առնեսդ քաջիկ որպէս վկայէ սիրտ իմ։ Վիճակ յորում կասդ այժմիկ՝ կարեւոր եւ մեծագունի եւս խոհեմութեան պիտոյանայ, քան որ յառաջն, եւ անկեղծ քոյդ երկիւղածութիւն յուսացուցանէ զիս՝ հլութեան եւ հասարակասիրութեան օրինակ եւ առաջնորդ զքեզ ընծայել հանապազ եւ ինձ եւ յետնոց կրսերագունից։

Ի վերայ ջերմ ողջունիցս յաւե՛լ աղաչեմ եւ զշնորհակալիս առ սիրեցեալ եւ Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] մեր Եդուարդ, վասն յանձն առելոյ սրտագին ջանիցն ի տեղեկանալ եւ ի ծանուցանել մեզ զ Միքայէլէ։

Ի տօնի Ս. Անտոնի երեքեան սարկաւագունք մեր Օգոստ [ ինոս ], Համ [ազասպ] եւ Տիմոթ [ էոս ] [1] քահանայասցին՝ Տեառն յաջողելով։ Երկոքին Եղբարքն Ստեփան եւ Պօղոս Գարայեան կամին դառնալ յաշխարհ, որպէս լսեմ։ Զլրոց Զմիւռնիոյ կարծեմ թէ յայլուստ առնուցուս տեղեկութիւն։

Մատո ՛ զհամբոյրս իմ յաջ Դիտապետիդ, եւ զողջոյնս առ Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Արսէն, եւ առ հոգաբարձուս եղբօր իմոյ. եւ զիս յանձնեալ առ Աստուած եւ ի սէր քո, կալ միշտ Քեզ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ Եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մարգարեան
Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

Յ. Գ. Չըֆըտըն քո, մերս Ե [ ղբայր ] Ստեփան, որ ահա ահա ի գրելս իսկ զայս՝ շափխայ [2] ի գլուխ եւ ձեռն ի ծնօտի զմ ու րուսն քորելով՝ կայ առաջի իմ, բազում ողջունիւ յանձն առնէ խախամիդ ուտել անյագութեամբ զոտսն սրբազանս, որպէս զի ի գալստեան քում յետ բազում ամաց, տեսցէ զքեզ գիրուկ եւ պարարտ։ Ողջոյն բազում է եւ յեղբարց մերոց։

22.               

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Հռոմ

Անթուական [ նախքան Ապրիլ 1844 ]

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Մի՛ այդպէս, մի՛ ասեր ի սրտի քում զինէն՝ թէ մոռացայ զգութ եւ զխնդիր քո. սակաւիկ ինչ յուլութիւն, եւ յ ոլով պարապմունք, եւ բազմակնճիռն գործոց վարանք ունէին զձեռս իմ. այլ սիրտ իմ ընդ լուր անուանդ անդէն թնդայր։

Ծանի ՛ ր վասն հարցմանդ զիմոյ առ Քեզ գրութեանս բարեկամական խրատաբանութեամբ, թերեւս շուտափոյթ գրութեամբ անհարթ եւ անոճ յարմարեցի զբանս եւ կասկած եւ յոյզ տարապարտ զարթուցի ի քում սրտիդ. ներեա եւ մի՛ խիթար. չգիտեմ բնաւ եւ ոչ իսկ լուայ թէ որպէս Քո քաղաքավարեալ իցէ ընդ Չամչեանն, կամ զի՞նչ նորա զքէն խօսեցեալ. այլ զի խոհեմութիւն Քեզ առաջի առնէի, զայս ունէի դիտումն. զի Դու արդ թէպէտ եւ ընդ զգաստ եւ աչալուրջ հոգաբարձութեամբ, ի հաւասարակցութենէ եղբայրութեան մերում անջատեալ կաս, որոց եւ զգուշութիւնք առ իրեարս՝ ոչ բերեն զկերպարանս խրատուց եւ ուղղութեան պտուղ նոյնպէս արդիւնաւորեն. դարձեալ համարէի, զի ի բազում գործս եւ ի խօսս միայնակ գտանելով քո՝ հարկաւ առաւել խոհեմութիւն պահանջէիր քան ի վանս, ուր ընդ արտաքինսն չիք կենցաղավարութիւն. եւ խոհեմութիւն առաւել ասելով՝ ոչ զայն կամիմ ասել թէ կարօտիցիս նովաւ, այլ զի ի վար արկանել պարտիս։

Բայց իմ ծանուցեալ ի բանիցդ եւ յառաջին վարուցդ, զի երկիւղածութեամբ յամենայնի զվերակացուացն կամս քննես եւ կատարես, ուրախ եմ, եւ անհոգ եղ է ց եթէ ի նմին յարանայցես, եւ վասն իմ զնոյն մաղթեսցես յԱստուծոյ։

Չներէ այս պատեհ եւ զլրոց գրել առ Քեզ, այն զի եւ զայլոցն գրեալս առ Մեծաւորսդ կարծեմ լսես. բայց ես անձկաւ մնամ լսել զվարուց Միքայելի. եւ եթէ ներեցեր իմոց դանդաղանացս ի գրութիւն, հապա զերագութեան օրինակ Դու տուր աստէն պատասխանեաւդ, եւ ողջ լեր։

Մատո՛ զհամբոյր եւ զողջոյնս իմ առ Գերապ [ատիւ] Դիտապետդ, առ Վ [երապատուեալ] Հ [ այր ] Եդուարդ, առ Վ [երապատուեալ] Հ [ այր ] Արսէն եւ առ Միքայէլ եւ առ դաստիարակս նորին. ընկալ եւ դու զնոյնս

յԵղբօրէ քումմէ
Հ [օր] Ղեւոնդեայ

23.      

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Հռոմ

Վենետիկ, 1 Ապրիլ ի 1844

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Շնորհապարտ եմ ջանիցդ եւ սիրոյդ եւ երագութեանդ. անմարթ էր ինձ չտխրել ընդ գնացս եղբօր իմոյ, այլ հարկ էր լսել, վասն որոյ դարձեալ շնորհս ունիմ, զի ծանուցեր։ Արդ գրեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Եդուարդ զնմանէ, եթէ կամիս եւ դու Եղբայր մ ի եւ սիրելի, ծանո ՛ ինձ զկարծիս քո, թէ յուսալի՞ իցէ ուղղութիւն Միքայելի այսր ի Վենետիկ, եթէ գտցուք նմա տեղի ինչ դիպան, թէ մի ՛ վայրապար արկցուք զմեզ ընդ հոգովք եւ ընդ բեռամբք։ Տես ինձ զհանդիպումնս, զի ի նմին աւուր յորում զՔոյդ առ գիր եւ ի Կ. Պօլսոյ, յորում նոյնպէս եւ առաւել յուսահատական բանք. եւ ցաւ մեծ եղեւ ինձ, զի ուր զհոգւոյն են բանք անզգայ լինել կամ սակաւիմաց հնար ոչ է։ Բայց միայն յոյս մեր ի Տէր, եւ խարիսխ յուսոյ մերոյ լիցի Մարիամ։

Երեկն, որ Ծաղկազարդ էր, գնացեալ մատուցի զողջոյնս քո առ ուղղեալսն, եւ զհամբոյր առ Վ[երապատուեալ] Հայր մեր, որ եւ պատուիրելով պատուիրեաց ինձ զիւր ողջոյնսն հայրենական սիրովն առ Քեզ փոխադարձ առաքել. նոյնպէս եւ Եղբարք մեր եւ Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Ռափայէլ հանդերձ Ե [ ղբայր ] Ստեփանէիւ։ Գրեցից Քեզ պարապով եւ այլ ինչ յետ Զատկին. եւ Դու եթէ ընդ արտաքին լրոցդ եւ զՔէ ՞ ն գրեսցես, իմա զպարապմանցդ, խնդամիտ առնես զիս։

Մատո ՛ յինէն առ Գեր[ ապատիւ ] Դիտապետդ զյարգութիւն, զողջոյն եւ զհամբոյրս իմ, եւ առ ինձ զօրհնութիւն նորա։ Ողջունեսջիր եւ զհոգաբարձուս եղբօրն իմոյ զքահանայսն եւ զաշխարհիկսն. ապա եւ զնա ինքն զ Միքայէլ, եւ եթէ պատշաճ վարկանիս, հեռուստ որսայցես ի բերանոյ նորա զկամսն՝ թէ կամիցի՞ լինել առ իս եւ յորդորիլ յուսումն. եւ դու սիրեցեալ Եղբայր ո՛ղջ լեր, եւ ո՛ղջ լեր յամայր Յարութեամբ Քրիստոսի Յիսուսի։

խ[ոնարհ] ծ[առայ] Հ[այր] Ղեւոնդ Մարգարեան
Կ ր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

24.               

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Հռոմ

Վենետիկ, 18 Մայիս 1844

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր իմ,

Քանզի մերձ առ գահն ներողութեան շրջիս, աներկբայ յուսամ շնորհել ինձ զվնաս յապաղանացս ի գրութիւն եւ ի պատասխանիս թղթոցդ։ Մինչչեւ զյետինդ ընկալեալ զգիր գրեցի ես առ եղբայրն իմ երէց հրաժարել ի Միքայելէ, եւ խնդամ, զի յառաջ քան զպատասխանի նորին աճապարեալ են դարձուցանել զկրսերն առ նա. բարձաւ հոգ ոչ թեթեւ ի սրտէ իմմէ, այլ թերեւս ոչ ի սպառ ։

Խնդրեալ էիր յինէն եւ լուրս լսել, ահաւասիկ որ ինչ ինձ ի յուշ գան զկնի յետին գրութեան իմոյ առ քեզ, զոր թերեւս եւ լուեալ իցես յայլոց, սակայն ներեսցես կրկնութեանս, բայց ես ի կարճառօտն բերայց ։

Ընդ Զենոբայ յ 9 Ապրիլի ուղեւորեցաւ ի Պօլիս Ե[ղբայր] Պօղոսն Քարայեան. իսկ եղբայր նորա Ստեփան մահուտն [3] նորընծայացեալ կոչեցաւ Աստուածատուր [4] ։ Վասն չորից փիլոնաւոր սանիցդ վիճակս արկեալ՝ մին որ է Երեմիա ՝ ի բաց անկաւ յուխտէն եւ այժմ ի կարգի եղբարց կայ ի Պատաւեան [5] վարժարանի. իսկ այլք ուխտեցին։ Ուսանողք նորին վարժարանի յ 8 Մայիսի շոգենաւու առաքեցան ի Թրեստ ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Եսայեայ [6], որ եւ ամբարձեալ զնոսա յառագաստաւոր նաւ ի նմին աւուր, ի վաղիւ անդր ինքն դարձաւ այսր. երկոքին միայն մնան ի Թրեստ, զի շոգենաւու ունին գնալ ի Պօլիս ըստ խնդրոյ ծնողաց նոցին. իսկ մի ոմն ի նոցանէ Պ[արոն] Ոսկեան եդաւ ի մերս վարժարան ուսանել զնկարչութեան արուեստ, յոր փոյթ եւ բերումն մեծ ունի. եւ Շահբազեանն որ ի Մուրատեան դպրոցին կայր, խառնեցաւ արդ ի մերս ։

Ի 27 Ապրիլի [7] ինձ վիճակեցաւ ներբողել զ Մխիթար, եւ ոչ սակաւ հաճութիւն ցուցին ընդ ճառն։ Ի նմին աւուր ողջոյն հրաժարական տուեալ Վ[երապատուեալ] ՀՀ. [Հարք] Սարգիս եւ Յո[վ]հաննէս չոգան ի Պատուա, անտի ի Լոնտոն եւ ի Փարէզ ուղեւորել. այլ դէպք անակնկալք եւ փոքր հիւանդութիւնք յապաղեցուցին զնոսա մինչեւ յօրս այս, ակն ունիմք ի մօտոյ զչու նոցա լսել ։

Ի Վեննայէ վասն դատաստանին լուրք՝ յաջողագոյնք են, զի ի դրանէն օսմանեանց նեղեալ Աւստրիացւոյն ջանայ ի Լոնտոն ձգել զդատն եւ զիջանիլ ի յամառութենէն ։

Մուրատեանն վարժարան, որպէս տեսեր, պարապեալ կայ. իսկ մերս լցեալ առատանայ. 18 աշակերտք են արդ բաց յ Ոսկեանէն, եւ յաշնայնի ակն ունիմք, զի լինիցին 30. վասն որոյ Դու այժմէն սկիզբն արա աղօթիցդ զօրացուցանել զմեզ եւ զգօնացուցանել զմերայինս, իմա՛ զվարժելիսն առ ի մէնջ ։

Զ Պեքսայ եպիսկոպոսէ անշուշտ գրէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ։ Ի քաղաքիս շինութիւն եւ խաղաղութիւն է։ Հայաստանաչուք մեր արդ ելեալ ի Զմիւռնիոյ դեգերին, որպէս կարծեմք, ի քաղաքանին Փոքուն Ասիոյ։ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստեփան [8] ի մօտոյ ունի գնալ ի Լուքքայ [9] ի խնդրոյ դքսի [10] տեղւոյն, զի ուսուսցէ նմա զհայկական խօսս ։

Ողջոյն բազում է քեզ յողջունելոցն առ ի քէն. ընդ որս եւ ես համբուրիւ ողջունեմ զԳերապ [ատիւ] Դիտապետդ եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Եդուարդ, շնորհս ունելով զնմանէ, զի մտերմաբար գրեաց ինձ զ Միքայելէ, եւ ակն ունիմ տակաւին տեսանել զնոսա այսր ի սմին ամի։ Ողջ լինել քեզ ըղձայ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ Եղբայր քո
Հ [այր] Ղեւոնդ Մարգ[արեան]

25.               

* Միքայէլ Մարգարեանին - Կ. Պոլիս

19 Յուլիս 184 4, Վենետիկ - Ռափ [ այէլեան ] Վարժ [ արան]

Սիրելի Եղբայր իմ Միքայէլ,

Ինչպէս որ Դանիէլ Աղային խոստացայ անցածներս, ահա հիմա յ կըրնամ հ րամանքիդ թղթին պատասխանել, բայց թղթէդ աւելի իմ փափագս է որ կուզէ հետդ խօսիլ. սակայն դու լաւ գիտես իմ փափագս որ ուրիշ բան չէ, բայց թէ ան սէրը՝ որով ամէնքը քու լաւութիւնդ կը փափագին։ Մեծ եղբօրմէս լսեցի որ բաւական սորվեր ես իտալերէն լեզուն եւ դեղագործութիւն. աս օրերս ալ վարպետդ Պ [արոն] Յովսէփ Սէֆէրեան ու Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Արսէն [11] վերակեցուդ ( sic ) Հռոմէն Վենետիկ եկան, որոնցմէ իմացայ որ (ինչպէս որ կը կարծէի ալ) թէ սորվածներէդ շատ աւելի ալ կըրնաս սորվիլ եղեր, ուրախացայ՝ որ Աստուած քեզի այնչափ խելք ու յաջողութիւն տըւեր է. անոր համար աղաչելով կըսեմ Քեզի, սիրելի Միքայէլ, նայէ որ նախ առողջութիւնդ վտանգի մէջ չի դնես, երկրորդ՝ Աստուծոյ տուած մտքի պարգեւը՝ անգործ չի թողուս, կամ փուճ բանի չի խարճես. երբոր մտածես թէ քու վրադ հոգ ունեցողները քեզմէ շահ մը չունին, հապա միայն քու օգտիդ համար սրտերնին կը մաշեցընեն, կիմանաս լաւ անոնց սէրը ու գութը ու քու պարտքդ։ Աս ալ կաղաչեմ Քեզի, որ թէ ինծի եւ թէ Քեզի կը դպչի, որ ջանաս մեր տանը պատիւը պահելու, մանաւանդ թէ աւելցընելու. չէ թէ միայն ուրիշներուն շինածը չի քակես, հապա աւրըւած բան մըն ալ ըլլայ նէ՝ դուն նորոգելու շինելու պարտըկան ես։

Սիրելի եղբայր, ասոն[ք] խրատ մի՛ սեպեր, հապա յիշելիք մը, կամ թէ եղբօրդ սրտին ունեցած փափագը. ու նայէ որ զիս մխիթարես վրադ բարի վկայութիւններ լսել տալով։

Պ [արոն] Յովսէփը շատ սիրով յանձնեց որ զքեզ բարեւեմ. բայց խոստացեր ես եղեր իրեն գիր գրելու, կը սպասէ, չի մոռնաս ատ մարդավարութեան պարտքը ընելու. այսպէս Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Արսէնն ալ իր տաք սրտովը բարեւ կընէ քեզի, մի՛ մոռնար քեզի համար ըրած հոգը ու աշխատութիւնը։

Շատ սիրով բարեւ ըրէ Դանիէլ աղային եւ մէկալ եղբայրներուս ու քուրերուս. ու երբոր գիր գրելու ըլլաս՝ իմացուր ինծի անոնց ի՞նչպէս ըլլալը։ Նոյեմզար ու Մարիամ տուտուներուն, Հարոյիս եւ թէյզէիս, Պ [արոն] Վիջէնին, Մաղաքիա Աղային բարեւ զուրցէ, այսպէս զիս ամէն հարցընողներուն. մասնաւորապէս Զեմպերեկճեան Վ [ երապատուեալ ] Հ [ օր ] Միքայէլին թէ որ տեսնալու ըլլաս, ու ալ մասնաւոր բարեւ իմ սիրելի Պ [արոն] Սերոբէիս, թող յիշէ իր առջի խոստմունքները եւ իմ գրածներս։ Ողջ կեցիր Աստուծոյ շնորհքովը։

խ[ոնարհ] ծ[առայ] Քու Եղբայրդ
Հ [այր] Ղեւոնդ Մարգարեան [12]

26.               

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Հռոմ

Վենետիկ, 21 Նոյեմբեր 1844

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր իմ,

Ցորչափ Գերապատիւ եւ անձկալի հիւրք մեր նժդեհակիցք քո, ընդ մեզ էին՝ կարծէի իմն եւ զՍիրեցեալդ ի միասին տեսանել. եւ լուեալ զՔէն գոհութիւն, յոյժ խնդամ Եղբայր. ոչ կարեմ անկարեկիր լինել միայնութեանդ, այլ եւ ոչ փոքր մխիթարութ եա ն տեսանեմ Քեզ զընկերակցութիւն այդպիսեաց քաղցրաբարոյ անձանց, որք թուին քան զպարտսն առաւելուլ ի գորով մտերմութեան։ Լուայ ի Տէր Սիմոնէ եւ զփութաջան վաստակս քո համբերատար երկայնմտութեամբ, եւ մաղթեմ յարանալ եւ յառաջել Քեզ ի նմին։

Զինէն, Եղբայր, զի՞նչ ասացից, ըստ քաջողջութեան մարմնոյ խնամօք Տեառն, չունիմ ինչ պակաս. այլ ըստ ներքին մարդոյն կարօտ վերնոյն շնորհաց եւ եղբայրասէր աղօթից։ Լուար ապաքէն, զի Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Եղիշէ [13] էած մեզ եւ այլ երկոտասանս յաշակերտութիւն, որով երկու դասատունք են մեզ եւ երկու դասատուք, յորոց մին այժմ է Պ[ատուական] Հ [ այր ] Մանուէլ [14]. յիշեա եւ զսոսա յաղօթս առ Աստուած։

Տեառն յաջողութեամբ յաւուր տօնի սուրբ Յղութեան Կուսին ուխտելոց են աշակերտեալքն քեզ հնգեքին նորընծայք. եւ յետ սակաւ աւուրց զսարկաւագութեան աշտիճան առնուն երկու կրսերքն վարժարանեայց Ե [ ղբար ] ք Օգսենտ եւ Բառնաբաս, եւ ի Ծննդեան աւուր՝ քահանայանան, որպէս յուսամք։ Ուսանողք մեր մանունք են, եւ եթէ ոչ առաքեսցէ Տէր հասակաւորս, զրկեսցուք զամս ինչ ի վանական հանդիսից։

Աղաչեմ զՔեզ յանձնել զիս յաղօթս եւ յաստուածաձիր օրհնութիւնս Գերապ[ ատիւ ] Դիտապետիդ, եւ ի քաղցր սէր անմոռաց սիրելւոյ եւ վերապատուեալ Հօրն իմ Եդուարդայ [15] ։ Ողջոյն տուր եւ Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Արսենի եւ Պ [արոն] Յովսեփայ, եւ ծանուսցես նոցա, զի ցարդ ոչինչ ոչ լուայ զ Միքայելէ, բայց ես դարձեալ շնորհս ունիմ զայնքան խնամոց եւ վաստակոց նոցա ի վերայ եղբօրն իմ անարժան գտելոյ այնպիսեաց բարեգութ սրտից։ Ծանո՛ դարձեալ առ Պ[արոն] Յովսէփ, զի ցարդ չեմ ընկալեալ լուր յ Օրանէ, եւ ոչ գիտեմ զի՞ եղեւ Մաւրիցոյն ՝ փայտոտնեայ թերափիմայցն [16] Պ[արոն] Յովսեփայ. բայց ես զ Սէֆէրն իմ միշտ կամ յիշեմ, կամ սիրեմ կամ յաջողութեանցն փափագեմ։ Ողջունեսջիք եւ զ S. Carlo ։ Եւ դու Եղբայր իմ Սիրեցեալ, ողջ լեր համբուրիւ սիրոյ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ Եղբօր քո
Հ[օր] Ղեւոնդեայ Մարգ[արեան]
Կ[րօնաւոր] Մ[խիթարեան]

[Յ. Գ. ] Հին Չըֆըտըն քո յոյժ ողջունէ զքեզ։ Ներեա ոսկեցօղ փոշւոյս [17] ։