1851

130.               

Հայր Ներսէս Վրդ. Սարգիսեանին [1] - Տրապիզոն

Վենետիկ, 8 Յունուար 1851

Սիրեցեա՜լ Գլուխ, անձկալի եղբայր,

Ու՞ր ես, յո՞վ դեգերիս, զի՞ւ զբաղեալ կաս, յի՞մ պարապիս, ուրանօ՞ր գտցէ զքեզ նամակս այս, եթէ հասցէ միայն ողջամբ. եւ եթէ եհաս՝ աղաչեմ ձայն արա, տուր պատասխանի, մի՛ թողուր զքեզ անծանօթ մեզ:

Լուաք ի թղթոյ Պ[ատուական] եղբօր մերոյ Հ [օր ] Դիոնիսեայ եթէ անցեալ ընդ Կարին դէմ դնես ի Բաղէշ, եւ կարծեմ թէ երթաս յերկիրն Զըրըգանու, եւ գուցէ արդ անդէն է միջի հնացեալ մատենիցն ցանկացելոց զնոր զիմ պիտակս ընթեռնուս: Յաջողեսցէ քեզ Տէր, ոգին Մխիթարաց եւ աստղն Հայկայ։ Ո ՜հ, փութա՛ փութա՛ եղբայր գանձել զանմահական նշխարս նախնեացն մերոց աւանդից, զի յաչաղկոտք յարուցեալ են ընդդէմ մեր եւ քո, հնարեն եւ զքեզ յետս դարձուցանել փութով քան զոր մեքս կամէաք՝ ի Հայաստան հայրենեաց. անդուլ եւ անհնարին են ի ժամանակիս յայսմիկ զմեօք ամբաստանութիւնք ի հակառակորդաց անտի, որոց Տէր տացէ շնորհս եւ մեզ զնոյն եւ զյաւելուածն համբերութեամբ հանդերձ։

Ընկալաք զվերջին մասն ուղեւորութեանց քոց ի Տարօն եւ ի Վասպուրական, եւ լափլէզ ընթերցաք եւ յոյժ սխրացաք եւ ճմլեցաք յիշատակօք Հայկայ բերդին [2] եւ պէսպէս աւանդից եւ յիշատակաց հին վանորէից. աւա՜ղ, զի հակիրճ միայն էին։ Բազում ուրեք յիշես զհին կոնդակս վանաց, եւ չտաս ցոյցս անտի. զ Աղթամարայն միայն գաղափարեալ եւ առաքեալ էիր, զոր եւ ընկալեալ պահեմք. ասա՛, աղաչեմք, զայլսն զի՞ արարեր, առ քե՞զ ունիցիս գաղափարեալ, թէ զբնագի՞րսն յաջողեցար ի ձեռս բերել։

Թէպէտ եւ տարաժամ է ասել, այլ զի աղաչէր զիս հարազատն իմ Սերովբէ հնախոյզ, ասացից. ընդ Վարդիհեր անցեալ է քո եւ զկիսակործան եկեղեցի նորա նկարագրեալ. մի ոմն ի միաբանից վանացն մինչ դեռ շէն էր տեղին, 10 ամօք յառաջ, առաւել կամ նուազ, որ առաջնորդ կացեալ է Քութայիսայ ընկալեալ զուղղափառ հաւատս, ինք հայրենեօք Բասենցի, յասպատակել քրդաց ի Կաղզուան ՝ ընդ առաջնորդի վանացն Վարդիհերայ արկղ մի հնագիր մատենից տարեալ ծածկեալ է ի գմբէթ եկեղեցւոյն, եւ ցարդ ասէ անշուշտ անդ մնան, զի բարձեալ է եւ սանդուխք մտից անդր:

Ասացից եւ ես սմին նման, թէպէտ եւ անօգուտ եւ այս, ի բաժնին Պարսից ի քարայրն կամ բերդ Մակուայ, հրաշակերտ բնութեան, խուն ինչ եւ արուեստի. բազում ականաւոր ճանապարհորդք ժամանակիս գնացեալ են ի գեօղն կամ յաւան Մակուայ ՝ եւ ոչ ումեք հնար եղեալ մտանել ի քարայրն բերդաւոր, զի բազում նախանձու զգուշանան չթողուլ օտարականի մտանել անդր, եւ չասեն ինչ թէ զինչ ի նմին կայցէ. բայց մի ոմն ի ճանապարհորդացն ասէ լի լինել զներքին կողմն արձանագրութեամբ, ոչ գիտեմ ո՞րպէս ստուգել: Իսկ Մխիթար Ապարանցի, ոչինչ առաւել քան զ440 ամօք հնագոյն քան զմեզ, վկայէ առ իւրովք ժամանակօք լի լինել զքարայրն կամ զբերդն՝ ձեռագիր մատենիւք երկաթագրովք եւ գրչագրովք, եւ 50 լիտր մատեանս ի Սսայ միայն անդր ասէ բերեալ, եւ թէ հինգ ազգ պատմութեանց վարուց Լուսաւորչայ գտանին անդր, այլովքն հանդերձ։ Թուի ինձ թէ ցարդ պահիցին անդր մատեանքդ, եւ այլ ինչ ցանկալիք, վասն այնորիկ ոչ թողուն ումեք մտանել։ Մարթ է եւ քեզ տեղեկանալ եթէ հանդիպիցիս եկաց ոմանց ի կողմանց այտի։

Պրոսէ [3] Գաղղիացի ի յիշատակարանս Պետրպուրկեան ճեմարանին յիշէ զերթ քո յ Անի յընդօրինակութիւն արձանագրութեանց. յետ քո գնացեալ է ի նոյն խնդիր եւ ռուս մի եւ այլք, եւ գաղափարեալ է նոցա զարաբացի արձանագրութիւնս. այլ եւ վէմ մի արձանաւ հանեալ տարեալ ի նոյն ճեմարան յառաջ քան զերթ քո։

Շիրմազանեանն [4] Տփղիսեցի թղթակից եւ բարեկամ Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Գաբրիէլի [5], առաքեալ է ի Կ. Պօլիս զօրինակ Սեբէոսի պատմչի Հերակլեայ կայսեր, չեւ եւս ընկալաք, ընդ նմին եւ զմասն մի բառարանին Շահրիմանեանց, որ կարծեմ բժշկական բառարան է [6] ։ Ընկալայ եւ ես տեղեկութիւն զնոյն պատմչէ եւ զվերջին էջ բանից նորա, ի ձեռն եղբօր Տէր Պօղոսի։

Յանցելում Սեպտեմբեր ամսեան ուղեկից եղէ Վեհիս մերոյ ի Հռովմ, եւ ամսօրեայ կացեալ դարձայ ես, մնալով Վեհին ցարդ անդր։ Անդ առ Անտովնեան Հարս կամ Լիբանանեանս, տեսի զանուանի աւետարան նոցա երկաթագիր գրեալ ի ՆԺԶ [967]. այլ զի ի հակիրճ յիշատակարանին ուրեք գրի ՆԺԶ [967] թուականութեան, առանց ասելոյ Հայոց, եւ այլուր գրի « թագաւորելոյ Քրիստոսի ՆԺԶ [967], որպէս ինձ թուի վրիպակաւ եւ անմտադրութեամբ, նոքա համարին զբուն թուականն Քրիստոսի 416, եւ ասեն սակաւ ամօք զկնի գիւտի հայերէն տառից գրեալ զմատեանն. ոչ ժամանեցի մանրագոյնս քննել. բայց օտար էր այսու ի մերոցն՝ զի պատկերքն հայկականք էին իսպառ եւ ոչ գոյր ի նմա ձեռն յունական:

Գտի առ նոսա եւ պատուական մատեան մի գրեալ ի վերջ ԺԳ. դարու, ճարտար գրչութիւն, բովանդակն զհաւատոյ խնդրոց թուղթս, եւ բազում ինչ նոր եւ ցանկալի ի նմա, յորոց զոմանս գաղափարեցի եւ զայլսն այլք գաղափարեն այժմ. յորս էին նախ թուղթք Պրոկղեայ եւ Ակակայ Մելիտին[եցւոյ] առ Սահակ եւ Մեսրովպ, եւ պատասխանիք սոցա առ նոսա, Մովսիսի Խորենացւոյ եպիսկոպոսի յաղագս երկո՞ւս թէ մի բնութիւն ասել. Բաբգէնի կաթողիկոսի թուղթ առ Ասորի քրիստոնեայս ի Պարսս, եւ այլոց հայրապետաց ի Զ. դարու եւ յԷ, յորս գոն եւ անուանք ցարդ անյիշատակ եպիսկոպոսաց եւ իշխանաց՝ այլովք հանդերձ. եւ Նարեկացւոյն թուղթ մի զԹոնդրակեցեաց, թուղթն Խաչկայ Կաթողիկոսի, եւն եւն ։

Զմէնջ գիտել թէ ցանկաս, նորութիւն այս է, զի չորեքին հարք մեր Վ[երապատուեալ] ՀՀ. [Հարք] Անանիա, Եղիշէ, Աբրահամ եւ Ղուկաս Հռովմայ հրամանաւ, այլ ի Պօլսոյ նախագահէն գրգռեալ, կոչեցան ի վանս. Հ[այր] Աբրահամ այժմ ի Ռափ[այէլեան] վարժարանիս կայ տեսուչ մանկանցն, եւ ես ընդ նմին, մինչեւ դարձցի Վեհս ի Հռովմայ. կամին եւ զքեզ եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստեփան դարձուցանել ի վանս: Զվարժ[արան] Ռափ[այէլեան փոխադրեցաք յայլ պալատ յանուանեալն Զենոբիոյ [7], գեղեցիկ եւ քաջայարմար եւ պարտիզաւոր. 15 աշակերտք են արդ այսր, եւ յամարայնի կամ յաշնան ակն ունիմք եւ այլ դաս մի համբակաց տալ բերել, ընդ որս լիցին եւ տրապիզոնեցիք։ Լի է վարժարանն եւ նորընծայարան. տպագրարանն արդ ընծայէ ի լոյս զմեծ քերականութիւն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Արսէնի [8], զքարոզս երկասիրեալս թարգմանաբար ի հանգուցեալ Հ[այր] Եղիայէ, բառարան գաղ-հայ. եւ այլ ինչ մանունս:

Յորժամ ընդունիս զթուղթս եւ գտանես հնար առաքելոյ՝ մի՛ յապաղեր զպատասխանին եւ գրեա՛ երկար. եւ ընկալեալ զողջոյն յիշելոց Հարցս եւ զայլոցն, գիտեա՛ զիս քո անձկացեալ եղբայր

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

131.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

Վենետ[իկ], 13 Յունուար [18]51

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Երկիցս գրեալ առ Սրբութիւնդ ի 20 եւ ի 29 յետին ամսոյ անցելոյ ամին, երկիցս եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ, եւ Պ[ատուական] Հ[այր] Եւգենիոս եւ մանկտին մի անգամ այլեւ այլ թուականաւ՝ յետ առաջնոյս իմոյ, եւ ոչ զմիոյն ընկալեալ պատասխանի, մերթ ընդ ցաւատանջութիւն Վեհիդ խիթայաք եւ մերթ ընդ բազում հոգս զբաղմանց եւ վշտաց. այլ այժմ կասկածեմք թէ չիցէ եւ ոչ մի յայնքան թղթոց մերոց ժամանեալ ի ձեռս Վեհիդ, չգիտեմք զի՞արդ եւ ո՞րպէս. եւ քանզի զՎեննականաց ինչ բանք էին ի նոսա՝ առաւել եւս տհաճիմք ընդ անկանել թղթոցն այլուր։

Այսօր, ընթերցաւ մեզ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ զգրեալդ Վեհիդ յ՚ութ ամսոյս, խորհել վասն իրաց գնելոյ Երրորդութեան եկեղեցոյն եւ մեծաւորութեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Անտոնիոսի, եւ մինչ դեռ զբանիւքն էաք՝ ահա եհաս եւ յաւուրց հետէ ակն կալեալ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Պետրոս ՝ անագանեալ ուրեք ուրեք յուղւոջ. եւ ի միասին եւս կրկին խօսեցեալ՝ յոյժ հաճեցաք, հաւանեցաք, անձկացաք ոչ միայն ընդ ստացուած եկեղեցւոյն, այլ եւ ընդ փութալ ճեպել ի նոյն. որպէս եւ վաղուց ըղձացեալ էր մեր ընդ այս, գէթ յառանձինն զրուցատրութեան ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու ՝ համամիտս գտանէաք նա եւ ես ի բանիս, եւ գրով եւս առ Սրբութիւնդ ծանուցաք եւ ցարդ յապաղումն ձեռնարկութեան իրացս՝ մեղադրելի եւս իցէ թերեւս ի ժամանակիս՝ յորում վտանգք եւ ոսոխք շուրջ զմեօք պաշարեալք, եւ յաջողութիւն մի յ Իլարոյէ [9] կարկառեալ։ Ի փոյթ իրացն եւ ի ջան՝ անհնար է թղթեկաւս բացատրել՝ ո՞րքան վառեալ իցէ սիրտ մեր, եւ ո՞րքան դժուարութիւնս նշմարեմք միաբանութեանս՝ եթէ վրիպեսցի ի մէնջ առիթս այս. թուի իմն ինձ՝ եթէ ալիք խորաքարշք պարառաբար յարձակին ի վերայ մեր, եւ մեր տեսեալ զեզր ծովափին՝ վասն նսեմութեան եւ ոչ ֆէրահութեան [10] տեղւոյն՝ խոյս ի մազապուրծ ափանցն տալով՝ սիրիցեմք յերկարել զկենսակասկած ծփանս մեր յալիսն դաւաճանս։ Եթէ արծաթ միայն խոչընդոտն լինիցի առ այս, երանելի զմեզ համարիմ, զի առ յետին հարկիս՝ եւ զկէս անձին ի տուր տուեալ՝ զկէսն գնեսցուք։ Գնան այլք ոմանք ընդ ծով եւ ընդ ցամաք, հանգանակեն յափանց հեռաւորաց՝ զորոց թերեւս ոչ երկիցս լուեալ էին զանուն. իսկ մեր թէ երեւեալ յափունս՝ ուր բազում անգամ հնչեցեալ են անուանք՝ եւ վկայականաւ Վեհիդ եւ վայելուչ ծանրութեամբ եւ զգուշութեամբ զպէտս մեր ծանուցանիցեմք՝ կարծեմ ոչ իցէ դժուարին հայթհայթել ինչ. նաեւ բարեկամք մեր ընդ այլակողմանսն զչարեալ՝ գուցէ յօժարագոյնք քան յայլ նուագս՝ հասցեն մեզ ի նպաստ։

Բայց զայսմանէ եւ զմիւսոյ խնդրոյն գրեսցէ կարծեմ առ վաղիւ՝ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ ՝ առ որ հրամայեալ էիք. իսկ ես փութացայ՝ զի ի թղթոյն առ նա գրելոյ հաստատեցայ ի կարծիս թէ չէ Վեհիդ ընկալեալ զՎերոնշանակեալ նամակս մեր, եւ կամեցայ սովին հանգուցանել եւ զՍրբութեանդ միտս եւ զմերս. Քանզի եւ ի ձեռն Գաղղ[իացի] վարժապետին գրեալ էր Վեհիդ առ իս, եւ իմ պատասխանեալ. եւ արդ երկուս եւս եօթնեակս փորձեալ զվարժապետն, թէպէտ փոքր մի անձնդիւր թուի որպէս եւ Վեհդ կասկածէր, կամ մէթոտիք, այլ եւ ոչ այնու ցարդ տժգոհութեան ինչ պատճառս ետ մեզ, եւ մեք եւ նա գոհ եմք զիրերաց, եւ նա զմանկտւոյն յոյժ յոյժ։

Յերկրորդում թղթոյս խնդրեալ էի ի Վեհէդ հարցանել զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա եւ ծանուցանել թէ յետ հաշուին տուելոյ մեզ ի սկիզբն 1849 ամին, քանի՞ տարեկանս վասն ընկալեալ իցէ ի Ճէպէճեանէն եւ յԵրամէն, զի ըստ այնմ ուղղեսցին հաշիւք վարժարանիս եւ անցուսցուք որչափ պարտն է՝ Մխիթարեան դպրոցին ի Պօլիս։

Ի ձեռն երկուց Հարցն Վեննականաց առաքեալ էի զաշխարհաբար Աստուածաշունչն, յանուն Պ[ատուական] Հ[օր] Բառնաբայ վերագրեալ։

Համբուրիւ աջոյ երկոցուն մթրակցացդ [11] եւ ողջունիւ սիրոյ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա եւ առ Պ[ատուական] Հարս ընկերակիցս, կրկին մատչիմք ի համբոյր տիրականիդ երեքկնելով զմաղթանս ամանորայ, հանդերձ Վ[երապատուեալ] Հ. Հ. [Հարբք] Աբրահամու եւ Եւգենիոսիւ եւ աշակերտօք նոցուն, եւ մնամ

Արհիական Տէրութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ Որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

132.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

Վենետ[ իկ], 22 Յունու [ար] [18]51

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Ընկալեալ զերկոսին շնորհեալս Սրբութեանդ ի 13 եւ ի 15 ամսոյս՝ գոհացայ, զի ի դերեւ ելին կասկածք իմ ընդ խոտորել նամականւոյս այլուր. այսուհետեւ անհոգ լիցի եւ Վեհդ իմ, եւ մի՛ ի կարեւոր հոգսն՝ աշխատ լինիցի ոչ կարեւորագունացս պատասխանել. սակայն ոչ կամիմ թէ կարեւորքն արդ սրտատանջ հոգք իցեն եւ ցաւք մարմնոյ:

Ազարեանին բան վասն գաղտ գրոց առ մանկունսն անկանելոց՝ ստոյգ է, եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Պետրոս վկայեաց, զի Հիսարլեանին առեալ է զայնս. արդարեւ բազում զգուշութեան պէտք են վարժապետաց ներքնոց ի վերայ արտաքնոցն՝ որոց ոչ նոյն փոյթ եւ երկիւղ է զմանկանց եւ ոչ նոյն համարձակութիւն առ ի մերժել զանդէպ պահանջմունս մանկտւոյն: Եւ մեք խրատեալք ի մեր փորձոյ՝ զգաստագոյնք լիցուք, թէպէտ եւ յոյժ դժուարին է սանձել զհետաքննութիւն մանկանց յետ վառելոյ ի նոսա ախորժակաց գեղեցիկ դպրութեան, եւ այլոյ իրիք հնագունի դպրութեան՝ որ քաղցրացուցանէ նոցա զընթերցուածս: Ոչ գիտեմ՝ լուեա՞լ իցէ Ազարենի՝ զի եւ իւր ձեռասուն աշակերտք զարգելեալսն ի նմանէ գիրս ընդ մահճօք եւ ի խորշս սենեկաց իւրեանց թագուցանելով՝ ի գիշերի գաղտ ընթեռնուն, որպէս վկայեալ է ինքնին մի ի Հարց իւրոց:

Ակն ունիմ թէ ցարդ առաքեալ իցէք զգիր գործակալութեան վարժարանիս, եւ ազդեալ առաքել զվեցամսեայ վարձսն, զի ամենեւին անդրամ մնացաք, քանզի շինութիւն նորոյ վարժարանիս եւ ծախք ճանապարհի մանկտւոյն եւ վարձք տանց՝ հաւասարեն յայսմ ամի այլոց ամենայն ծախուց վարժարանիս, եւ վասն նորագալի երկրորդի դասուն հարկ է դարձեալ պատրաստել բաժանմամբ սենեակս հինգ կամ վեց. այլ լիցի այս թերեւս յետ ցանկալի գալստեան Վեհիդ: Գիտեմ, զի ծանր թուիցի Հարազատիդ միայնանալն ի Վեհէդ, մանաւանդ յետ մեկնելոյ այտի եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Պետրոսի, այլ ի փոքր մի դիւրել այդր իրացն՝ առաքինութիւն եղբօր ոչ զլասցի անձկակարօտ որդեաց զՀայրն առաւել եւս սիրեցեալ վասն վշտացն զոր պանդխտօրէն կրէ վասն իւրեանց ի դժուարամարտնագոյն ասպարիզի:

Մանկտի վարժարանիս մեծ խնդութեամբ եւ ամօթխած յարգութեամբ ընկալեալ զշնորհ աջոյդ Սրբութեան զօրհնականն եւ զխրատական, մատչին ի խոնարհ համբոյր նմին ընդ վերակացուաց իւրեանց եւ ընդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ Որդւոյդ
Հ[օր] Ղեւոնդեայ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

133.               

* Հայր Անանիա Վրդ. Ճէլալեանին - Հռոմ

Վենետ[իկ], 2 Փետ[րուար] [18]51

Վերապատուեալ Հայր եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Յայտ առնեմ համառօտիւս, զի ընկալայ եւ շնորհակալութեամբ՝ զխնդրեալս պատճէն ելի եւ մտի վարժարանիս Ռափ [այէլեան ] ի Պօլիս:

Վասն Ճէպէճենին ասէք հատուցեալ եղբօրն զվերջին տարեկան, որ ոչ պարտի վերջին լինել, այլ վերջընթեր. զի ցարդ չորիս տարեկանս վճարեալ էր, եւ միւս եւս հատուցեալդ ի Յարութենէ ի Մարտի ամսեան անցելոյ տարւոյն, եւ մնայ միւս եւս պահանջելի, զի զվեց ամ աշակերտեցաւ մանուկն:

Իսկ Երամեանքն եթէ վճարիցեն, որպէս եւ ես ակն ունիմ ի Պ[արոն] Յովսեփայ, ի հարկէ եւ զայն ըստ ժամուն ծանուցանէ վերապատուութիւնդ, զի առ ի վճարել զպահանջդ իւր՝ զերիր մասն պարտի վարժարանս Ռափ [այէլեան ] եւ զերկուս Մուրատեանն. որպէս զի եթէ յ Երամեանցն տրից լցցին պահանջք Վ[երապատուեալ] Հայրութեանդ՝ մնայ վարժարանիս այս պահանջել ի Մուրատեանէն զմասնն. որպէս եւ յանցելոց ամաց այսպիսի պահանջի մնան անպահանջք եւ խառն:

Վասն ծերունւոյ Դիտապետին աղօթողք եմք բարւոյն այցելութեան, եւ վասն այլոցն նմանապէս յաջողութեան եւ յամայր կենդանութեան, ընդ որս եւ բազմավաստակ Վ[երապատուեալ] Հօրդ մաղթեմ կեանս եւ կորով նոյնքան եւս վաստակել եթէ յայս եւ եթէ յայլում անկեան այգւոջ Տեառն, եւ մատուցեալ զսիրալիր ողջոյնս Վ[երապատուեալ] Հարց Աբրահամու եւ Եւգենիոսի, եւ զխոնարհ համբոյր մանկտւոյն, մնամ

Վերապատուեալ Հայրութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ
հոգեկցորդ եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

134.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

Վենետ[իկ], 2 Փետր[ուար] [18]51

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Յետ շնորհելոյդ ի 23 անցելոյն ընկալեալ եւ զոր ի 27 նորին ամսոյ, եւ ի վերայ հասեալ անտի վշտաց եւ հոգոց բազմակիր եւ խնամոտ սրտի Սրբութեանդ ընդ վրիպանքս ի « Բազմավիպին » ՝ ցաւէ ինձ մեծապէս. եւ յուսագին ի քաղցր ներողութիւն Վեհիդ՝ ջանացայց իմովսանն յառաւել զգուշութիւն, թէ եւ ի մտի ունէի միշտ զնոյն եւ սանձակոծէի զգրիչ իմ: Ընդ երկրորդն առաւել խէթ է ինձ, զոր ես յընթեռնուլս բնաւ ոչ յիշեցի թէ յո՛ ձգիցի բանն, եւ ոչ կարծեմ կծանելոյ մտօք գրեալ գրողին, սակայն եւ ոչ այսու արդարասցուք առ ամբաստանողսն մեր:

Իսկ զառաջնոյն՝ զիս ինքն ամբաստան լինիմ. զի արդարեւ որպէս եւ ասէ Սրբութիւնդ ոչ լիով հաճութեամբս տպագրեցի, այլ եւ ակամայ կամօք, որպէս եւ բազում անգամ ասէի յետ տպագրութեանն, այլ ես ինքն եմ գրիչն, թէպէտ եւ ոչ այնչափ երկնչէի յարտաքնոցն բանից, այլ զի նուաստութիւն համարէի ընդ նուաստագոյնսն պայքարել: Եւ պատճառք գրութեանս այս, զի Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Միքայէլ [12] գրեալ էր յօդուած մի սարսափելի եւ յոյժ համարձականախատ, եւ ասէր տպագրել անկասկած, զի Պէռպէռեանն [13] լրբենի ոմն իցէ եւ յայլ նուագս դատափետեալ զքերդուածս Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Արսէնի [14] ՝ չարաչար մեկնաբանելով զիմաստս նորա: Անպատշաճ թուեցաւ տպագրել զբանս նորա, վասն որոյ ես ինքն զայս յարմարեցի, յորում եւ դիտմամբ եդեալ էի թէ ստորագրեալ էր ի ներքոյ գողունի քերդուածոյն Աւետ [իս ] Պեռպ [էռեան ] եւ ոչ թէ զայս գողութիւն արարեալ էր Աւ [ետիս ] Պէռ [պէռեան ] քանզի մարթէր եւ այլոյ յանուն նորա հրատարակել: Արդ ընթերցեալ նորա զբողոքն զայն՝ գրեալ է յ«Արշալուսին Արարատեան» [15] զանձնէն ջատագովութիւն, այլ ոչ ինչ թշնամական, ասելով թէ ինքն գտեալ էր զքերդուածն ի թուղթս վարժապետին իւրոյ Փէշտիմալճոյն [16] յետ մահու նորա, եւ ոչ գիտէր թէ ո՛յր իցէ, վասն որոյ առաքեալ առ հրատարակող «Արշալուսին» պատուիրէր տպագրել առանց անուան, եւ խմբագրող օրագրին որպէս եւ խոստովանի ինքնին՝ համարեալ թէ Աւետեաց իցէ յօրինեալ զայն՝ ոչ անսայ խնդրոյն եւ ստորագրէ զանուն նորա: Լուայ, զի Շիշմանեանն [17] ի Փարիզ եւ այլ ընկերք իւր հանդերձեալ են գրել սաստիկ ընդդէմ Պէռպէռեանին եւ ընթերցեալ զմերս՝ յետս կան. թէպէտ եւ նոքա ազատք են ի գրել՝ այլ գուցէ ի մէնջ դրդեալ ասէին ընթերցողք՝ եթէ կծողագոյնս ինչ գրեալ էր նոցա:

Զայս ոչ յանձին ջատագովութիւն համարձակեցայ առ Վեհդ իմ գրել, այլ առ անկասկածութիւն սրտի, զի գիտասցէ թէ ո՛րպէս զիջեալ իցէ Պէռպէռեանն: Բայց ես իսկ իմ չարեացն պատճառք, զի ազդեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Միքայէլ անդէն իրաւախնդիր լինել ի նմանէ, եւ նմին ինքեան տալ ուղղել զանգիտութիւնն յետս կոչելով ի նմին օրագրի, կամ յանձն առնլով զմեղանս. իսկ նորա փոխանակ այնր « Բազմավիպաւն » կամեցեալ էր վարել զդատ իւր, ընդ որ ստրջացայ եւ մինչչեւ հրատարակեալ զբանն, այլ զի մի՛ իսպառ զանց արարից զխնդրով նորա զոր իմ իսկ դրդեալ էր՝ յեռի զյօդուածն:

Հարցեալ էր Սրբութեանդ յառաջնում թղթի թէ ո՞րպէս ուսուցանիցէ Գաղղ[իացի] վարժապետն. որչափ եսս ցարդ ի վերայ հասի, փոքրի մի վարդապետական է եղանակն կամ մանր կանոնաց քննիչ եւ երկարիչ եւ ջանացող խելամտացուցանել դժուարահասիցն զհամբակս. սակայն եւ այլուստ՝ զիջող է եւ կրկնէ զմեկնութիւնսն, եւ յարմարի մանկական չափու, եւ զոր բանիւ ոչ կարէ իմացուցանել նոցա ի գաղղիացի կամ յիտալացի (թէպէտ արգելումք վարիլ յետնովս) նա ձեռօք եւ ոտիւք եւ որ ինչ առձեռն գայցէ գործեօք եւ մատենիւք կուտակելովք բացատրէ կամ ձեւակերպէ զիմաստն, եւ ջանայ լուրջ եւ զուարթ առնել զմանկտին: Անվրէպ է առ ժամս դասատուութեանց, եւ ի տկարանալ երբեմն Պ[ատուական] Հ [օր ] Եւգինեայ՝ կայր առընթեր մանկտւոյն մինչչեւ մեր ասացեալ նմա: Փոքր մի անհամբեր թուի ի պահանջել ի վատառուացն եւս զոր քաջառուքն, այլ եւ փորձն ուսուսցէ նմա թէ անմարթ է յամենեցուն զնոյն պահանջել, բայց եթէ զյօժարութիւն:

Խոնարհ ողջունիւ գործակցաց եղբարցս եւ Գաղղ[իացի] վարժապետին եւ մանկտւոյն համբուրիւք յաջդ Սրբութեան, մատչիմ եւ ես առ նոյն աղերսարկու եւ օրհնահայց շրթամբք

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

135.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

Վենետ[իկ], 9 Փետր[ուար] [1]851

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Ըստ պատուիրանաց Սրբութեանդ ետու ի վանս զթերթ « Բազմավիպին » սրբագրելոյ, եւ արդ թերեւս եւ ընկալեալ իցէ զնոյն, զոր սակաւ ինչ փոփոխութեամբ ուղղեալ են ի գլուխ Բարսղի հանելով զչգիտութիւնն եւ ոչ ի Ծաւալոցն։

Զթուղթն առաքելի առ Պր. Լուիզ [18] ՝ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ էառ, եւ խոստացաւ ծանուցանել զայնմանէ Վեհիդ։

Սամանճեանն Մկրտիչ [19] գրէ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ թէ Հ ա սուն արգելեալ է զՎեննացւոց պատմութիւնն Լութերի ՝ չվաճառել. եւ Սամանճենին խնդրեալ ի Վեննացւոց՝ ասեն թէ վճարեցաւ եւ չիք օրինակ։ Զպատճառն ոչ իմացաք։

Ոչ ունելով ի ժամուս կարեւոր ինչ ծանուցանել, մնամ խոնարհ յարգութեամբ վերակացուաց եւ ուսանողաց վարժարանիս, եւ համբուրիւ աջոյ

Սրբութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

136.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

Վենետ[իկ], 14 Փետր[ուար] [18]51

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Հեղինակ ծրարելոյ նամակիս P[aulus] Boetticher [20] ի Հալլէ քաղաքէ Սաքսոնեան Բրուսիոյ՝ վաղագոյն նուիրեալ էր վանացս օրինակ մի զտետրակի միոյ գրուածոց իւրոց լեզուաբանական եւ հնագիտական. արդ յանցեալ աւուրս առաքեալ է միւս եւս օրինակ յանուն Վեհիդ, յորում գտաք եւ զնամակս, յորմէ իմացեալ զխնդիր նորա հրամայեսցէ եւ մեզ Սրբութիւնդ զարժանն՝ թէ առաքեսցո՞ւք զոր խնդրէն: Եւ թէ պատասխանէ առ նա Վեհդ, մարթ է, թէ հաճի, հարցանել կամ խնդրել ի նմանէ եթէ ընկերութիւն նոցա արեւելեան տպագրիցէ ինչ գիտելիս զմերոյ ազգէս, եւ թէ գուցե՞ն հայերէն գրչագիրք ի մատենադարանս նոցա:

Զ Յասովնեայ գրեն ի Պօլսոյ, թէ արարեալ է ընդդիմաբանութիւն յօդուածոյն որ յ Արշալուսին [21]. եւ հեղինակ բանին՝ միւս եւս բան ընդդէմ յօրինեալ Յասովնի:

Խոնարհ ողջունիւ եղբարցս եւ աշակերտաց՝ մատուցեալ ի համբոյր օրհնաբաշխ աջոյդ մնամ

Աստուածապատիւ Տէրութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

137.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

Վենետ[իկ], 20 Փետ[րուար] [18]51

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Զոր եւ հրամայէք ի շնորհելումդ ի 15 ամսոյս վասն վարժութեան մանկտւոյն ի գաղղիականն բարբառ՝ մտադիւրագոյն եւս կատարեսցի յառաջիկայ Մեծի պահոցս աւուրս, եւ ազդեմք եւ ազդեսցուք վարժապետին:

Փոխեսցուք եւ զթուղթ բանին վասն Որոգինեայ [22], որ յաչաց վրիպեալ է անշուշտ ընթերցողացն:

Գրեալ էր սրբութիւնդ վասն տան վարժարանիս քննել զյարմարութիւնսն եւ թէ վաճառել կամիցի տէրն՝ մի՛ վրիպեցուցանել: Արդ տունն այնչափ վայելուչ եւ յարմար թուի մեզ՝ մինչեւ լաւ քան զայն գտանել կարծեմ յանհնարիցն իցէ, բայց եթէ կառուցանելով նոր. իսկ վասն վաճառման եւ գնելոյ՝ գիտացեալ, զի կամք են եւ տեառնն վաճառել ի ձեռն գործակալի նորա եւ մերոյ գործակալիս Բռոդի հետազօտեալ ծանեաք՝ զի կամի նա 120. 000 Լ[իր] Աւստ[րիական], որ արդարեւ վասն այսպիսւոյ տան եւ պարտիզին եւ գրատանն եւ միւսոյ փոքու տանն որ ի պարտիզին չէ ինչ կարի, մանաւանդ, զի տէրն առանձինն զպատկերս միայն տանն արժեցուցեալ է կարծեմ ց՚18-20. 000 Լ[իր] Աւստ[րիական], զորս եւ կարէ նա առանձինն վաճառել, կարեմք եւ մեք ի ստանալ զտունն, զոր նա հանդերձ պատկերօքն որք յորմունս ագուցեալք են՝ վաճառէ 140. 000աւն: Արդ գործակալս մեր ընծայէ նմա 85-90. 000 լիր, իսկ տէրն ասէ, զիջայց եւ ես, այլ քաղաքավարութեամբ եւ յետին գին. որ մեզ թուի թէ 110. 000 ակնարկիցէ: Արդ մեզ մնայ այլ ինչ գին առաջարկել նմա, բայց նախ հաստատել զմիտս ի գինն գնելի, զոր ոչ կարեմք առնել առանց հաւանութեան Վեհիդ եւ հրամանաց: Զայս միայն յիշեցուցանել արժան համարիմ, զի տէրն կարէ վստահութեամբ յապաղել զվաճառումն, հնգամեայ վարձեալ մեզ զտունն, եւ յետ ամացն՝ եթէ ոչ գնիցեմք՝ յաւելու զվարձսն, որպէս եւ ասացեալ իսկ է գործակալ նորա, զի իբր ստրջացեալ իմն են ընդ տալն զայն մեզ 4. 000աւ: Դարձեալ՝ յորժամ տեսանիցէ, զի յետ սակաւուց յաւելումք շինել եւ այլ սենեակս ինչ վասն Բ. դասուն, առաւել եւս հաստատի ի կարծիս իւր՝ թէ սոքա հարկաւ գնիցեն ապա զտունն. որպէս եւ արդ ի նոյն միտս է, տեսեալ զպատրաստութիւն տանն եւ զհաճութիւն մեր:

Գիտելի է եւ այս, զի երկոքեան տունքն մանունք որք ի պարտէզն հային՝ կից նմին, եւ անճահ է մեզ բնակութիւն նոցին՝ քանզի հային ի խաղետղ անդ մանկտւոյն, արդ ի վաճառ հանին. տէր նոցին է ճարտարապետ ծանօթ մեզ, որ եւ փոխանակ պարտուց ինչ իւրոց 4. 000 Ա[ւստրիական] լիրայից կամի տալ զնոսին ցայլ ոմն, եւ նախ մեզ առաջարկէ թէ կամիցիմք գնել՝ նովին գնով: Զոր թէ գնեսցուք՝ նախ զխոչն բառնամք այլոց հայեցուածոյն, երկրորդ ընդարձակեմք զտեղիս, եւ մանաւանդ ի փլատակաց նոցին մարթ է հանել 3. 000 Լիր: Բայց եւ ի գնել մերում այժմ զսոսա յաւելու վստահութիւն տանուտեառնն թէ եւ զիւրն գնիցեմք: Զայս ինչ ծանուցեալ՝ մնամք լսել զխորհուրդս Վեհիդ, եւ մատուցեալ զխոնարհ ողջոյնս եւ զհամբոյր վարժապետաց [23] եւ վարժելոց վարժարանիս մնամ

Արհիական Տէրութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

138.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Հռոմ

Վենետ[իկ], 10 Մարտի 1851

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Տեսաք զփուրսիշ [24] ամբաստանութեանցն զոսկեղինիկ մատենի Լամբրոնեան Զուարթնոյն, եւ գիտացաք, զի զհին ամբաստանութիւնս զվարդապետութեանց Հայոց դարձեալ կրկնեն կամակորք ոմանք եւ յաչաղկոտք. եւ հրեղէն Հոգին որ զամենայն ազգ ի մի ձուլել ի Քրիստոս ջանայր պօղոսաբար, անխտիր եւ անտարբերեաց ոմն ճգնին ցուցանել. եւ զայնքան մեծ վառարան աստուածակայծակն հրոյ առաջի ունելով՝ տակաւին զցրտութիւն պատճառեն։ Չիմացողացն զբանս մատենին՝ արժան էր յաւելուլ եւ զայլ հատուած մի բանի զցաւագին եւ զսրտառուչ. (էջ 56) « Այսպիսեացս որք խստագոյնս ընդդէմ պատասխանեն . . . մի ինչ ունիմ աշխատութեանս մխիթարութիւն, յարձան յաւիտենական են յազգս որ գալոց է՝ թողուլ զիմս եւ զիմոյ ազգիս զչարիս »։

Հրամայեալ էր Վեհիդ հաւաքել ի գրոց հեղինակին ամբաստանելոյ զբանսն ողջամիտս որ առ խնդիրսն պատշաճեալս. արդ յընդարձակ աստուածաբանութեան Հ[օր] Վարդապետի [25] մերոյ զկանխաւ հաւաքեալսն գումարեսցուք, եւ եթէ նոր ինչ մատեան յետ այնր ի ձեռս եկեալ իցէ՝ յաւելցուք ի նոսին։

Բայց գլուխք ինչ ամբաստանութեանցն, դիւրաւ հերքին յառձեռն իսկ գրոց. վասն խնդրոյ Բղխման Հոգւոյն Սրբոյ՝ կարծեմ գտանի եւ այդր Ճառ Աւետիքեան Հ[օր] Վարդապետի յիտալականն [26]. դարձեալ ի Բացատրութեան Շարականաց՝ յառաջ ածին վարդապետութիւնք Սրբոյս եւ յայլ խնդիրս։ Ատենաբանութիւն նորին յիտալականն գտցի անշուշտ եւ այդր. եւ թուղթն առ Լեւոն թագաւոր ի կարգի ընտիր մատենագրութեանց, յորում եւ զֆռանգաց խօսի քաջ։

Իսկ զերկուց Բնութեանց Քրիստոսի, ունիմք մեծ հաւաստիս զինքնագիր մատեան սրբոյս, յորում զհետ Պարապմանց Կիւրղի ՝ յաւելեալ է ինքնին գրել եւ զթուղթ Ս. Աթանասի առ Եպիկտեմոն եպիսկոպոս Կորնթացւոց ՝ բացատրելով նմա թէ որպէս ոմանք կամակորեալ զնիկիական դաւանութիւնն՝ թիւրաբար մի բնութիւն ասեն եւ զգուշացուցանելով. արդ Ներսիսի գաղափարեալ զայն՝ յաւելեալ է իւրովք երկնածղի մատամբք եւ վերլուծութիւնս ի լուսանցս մատենին կարմրադեղով, որք ի հնութենէ ժամանակի եւ մանաւանդ ի բնութենէ դեղոյն՝ մասամբ կիսաեղծք եւ մասամբ անեղծք կան. զորս եւ ոչ առանց աշխատութեան վերծանել գաղափարեցի ի ծրարելումս ի սմա յառանձնակի թղթի, կիտանիշ թողեալ զորս չէր մարթ ընթեռնուլ, եւ կապարեայ գրչաւ զկարծիականս նշանակեալ. յորս մանաւանդ թիւն 4 շեշտակի լուծանէ զխնդիրն, իցէ՜ թէ չէր եղծեալ առաջին բառն կամ կէս բառին, յորում ն գիրն միայն քաջ նշմարի, եւ յառաջ քան զայն, ա կամ ու։ Այս այն մատեան է՝ որ երբեմն անկեալ է եւ ի ձեռս Թովմայի Մեծոփեցւոյ [27] ՝ եւ համբուրեալ ի նմանէ ողջագուրմամբ. ապա հասեալ ի մեծ եւ ի գրանորոգ վարդապետն Վարդան Բաղիշեցի, իսկ ի հերուն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ներսիսի [28] ստացեալ եւ առ մեզ հասուցեալ։

Վասն խնդրոյ Քաւարանին՝ նպաստաւոր համարիմ ես եւ զթարգմանութիւն տրամախօսութեանց ս. Գրիգորի պապի [29] ի հեղինակէս մերմէ, զի մի՛ ի գրոց տրամախօսութեանցն կարծեմ առաւելաւն մասամբ զհանգուցելոց եւ զքաւարանէ ճառէ։

Ծրարեցի եւ այլ փոքր հաւաքումն ի յիշատակարանաց, յորում հանդիսանայ հոգին Լամբրոնեան թէ քանի՜ սէր եւ մեծարանս ունի առ Հռովմէականս։

Փոքրիկ պիտակն է Լիբանանեան Հարց խնդրածն. այս է գրեալն խառնակ եւ ոչ այլ ինչ, յորում եւ փոխանակ Լիբանանու՝ Կոստանդնուպօլիս գրէ։

Վասն վարժատանս գնելոյ՝ քննեալ յարձանագիրս Ժողովոյ Խնամակալաց՝ գտաք, զի չէ ինչ սահմանեալ վասն այնր, բայց զի վարձեսցուք եւ փորձեսցուք. վասն որոյ մնայ նոր ժողով առնել. եւ ապա ծանուսցուք Վեհիդ զկարծիս Ժողովոյն։

Խոնարհեալ ի համբոյր տիրականիդ՝ մնամ անձկաւ

Աստուածապատիւ Սրբութեանդ՝

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

139.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

Վենետիկ, 28 Մարտ [18]51

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Զլատին թարգմանութիւն Լամբրոնեան Պատարագամեկնչին [30] զարարեալն ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վարդապետէ Աւգերեան [31] ՝ յանձն էառ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ տալ գաղափարել եւ առաքել այդր. իսկ վասն եկեղեցւոյ եւ հերձուածողացն բանի՝ վկայութիւն որպէս հակառակորդքն պահանջեն՝ դժուարին իցէ գտանել առ նախնիս, սակայն վերստին յակն արկանել զգիրս Լամբրոնացւոյն ՝ ոչ դանդաղիմք, մանաւանդ յորում ակնկալութիւն ինչ կայցէ։ Բայց ես ոչ կարծեմ թէ խնդիրս այս եւ կամ այլ այսպիսի ինչ խափան լիցի այսուհետեւ ցանկալի եւ կարեւոր գալստեան Վեհիդ յառաջ քան զզատիկն, որպէս եւ ինքնին Սրբութիւնդ նշանակեալ էր, վասն որոյ եւ յետին զգիրս իմ զայս վարկանիմ լինել։

Վասն վարժատանս Ռափ[այէլեան] արարաք Ժողով Խնամակալաց եւ համօրէն հաւանութիւն եղեւ գնել զայն. մնայ արդ զգինսն հայթհայթել. եթէ տակաւին ի Լոնտոն իցէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սարգիս ՝ գուցէ ոչ անօգուտ լիցի փորձել թէ կարիցէ՞ ի դրամագլխոյ վարժարանիս հանել գումար ինչ վասն այսր իրի, որպէս եւ առաջարկեալ էր այս բան երբեմն։

Յերեկն եկն ի Վենետիկ կայսրն Աւստրիոյ [32] եւ շնորհեաց սմա զԱզատութիւն նաւահանգստին։

Զանկեալն Պահատուր տարաւ ի Դրեստ եղ[բայր] Ստեփանոս. որչափ ի բանից պատանւոյն ծանեաք՝ տայ ցոյցս յիմարութեան, չգիտեմ ե՛րբ ախտացեալ, վասն որոյ գիտացի թէ ոչ մեծ ինչ կորուսաք, թէպէտ եւ ցաւալի յաւէտ վասն ժամանակիս։

Ողջունեալ յարգութեամբ զԴիտապետսն եւ զՎ[երապատուեալ] Հարս մեր, մնամ անձկանօք անձնամատոյց խոնարհութեան համբուրի աջոյ

Աստուածապատիւ Սրբութեանդ՝

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

140.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

Վենետ[իկ], 4 Ապրիլ [18]51

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Ըստ պատուիրանի Վեհիդ զհետ եմք զԼամբրոնեան խնդրոյ. յանձնեցի եւ ի վանս, այլ զի չծանեայ ցարդ զգիւտս նոցա, փութացայ այսու ծանուցանել՝ զի անյապաղ յետ աւուր առաքեսցուք եթէ գտցուք ինչ նոր. քանզի առ օտարս ոչ ումեք ի հնոց ծանօթ են մերքն, եւ սակաւուց ի նորոցս, եւ այնք առաւել զպատմչաց ունին տեղեկութիւն. իբրեւ ճարտասան գովեալ է առ նոսա Լամբրոնացին, այլ զսրբութենէ չիք խնդիր լեալ։ Նշանակեցի ի ծրարելումս զոր ինչ առ ի Վեննացւոց գտի յիշատակ զնմանէ, եւ զոր առ մերսն ինչ, որք գիտեմ չունին զայն զօրութիւն զոր արտաքնոցն վկայութիւն ընծայէ, սակայն այս քաջ երեւի եւ պարտ է ի հիւսել այդր զվարսն ցուցանել, զի եւ առ կենդանեաւն նշանաւոր այր ի սրբութեան ճանաչիւր Ն [երսէս ] Լամբրոն [ացի ], վասն այնորիկ եւ զվարսն գրէր Սամուէլ առ կենօք նորին, եւ քեռորդին նորա եւ Գ [րիգոր ] Սկեւռացի յետ մահուն՝ իբրեւ զսուրբ ներբողեն, ի Յայսմաւուրս դասեալ է ընդ Ներսիսեանց եւ ընդ Թարգմանչաց սրբոց։

Յարտաքնոցն յիշեմ զ Սէն Մարդէն [33] որ Սուրբ Հայր կոչէ զսա ի Բառարանի նշանաւոր արանց ( Biogr [ aphie ]) Մեծ առաքինութիւն եւ նախանձ սրբոյս որպէս յայտ է ի բազում գրուածոցն՝ այն էր սիրովն Քրիստոսի միաբանել զեկեղեցի նորա, վասն այսորիկ յարեալ էր սերտ ի լատինս, եւ վասն այսորիկ ոմանց ատելի լինէր, եւ վասն այսորիկ սիրակէզ ծախիւր տարաժամ կենօք վերացեալ յերկրէ։

Իսկ նշանակեալ հատուած բանի Պատարագամեկնչին (էջ 392-3) ինձ եւ որ աստ եղբարքս՝ անլուծանելի մնայ. այս յայտ է, զի Լամբ [րոնացին ] որպէս եւ այլք յարեւելեայց յոլովք անհրաժեշտ համարին զկոչումն Հոգւոյն. բայց մեկնութիւն նորա (393) ընդոստուցանէ զընթերցողն՝ անկենդան իմն ցուցեալ զտէրունական մարմինն յառաջ քան զկոչումնն։ Սակայն թուի թէ ի հարկէ եւ այլք որք կարեւոր զկոչումն վարկանէին՝ այդպիսի ինչ համարէին, թէպէտ եւ չիցեն բացատրեալ, քանզի առ ի՞նչ պէտք էին Հոգւոյն (ըստ մտաց նոցա) եթէ վաղագոյն լրացեալ էր փոխարկութիւնն եւ խորհուրդ պատարագին. եթէ չգոյր ի պատարագամատոյցս արեւելեայց կոչումն՝ ոչ ոք երկբայէր, զի բանք Քրիստոսի ըստ Լատինաց լրացուցանէին զփոխարկութիւնն. իսկ մինչ կայր կոչմանն աղերս՝ հարկ լինէր զայդ կամ այդպիսի ինչ մեկնութիւն տալ։ Բայց եթէ ոչ կարասցուք արդարացուցանել զբանդ այդ առ քննիչս, սխալումն համարեսցի Լամբրոնացւոյ, զի ի յայնպիսում դարու զայդպիսեաց այդպէս մանր խուզելով՝ չկարէր ուրեք խօսել այնպիսի ինչ՝ որ յայժմուս ոչ ողջամիտ թուիցի լիովին։ Բայց գուցէ ճարտարագոյն ինչ խորհեցեալ է ի վանս, եւ եթէ է եւ եթէ ոչ՝ որպէս եւ ասացի՝ ծանուսցուք ընդ հուպ։

Իսկ աստանօր զայս ծանուցից Սրբութեանդ, զի տրտմութիւն մեծ լիցի եւ սրտածփութիւն որդեկաց իւրոց՝ եթէ անդր քան զպասեքն յամիցէ գալուստն. եւ ոչ կարծեմք զայս խնդիր այնչափ հարկեցուցիչ մնալոյ այդր Վեհիդ վասն սորին մանաւանդ, զի ելք իրացդ որպէս տեսանեմք երկայնելով երկայնին առ քննիչս Հռովմայ, եւ մինչչեւ միոյն աւարտ առեալ՝ այլ իմն նոր ի վեր ելանէ։

Խոնարհեալ ի համբոյր տիրականիդ աջոյ՝ Աստուածապատիւ Սրբութեան՝ մնամ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

141.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

Վենետ[իկ], 22 Ապր[իլ] [18]51

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Տօնական եւ սուրբ աւուրքս, եւ խուն ինչ տկարութիւն՝ խտրոց անկան պատասխանւոյ սիրագորով գրութեան Վեհիդ, յորմէ ընկալաք եւ զկանուխ շնորհացն սրբոյ Յարութեան, եւ զանագանն մատուցանեմ շնորհակալիս, միայեղանակ սրտի մաղթանօք ի յաւերժ զօրութիւն եւ կենդանութիւն Սրբութեան Հօրդ իմոյ, որոյ հովանի ի բարձանց եւ հայրապետն Մխիթար, որոյ վաղիւ պաշտեսցի յիշատակ, եւ կենդանագրեսցի ի մեզ համահետեւողիդ ճգամբ եւ արդեամ[բ]ք:

Վասն Լամբրոնեան խնդրոյն, թէպէտ չէ կարեւոր կամ զօրաւոր ինչ, այլ ի քաջայայտութիւն մտաց նորա որ զԿոչումն Հոգւոյն անհրաժեշտ վարկանէր, յաւելից եւ զբան մի նորա ի Մեկնութեան Ժողովի. «Գիտութիւն մարմնոյ Տեառն մերոյ եւ խորհուրդ արեան նորա հեղման օծմամբ եւ ներգործութեամբ սուրբ Հոգւոյն, որ իմաստնացուցանէ զմեզ»: Յայլ ընթերցուածս իմ ըստ դիպաց անկաւ ընդ աչօք եւ բան Ս. Բարսղի առ Ամփիլոքիոս [34] զՀոգւոյն սրբոյ խօսելով, յորում ասէ, բազում ինչ աւանդութեամբ ընկալեալ եկեղեցւոյ, այսինքն զաղօթելն ընդ արեւելս, եւ ի նմին կարգի դնէ եւ զԿոչումն Հոգւոյն. «Ո՞վ ի ձեռն գրի վարդապետեաց, զոր ընդ արեւելս դառնալ յաղօթս, ո՞յր գիր վարդապետեաց մեզ զԿոչման բանսն ի վարդապետել հացի գոհութեանն եւ ի բաժակի օրհնութեանն, ո՞վ ի սրբոց առաքելոցն գրով եթող մեզ»: Իսկ վասն Սրբութեան սքանչելւոյն այնորիկ մարթ է յաւելուլ եւ զայս՝ զի յիշատակ նորա ընդ սրբոց դասեալ է եւ ի Յայսմաւուրս Կիւլիկեցւոց կամ Անաւարզեցւոյն Գրիգորի, որ քան զամենայն կաթողիկոսս մեր լատինապաշտ գտաւ եւ հռոմէադաւան: Եւ յօրինակի Յայսմաւուրաց գրելոյ վասն Օշնի արքայի սերտ յարելոյ ի լատինս, որպէս յայտ է ի Պատմութենէ, նշանակեալ է օր հանգստեան սրբոյն որպէս յիշատակարան, թէ «Յայսմ աւուր հանգեաւ ի Տէր, Տէր Ներսէս Լամբրունցին սուրբ Հայրն, արքեպիսկոպոսն»:

Վասն իրաց Պէռպէռեանին [35], զի մի՛ վիրաւորեսցուք մի՛ զնա յետ այսորիկ եւ մի՛ զՎ[երապատուեալ] Հ [այր ] Միքայէլ, եւ մի՛ եւ զմեզ իսկ, որպէս ինքն Պ[էրպէրեանն] հարկանէ զամենայն Միաբանութիւնս ի գրին իւրում առ Վեհդ, որպէս թէ ժամ պատեհ գտեալ մեր՝ զբացակայութիւն Տեառնդ ի պարսաքարել զնա, ինձ պատշաճագոյն հնարք այս թուեցաւ, զի գրեսցէ Պէռպ [էռեան ] զջատագովութիւն իւր մեղմ բանիւք եւ մատուսցէ առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Միքայէլ, եւ ի ձեռն նորա կամ նորին հաւանութեամբ առաքեսցէ մեզ եւ հրատարակեմք ի « Բազմավիպին », ծանուցանելով եւ զայս, զի ոչ առ ի խայտառակել զ Պ [էրպէրեան ] գրեցաւ բողոքն, այլ զգողօնսն, զի մի՛ յանդգնեսցին եւ այլք համարձակել յայդպիսիս. եւ զի դիտմամբ եդեալ էր մեր թէ ստորագրութիւն գողօնիցն էր Աւ [ետիս ] Պէրպ [էրեան ], այլ ոչ համբաւեալ թէ Աւ [ետիս ] Պ [էրպէրեան ] արար զայս գողութիւն: Իսկ թէ ստո՞յգ իցէ հաւատարմութիւն նորա ընդ մեզ, ես ոչ գիտեմ, քանզի լսէի թէ դա իսկ է որ զքերդուածս Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Արսէնի [36] կամակորէր ի չարաչար միտս եւ սերմանացան լինէր. եւ ընդ այս զչարեալ հեղինակ առաջին բողոքողին՝ գրեալ էր զբողոք իւր: Բայց զայս աւելորդ եղեւ ինձ ասել, յետ գրելոյ զկարծիս իմ վասն դարմանելոյ զվնաս անուան առնն:

Իսկ տենչ գալստեան Վեհիդ յառաջ քան զսուրբ պասեքն՝ ոչ միայն ժամանակին երկարեալ էր եւ պէտք Ուղղչիդ ի յանձանձել զպէսպէս դէմս իրաց տարուբերելոց յութ ամսոց հետէ, այլ զի եւ զԶատիկն սահմանագլուխ մեծ համարէաք, եւ յանցանելն ընդ այն՝ յուսահատութիւն իմն ունէր զմիտս եւ աներբ զժամանակն ցուցանէր. դարձեալ, զի եւ ընդ հուպ յետ Զատկի ցանկայաք առնել զվեցամսեայ հարցաքննութիւն աշակերտաց Ռափ [այէլեան ] վարժարանի, զոր չէ ի դէպ յամեցուցանել, քանզի ցմիւս հարցաքննութիւն ի սկիզբն սեպտ[եմբերի] համառօտ է ժամանակն: ((Եւ յետ հարցաքննութեանն ակն ունէր նուաստս արձակիլ ի վարժարանէս ըստ վաղ խոստման Վեհիդ, եւ այսպէս իմ յուսացուցեալ զառաջինն զվանականս, քանզի ակն ունէի ի մօտոյ դարձի Վեհիդ, իբրեւ յերկարեցի կալ եւ մնալ ի վարժարանիս, թուիմ թէ ոմանց սուտ երեւեցայ կամ հաճեալ ընդ դիւր բնակութիւն վարժարանիս. այլ ես ցարդ միոտանի կալ ճգնեցայ ի վարժարանիս, եւ չափաւորել զտարածումն սրտի զմանկտւովն, զոր դժուարին իցէ ամփոփել ի հրաժարմանն պահուս, որպէս միանգամ եւ երկիցս փորձեցի իբրեւ դաստիարակ եւ հայր: Վասն այսորիկ եւ համառօտ ցանկայի զմիջակայ վիճակիս այսորիկ տեւողութիւն: Միւս եւս խէթ այս լինէր մեզ, զի յետ գալոյ այտի ՎՎ. Վ[երապատուեալ] Հարց Պետրոսի եւ Անանիայ եւ Հ [ օր ] Յուսկան մեկնելոյ՝ Հարազատն ձեր իբրեւ անոք մնայր, եւ թերեւս կարեւորագոյն թուէր Վեհիդ ձեռնտուութիւն նմա ի ժամանակիս յայսմիկ)): Բայց քանզի արդ գրէ Տէրդ ոչ անագանել յետ Զատկիս զդարձն՝ մատուցեալ զջատագովութիւնն Լամբրոնեան, _{աղօթիւք} եւ համբերութեամբ մնամք երկուցն եւս յաջողութեան:

Քահանայն Քոնդի յերեկն եկն ի վարժարանս եւ մատոյց զընծայական Սրբութեանդ. ինքն իջեւանեալ է ի թաղ մի եկեղեցւոյն Ս. Զաքարիայ [37], ուր եւ պատարագէ. հարցեալ՝ եւ ասաց չունել ինչ պէտս օգնականութեան մերոյ, խոստացաւ դարձեալ գալ շրջել ի վարժատանս եւ ի վանս. ելցուք եւ մեք առ նա, եւ ոչ թերասցուք յորոց կարեմքս լինել նպաստաւորք:

Խոնարհ համբուրիւ Տիրականիդ եւ օրհնութեանդ սրբոյ կարօտիւք, կամ

Աստուածապատիւ Սրբութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

142.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

Վենետ[իկ], 21 Մայ[իս] [18]51

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Համառօտիւս փութամ ծանուցանել Վեհիդ՝ մինչ ակն ունիմ թէ հազիւ ժամանէ թուղթս Տեառնդ ի Հռովմ, զի երկաւուրբ յառաջ դաշնադրեցաք ընդ տեառնն գնել զվարժատուն պալատս Զենոբիոյ [38] 113. 000 աւստ[րիական] լիրայից, ամենայն սարօք տանն եւ պարտիզին. անմարթ էր դիւրագնի քան զայս ստանալ յայնպիսւոյ յամառոտ եւ յիմարոտ տեառնէ, եւ յապաղել եւս չէր ի դէպ, քանզի վտանգ կայր իսպառ կորուսանելոյ զպատեհն, կամ չարաչար տուժիւք թանկագնի գնել ապա, եւ թերեւս յայլմէ տեառնէ: Պայմանեցաք վճարել նմա առ ժամայն 30. 000 լիր Աւստ[րիական] յետ կնքելոյ զդաշնագիրն, որ թերեւս աւարտեսցի ի վերջ ամսոյս, եւ զմնացեալ 83. 000ն վճարել ց՚տարեւոր ժամանակ:

Արդ փութալի է մեզ զվաղնջուց խորհեցեալ ի գործ արկանել, ջանալ հանել յ Անգղիոյ սեղանոյն զգին տանս եւ զկազմածոյն, եւ առ այս տնօրինեսցէ Վեհդ ի գալստեան իւրում ընդ հուպ [39], որպէս ակն ունիմք, եւ եթէ անստոյգ ինչ դէպք տակաւին հարկ առնիցեն զյապաղել իւր անդ, հրամայեսցէ զարժանն:

Զայս եւս արժան համարեցաք որք ի վարժարանիս՝ յիշեցուցանել Տեառնդ, թէ բարւոք լինի զգալուստ Բ. դասու վարժարանիս յապաղել թողուլ ի միւս ամ. նախ առ պակասութեան արծաթոյ, զի հարկ անհրաժեշտ է հատուցանել զգին տանն, եւ զայլ հասս տէրութեան ի վաճառման եւ ի գնման աստ, որ լիցի իբր 2500 Լիր աւստ[րիական], եւ զի հարկ է նոր ծախս առնել վասն նորոց մանկանց: Եւ երկրորդ, զի գրէր Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Մանուէլ թէ զընտիրս ի մանկանցն յղելոց է ի Բարիզ, եւ մեզ խոտանքն մնան. վասն որոյ եթէ եւ Վեհդ արժան համարիցի՝ գրեսցէ առ նա չառաքել մեզ մանկունս զայս ամ եւ մի՛ պատրաստել մինչեւ ցնոր հրաման:

Րաղուպ պէյք իւրովքն եկին ըստ ժամանակին եւ պատուեցան ի մէնջ:

Մատուցեալ եղբարբք եւ մանկտեաւ հանդերձ ի համբոյր Տիրականիդ՝ մնամ

Արհիական Տէրութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

143.            

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Պոլիս

Վենետ[իկ], 4 Յունիս [18]51

Վեր[ապատուեալ] եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Համառօտս գրութեամբ նախ յայտ առնեմ զմեծ խնդութիւն իմ ընդ փառաւոր հանդէս հարցաքննութեանդ, եւ մաղթեմ ի սիրալիր սրտէ զօրութիւն եւ քաջութիւն Սիրելւոյդ՝ առ ի յառաջադիմութիւն եւ յարատեւութիւն ջանից ջանասիրիդ եւ հետեւելոցդ:

Երկրորդ ըստ թելադրութեան Վեհիս՝ զոր անշուշտ ցարդ եւ ինքնին առ Ձեզ գրեալ է, յիշեցուցանեմ Սիրելւոյդ զանց առնել զայս ամ յառաքելոյ մանկունս ի Ռափ [այէլեան ] վարժարան, քանզի սա գնեաց զվարժատուն իւր եւ չունի դրամ բաւական ի պահել առ ժամս կրկին դասս, մանաւանդ, զի եւ ծախս առնելոց է վասն սոցա ի յաւելուած սենեկաց եւն, թող զծախս ճանապարհի. որով եւ ժամ լիցի Վ[երապատուեալ] Եղբայրութեանդ պատրաստել մանկունս ընտիրս եւ վարժս ըստ բաւականի, քանզի հարկաւ արդ զընտրելագոյնսն առաքէք ի Բարիզ:

Երրորդ ծանուցանեմ, զի այսու թղթատարաւ ընդ արկեղաց գրոց՝ առաքեցի երկուս օրինակս երկրորդ մասին տարրալուծականաց Պիծիոքի, զմին Սիրոյդ, եւ զմիւսն Գամալիկեան Պօղոսի, յորմէ ըստ արժանին թէ պահանջես զգինն այս է 2 Լիր. աւս[տրիական] եւ 62 չէնթէզ:

Այսօր եհաս ի Դրեստէ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ստեփանոս եկեալ ի Կիւլիկիոյ, քանզի վասն ամբաստանութեանցն եղելոց եւ զնմանէ, եւ արդ ի խնուլ ի ժամանակիս զբերան զրպարտչացն՝ կոչեցեալ էր վաղագոյն:

Ի ժամու գրութեանս այժմիկ նստեալ կայ ի սենեկիս Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Մինաս Վրդ., զայս առաջին նուագ յայց ելեալ նորոյ վարժատանս, եւ յանձնէ ինձ ողջոյն տալ Վարպետիս, իմա՛ ողջոյն օրհնութեան:

Ողջունեալ եւ ես զվաստակակիցս քո ի դպրոցիդ եւ զամենայն Վ[երապատուեալ] Եղբարս մեր, եւ զմեր ծանօթս, մնամ

Վ[երապատուեալ] Հայրութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ
հոգեկցորդ եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ [արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

Յ. Գ. Եւ յայսմ պահու՝ խօսելով վերոյիշեալ վարդապետին զՔէն, ասէ «Շէնքով մարդ է»: Ողջ լեր:

144.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

Վենետ[իկ], 4 յունիս [18]51

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Ընկալեալ զշնորհեալդ ի 29 Մայիսի, գամ ի ծանուցումն ստացման վարժատանս: Տունն արդ մեր է, զի յ30 անցելոյ ամսեանն վճարեցաք զ30. 000 Լիր Աւ[ստրիական], եւ կնքեցան պայմանքն, ի մէնջ կողմանէ ստորագրելով Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Ռափայէլի որպէս գործակալի Միաբանութեանս: Զվաւերականս տանն տուաք քննել քաջ Լանդանայի [40] փաստաբանի, եւ քննեցաւ վաղ, զի վաւերականքն կարգաւորք էին, վասն հինգ ամաւ եւեթ յառաջ ստացեալ գոլոյ զպալատն՝ կոմսին Սալվեայ [41] ՝ յորմէ արդ մեք գնեցաք, եւ չկան խղբիծք իփոդէքայից [42]: Իսկ զ30. 000ացն զ20. 000 հատոյց մեզ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Եսայի ի պահանջից մերոց ի Մուրատեան վարժարանէն, եւ զ10. 000 առաք փոխ ի ծանօթից մերոց վասն երկուց եւ երից ամսոց, քանզի ակն ունիմք յառնուլ զերկրորդ վեցամսեայ վաշխ վարժարանիս՝ վճարել զբիւրս զայս, եւ մնացելովքն զգուշութեամբ պարէնաւորիլ ցելս տարւոյս, եթէ ոչ յաջողեսցի յառաջ քան զայն հանել գումար ի Լոնտոնէ. եւ յայս իսկ սակս անհրաժեշտ համարի չգալ մանկանց երկրորդ դասու զայս ամ: Զմնացեալ 83. 000 ^ն վճարելոց եմք ի սահմանի միոյ տարւոյ, երբ եւ կարեմք, տալով եւ զշահն 5 առ 100: Բաց յայսց՝ վասն սակի տէրութեան, նօտարաց, միջնորդի, փաստաբանի եւն եւն ծախելոց եմք իբր 3. 000 Աւ[ստրիական] Լիր:

Տունն արդարեւ դիւրագնի եղեւ, եւ բաղդ մեծ համարելի է. քանզի ամենեքին որ տեսանէին զայն եւ զպարտէզն վարդազարդ եւ զուարճալի՝ խորհուրդ տային գնել եւ մի՛ վրիպեցուցանել, եւ արդ որք լսենն թէ այնքանոյ գնեցաք, բարեբաղդս համարին զմեզ: Իսկ սարք տանն զոր ասէի՝ են նախ պարտէզքն եւ տունն որ ի նմա եւ գրատունն, անօթք պարտիզին, գեղեցիկ մատենադարանք գրատանն, պատկերքն ամենայն, ասղնենկարքն (արացցի) եւ որք ի մորթս նկարեալք յորմունս սենեկի միոջ մեծի, եւ 3 շինանկարք ի կտաւի, յորոց մէն արժէ 400 ֆիորին, եւ գրասեղան մի մեծ եւ 12 աթոռք: Բաց յայսցանէ են արձանք ինչ ի պարտիզի, եւ ատաղձեայ վանդակք առաստաղաց եւ այլ ինչ զարդք՝ զորս մարթ է վաճառել՝ թէ կամք իցեն. եւ այս ամենայն շարժականք եւ շարժելիք արժեն կարծեմ ոչ նուազ քան զ20. 000: Համառօտ ասել, թուի ինձ թէ մարթ էր տեառնն կամ ի բաց առնուլ զայսոսիկ, կամ եւ աւելի եւս պահանջել գինս ց140. 000, եւ մեք եւ յայնժամ եւս գնելոց էաք, յետ միանգամ ոտնկռիւ լինելոյ ի նմա, եւ այնքան ծախս առնելոյ. վասն որոյ եւ տանուտէրն ասէր թէ զիջողաբար տամ ձեզ զտունս եւ ոչ վաճառեմ ( cedo, non vendo ) [43]. եւ թէ չէր յառաջագոյն խոստացեալ վաճառել 120. 000աց կամ 115. 000, ոչ թէ միայն ոչ զիջանէր արդ ի 113. 000, այլ պնդէր կամ թէ յաւելոյր իսկ զ120. 000. իսկ եթէ յապաղէաք մեք՝ գուցէ կորուսանէաք իսպառ զտունն, քանզի եւ այլ խնդրող յարուցեալ լսիւր, եւ այլք այլ տունս խնդրեն ի Վենետիկ, եւ Բեզարոյ [44] վերստին վաճառեցաւ յաւուրս յայսոսիկ 200. 000աց: Մերոցս որ աստ արդ հաճոյ թուի եղեալն, եւ որք յառաջն նուազ հաճէին, այժմ յոյժ հաճք թուին ընդ տեղին, ի միաբան հաւանութենէ աստ եղելոցս ակն ունիմ թէ եւ որ հեռիքն են ոչ շատ ինչ անհաւանք գտցին, եւ ըստ թելադրութեան Վեհիդ գրեցից զիրացս առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Սարգիս յորժամ ընդունիցիմ զպատասխանի թղթոյ միոյ յառաջագոյն գրելոյ:

Թուղթն Հիթայ [45] որ սակս հանելոյ գումար ի դրամագլխոյ վարժարանիս՝ առ իս է, եւ ըստ գրելոցն ի նմա եւ ազդելոց Վեհիդ՝ տացուք փաստաբանին յօրինել զխնդիր մեր, մինչ Տէրդ շարժեսցէ զՎ[երապատուեալ] Հ [այր ] Սարգիս եւ ի ձեռն նորա զ Լուիզեանս, եւ մինչ այս մինչ այն ակն ունիմք թէ գայ եւ ժամ դարձի Սրբութեանդ ի Հռովմայ, այլ ցաւէ ինձ, զի ի տօթագին եղանակի մնայ ուղւոյ լինել:

Վասն Աղեքսանդրի գաղղիացւոյ լուայ, զի վասն գործոց ինչ իւրոց եկեալ է ի քաղաքս եւ դարձցի. այլ չկարեմ ստուգիւ ասել, մինչչեւ տեղեկացեալ քաջ: Հարցեալ էր Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Աբրահամու առանձնաբար զՎ[երապատուեալ] Հ [այր ] Գաբրիէլ թէ մա՞րթ իցէ անտի գտանել զոք վարժապետ յարմար, եւ նա զհետ եմ ասէ տեղեկանալոյ:

Սպասէաք գալստեան Վեհիդ վասն վեցամսեայ հարցաքննութեան աշակերտաց վարժարանիս, եւ յանագանելն կատարեցաք զայն, յապաղեալ զհանդէս մրցանակաբաշխութեան, եւ տեսեալ, զի դեռ յամէ Տէրդ՝ կատարեցաք եւ զայն, եւ քաջավարժք հանդիսացան մանկտին առաւել քան զառաջինսն, եւ պարագլուխ գտաւ դասուն եղբօրորդեակն Տեառնդ:

Ողջոյն յարգանաց մատուցեալ մթրակցացդ [46] ՝ խոնարհիմ գործակցօք եւ աշակերտօք ի համբոյր տիրականի

Աստուածապատիւ Տէրութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

145.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

Վենետ[իկ], 7 Յունիս 1851

Աստուածապատիւ Տէր մեր եւ Հայրապետ,

Ըստ ակնարկութեան Վեհիդ փութացեալ ի ժողով՝ նշանակեալք առ ի Սրբութենէդ խորհրդականք ի վեց ամսոյս, եւ քննեալ զառաջարկութիւնսն որ վասն ուղղութեան իրաց Պաշպալովի եւ Հռովմայ, զայս ինչ հաճոյ թուեցաւ ժողովոյս առաջարկել Արհի Գլխոյդ ի ձեռն նուաստ քարտուղարի իւրում.

ա) Վասն գժտութեան երկոցուն Հարց մերոց ի Պաշպալոյ, կարեւոր դատեալ ոչ միայն հեռացուցանել անտի զմին, որպէս եւ Վեհդ նշանակէր, այլ եւ գիտել զհանգամանս վանատանն, զել եւ զմուտ, եւ զբարեկարգութիւն, եւ թէ յո՞րքան ինչ բաւական իցէ Պ[ատուական] Հ [այր ] Մաղաքիա, կամ ո՞րքան տեղի ստուգութեան գտցի զամբաստանութիւնսն զնմանէ վասն ինքնակամ ծախուցն, եւ որ այլն, եւս, լաւ թուեցաւ ժողովոյս առաքել նախ զոմն Այցելու ի դիմաց Վեհիդ, որ քննեսցէ զամենայն, ապա (բ) հրամանաւ Վեհիդ արձակեսցի Պ[ատուական] Հ [այր ] Աթանաս դէպ ուղիղ գնալ անտի յ Ախլցխէ [47] կամ ի Տփղիս [48], առանց գալոյ ի վանս, զի մի՛ առաւել ծախուց եւ ժամանակի եւ մանաւանդ բամ բանից տացին պատճառք ի վասն։ Ի մեկնել Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Աթանասի ՝ արժան թուի ոչ միայն զոմն ի նորընծայ քահանայից տալ օգնական Պ[ատուական] Հ [ օր ] Մաղաքիայ, այլ եւ (գ) կարգել զոք յերիցագունից մեծաւոր վանատանն, ի բարգաւաճանս նորին եւ Հայութեան կողմանց Դրանսիլվանիոյ։ Առ մեծաւոր տեղւոյն պատշաճ թուեցաւ (դ) Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Եղիշէ, որոյ կալն աստ ի վանս անօգուտ թուի եւ ծանր նմա, իսկ անդ կարասցէ եւ օրինաւոր ազատութիւն ունել եւ տնտեսել, եւ հայրակերպ բարուքն սիրելի լինել ժողովրդեանն եւ օգտակար նոցա եւ մեզ։ Իսկ առ Այցելու յարմարագոյն ծանեաւ Ժողովս (ե) զՎ[երապատուեալ] Հ [այր ] Անանիա, աւագութեամբն եւ ճարտարութեամբ եւ հմտութեամբ իրաց Պաշպալովի։

զ) Առ երկրորդն առաջարկութիւն, այն է գործակալութեան ի Հռովմ կամ օգնականութեան տեառն Գեր [ապայծառ] Եդուարդայ, դէպ թուեցաւ Ժողովոյս՝ զի գրեսցէ միւսանգամ Վեհդ առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Յովհաննէս, ծանուցանելով նմա զկամս ուխտի միաբանութեանս, զի յօգուտ նորին յանձն առնուցու զմի յերկուցս, կամ զգործակալութիւնն Հռովմայ, որպէս մեզ հաճելին է, կամ թէ նմա հաճոյ այն թուիցի՝ զհոգաբարձութիւն ի Կուսաստանին Անգոնայ ՝ փոխանակ Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Դանիէլի, որ յայնժամ կարգեսցի Գործակալ ի Հռովմ, եւ ի հաստատել միոյ ի սոցանէ ի Հռովմ, ապա տեսցէ Տէրդ եւ Ժողովս թէ պա՞րտ իցէ եւ զո՞վ ի կրսերաց քահանայից յաւելուլ յօգնականութիւն այդր ի Հռովմ։

Զայսոսիկ միաբան հաւանութեամբ մատուցանէ Ժողով Առաջակայից ի քնին եւ ի հաճութիւն Արհի Գլխոյդ, եւ կայ ի լսել զկամս նորին եւ զհաստատութիւն՝ առ անյապաղ գործառնութիւն, զի մի՛ յերկարեսցին գայթակղութիւնք Պաշպալովի, եւ անօգնական միայնութիւն Գեր[ապատիւ] Տեառն Եդուարդայ ի Հռովմ. եւ մնայ

Աստուածապատիւ Սրբութեանդ

Ընդ Ն[ուաստ] Ծ[առայի] եւ որդւոյ
Հ [օր] Ղեւոնդեայ Մ[արգար] Ալիշան
Ք արտուղարի Ժողո[վոյ] Առաջ[ակայից]

146.            

Յովհաննէս Հիսարեանին [49] - Կ. Պոլիս

Վենետ[իկ], 25 յունիս [18]51

Ազնիւ Պարոն,

Անցեալ թղթաբերաւ ընդունեցայ Ձեր մտերմութեան թղթոյն հետ Բանասէր [50] օրագրոյդ չորս առաջին թերթերն ալ, բազում շնորհակալութեամբ եւ ուրախութեամբ, որ Ձեր հանճարը եւ աշխոյժը նուիրած էք ազգին յառաջադիմութեանը մասնաւոր գովելի աշխատանօք. նոր եւ չփորձած ճամբով մ՚ալ առաջին կ՚ըլլաք ձեռք զարնելու հասարակաց բարեսիրաց դիտած նպատակին։

Վասն զի յայտնի կը ցուցընէք առանձին խնամք մը ի կրթութիւն այն դաս անձանց՝ որոնք մեծ ազդեցութիւն ունին թէ փափուկ տղայութեան վրայ եւ թէ առհասարակ ընկերութեան մարդկան։ Այս ազդեցութիւնը որ աւելի յատուկ էր Եւրոպայի, կամաց կամաց մեր ազգին մէջ ալ կ՚անցնի կը ծաւալի. եւ յիրաւի այս անցից ժամանակ հարկաւոր կը ճանչցուի մասնաւոր խնամք մը կանանց կրթութեան, թէպէտ եւ դժուարին խնամք մը. որովհետեւ մեծ զգուշութեան եւ դիտման արժանի է, որ չըլլայ թէ եւրոպական ընտիր յատկութեանց հետ՝ անոնց գեղերես եւ համարձակ սովորութիւնք ալ մտնեն՝ մերայնոց նահապետական կամ ազգային պարզութիւնը փոփոխելու, փոխանակ պատուաստելու միայն բարի ունակութեամբք։

Այսպիսի ծանր եւ օգտակար բանի մը մէջ յաջողելնուդ՝ ի հարկէ Ձեզի մասնաւոր քննութեան առիթ մը պիտի ըլլան՝ տեղւոյդ սովորութիւնքն եւ դատաստանքն, որոնք այսպիսի նիւթոց մէջ շատ հեղ աւելի ստոյգ կ՚ըլլան քան հեռաւոր դատաստաններ։

Ազգային ծանօթութեանց ալ լաւ ասպարէզ մը բացեր էք, եւ շատ հետաքննական են ինծի Մայիս ամսուն համար խոստացեալ նիւթերն, որոնց եւ կը սպասեմ փափագով՝ չկանխելով հոս կարծիքս։ Նոյն իսկ Կ. Պօլիս կըրնայ Ձեզի ոչ սակաւ նիւթեր ընծայել ազգային տեղեկութեանց, թէ որ հաճիք այն տեղի Հայոց եկեղեցեաց յիշատակարանները, ձեռագրացն, կամ ընկերութեանց եւ դպրատանց վրայ տեղեկութիւններ տալ։

Իսկ մեր նուաստութեանը վրայ ունեցած համարմունքնիդ՝ մեր լռութեամբը բոլորովին հաւանելի չկարծուելու համար՝ կը ստիպիմք խոստովանիլ որ Ձեր բանասիրութեան մեծ ախորժն է որ այդչափ զմեզ կը բարձրացընէ, կամ թէ իմ հարազատիս մտերիմ ծանօթութիւնն. անոր համար կը յարգեմք Ձեր ազնիւ զգացմունքը, եւ կը յուսամ որ կը շատնան զՁեզ յարգողք Ձեր ընտիր աշխատութեանց յառաջադիմութեամբն, զոր եւ սրտանց մաղթելով կը մնամ

Ազնիւ տէրութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ աղօթարար
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

147.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Վենետ[իկ], 6 Օգոս[տոս] [18]51

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Արգոյ Եղբայր,

Ընկալայ ի ժամու զգրեալդ ի սկիզբն անցելոյ ամսեան եւ սփոփեցայ ընդ մտերմութիւնդ, ընդ սէրդ եւ ընդ քաջողջութիւնդ յետ հիւանդութեանդ, որ մի՛ եւս կրկնեսցի։ Պատճառ լռութեան մերոյ ոչ էր հովութիւն սիրոյ, որպէս եւ խոստովանիսդ, այլ զբաղմունք յայլ ինչ, եւ նոյն իսկ ընդհատութիւն թղթակցութեան՝ որ զմիւսանգամ սկզբնաւորութիւնն ծուլացուցանէ. սակայն թէ ոչ խաբիմ՝ յետին գրող ես էի յառաջ քան զայս գրութիւն։

Գանգատիս բարեսիրութեամբ զմերոց իրաց եւ գնացից որ այդր, ի Պօլիս, եւ ոչ ժխտեմ զիրաւունս քո բազում մասամբ, եւ առաւել գովեմ զխնամոտ հոգատարութիւնդ. գիտեա, եղբայր, զի փոքր ի շատէ եւ մեք տեղեակք եմ իրացդ, եւ Վեհս մեր դարձ արարեալ արդ ի Հռովմէ խորհրդակցութեամբ Առաջակայիցն հնոց եւ նորոգ ընտրելոց (որք են արդ ՎՎ. ՀՀ. [Հարք] Անանիա, Ռափայէլ, Պետրոս, Եսայի, Աբրահամ եւ նուաստս) ջանայ դարման տանել որչափ ինքն կարէ եւ Ժողովն, զայն ի տեսչութիւն Աստուծոյ յանձն արարեալ եւ ի յօժարութիւն եղբարց մերոց որք այդր եւ որ այլուր. քանզի ոչ Գեր[յարգոյ] Աբբայիս եւ ոչ խորհրդականաց տեսութիւն կարեն ուղղել զոր այդր եւ զոր այլուր վնաս, եթէ ոչ յօժարիցին ամենայն հրամայեալք զիւրեանց պարտս անթերի լնուլ. վասն որոյ զէն զօրաւոր աղօթք միայն եւ համբերութիւն մնան յանհնարսն։

Առ բարեկարգութիւն Պօլսոյ, թուի ինձ թէ միակ դեղ եւ դարման կարեւոր էր հաստատել այդր վանս եւ ժողովեալ ամենեցուն ի նմա. յայնժամ ոչ ոմն իւրով պաշտամամբն կարէր յօրանալ եւ զեղծանիլ, եւ ոչ այլ ոք դատարկաշրջիկ լինել, ոչ ոմն ինքնագլուխ գործել, եւ ոչ միւսն անսաստել պատուիրանի եւ թելադրութեան վանական եւ տեղական մեծաւորաց. գոնեայ, նուազ լինէին վրիպանքն։ Յայս սակս ի հերուն յորժամ փուրսիշ ամբաստանութեանց զմեօք տեղային եւ ոսոխք հալածել հանել զմերսն այտի գլխովին ջանային կամ կամէին, առաջարկեցաւ աստի խորհել եղելոցդ այդր վասն տեղւոյ վանատան եւ զգեղեցիկ պատեհ առաջարկութեան Իլըռոյի [51] մի՛ վրիպեցուցանել. իսկ այտի ոչ ցուցաւ եռանդն յօժարութեան, այլ մանաւանդ դժուարութիւնք՝ վասն տեղւոյն թէ չիցէ սրտաբաց, չիցէ ընդարձակ, եւն. որ ոչ թէ մշտնջենաւոր արգելան լինելոց էր մեզ, այլ ապաստանարան վտանգի, եւ ի դէպ ժամու մարթ էր կառուցանել այլ վանս եւ եկեղեցի. եթէ աճապարեալ էր յայնժամ այտի եւ աստի թերեւս երիտասարդագոյն քահանայք ոչ այդպէս շրջողք լինէին ընդ վայր։ Զկրսերագունէն որ այդր՝ գանգատիս յոյժ. չէր նա արդարեւ ըստ նկարագրիդ այսր, այլ եւ աչալուրջ եւ գործօն ըստ կարի. այլ զի թերահաս տիօք եւ յանկարծ գտեալ ազատութիւն՝ դիւրաւ զեղծեալ է, եւ դիւրին է զեղծանիլ ամենեցուն նորին հասակակցաց, եթէ ոչ ամփոփիցին ի վանատան կամ ընդ աւագաց ձեռամբ. իսկ չառաքել զնա այդր չէր մարթ՝ առ խղճի, քանզի սակս հազոտ հիւանդութեանն զայդ խրատ տային բժիշկքն։ Այլ զիա՞րդ եւ է լուեալ Վեհիս յինէն զգրեալդ, ասաց գրել եւ ազդել նմա խրատու։

Իսկ վասն մեծաւորի տեղւոյդ, ես կարծէի թէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստ[եփան] դժկամակութեամբ եւ ոչ յօժարութեամբ յանձն առեալ է զպաշտօնդ. եւ դու կամ այլ ոք չէիք ընդ այն հաւանեալ, ոչ կարծեմ թէ այլոցն հակառակեալ իցէ, զի եհարց Վեհս եւ զայլոց կարծիս. եւ զո՞ փոխանակ նորա դնել պատշաճագոյն էր ոչ գիտեմ. քեզ զի՞ թուի եղբայր, ընդէ՞ր չասես, քանզի եւ քո ի բաց թօթափեալ, որպէս գուշակեմ ի գրեցելոցդ, զյոլովս ի մերայոցն, զոմանս իբրեւ ծերս եւ զայլս հիւնադութեամբ անկարողս, եւ զոմանս իբրեւ նորահաս երիտասարդս, հազիւ երկուս կամ երիս ոմանս ցուցանես չափաւորս. եւ ի նոցանէ ոմն ի Տիւզեանց տան մեկուսացեալ թօթափելով զխոստովանորդիս, ոմն զբաղեալ ի խոսոտովանութիւն եւ միւս արդէն գրաւեալ ընդ նովին բեռամբ եւ ընդ պատրիարքական փոխանորդութեամբ, սակայն եթէ կարէք միաբանիլ այդր եւ ցուցանել զոք մեծաւոր տեղւոյդ պատշաճ եւ հաւանելի, ոչ Վեհս եւ ոչ ժողովս ոչ հակառակիցին Ձեզ։

Վասն գրասենեկին զնոյն գանգատ եւ յայլոց թղթոյ լուեալ մեր եւ Վեհիս, եւ տեսեալ, զի թէպէտ երկուս եւ երիս անձինս գործակիցս կարգեցաք տեղւոյդ եւ ոչ եղեւ օգուտ բարեկարգ յառաջադիմութեան, արդ նոր հնար ածաք զմտաւ եւ առաքեսցի նոր անձն, յորմէ յոյս մեծ է եւ ապահով, զի ուղղեսցին իրք սենեկին եւ դրամական ելեւմուտ։ (Եթէ պահես զխոստովանաբար ասացեալքն ընդ լռութեամբ՝ ասեմ քեզ զառաքելի անձնն՝ որ է Չըֆուտն [52] քո. բայց մարդու մ՚ա՛սեր մինչեւ ծանուսցէ Վեհս, զի դեռ եւ ոչ առաքելին գիտէ, եւ ոչ այլք)։

Վասն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհ[աննու] գիտեա՛ եղբայր, զի նա չառաքեցաւ այդր որպէս զի այտի անցցէ ի Բարիզ, այլ սպասեսցէ նորոյ հրամանի, զոր թերեւս փոքր մի յապաղեաց տարակայութիւն Վեհիս յաթոռոյն, սակայն նա եւ ի Հռովմէ գրեալ էր առ նա զի՛նչ առնել. գուցէ եւ դու գիտիցես. վասն որոյ թուի թէ ոչ բարւոք է արարեալ ձեր զհռչակդ թէ նա ունիցի տանել զմանկունս ի Պօլսոյ. իսկ զեկ Պ[ատուական] Հ[օր] Ամբրոսեայ այդր մինչչեւ այսր ծանուցեալ՝ հնարեալ էին որք ի Բարիզ Հարքն մեր, ոչ կամելով նոցա, զի առ ժամս երթիցէ անդր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհ[աննէս] եւ Վեհիս ոչ կամելով ընդոստուցանել զնոսա՝ հաւանի երթին Հ[օր] Ամբրոսեայ. եւ ոչ թէ իսպառ չկամիմք, զի երթիցէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յո[վ]հ[աննէս] ի Բարիզ եւ ամփոփեսցէ զգործս իւր, այլ ժամ տամք զիջանելոյ փոքր մի եղելոցն անդր. եւ զայս ինքնին Վեհս գրեալ էր առ նա։ Իսկ զոր ասես արարեալ ի Բարիզ ՝ բացումն գրասեղանաց նորա եւ ցրումն գրելոց եւն. արդարեւ նորալուր եւ ոչ անմեղադրելի. եւ ունէր իսկ իրաւունս տրտմել ընդ այն սիրելին մեր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յո[վ]հ[աննէս] այլ ոչ տամ նմա իրաւունս՝ եթէ վասն այնր եւ ընդ մեզ զչարեալ ինչ իցէ, զի յամսոց հետէ բնաւ պատասխանեակ մի չգրեաց ոչ իմոց եւ ոչ այլոցն կարեւոր հարցմանց, զայս թերեւս չէր պարտ գրել առ քեզ, այլ զի միանգամ եւ երկիցս գրեալ եւ չընկալեալ ի նմանէ պատասխանի, մանաւանդ որ վասն աշխարհագրութեանն էր հարցուած, եւ ես տրտմեալ լռեմ։ Բայց եթէ ձեր կանխաւ գրեալ էր զընդդիմութիւնդ ընդ գալուստ Հ[օր] Ամբրոսեայ ՝ մարթ էր յայնժամ զառաջս առնուլ. քանզի գրեաց եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Արսէն [53], այլ մինչ նա ի Բարիզոյ յուղի անկեալ էր, կամ չգոյր ժամանակ գրելոյ անդր. վասն այսորիկ եւ վասն զգեստու նորա գրեաց Վեհս այդր՝ զի մի՛ եւրոպական ձեւով այլ մերովս վանականաւ շրջեսցի այդր, եւ դուք զնոյն թելադիր լնել փութասջիք։

Իսկ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստեփանոս եկն այսր, եւ չէր բնաւ Վեհիս կամեցեալ, որպէս դուդ լսես, առաքել զնա ի Պօլիս, ոչ գիտեմ ուստի՞ այդ համբաւ. այլ կայ նա այժմ ի վանս։

Ահաւադիկ միոյ միոյ ի գրելոցդ եւ հարցելոց՝ արարի պատասխանի եւ լուծումն ըստ կարի, եւ զայլ ինչ յայլ նուագս իմասցիս, եթէ ախորժես լսել յինէն, չընդհատելով զթղթագրութիւնդ։

Վաղիւ յուղի անկանի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Եղիշէ գնալ մեծաւորութեամբ ի Պաշպալով, ուստի դարձցի մի յերկուց հարց մերոց անդր գտելոց։ Գուցէ եւ ես ուղեւորեցայց ուրեք, այլ զո՛ւրն եւ զե՛րբն չկարեմ ասել ստուգիւ։

Ողջ լեր եւ աղօթող, ընկալեալ զողջոյնս ողջունելոցդ եւ գիտելով զիս միշտ

Քո հոգեկցորդ եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

Յ. Գ. Գիտիցե՞ս ինչ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսիսէ:

148.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - S. Carlo Rodomonte Dolo [54]

Ազոլոյ, 23 Սեպտ[եմբեր] [18]51

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Զերկոսին եւս շնորհագիծս Վեհիդ ընկալայ անխափան, եւ հայցեմ ներել, զի ոչ կարացի վաղագոյն ծանուցանել: Շնորհ ունիմք, զի հաճեցաւ Տէրդ հաղորդս առնել զմեզ լրոց Կ. Պօլսոյ եւ այլոցն: Իսկ ընդ գրուած եղբօր իմոյ ոչ ինչ խռովեցայ, քանզի յառաջագոյն ի վերայ հասեալ խաբէութեան Սիմոնիդեայ գրեալ էի առ եղբայրն իմ թէ ի զուր աշխատի յընթեռնուլ զարտաշատեան անուանեալ արձանսն, եւ խնդացի, զի ոչ անագանեաց ճշմարտութիւնն գալ յերեւան:

Քաջողջք եմք Տեառն շնորհիւ եւ մաղթանօք Վեհիդ, մանկավարժքս եւ մանկունք. անձրեւք եւ հեղեղք արդարեւ երբեմն արգելին զմեզ ի տան, այլ գտաք եւ դիպող ժամանակս արշաւելոյ ի շրջածիր բլուրս եւ հովիտս տեղւոյս:

Եպիսկոպոսն [55] Դրէվիզու [56] արար զհանդիսական մուտս իւր ի քաղաքիկս, եւ ընդունելութիւն մեծ եգիտ աստ. ձեռնադրեաց քահանայս եւ սարկաւագունս եւ դպիրս, ետ դրոշմն հազարաց մանկտւոյ, քահանայապետապէս պատարագեաց, եւ բաշխեաց մրցանակս աշակերտաց դպրոցի տեղւոյս, յորում աւուր արարին նմա կոչունս եւ ճեմական հանդէս քերդողաբար, խնկելով զնա եւ խնդրելով, զի հաստատեսցէ զվաղնջուց ուխտ կանոնիկոսաց քաղաքաւանիս: Յամենայն հանդէսքս հրաւիրեցաւ եւ վարժարանս մեր, եւ գլխաւորն ի մէնջ ի կոչունսն:

Ակն ունիմք, զի եւ Եղբարք մեր այդր յառողջութեան վայելեն եւ ոչ իսպառ զրկին յօդոցն խստելոյ. ցանկամք մանաւանդ գիտել զյառաջադիմութիւն քաջողջութեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Օգոստինոսի [57], եւ խոնարհահամբոյր ողջունիւ եղբարցս եւ մանկտւոյ մնամ

Աստուածապատիւ Սրբութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

Զբօսանք բարձանց եւ ջրոց վայրացս, ուր թերեւս ոչ յաջողեսցի մեզ դառնալ ի մօտաւոր ամս, առաւել եւս յորդորեն զիղձս մեր ի մաղթել զՎեհդ յանձն առնուլ գալ այսր ըստ խոստովանահօր վարժարանիս, գէթ առ սակաւ աւուրս: Աւագերէց տեղւոյս կանոնիկոս՝ ստէպ թախանձէ զմեզ առ հրաւէրս այս եւ խոստանայ յիւրում տանն պատրաստել Վեհիդ օթեւանս, զի մեր տեղիս անձուկ է. եւ այլ աւագորեարն եւ եպիսկոպոսն իսկ Տրեվիզու [58] առ այս խրատ տային. եւ մեզ շնորհ եւ խնդութիւն մեծ լիցի գալուստդ՝ ծանուցանելով յառաջագոյն զօրն. եթէ ոչ կամիցի Տէրդ առ օտարի ագանել՝ կարեմք եւ մեք վանատուր լինել, առ այս մի՛ լիցի խիղճ: Ինձ թուի թէ ի Պատուայէ վարձելով առանձին կառս՝ դիւրածախ լիցի ճանապարհն. մարթ է եւ շոգեկառօք գնալ ի Վիչենցայ [59], եւ անտի կառօք ընդ Պասսան [60] գալ այսր: Առանձնեակ գրեցի զայս, զի թէ յանկարծ ոչ կատարեսցի խնդիրս մինչեւ հրապարակեսցի:

Հ[այր] Ղեւոնդ Ալիշան

149.            

* Հայր Դանիէլ Վրդ. Պօլսեանին - Անքոնա

Վենետ[իկ], 14 Նոյեմբ[եր] [1]851

Վերապատուեալ Հայր եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Ի բազմաց իղձ էր սրտի իմոյ ի ձեռն փութասէր ջանից Վեր[ապատուեալ] Հայրութեանդ աղաչել զսիրելի կանոնիկոսդ Նուտի [61], որ կարծեմ թէ չիցէ զիս մոռացեալ, որպէս եսս ոչ զնա, զի շնորհեսցէ մեզ մասն մի մեծկակ շօշափելի ի նշխարաց Ս. Լիբերիոսի Հայկազնոյ [62], որ պատուի յեկեղեցւոջն ուր նայն սպասաւորէ Տեառն. այլ կամիմ որպէս ասացի ոչ փոքրիկ փշուր՝ վասն առանձին ջերմեռանդութեան, զի ունիմ իսկ զայդ, այլ մասն ինչ դնելի առ ի յարգութիւն բազմութեան եւ երեւելի ի հեռուստ: Դարձեալ ցուցցէ ինձ գիրս ուստի մարթացայց առնուլ ինչ ծանօթս զՍրբոյն, եթէ գուցէ ինչ գրեալ, ապա թէ ոչ՝ զի՞նչ աւանդութիւն կայցէ զնմանէ [63]:

Լուայ թէ բաց ի նորին նշխարաց հանգստարանէ, եւ յեկեղեցւոյ միանձնուհեացն, կայցէ յ Անգոնա եւ ա՛յլ եկեղեցի յանուն Հայոց. իցէ՞ ստոյգ եւ զի՞նչ իցէ, աղաչեմ տեղեակ առնել զիս:

Գեր[ապայծառ] Վեհս յեօթնեկաց հետէ հիւանդացեալ ծանր հարբղխիւ, այժմ ապաքինեալ տակաւ կազդուրի. բարւոք է եւ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Օգոստինոս, զորմէ հարկաւ լուեալ էք յայլոց գրութենէ, բարիոք եւ այլքն, եւ աշակերտք վարժարանիս Ռափ [այէլեան ], 15 թուով, որոց տեսուչ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Աբրահամ եւ գործակից Պ[ատուական] Հ [այր ] Եւգենիոս եւ Ե [ղբայր ] Ստեփանոս ողջունեն զՀայրդ, ընդ որս եւ ես ողջունեալ զմիանձնուհիս եւ զ Նուտեանս, մնամ

Վ[երապատուեալ] Հայրութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ
հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

150.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

[Մուրատ Ռափայէլեան, Վենետիկ ],
16 Նոյ[եմբեր] [1851]

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Զպատասխանին առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբրիէլ շարագրեալ առաջի առնեմ Սրբութեանդ, զի զարժանն հրամայեսջիք. չունիմ առ իս զզոյգ հաւասար դորին։

Ի « Բազմավիպի » Դեկտ[եմբեր] ամսեանն յեռեալ է բ հովուերգականացն Վիրգիլեայ [64], զորմէ պարսաւ լսի առ ողջախոհ ականջս, եւ առանձինն այդպէս հրատարակեալ՝ խիթամ թէ առաւել ծանակիցի. գոնեա յետ այլոց ոմանց կամ ի միջի՝ հրատարակիւր։ Բայց դատեսցէ Վեհդ, Որում կամս

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

151.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 3 Դեկտ[եմբեր] [18]51

Կեցցե՜ս

Ազնիւ եւ Սիրելի եղբայր իմ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բասիլիէ,

Կատարեցեր զոր ինչ ակն ունէի ի սիրոյդ եւ յառաքինութենէ, լի եւ անթերի, եւ որպէս անսուտ յուսով մնայի՝ առի ի ժամադրեալ աւուրն զցանկալի գիրդ զտուեալդ ի 15 անցելոյն. եւ զոր վասն հին եւ սխալակ թղթին պատուիրեալ էիր՝ աւարտեցաւ, ի մոխիր դարձաւ, ցնդեցաւ, ի մոռացօնս՝ յանդարձ մոռացօնս արկաւ որ ի Մայն. եւ ոչ այլ ինչ մնաց մեզ յայնմ առթէ, բայց առաւել եւս սիրելութիւն. քանզի եւ յանզգաստից ինչ վրիպանք եղբարց սիրելեաց եւ բարեկրթաց՝ յանդրադարձութեան նոցին ա՛յսպէս աճեցուցանեն զնախկին սէր մտերմութեանն. եւ արեգակն յետ առ սակաւ մի ընդ ամպօք սքօղելոյ ո՞չ պայծառագոյն եւ գեղեցկագոյն նշուղիցէ։ Պրէկիտի թի՜ւ սեւերես սատանային. շատ յանդգնեցաւ առ որս ընտիր. գափա՞րմըյըտըն քի՛ւլհանի [65], հայտէ վա՛ր վա՛ր, կորի՛ր … հա՛ր եւ դու միանգամ զոտքդ ի գետին եւ կռփեսցի չարաճճիկն եւ տափկեսցի քան զփիտէ եւ զփէ ստիլ։

Կատարեցաք ըստ մասնէ եւ զերկրորդ առաջարկութիւն իմ եւ զքո յանձնարարութեան, եւ իբր նախատօնակ՝ արբաք զամպէրիէն, իսկ զմեզէն [66] հանդերձ սարօք ըստ քոց արժանեաց պաշտեսցուք յայլում աւուր եւ զպատկերդ ի միջի կանգնելով, եւ յայնժամ ծանուցից քեզ եւ զայն, զի դու եւս միւսանգամ չախեսցես։

Այս երկու եօթնեակք են զի թղթաբերն Պօլսոյ անագանէ այսր. եւ յայն սակս ոչ կարացի անցելովն՝ պատասխանել քեզ որպէս փափագէի, զի յետ մեկնելոյ աստի թղթատարիս՝ ընկալայ զքոյդ. գուցէ եւ զայս նուագ վաղիւ ընկալայց զխոստացեալդ քո միւս թուղթ, որում մնամ անձկանօք, զի եւ բազում ինչ խոստանաս ի նմա. իսկ ես այժմ նախ զցաւալին գուժեցից զըստ մարմնոյ՝ զվախճան կենաց Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մինասայ մեծարդիւն Վարդապետի մերոյ ի 26 ամսեանն անցելոյ, զոր գուցէ լուեալ ես եւ ի նախկին թղթաբերէ որ ի նմին իսկ աւուր մեկնէր. գրեթէ առօրեայ ցաւով ըմբռնեալ վախճանի, թէպէտ եւ յամէ հետէ՝ մանաւանդ ի հինգ ամսոց հետէ մարթ էր ընդ մեռեալս գրել զնա վասն կասկածաւոր ախտին եւ մեռելատիպ դիմացն։ Եւ սա այնքան վաստակօք մեկնեցաւ առ Տէր, բարեխօսել մեզ առ նա, ընկալեալ նախ զմեր վասն իւր մաղթանս։

Յերեկն ի Հռովմ սկսեալ է քննութիւն դատի մերոյ եւ ամբաստանութեանցն զմէնջ. մեք ըստ պատուիրանի Վեհիս եռօրեայ պաղատանս մատուցաք առ ամենասրբուհի մայր մեր. աղօթակից լերուք եւ դուք սիրելիք։

Քանզի զՊոնտացւոյ Մանկանէն խոստացեալ էիր գրել, յուշ առնեմ պատեհիւս սիրոյդ, զի աւարտեցաւ առաջին ամ դաստիարակութեան մանկանց վարժարանիս, եւ որպէս քո յանձն առեալ է հասուցանել մեզ զտարեկան վարձս Մանկան Եսայեան, մնամք արդ երկրորդին 2000 դահեկանաց. զոր եթէ յաջողիս պրծուցանել՝ եթէ ոչ ծանր թուի քեզ՝ կռուփփոյ արարեալ կամ այսպիսի իմն եղանակաւ հաճեա՛ց հասուցանել. քանզի եթէ տաս ի սենեակն՝ անդ մնայ, զի վանքն արդէն պարտական է վարժարանիս եւ ոչ կարէ հատուցանել, եւ այն եւս յաւելցի ի պարտսն. եւ ոչ ումեք օգուտ լիցի ի ժամուս, իսկ հասեալ այսր՝ փոքր ինչ նպաստ լինի եւ մերում կարօտութեանս, քանզի եւ վարժարանս կարօտի արդ, զի զմասն մի գնոյ նորոյ վարժատանն վճարեաց, եւ այժմ նոր շինութիւնս առնէ սենեկաց եւ սեղանատան վասն ապա գալի մանկանց երկրորդ դասու։

Ասես թէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսէս ի Կարնոյ պատրաստի գնալ յ Էջմիածին. չիմանամ ո՞րպէս. զի Քո ինքնին գրեալ էր առ Վեհ՝ թէ Ռուսն չտայ անցագիր, որպէս եւ մեզ աստ զնոյն ասաց հիւպատն, վասն որոյ եւ առ ինքնակալն աղերս գրեցաք։ Ամ եւ կէս է, զի չգրեաց բնաւ ինչ ի վանս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսէս, յետ մեկնելոյ իւրոյ ի Տրապիզոնէ ո՞ւր գնաց, զի՞ արար, զինչ եգիտ, ի՞նչ առաքեաց ոչ գիտեմք. եւ մի ոմն ի սանից իմոց այտի գրէ առ իս եւ հարցանէ թէ ստո՞յգ իցէ, զի Հ[այր] Ներսէս առաքեալ է ի վանս Հայ մումիա մի. ուստի՞ հնչեալ է զրոյցդ ոչ գիտեմ։ Դու զոր գիտես ծանո՛ մեզ։

Խնդիր մի եւս կարեւոր ունիմ, զոր գրեալ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս ՝ անարժան գտայ պատասխանւոյ, զի նա ոչ ումեք ոչ գրէ, ոչ գիտեմ զի՞ մեղուցեալ եմք առ նա. ողջունեմ զնա սիրով եւ ասեմ՝ թէ զայս ոչ յուսայի ի նմանէ. խնդրեմ գիտել քանի՞ եկեղեցիք, քանի՞ դպրոցք իցեն Հայոց ի Կ. Պօլիս, եւ քանի՞ երեւելի գործարանք ընդհանուր, զոր օրինակ չուխայի եւն. դարձեալ եթէ կարես ի ձեռն Հայոց պատրիարքարանի ի ձեռս բերել զվիճակագրութիւն թեմից նոցա, որպիսի ինչ հրատարակիւր երբեմն ի « Հայաստան » օրագրի [67]. զորոյ ընկալայ զթերթս ինչ՝ այլ ոչ զբոլորն, վասն որոյ եւ ոչ զ՚անդ հրատարակեալսն ունիմ ամբողջ։ Քանզի աշխարհագրութիւն իմ ընդ հուպ երթայ ի տպագրութիւն, եւ ոչ կամիմ սխալ կամ տգէտ երեւիլ ի մասինդ եւ մեղադրիլ։ Այսքան զայս նուագէ։

Ողջ լեր եւ պինդ կալ զիս

Քո հոգեկցորդ եղբայր
ե ւ Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ [արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

[Յ. Գ. ] ( Նիկոմիդեայէն ի՞նչ բերիր)

Յաւելուած – Եւ քանզի զՁեռագիր աւետարանէ միոյ աւետիս տայիր, գրեցից Սիրոյդ եւ ճարտարութեանդ եւ զայս. Առ Ինճիճեանի ումեմն Ստեփան աղայի այդր, որ ծանօթ է Սամանճեան Մկրտիչ աղայի, գոյ աւետարան հին եւ ոսկեգիր՝ որպէս ասի. եւ թէ 1100 ամաց գրուած իցէ. եթէ արդարեւ այդչափ հին է, որպիսի հին մեք չունիմք. չէ՛ պարտ կորուսանել զայն. Սամանճեանն ծանոյց մեզ՝ թէ խնդրէ նա 1000 ղուրուշ ի գին. ես գրեցի վաղ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհան. այլ զի նա չգրէ մեզ, այժմ յանձն առնեմ սիրոյդ, նախ ստուգել զհնութիւնն, եւ թէ կարես գաղափարել զյիշատակարանս եւ ապա կորզել իսկ զմատեանն վէքիլական շքովդ, եւ այլ որպէս եւ գիտես:

152.            

* Հայր Օքսենտիոս Վրդ. Գուրգէնեանին – Ս. Ղազար

[Մուրատ Ռափայէլեան Վարժարան, Վենետիկ]
10 Դեկ [տեմբեր] 1851

Պատուական եւ Սիրեցեալ եղբայր,

Շնորհաւո՜ր քեզ օրդ տօնական, եւ շնորհաւոր քեզ կեանս կրկնակի, աստ երկարս, անդ յաւերժս։

Վասն եպիսկոպոսարանաց Հայոց եւ թեմից ոչ է իմ հանդիպեալ ուրեք առ մատենագիրս մեր ոճով ինչ ասացեալ, եւ չգիտեմ աւելի քան զ Ինճիճեանն։ Շատք ի պատմչաց ասեն 400 եւ աւելի եւ աթոռս եպիսկոպոսաց հաստատեալս ի Լուսաւորչէն եւ ի Ներսիսէ Մեծէ, այլ զանուանսն չասէ ոք։ Առ արտաքինսն՝ գտցես ի Banier, Cérémonies Religieuses [68], Գ հատ. էջ 261, յ Ոսկանւոյ առեալ. եւ ի Փաբրիկիոս Lux Evangel. [69] գլ. ԼԸ. ջ 644։

Սիւնեաց ԺԲ գաւառքն ունէին մէն եպիսկոպոսունս ընդ Պետրապօլտաւն իւրեանց. աստի թու[ի] ինձ, զի եւ այլ ամենայն գաւառք Հայոց զորս թուէ Խորոնեցի ընդ 15 նահանգօքն՝ ունէին եպիսկոպոսունս յանուն իւրեանց, թո՛ղ զայլ եպիսկոպոսունս գլխաւոր քաղաքաց, կամ ազնուատոհմ ցեղից, եւն., որովք անշուշտ գումարէին թիւք 400ոց եւ աւելի եւս եպիսկոպոսաց։

Ո՛ղջ լեր յամայր։

Քո հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

[Յ. Գ. ] Աղաչեմ ասել ցՊ[ատուական] Հ[այր] Գրիգորիս [70], զի յերեկոյիս հասուսցէ ինձ զնամականին զոր թողի առ նմա յընթերցումն, քանզի այսօր մեկնի թղթատար, եւ կամէի պատասխանել. ապա թէ ոչ՝ ինքն պատասխանի արասցէ։

153.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

[Մուրատ Ռափայէլեան Վարժարան, Վենետիկ]

16 Դեկտ[եմբեր] 1851

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Այրի հանգուցելոյ վերակացուի Լազարէդին Ծէանի, ամսօք յառաջ թախանձեաց զիս տալ նմա ի փոխ գումար ինչ՝ մինչեւ ի ձեռս բերցէ զթոշակ առն իւրոյ. իսկ ես անհնար զիրն ասացեալ, եւ գթացեալ ի տառապանս նորա, ետու յողորմութիւն ոսկի մի: Արդ դարձեալ եկեալ թախանձէ՝ կամելով ընդ Վեհիդ իսկ խօսել եւ խնդրել 50 ֆիորին ի փոխ, մինչեւ ի ձեռս բերցէ զթոշակն զայն, զոր յուսացուցանեն նմա աղերս արկանելով առ Ռատէցքի: Ես դարձեալ դժուարին եւ իբր անհնար ցուցի զիրն, այլ աղաչեալ ի նմանէ ծանուցանեմ Վեհիդ եւ մնամ հրամանացդ՝ զոր ծանուցից նմա ի գալ նորա առնուլ զպատասխանին ի հինգշաբաթւոջս:

Խոնարհ համբուրիւ տիրական աջոյդ, մնամ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Կ[րօնաւոր] Մ[խիթարեան]

154.            

* Սերովբէ Ալիշանին – Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 17 Դեկտ[եմբեր] [18]51

Սիրելի Եղբայր իմ Սերովբէ,

Ահա քեզ նորաձեւ կամ նորածալ թուղթ մը։ Պ[արոն] Նիկողոսի Հովուեանց նամակին պատասխանը քեզ կը յանձնեմ հասուցանել առ նա. ի՞նչ արհեստի եւ ի՞նչ հասակի մարդ է կ՚ուզէի իմանալ [71] ։

Աւետարանը կը փափագիմ փութով ընդունիլ, վասն որոյ եւ գրեմ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ, ընդ նմին կ՚ուզեմ քենէ իմ մանկական երգոցս օրինակն որ միակ է եւ քեզի յիշատակ տուի [72]. արդ լաւ մը ծրարելով զանիկայ՝ յանձնէ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուէլի կամ Պ[արոն] Յովհաննու Եսայեան, եւ փութով հասու ինձ, կ՚ուզեմ մէկ մը դարձ առնել յամսն առաջինս եւ ինչ ինչ սրբագրել։

Լեւոնեան սուրը իմ սրտիս ալ հարաւ. արիւն եւ արտօսր եռք կ՚ելլան [73] ։ Առ Յովհ[աննէս] Տատեան ամիրայն գրեցի ատոր վրայօք, տեսցուք զի՞նչ լսի։

Ղրկած դրամներդ առի, եւ կանխաւ ծանուցի քեզ, ի՞նչպէս դեռ չես առած նամակս. միայն թէ Հեթմոյ դրամներն չկան. կարծեմ թէ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու յանձներ էիր զանոնք, այդպէս է թէ չէ, ծանո՛ ինձ զի մոռացեր եմ։

(Ծածուկ. - Մարդու մի՛ ասեր. թերեւս քիչ ատենէն դէպ ի Բարիզ եւ ի Լոնտոն ուղեւորիմ. ծանուցի, որ եթէ յանձնելիք մի կամ յանձնարարական ունիս՝ փութով առաջին թղթաբերաւ հասցընես ընդ վերոյխնդրեալ գրքուկիս. ապա թէ ոչ՝ չի հասնիր ինձ հոս ի Վենետիկ, եթէ Տէր կամի զուղեւորութիւնս այս, որ եթէ լիցի վասն գործոց ինչ վանաց եւ դպրոցիս է, մի՛ մտատանջիր. եթէ հաստատի եւ որոշեմ զօր մեկնելոյս՝ կը ծանուցանեմ քեզ ստուգապէս)։

Ողջունեալ զսիրելիս մեր, մնամ քեզ

[Հ[այր] Ղեւոնդ Մարգար Ալիշան]

155.            

* Նիկողոս Հովուեանին

Վենետիկ, 17 Դեկտեմբեր, 1851

Ազնիւ եւ Արգոյ Տեառն Նիկողայոսի ողջոյն եւ մխիթարութիւն ի Ք[րիստո]ս

Զգիրդ պատուական զկարապետ ցանկալի նուիրիդ՝ ընկալեալ իմ եւ ընդ իս միաբան Ուխտս եւ սորին Վեհ, որքան ընդ սխրալի աւանդն ուրախ եղաք, մանաւանդ ընդ մտերմութիւն բարեսիրի եւ Ազգասիրի նուիրողիդ, ոչ կարացաք անտրտումք նկատել այժմէն եւ մտաց աչօք՝ զմակագրեալն առ ի քէն ի ճակատ այնր սոփերի՝ զյիշատակ խաղաղական եւ սրտաճմլիկ, զոր այդպէս ճարտար հնարիւք եւ խորագէտ սիրով՝ կամեցեալդ էք անմահացուցանել, խառնելով յանմահ տառսն:

Այլ դու իբրեւ արդարեւ անձն քաջադատ եւ զգօն, որպէս եւ վկայեսդ յախորժակացդ թելադրութենէ, մինչդեռ զակն ի բարձունս եդեալ մխիթարիս վերնովքն, սփոփեաց եւ եւ ի ստորեւս, աներկբայ յուսովս, զի ցորչափ դիւանք սրբոյ մենաստանիս պինդ ունին զԼամբրոնափայլ մատեանդ (ընդ չքնաղ մատենիցն ինչ՝ յորս դրոշմեալ կայ անուն Պօղոսի ուրումն Հովուեան, զոր կարծեմ հայր քո լինել, ) եւ քո եւ քո սրտակցիդ սիրելւոյ յիշատակ՝ պարփակեալ ի նուիրական պրակսն՝ տեւեսցեն յամայր, եւ ընդ մտերմացն բարեկամաց յեղյեղեսցէ զքո անուն Մխիթարեանս Ուխտ յազգս հոգեծինս:

Աղաչեմ, ընդ օրհնախառն ողջունից մերոյ Վեհի եւ յարգոյ Հարց Ուխտիս, ընկա՛լ յանօսրութենէ բանիս քաջազգաց մտօքդ՝ եւ զիմ գրողիս առանձինն շնորհակալիս եւ տրտմախառն խնդակցութիւն, եւ գրեա զիս

Քո ազնիւ Տէրութեանդ

Մտերիմ Աղօթարար եւ Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Վ[ար]դ[ապե]տ Ալիշան
Ք արտուղար Մխիթարեան Ուխտիս

156.            

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Վենետ[ իկ], 17 Դեկտ [եմբեր] [18]51

Վերապատուեալ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Ի գիր համառօտ այլ ի սիրտ ծանօթ շնորհաւոր ասեմ քեզ զՅիսուսաբեր եւ զՅիսուսանուն տօն անուանդ, եւ որ ինչ ընդ սիրտ քո յայնմ աւուր խորհուրդք եւ զգացմունք պատուականք հաղորդ զիս նոցուն աղաչեմ գիտել, եւ երկայնաշար ամօք կապիլ քեզ մաղթեմ ընդ բազում ազգս Մխիթարայ որդւոց, ի նոցին օգուտ վաստակելով արդարեւ քաջունապէս:

Զաւետարանն յանձնեալ Սիրոյդ ի հարազատէն իմէ, աղաչեմ այդու առաջնով թղթաբերաւ Լոյտեան [74] շոգենաւու հասուցանել այսր, քաջիկ յանձնարարութեամբ, վասն որոյ գրեցի եւ առ Պ[արոն] Յովհ[աննէս] Եսայեան. ընդ նմին եւ այլ գիրս մի զոր թերեւս յանձնեսցէ Քեզ հարազատ իմ, եթէ ոչ իցէ տուեալ առ նոյն Եսայեան:

Լուար ապաքէն, զի ծերունի Աշակերտ քո Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մինաս փոխեաց զկենցաղս, մաղթեսցուք զհանգիստ. այլք ամենեքին առողջ կան աստ, բայց լուեալ այտի զխօթութիւն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սրապիոնի՝ տագնապիմք եւ աղօթեմք: Յիշեա եւ դու զիս եւ ողջ լեր միշտ եւ զուարթուն, ունելով զիս

Քո հոգեկցորդ եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]