1860

422.               

5 յունուար, 1860

Սիրելի եղբայր իմ Հեթում Աղայ,

Կարճ գրովս նախ շնորհաւորելով քեզ եւ մեր հարազատաց, հօրաքեռ եւ հօրեղբօր զնոր տարիս եւ յայտնելով հարազատական փափագներս, ապա գոհարիդ վրայ աչք մը կու տամ, եւ կ՚իմացընեմ որ թողի զայն առ Մանանենին. ինքն երբեմն յարքունիս ալ կ՚երթայ եւ ցոյց կու տայ. բայց կ՚ուզէ ինծմէ որոշ գին մը լսել, որ եթէ այն գնով մէկը ուզէ գնել՝ կարենայ տալ, կամ թէ մէկն սիրէ եւ ուզէ առնուլ՝ կարենայ ինքն որոշ գին մը ըսել: Չէ նէ ասոր անոր ցոյց տալով՝ ամէնքն ալ ցած գին մը կու տան, եւ կ՚ուզեն որ քովերնին մնայ, մէկուն մէկալին ցոյց տան, եւ իրենք ալ քարին տիրոջ կոտրած գինը կ՚ուզեն իմանալ: Արդ ինչպէս որ կ՚ուզես այնպէս իմացու. եւ ողջ կեցիր. քովս օրացոյց չկայ որ վրան նշան մը դնելով ընծայ խաւրեմ քեզի. առանց անոր ալ բաղդդ յաջողի:

Հարազատդ
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

423.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 7 յունուարի 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Շնորհեալդ ի սկիզբն նորոյ տարւոյս, զոր յառաւօտուս ընկալայ, յաւել յիս վարանս վասն յիշեցեալ պահեստի գումարիդ, զի ցարդ ոչ ընկալայ այդպիսի ինչ. եւ գրեցի չորեք աւուրբք յառաջ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա, զի ոչ գիտեմ ե՞րբ եւ ո՞րպէս առաքեալ է առ իս զմասն ամսականիս յունուարի, քանզի առաքեալ փոխանակագիր 3478 ֆրանգաց ասէր լնուլ սովաւ զմնացորդ չորից հազարացն ամսականիս. արդ թուի թէ զ522 ֆրանգս առաքեալ իցէ ընդ պահեստի՝ 4000ացն, եւ ամենայնն միանգամայն զարտուղեալ կամ կորուսեալ, եթէ փոխանակագրաւ առաքեալ իցէ, որպէս յուսամ, չէ ինչ, այլ եթէ դրամաթուղթ առաքեալ էր՝ յուսամ դարձեալ թէ յապահովագրեալ էր, եւ հարկ է խնդրել. ապա թէ ոչ՝ չգիտեմ զի՞նչ առնել իցէ. աղաչեմ ծանուցանել փութով թէ յորո՞ւմ աւուր առաքեալ է եւ ո՞րչափ ինչ. զի մինչ առաւելին սպասէաք եւ ի սովորականէն նուազեցաք։

Վասն նորընծայ սարկաւագացդ աղօթեմք զկատարեալն առնուլ աշտիճան եւ արժանապէս պաշտել յօգուտ եկեղեցւոյ եւ ուխտիս [1] ։

Ներկարարին եւ նմանեացն գործք զզուեցուցանեն եւ զկծեն զսիրտ. ցաւէ, զի չէր վաղագոյն գտեալ մեզ զոք ճարտարապետ եւ քննիչ շինուածոց, որով բազում անգամ խաբեալ եմք անշուշտ, գէթ այլոց խաբել կամեցեալ է զմեզ [2], ամենեքին քաղցեալք յածին կծանել ինչ, փողոցայարդարն որ մինչչեւ սկսեալ զառ որմովն յատակել եցոյց հաշիւ 1244 ֆրանգաց, երեկ եբեր 2220 ֆր[անգ] հաշիւ, թէպէտ ասէր թէ մարթ է զեղչել 400 ֆր[անգ], այլ տակաւին մնայ խտիր 600 ֆրանգաց, վասն որոյ ասացի ցուցանել առ ճարտարապետ մեր։ Ընդ խարդախութեանն գոյ եւ թանկութիւն, իւղաներկն եւ փայտեղէնք ծանրագին են յոյժ, եւ ըստ աճել եւ ընդարձակել քաղաքիս ծանրանան գինք. յաւելաւ ի սկիզբն տարւոյս եւ գին հացի։ Եւ ժամանակս տարակոյս թուի ըստ քաղաքական տեսչութեան ի հրաժարել յեռանդն Վալեւսքեայ [3] հազարապետի տէրութեան Գաղղիոյ [4] ։ Բայց մեք ի Տէր յանձն եղեալք եւ յաղօթս եւ յօրհնութիւն Վեհի պարապիմք ի վաստակս մեր։

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

424.               

Հայր Ներսէս Վրդ. Սարգիսեանին [5]

Բարիզ, 12 յունուար 1860

Մեծարգոյ Հայր եւ սիրեցեալ Եղբայր,

Զտուեալդ ի տարեգլխիս աւուր ընկալայ որպէս կաղանդչեայ, եւ շնորհ ունիմ միոյ միոյ երկասիրութեանցդ, ծանօթութեանց եւ խորհրդածութեանց. եւ առաւել քան զբնաւ՝ յետին բանիցդ եւ ըղձից, որք արդարեւ իբրեւ զձայն տատրակի լսելի եղեն յանապատի իմում սրտի եւ յունկն եղբայրակցացս, եւ իմ մխիթար եւ քաջալեր յաղօթս այդպիսի բարեխօսաց է, զի անսայթաք սիրով եւ մտօք յառաջ վարեսցուք զյանձնեալն ի մեզ գործ, ցորչափ յանձնողացն ներիցեն կամք եւ մեր կարողութիւն. բարեխօսութիւնդ այդ կենդանեաց եւ ննջեցելոց չեղեն անպտուղք ցարդ, զի ետուն մեզ տեւել տոկալ դառն եւ ցաւալի աւուրց եւ անկարծ կորստեան, եւ ոչ սակաւ հեզացուցին զմանկտին, որոց, եւ մեզ՝ տացէ Տէր անպարսաւ յարանալ եւ զարգանալ։

Զտախտակս Վանայ եւ զ Կարնոյ փափագեմ եւ ես տալ փորագրել կամ վիմագրել, այլ աւա՜ղ քաղաքին Կարնոյ որ կիսաջինջ եղեալ է ի սասանութենէ թէ ոչ բնաջինջ, եւ զերկար տեղագրութիւնս մեր ի դերեւ հանէ։ Հարցանես զիմոյս Հայաստանէ թէ յո՞ր ժամանեալ իցեմ վայր. եւ ես յորժամ հարցանեմ զիս՝ հառաչեմ, զի ոչ յառաջեմ։ Նախ վասն սղութեան ժամանակի, որով աստ երկուս միայն նահանգս զ Մոկաց եւ զ Աղձնեաց հազիւ կարացի տեղագրել՝ նախագիծ. եւ երկրորդ, զի կոյր աչօք շրջիմ, այսինքն ի գիրս միայն թարթափելով եւ յար մաշիմ ըղձիւք ականատես լինելոյ վայրացն եւ կենդանացուցանելոյ զնկարսն [6]. ապա թէ ոչ մեռելանկար իցէ գրուածն եւ ոչ կենդանանկար. զաշխոյժ մտացս զոհեալ յաշխարհագրական յածմունս, զգամ զցամաքութիւն վաստակոյս, զոր միայն տեսութիւն տեղեացն մարթի վայելչուցուցանել որպէս արժանն է. եւ զի մի՛ իսպառ յուսահատ եւ ձեռնթափ եղէց յապայն՝ յեզերաց Հայոց սկսեալ եմ զտեղագիրն, զմիջնաշխարհն զցանկալի յիշատակաց վայրս թողեալ յ՚զկնիս. արդ աշխարհագրականք տեղագրեալք առ յինէն որ շատ որ սակաւ յերկարութեամբ են Դ. Հայք (որ կարօտի նոր ձուլման) Բարձր Հայք, Խաղտիք, Տայք, Գուգարք, Ուտի, Արցախ, Փայտակարան, Աղուանք եւ սահմանակից կովկասեան գաւառք որք ի Կազբիականն կոյս, Մոկք, Աղձնիք։ - Մնան ի նկարագրութիւն՝ յեզերականացն Կորճայք, Պարսկահայք եւ Ատրպատական. եւ միջնաշխարհն համօրէն, Տուրուբերան, Վասպուրական, Սիւնիք եւ Այրարատ, եւ արտաքոյ սոցա ամենայն Փոքր Հայք, Կիւլիկիա եւ Միջագետք Հայոց, զորս թէ նովին ոճով կամիցիմ տեղագրել՝ նահապետական կարօտիցիմ կենաց, վասն որոյ հաւանեալ եմ թողուլ այլում Հ[օր] Ղեւոնդեայ [7]. իսկ ես համարեցայց զիս նոր եւ վերստին եկեալ յաշխարհ եթէ աւարտեալ կամ լքեալ զառաջարկեալս գործ՝ իբրեւ վէմ ի սրտադրանցս թաւալելով՝ փոքր մի եւս եւ ոճով ինչ խորհեցայց զաշխարհէն՝ յոր միայն անշուշտ եւ աներկբայ գնալոցն եմ, եւ որ ինքնին մեծաքայլէ ընդառաջել ինձ, որպէս եւ ամենայն մարդոյ, եւ մանաւանդ որոց դէմք դարձեալ իցեն յարեւմուտս ծերութեան։

Ողջունիւ սիրոյ Պ[ատուական] Եղբարցս եւ մանկտւոյն, մաղթեմ պայծառ արեւշատութիւն սիրեցելոյ եւ Յ[արգոյ] Հայրութեանդ։

ն[ուաստ] հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

425.               

* Հայր Բառնաբաս Վրդ. Եսայեանին

Բարիզ, 12 յունու[ար] 1860

Պատուական եւ Սիրելի Եղբայր,

Զամենայն հարցուածս Պրոսեայ [8] ոչ կարեմ լուծանել, մանաւանդ զի չեմ արարեալ մանր քննութիւն յարձանս Անւոյ, ցարդ յեզերս եւ ոչ ի կենդրոն յածեալ աշխարհիս մերոյ՝ տեղագրութեամբս։ Բայց յերկուց կարծեաց ՆԾԹ կամ ՆԾ ընթեռնլոյ զհայ թուականն՝ ինձ առաջինն ընտրելի է, այսինքն է ՆԾԹ (1009 կամ 1010 թ. Քրիստոսի). եւ են ինձ առ այս փաստք գրեաթէ անժխտելիք. նախ, զի թիւն ՆԾԹ համաձայնի 1012 թուին Քրիստոսի՝ զոր ի ստորեւդ դնէ, եւ յորմէ մարթ է զեղչել երիս ամս, զի զթուական Քրիստոսի ոմանք կանխեն, որպէս յայտ է։ բ) Եթէ ՆԾ էր ամ շինութեան՝ ապա Ասողիկն պատմիչ յիշէր զշինութիւն նորա, որպէս յիշէ զ Ս. Գրիգորի եկեղեցւոյն, իսկ զի ինքն ի 1003 թուին Քրիստոսի աւարտեաց զգրելն՝ վասն այն չկարէր յիշել։ գ) Անեցին ի նոյն 1009 կամ 1010 թուին Քրիստոսի դնէ զշինութիւնն, այսինքն զաւարտ շինութեանն։ դ) ՆԾ ոչ յարմարի այլ ՆԾԹ յարմարի եւ Ադամայ թուականին զոր դնէ զՌՆԼԳ (6433) որոյ սկիզբն է 5424 կամ ըստ այլոց 5420 ամ նախ քան զՔրիստոսի մարմնանալն։

Բայց երկոքին մնացեալ թուականքն ոչ պատշաճին սոցա. այսինքն հաւատալոյն Հայոց թ. (718) ՉԸԺ, զի ըստ այսմ սկիզբն թուականին անկանի յ՚292 կամ 291 Քրիստոսի, որ չէ այնպէս, այլ 302. ապա ի բաց բառնալի է զԺ, եւ կարծեմ իրաւամբք (ներեսցէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսէս ) զի եւ Կարապետ Վարդապետ [9] (?) որոյ գաղափարեալ է զարձանսդ եւ հրատարակեալ ի Հայաստան օրագրի [10] յամին 1848՝ ՉԸ միայն ընթեռնու. ապա եւ այս միաբանի ընդ ՆԾԹ [1010] եւ ՌԺԲ [1563]։ Մնայ Հոռոմոց թուականն, զոր սակաւ ուրեք վարեն մերքս ի յիշատակարանս, զորմէ եւ գրեալ է իմ ի « Բազմավիպի », ոչ յիշեմ յորում ամի. քննել աղաչեմ. կարծեմ թէ Հոռոմոց թուականն է Հռոմայն, յետ լրման հազար ամին սկսեալ երկրորդ անգամ յամի Քրիստոսի 248, եւ յետ այնր չափեալ 532 ամաց շրջանաւն, որպէս զի յամին 780 սկսցի նոր թուական. եւ այսմ յարմարին յիշատակարանք յորս յիշի Հոռոմոցդ թուական, այլ արձանագիրս այս ՄԺԹ (եթէ ստոյգ իցէ) ոչ համաձայնի, այլ զանազանի իբր 10 ամաւ։ Զփակագիրսն ոչ կարեմ լուծանել, եւ լուծմանց Պրոսեայ ոչ հաւանիմ։

Հա՛րց զ Պրոսէ թէ գտցի՞ Կովկաս օրագիր ի Գաղղ[իական] լեզու։ Դարձեալ յիշեցո՛ մեղմով, զի չունիմք մեք զՈւղեւորութիւնս նորա ի Կովկաս եւ ի Հայս [11] զոր իբր 10 ամաւ յառաջ հրատարակեալ է. կարիցէ՞ արդեօք ընծայել մեզ օրինակ եւ առաքել եթէ դիւրին եւս իցէ նմա այսր ի Բարիզ, զի վասն աշխարհագրութեանս Հայոց օգտեցայց նախ։

Զյիշեալ Ստրաբոնդ վաղ ուրեմն ստացայ աստ։

Շնորհ ունիմ եւ վասն այլոց տուելոց տեղեկութեանցդ։

Զքսիֆիտինոս կամիմ կամ ախորժեմ նշանակել Սուսերակիր կամ Սուրենեան, ի յիշատակ միոյ ի Վարդանաց մերոց իշխանաց. քանզի գտի (գողն ի գողէն գողացեալ) կնիք մի կապարեայ հին, յորում դրոշմեալ է յունարէն դու բադրիքի՛ու Վարտանու քսիֆիտինու. անտարակոյս գրուածով իսկ հակակողման գրուածն նոյնպէս յունարէն՝ ոչ է քաջանշմար համօրէն։

Ի ցանկի գրչագրաց մերոց գուցէ՞ ինչ ճառ կամ գրուած յանուն Վահանայ Մամիկոնեան. կամ ճառք Զաքարիայ կաթողիկոսի մահագրիցի՞ երբեմն յանունս այս. զի ի ճառընտրի կամ տօնականի միում որ աստ (թիւ 47) գտանի ճառ մի յԱրմաւենեացն օր յանուն Վահ[անայ] Մամ[իկոնէի] եւ սկիզբն եւս տարբերի ի Զաքարիայէն, եւ բառք ինչ նորք ի նմին նոյնպէս եւ ճառ աւագ չորեքշաբաթին նշանակի յայս անուն, բայց սկիզբն նոյն է ըստ Զաքարիայ, որպէս եւ մէջն թուի, բայց բառք ինչ գտան արտաքոյ բառագրոց [12] ։

Ի նմին մատենի է եւ ճառ Պետրոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի ի Ծնունդ Քրիստոսի, եւ ի սմա եւս գտի բառս նորս. քանի՞ օրինակք իցեն ճառիս առ մեզ այդր, զի կամիմ գաղափարել զսա։ Թողում յայլ նուագ զայլ ինչ հարցանել եւ աշխատ առնել զեղբայրսիրութիւնդ. զի զբաղեալ եմ արդ ի տնտեսական տումարս։ Բայց առաքեմ զթարգմանութիւն ճառիս որ զՀայկայ տօնէն եւ շրջանէն վասն « Բազմավիպի », որպէս խոստացեալդ է ի դմա. կարէք հակիրճ յառաջաբանել, թէ Գաղղիարէն բնագիրն տպագրեալ է ի Բարիզ (դեռ չէ ելեալ ի լոյս) հանդերձ կարեւոր ծանօթութեամբք. եւ զի զայս թարգմանեաց ոմն յաշակերտաց Մ[ուրատեան] վարժարանին [13] ։

Ողջունիւ սիրոյ սիրելեաց Հարց եւ Եղբարց մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

426.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 20 յունուարի 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Զբաղեալ ի ձանձրալի եւ յանախորժ քննութիւնս հաշուոց եւ նմանեաց ի սկզբանէ տարւոյս, եւ հազիւ ուրեմն աւարտեալ առաքեմ նախ զպատճէն երկրորդի վեցամսեայ ելի եւ մտի Մ[ուրատեան] վարժարանի, ընդ նմին եւ զհամառօտ ցուցակ բովանդակ հասից եւ ծախուց գնացեալ տարւոյն, երկրորդ զառանձին հաշիւ վարժարանիս ընդ վանաց. ոչ գիտեմ թէ պահանջ վարժարանիս ի հերուն 1456 ֆր[անգ] հատուցեա՞լ իցէ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա, եթէ տակաւին մնայցէ անցուցանել առ մեզ։ Որպէս տեսանէ Վեհ աւելի քան զ4000 առաւելուն մուտքս, այլ կիսով չափ պահանջք են եւ ոչ առձեռն դրամ. առ յուլութեան կամ զբաղման գործաւորաց ոչ կարացի ցարդ ժողովել եւ գումարել զպարտս վարժարանիս առ նոսա։ Աւուրբք յառաջ հիւսն հին եւ անծանօթ մեզ՝ գրով պահանջէր զհին պահանջ իւր վեցամեայ (1854) իբրեւ 150 ֆր[անգ] եւ յուզեալ գտի զտոմսակ նորա, եւ արդարեւ թուի վարժարանս պարտական նմա 92 ֆր[անգ] այս յանակնկալից եւ յանպատրաստից։

Ներկարարն դարձեալ կոչեաց զիս ի դատ, քանզի չեւ եւս էր քննեալ ճարտարապետին զհաշիւս նորա, եւ յաւարտ ամսոյս կարծեմ վճարիցի քննութիւնն եւ ստիպիցիմք վճարել զծախս նորա, եւ հարկ լիցի օժանդակիլ ի պահեստի գանձուէն, զոր ընկալայ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գործակալէն, ցարդ 3700 ֆր[անգ]։

Ստացաք զհողն հանգստեան, 534 ֆր[անգ] անայլայլակ գնով, զոր եւ վճարեցաք եւ փոխադրեցաք. մնայ արդ վէմն եւ երկաթի վանդակ անպաճոյճ զնովաւ, եւ արձանագիր մի, զորովք կարծեմ չէ օրէն զանց առնել, թէ եւ աղքատօրէն վարիցիմք։

Դռնապանն մեր արդիւնաւոր եւ հաւատարիմ տկարացեալ ցաւօք քան ամօք խնդրէ դադարել յաշխատութենէ յետ երկուց ամսոց. կանխաւ իսկ Լուսահոգին խորհէր, որպէս լուեալ եմ, ազատ առնել զնա եւ կարգել նմա թոշակ, զնոյն եւ ես խորհէի տեսեալ զտկարութիւն նորա եւ զշատ վաստակն, բայց նա կանխեաց ինքնին խնդրել. խնդիր նորա է բնակել ի մասին տանս վարձելոյ զերծ մնալով ի հատուցանելոյ զվարձսն. եւ զի հարկ է տալ նմա սենեակ մի մեծ կամ երկուս մանունս (զի եւ որդի նորա ընդ նմա բնակէ) եւ տնտեստուն փոքրիկ, այս ամ 250 ֆր[անգ] վարձք են, կամ թէ նուազ, զոր ընդունիմք ի վարձուորաց. արդ զիա՞րդ թուիցի եւ հրամայիցէ Վեհ, շա՞տ իցէ այս, եթէ պարտ իցէ տալ ինչ նմա աւելի վասն հաւատարիմ վաստակոցն եւ տառապանացն զոր կրեալ է յաւուրսն անյիշելիս, եւ զոր երբեմն յիշեցուցանէ պարկեշտութեամբ։ Զխորհուրդ փաստաբանին ոչ հարցի, զի չեմ տեսեալ զնա ի սկզբանէ տարւոյս, վասն ի գեղջ կալոյ նորա։

Փափագեմք շուրջառ մի ազնիւ կազմել վասն մատրանս. զգինն կարեմք յամեցուցանել տարեւոր ժամանակաւ, այլ ամենայն սարօք ծախիցին 1000=1200 ֆր[անգ] (արծաթ դիպակ ծաղկէնկար ոսկէխառն թելօք. եթէ սուտ կամ կէս արծաթ իցէ դիպակն, իբր 300 ֆր[անգ] նուազագոյն լիցի։ Եւ առ կարօտութեան մատրանս եւ իբրեւ առ ուխտէ ցանկամք նուիրել զայս Տիրամօր եւ հաճութեան այտի ակն ունիմք։

Ողջունիւ խոնարհութեան Պ[ատուական] Գործակցացս եւ մանկտւոյն, մնամ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

427.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 31 յունու[ար] 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ըստ ժամանակին ընկալայ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գործակալէն զամսական փետրուարի, պակասորդուն յունուարի, որպէս եւ ծանուցանեմ նմա ի ծրարելումս։

Վասն գործաւորաց եւ գործակալաց որպէս եւ ծանուցանէք ի շնորհելումդ ի 21 ամսոյս, այնպէս առնեմք այսուհետեւ յանձնեալ ի տեսչութիւն ճարտարապետի քաջի, որ քաջ աչալուրջ է եւ հաւատարիմ, միայն զբաղեալ յոյժ ի բազում ձեռնարկս։

Թէպէտ ի քաղաքիդ փակեալ իցեն թատերք՝ առ մեզ այսր ի վարժարանիս պատրաստութիւն են, որպէս անշուշտ իցեն եւ ի վանս։

Լընորման [14] հնագէտ վախճանեալ յ Աթէնս ՝ ուխտիւ հաստատէ պատարագ մատուցանել մշտնջենաւոր ըստ եօթնեկի եօթնեկի ի Յաղթութեանց Տիրամօր անուանեալ եկեղեցւոջ [15] քաղաքիս, խնդրելով ի Տեառնէ զմիութիւն արեւելեան եւ արեւմտեան եկեղեցեաց. ընկերութիւնն Արեւելեան դպրոցաց յանձն առնու կատարել զուխտն. եւ զայս առաջին նուագ կամելով հանդիսապէս իմն կատարել յաւուր տօնի Ս. Ոսկեբերանի (27 յունուար) որ է պաշտպան ընկերութեանն, զմեզ ուղարկեցին ըստ ծիսի մերոյ մատուցանել զպատարագն յասացեալ եկեղեցւոջ որ լցեալ էր բազմութեամբ ժողովրդեան. յետ պատարագին Հ[այր] Կակարին [16] Ռուս Յիսուսեան խօսեցաւ քարոզ։

Մերքս ամենեքին բարւոք կան, եւ մատուցանեն զողջոյն խոնարհութեան, ընդ որս եւ ես մնամ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

428.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 13 Փետր[ուար] 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Զոր վասն ծախուց վարժարանիս նուազութեան կամ առաւելութեան ասէ Վեհ՝ զնոյն եւ մեք տեսանեմք. այսինքն յիրս իրս նուազութիւն եւ յայլս նոյնութիւն. բայց յուշ ածելով, զի լաւագոյն է արդ պայման կենաց յուտեստ եւ ի զգեստ. յայսր վերայ վասն կերակրեղինաց ի հերուն (1859) որ ինչ ծախեալ է նուազ է քան զամենայն ամաց բաց յամացն 1851 եւ 1852, յորս չհաւատալի իմն խնայութիւն տեսանի, եթէ ոչ սխալիմ ի հաշիւս, եւ եթէ արժան իցէ խնայութիւն կոչել զայն. սուղ ինչ առաւելութիւն կամ նուազութիւն թուոյ աշակերտաց չգործեն յայսմ մեծ զանազանութիւն, որպէս եւ բնաւ ոչ ի ծախս վարժապետաց. որով սակաւ ինչ շահիմք ի նուազման աշակերտաց եւ խոչընդակն լինիմք տեսողացն աստ. վասն որոյ եւ խնդիր է մեր մի՛ սպասել մինչեւ յաշուն այլ յառաջիկայ գարնայնումս տալ բերել դաս մի կամ կէս դաս մանկանց, որպէս զի եւ ի հանդիսի տարեկան հարցաքննութեանց բազմաթիւ երեւիցին. յետ որոյ արձակելոց են ոմանք յայժմու եղելոցն եւ մնայցեն առ առաւելն 24։ Եթէ առ խառնակութեան ժամանակիս սպասեսցուք՝ թերեւս առաջիկայն պղտորագոյն յայտնեսցի եւ մնասցուք մեք միշտ նուազօք եւ միշտ նուազելով։ Բայց յիշելի է, զի եւ ի տալն բերել մանկունս անկ է զծախս ճանապարհին հայթայթել, եթէ ձրիավարժք իցեն, յայտ է թէ եւ ջանալով առնուլ ի ծնողաց մանկտւոյն ըստ կարելւոյն զճանապարհեայն։ Աղաչեմ ի քնին առնուլ զխնդիրս, եւ որպէս դատի պատշաճ ազդել մեզ եւ ի Պօլիս։

Զհաշիւ վանաց եւ զվարժարանիս կալայ որպէս ուղղեալ էր Վեհ, տեսեալ եւ զմոռացութիւն իմ որ յ Ասդրիւքայ գումարին. եւ ըստ նշանակելոյդ ի սկզբան տարւոյս մնայ վարժարանս պարտական առ վանս 105 ֆր[անգ]։ Իսկ գիրս վաճառեալ եմք ի հերուն 116 ֆր[անգ] 50հր զոր մոռացեալ էի նշանակել ի պատճենի հաշուին։

Զծախս շուրջառին արասցուք ըստ սահմանելոյ Ժողովոյդ եւ ազդարարութեան Վեհի։

Զվեցամեայ պահանջ հիւսանն չեւ եւս վճարեցի, այլ հարկ է վճարել, եւ ըստ բանից փաստաբանիս, զի չիք գիր ընդունելութեան հիւսանն եւ հաշուեցուցակ նորա չէ ստորագրեալ. բարեբաղդաբար վճարելի գումարն չէ աւելի քան զ100 ֆր[անգ]։

Զպարտս վարժարանիս չկարացի ցարդ գումարել առ դանդաղութեան գործակալաց եւ ճարտարապետին, զի խոստանան տալ զհաշիւ իւրեանց եւ յապաղեն։ Իսկ զպահանջս մեր եդից յառանձին պատճենի։

Լուայ զի չեւ եւս են եդեալ յուղի գրեանն խնդրեալ առ ի մէնջ, եւ զի չորք արկեղք մեծամեծք են՝ զարհուրիմ ընդ ծախս ճանապարհին [17] ։

Ողջունիւ Պ[ատուական] Գործակցացս եւ մանկտւոյ մաղթելով հաճոյ բարեկենդանութիւն համօրէն Ուխտիս, եւ խոնարհ համբուրիւ աջոյ Վեհի, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

429.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

[Փարիզ], 27 Փետր[ուար] 1860

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Հայր եւ Եղբայր,

Ի դիտեալ աւուրդ եւ ժամու ընկալայ զեղբայրական մաղթանսդ եղբայրական եւ ղեւոնդական սրտիւս, որով եւ մաղթեմ լսելի լինել մաղթանացդ վասն իմ, որ վասն քո իսկ են, եւ պնչատ պաշտպանիդ զօրութիւն հովանաւոր քեզ եւ բազմազօր քան զպնչապանծից նազաբանութիւնս։

Լուայ զյաղթական դարձ Պոնտապետին, այլ չիմացայ զառակդ ի նմանէ լսելոյ զլուրսն ընդ հուպ, զի ձայնիւ բարբառոյ եւ ոչ գրով լռիւ իմանամ զայդ բան։

Յիշատակ աշակերտացդ (զորոց երեսփոխան զՊ[արոն] Խորասանճեան [18] տեսանեմ աստ յաճախ) չեհաս տակաւին. կարծեմ թէ եւ ոչ իսկ տղեալ [19] է ի Վենետկոյ. երբ եւ հասցէ արարից սիրով ըստ փափագանացդ։ Յետին յանձնարարութիւնդ՝ Լագորտէր [20], որ արդ յօդացաւ ի մեծահամբաւ Ճեմարան Գաղղիոյ, այսօր իսկ եհաս ի ձեռս իմ կազմեալ. վասն որոյ ի վաղուէ պատրաստեցից զարկղն, եւ ծանուցից յետոյ զբովանդակելոցն եւ զծախուց, յորս զմարթելի խնայութիւնն արարի եւ արարից։

Ողջունելով զմի Գործակիցսդ եւ զաշակերտս իւրաքանչիւր եւ զ Օգոստինեանս մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

430.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 5 Մարտ 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Անձկութեամբ սպասեալ թղթոյ Վեհի՝ ընկալայ ուր ուրեմն, եւ ի վերայ հասեալ պատճառաց յապաղմանն՝ աներկմիտ եղէ։

Ընդ գրոյդ ընկալայ եւ զփոխանակագիր 1200 ֆրանգաց, եւ շնորհ ունիմ նուիրացդ մեծապէս, այլ ընդունող նուիրացն մեծագոյն եւս հաճութեամբ լցցէ յերկնից զուխտս Վեհի եւ զմեր։ Իսկ զայլ հաշիւսն ըստ ակնարկութեանդ նշանակեցից եւ տաց։

Գոհութեամբ ընկալաք եւ զհաճութիւն Ժողովոյդ ընդ մանկանցն առաքումն, ոչ զի ընդ բեռամբք եւ ընդ հոգովք անկցուք եւ ծանրասցուք, այլ զի մի՛ ստգտանիցիմք վասն սակաւութեան աշակերտաց. քանզի, որպէս լուեալ իցէ Վեհի, եհաս Օսմանեան դեսպանն [21], եւ նախ ընտանեբար ընկալեալ զմեզ՝ ասաց թէ լուեալ իցէ թէ զայս ամ ընդունելոց եմք նոր աշակերտս, կամ թէ պատրաստիցին յղել առ մեզ. եւ ապա ինքնին յայց ելեալ վարժարանիս եւ հաճեցեալ (այնքան առաւել՝ որքան յանկարգութիւն գտեալ է զՕսմանեան կամ զթուրք վարժարանն), ամենայն ինչ ի կարգի է ասէր, բայց նուազ են յոյժ աշակերտքդ. եւ մեք զսովորականսն պատասխանեցաք։ Բայց որպէս թուէր չկամի թողուլ զմեզ հանդարտ, այլ ըստ գործօն եւ հաստատուն բարուցն, որպէս ասեն, գործել եւ ընդ մեզ։ Ինքնին խոստացաւ եւ առաջարկեաց յերկոսին եւս տեսութիւնսն՝ ջանալ առնուլ ուսումնաւարտ պատանեաց վկայական օրինական ( Diplome ) որպէս զի կարասցեն մտանել ի սպաս արքունի։ Եւ յերթալն եցոյց յօժարութիւն միւսանգամ տեսութեան. բայց մեք պատեհի մնալով դեռ ոչ երեւեցաք։ Սակայն խորհեցաք գրով առաջի առնել նմա զպատճառ նուազութեան աշակերտաց, (վասն հարկաց եւ տրից) եւ խնդրել օգնութիւն իմն, զոր օրինակ զվարժապետ երկրորդիչ ուսմանց կամ պատրաստիչ ի քննութիւն (եթէ յաջողեսցի այս), ծախուք Օսմ[անեան] պետութեան. այլ մինչչեւ առեալ այտի հաւանութիւն ոչ յառաջեսցուք [22] ։

Առ Թուվընել [23] խնդիր ունկնդրութեան առաքեմ ի տեսութիւն, զոր եւ վաղ խորհէաք եւ դանդաղէաք, եւ ի շնորհելն զայն՝ յառաջաբանեսցուք զիրաց Տրապիզոնի [24] ։

Զիրս գրոց Կադդէի [25] յանձն էառ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս, նոյնպէս եւ զպատկերի օրացուցին [26], որպէս եւ գրեալ իսկ է ինքնին։

Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ ընկալեալ զպատուէր Վեհի պատրաստի ի դարձ այդր։

Վասն մանկանցն գալոյ գրեցի ինչ եւ ես առ Ե[ղբայր] Ստեփան, ակն ունելով թէ Վեհ ինքնին ազդեսցէ առ Գլխաւորս, ոչ գիտելով իմ թէ առ ո՞ հարկ իցէ յանձն առնել. փափագելի է, զի զծախս ճանապարհի ըստ կարելւոյն տացեն վճարել մանկատեարցն. եւ վասն ուղեկցի նոցա թելադրեսցէ Վեհ, որպէս եւ հաճի. զի մի՛ ստիպեսցուք ի ծախս առաւելս յանբարի ժամանակիս, յորում պարէն եւ պիտոյք թանկագինք օր ըստ օրէ ծանրանան, եւ թոշակատուք զլանան։

Ողջունիւ Յ[արգոյ] Ընկերակցացս եւ մանկտւոյ՝ ողջունեալ զլրումն Ուխտիս, մնամ խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

431.            

* Հայր Համազասպ Վրդ. Թերճիմանեանին – Վենետիկ

Բարիզ, 16 Մարտ 1860

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յ՚13 ամսոյս յուղի եդաւ կանթեղն արծաթեայ ճեպընթացիւ. եւ եթէ չժամանէ յօր Աւետման հասցէ յաւուրսն աւագս կրել զլոյս առաջի Խաչեցելոյն եւ ծածկեցելոյն առ նմին Աստուածն Բանի։ Նիշ արկեղն է H. T. n ° 1. San Lazzaro. Venise. Ոչ եմ ապահովագրեալ, այլ առեալ թուղթ պահանջանաց։

Կշիռ արծաթոյ կանթեղն եղեալ է 2887 կրամ, վասն որոյ եւ գինն առաւել քան զպայմանեալն. այսինքն վասն արծաթոյ եւ նշանհարութեան 664 ֆր[անգ] եւ վասն արուեստարկութեան 510. միահամուռ 1174. որ զի կարի առաւել էր քան զպայմանեալն առ ի մէնջ 900-1000 ֆր[անգ] կամէի յետս դարձուցանել կամ զեղչել զգինն։ Արուեստաւորն յանձն առնու զմեղանս, իւր ասէ զյանցանս, այլ ակամայ յաւելեալ զարծաթոյ քանակն. եւ զայս գիտելով ասէ ոչ է յաւելեալ զգին վաստակոյն կամ զշինութեանն, այսինքն նուազեցեալ է (510) որպէս զի չշահել ինչ ի 1174 գումարէն։ Յայսր վերայ այսու դաշամբ առի, զի դատեալ եւ փորձեալ Ձեր այդր (ես ոչ ժամանեցի ցուցանել աստ առ գիտունս) կշռեսջիք զարժանն. այնպէս զի եթէ ոչ արժեցուցանեն այդր աւելի քան զ1000 եւ դուք չկամիցիք տալ աւելի՝ ոչ կարիցէ սա պահանջել աւելի քան զհազար. իսկ եթէ արժիցէ աներկբայ աւելի քան զ1000, ի խոհեմութիւն Ձեր յանձն է։ Բայց եւ այս ստոյգ է, զի առ չափաւոր մեծութիւն կանթեղին պիտոյանայր արծաթ աւելի։

Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ մեկնեսցի աստի ի 26 կամ 27 ամսոյս եւ ընդ կնքահօր իւրում որ ազգակից է Վեհի (Սերոբէ Աղայ), հասցէ այդր։

Երեկ առ մեզ էր Յովսէփ աղայ Տամաթեան, եւ զարհուրեցոյց ասելով թէ մինչ անդ էր մեռեալ իցէ ոմն յԵղբարց մերոց ( Ե[ղբայր] Գէորգ որպէս կարծէր), մեք ասացաք թէ անշուշտ ծերունի հացարարն է Թոնի, զոր ընդ Եղբօր շփոթեալ իցէ. աղաչեմ ասել ցծերոյթն չշարժել այտի մինչչեւ հարցեալ եւ զմեր կարծիս, եւ բերանացի հարցանել։

Ողջունելով զնոսա եւ զայլ ամենայն Հարս եւ Եղբարս մնամ Պ[ատուական] Գործակցօքս

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Ի ձեռն ընկերութեան Les Messageries Impériales [27] առաքեալ է արկղ կանթեղիդ։ Նոյնպէս եւ արկղ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու, բայց նորայն ընդ ծով։

432.            

Հեթում Ալիշանին

22 Մարտ, [18]60, Բարիզ

Սիրելի եղբայր իմ Հեթում Աղայ,

Լսեցի որ դարձեալ ի Վեննա երթալու կը պատրաստուիս. յաջող ըլլայ:

Գոհարդ Մ. Մանանեանին քովը թողեր եմ, ինչպէս գիտես. անցեալ օր ըսաւ թէ անկարելի է այն գինով ծախել. բայց թէ հաւանիս որ քակէ եւ ուրիշ կերպով կապէ 160 մը ծախք ընելով, թերեւս 3000 ֆրանգի կարենայ ծախելու. արդ ինչպէս կ՚ուզես իմացու ինծի:

Լսեցի որ Պ. Համսոնն ալ հոս է եղեր այս օրերս. Մ. Փանոսին աղջիկը երկինք թռաւ տեղը մանչ մը խաւրեց. կարծեմ քանի մը ամսէն իրենք ալ ի Վեննա պիտի երթան. Թերեզըն դեռ չի գիտեր թոռնուհւոյն մահը:

Շատ բարեւ հօրեղբօր եւ քեռ. եւ մերոց հարազատաց եւ ծանօթից, եւ քեզ ողջութիւն

Հարազատ քո
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

433.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 29 Մարտ 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Շնորհեալդ ի 16 ամսոյս փոքր մի անագան քան զսովորական աւուրս թղթաբերին՝ եհաս այլ տակաւին ի դէպ ժամու. քանզի եթէ եւ օր մի յապաղէր՝ թերեւս Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ ուղւոյ լինէր. քանզի եւ ի նմին իսկ աւուր կնքահայր նորա եւ ազգական Վեհի Սերոբէ աղայ Հիւրմիւզեան ՝ վարձելոց էր զշոգեկառսն մինչեւ ի Դուռին [28]. վասն որոյ փութով չոգաւ եւ կասեցոյց զնա Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ. եւ կնքահայրն ընդ այլ ճանապարհ (Վիեննայ) դառնալոց է ի Պօլիս։

Առ դեսպանն Օսմանեան [29] ոչ խօսեցաք զորոց խորհէաքն, երկուցեալ յանձնամատն լինելոյ. զի ինքնին իսկ կարծեմ նեղելոց է զմեզ եւ թելադրելոց առնել այսպէս կամ այնպէս ի հրահանգս աշակերտաց, զի այր գործօն եւ գործախառն ասի լինել. եւ ի դիւրելն մեզ առնուլ վկայագիր ուսմանց աշակերտաց՝ անշուշտ ստիպիցէ հետեւել յոճ զոր կամիցի. վասն այսորիկ ծանրութեամբ գնամք։

Իսկ վարժապետքն թուրքք՝ որպէս գիտէ Վեհ, անոճք են ի վարդապետութիւն, եւ ոչ միայն այդչափ, այլ մին ամենեւին անհոգ, թէ եւ գիտնագոյն համարեալ եւ օրէնսուսոյց դենին. զոր եւ ստիպեալ ի պարտսն եւ դարձեալ անհոգ գտեալ՝ այնուհետեւ ազատ կացուցի ի վարժապետութենէ՝ ծանուցանելով եւ ի դեսպանատանն առ Կռճիկեանն [30], որ խիթայր եւ չկարէր ինչ ասել. իսկ երկրորդ վարժապետն զոր ունիմք արդ փութաջան է եւ մտադիր, եւ ի ձեռն նորա ակն ունիմք, զի երկրորդ դաս այժմեան աշակերտաց յաջողեսցին. քանզի առաջինքն ի ձեռն արձակելոյն գոլով՝ անշահք մնացին, եւ արդ յերկրորդէս սատարին, որ եւ յահէ դեսպանին մտադիւրագոյն պարապեսցի։

Զպատկեր օրացուցին դարձեալ եհարց Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս, յապահովեն զի չէ կորուսեալ, այլ զստոյգն կամ զո՞ւրն յետ աւուրց ծանուսցեն։

Ակն ունիմ թէ ցարդ գրեալ իցէ Վեհի վասն նորոց մանկանց եւ բերողին. դեսպանն համարի կամ թէ կամի, զի կալցուք փոխանակ 40ից 80 մանկունս. իսկ մեր գանձս չբաւէ եւ 40ից անգամ. ի նախախնամութիւն յուսագնեալ երթամք, 4000 ամսական ընդունելով եւ իբր 5000 ծախելով. երթալով դժուարանան Պօլսեցիք, եւ ոմանք առ չքաւորութեան կտրեն զկէս թոշակին, թող զոր յամաց հետէ ոչ վճարեն եւ զփոխառիկ պարտս անգամ, եւ զճանապարհեայ յետադարձի մանկանցն։

Խնդրեալ էր Վեհի զցուցակ պարտուցս. մինչեւ ցարդ ոչ կարացի առնուլ ի գործակալաց զամենայն, այլ զոր ժողովեցի՝ աւադիկ նշանակեմ յուրոյն թղթեկի. փակագծաւքն եդեալք նշանակեն զգումար ծախուց զոր գործակալքն ցուցին՝ այլ չեւ եւս են քննեալք եւ ճշդեալք ի ճարտարապետէն. իսկ այլքն քննեալք եւ ճշդեալք են յորոց չէ մարթ յապաւել ինչ. իսկ աննշանակքն այնք են՝ զորոց չեւ եւս եմ ընկալեալ զհաշիւ. արտաքոյ դոցին վարձք ճարտարապետին 5%։ Աստի կարէ գուշակել Վեհ, զի եւ 4000քն նպաստիչք ցե՞րբ կարեն կալ ի պահեստի, եւ թէ ո՞րպէս հարկ է խաղալով եւ կշռելով հատուցանել առ պարտատեարս. զի որքան եւ խնայեսցուք՝ 4000 չբաւեն այժմ առ սովորական պէտս. եւ յորժամ չգայ ինչ այլուստ (որպէս արդ յերից ամսոց հետէ) միշտ ի տագնապի մնամք։

Երեքին արկեղք գրենոյն հասին։

Ողջունիւ Պ[ատուական] Գործակցացս ողջունելով զմիաբան Ուխտս եւ շնորհաւորելով զկենսաբեր Յարութիւն Փրկչին մնամ խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

434.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

[Փարիզ], 31 Մարտ 1860

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրեցեալ Հայր,

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աղեքսանդր եւ Յակոբ աղայ տակաւին ոչ երեւեցան, թէպէտ եւ ակն ունէաք տեսանել զնոսա յերկաւուրց հետէ։

Յետամնաց եղեւ եւ ուղեւորս մեր Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ, հակահրաման հասեալ ի Վենետկոյ. յայսմ երեկոյի լսելի արասցէ մեզ զձայն իւր յ՚ Որ Վերօրհնիսն [31] ։

Ընդ Ճերմակեանին սեւութիւն յոյժ յոգի հարայ եւ ես. եւ առանձինն, զի ես ինքնին գտայ առաջարկող զնա յընդունելութիւն Ուխտի միաբանութեանս. զմի միայն, եւ այդ այդպէս. եւ այս խիղճ իմն լինի ինձ. վասն այսորիկ եւ խորհէի իմովսանն իսկ գրել առ նա ինքն, այլ նա կանխեալ օցտեալ է զանձն. գէթ պահէին զնա շնորհք չանկանել բացագոյնս յանխորհուրդ վաշսն եւ ոչ ընդ բազում ինչ եւս զղջալ անագան։

Ողջունեմ սիրով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Եւգենիոս եւ զ Յովսէփ աղայ եւ ողջունիւ Պ[ատուական] Եղբարցս եւ մանկտւոյս շնորհաւորելով զամենաշնորհ Յարութիւն Փրկչին մնամ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

Յ. Գ. Ի ժամ գրութեանս նախաճաշէ առ իս Կիլմէն [32] եւ մարգարէանայ ասելով զտողս զայս Յովհաննական քերդուածոյն

Dieu va se montrer puisque tout est perdu [33].

435.            

* Հայր Համազասպ Վրդ. Թերճիմանեանին – Վենետիկ

[Փարիզ], 11 Ապրիլ 1860

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Հայր,

Երկրորդ նամակաւդ ընկալայ եւ զփոխանակագիր 1000 ֆրանգաց ի գին արծաթեայ կանթեղին, որոյ գործուածն ամենայն սարօք ոչ ըստ յուսոյ ձերոյ գտեալ է. եւ պատճառն է, զի չէր մարթ արուեստաւորին միաբանել զերեսին պայմանսն առաջարկեալս, այսինքն վայելչութիւն, մեծութիւն եւ հաստատեալ գին. վասն այսորիկ պարզ եւ անպաճոյճ յարդարեալ է. իսկ խտիր գնոյ տեղւոյդ եւ տեղւոյս թուի աշխատութեանն վարձ, որ աստ բարձրագոյն է եւ անդ ցածուն. զի անդ ասէք զունկի արծաթոյն 7 հաշուելով լիր. զաշխատութիւն հաշուեն 3, որ է նուազ քան զկէսն, իսկ աստ յոյժ աւելի քան զկէսն հաշուեն, որչափ ինչ տեղեկացայ։ Բայց ըստ յառաջագոյն ասացելոցս պարտաւորեալ է արուեստաւորն շատանալ 1000 ֆրանգօք, զոր չեւ եւս եմ ընկալեալ ի սեղանաւորէն։

Հանգիստ մաղթեցաք մայրապետին՝ որ հալայական [34] պատիւ ունէր առ իս. եւ այժմ ընդ սրբասիրի եղբօրն եւ իմոյ հօր հոգեւորի մաղթեսցէ մեզ զանդորրութիւն կենաց թէ ոչ եւ զերկարութիւն։ Բայց ընդ Ե[ղբայր] Գէորգեայ խեղկատակութիւն ոչ հաճիմ. ասա նմա ողջունիւս, զի թոռն Մարգար աղայի ակն ունի լսել ի բերանոյ նորա նորանոր քերդուածս ներշնչեալս ի հարիւրամեան մուսայէ։

Վասն « Բազմավիպիդ » առաքեմ զայս նուագ դուզնաքեայ բանս թարգմանեալս յաշակերտաց վարժարանիս, եւ վասն Ազգային կամ հայկական բանից ջանացայց յաղթել տատամսութեանս, զի ոչ աժխոյժ եւ ոչ երագութիւն առաջին առընթեր կան ինձ, մանաւանդ թէ ի խորս իմ։ Զ Պարուրայ [35] ոչ շատ ինչ գտեալ է իմ, եւ զոր գտեալս է առաքեցից. նշանաւոր բան է վերտառութիւն Գր[իգորի] Նազիանզացւոյ ի գովեստ վարդապետին իւրոյ, զոր եւ լուսահոգի Սոմալեան [36] յեռեալ է ի Հայ դպրութեան [37]. բայց աղաչելի է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Արսէն [38] ի նոր թարգմանութիւն տողիցն ի յոյն բնագրէ, որ գտցի անշուշտ ի Գործս Ս. Հօրն, կամ ի Մուրադորի [39] ։ Հա՛րց եւ զկարծիս մեծարգոյ քերդողահօրն մերոյ զանուանէ ճարտասանին թէ ո՞րպէս փոխելի է ի յունէն ի Հայ, զի Բրոյերեսիոս ոչ Պարոյր թուի եւ ոչ Վրոյր, այլ զի՛նչ ոչ գիտեմ, եւ չունիմ առ իս զյունական գրուած անուանն։

Պ[արոն] Տիւլոռիէ [40] ետ յընծայ մատենադարանիդ զԱ հատոր ժամանակագրականացն, զմիայն տպագրեալն ցարդ, եւ պատեհիւ առաքեցից։ Զ Ասիական օրագրէն [41] բազում անգամ փորձ փորձեալ է եւ ոչ են հաճեցեալ փոխանակութեամբ մերոյս օրագրի տալ. ոչ գիտեմ թէ այլոց ինչ գրոց փոխանակութեամբ հաճիցին. բայց ոչ զնմանէ եւ ոչ զ արեւելեան օրագրէն տակաւին ինչ ոչ ստուգեցի։

Աւուրբք յառաջ եհաս ծրարդ Քաբբելեդդեան գրածոյ. եթէ ոչ զրաւեսցի յայսմ ամի տէրութիւնն՝ զորմէ մարգարէանայ, խիթամ թէ կախեսցի հեղինակն եւ այն որում ընծայեալ է զգիրսն, շատ է թէ մի՛ եւ մեզ հասցէ վտանգ իբրեւ կուսակցաց կամ եղբայրակցաց նորին. ընդ որս եւ ես ողջունիմ Յ[արգոյ] ընկերակցացս մնամ Վ[երապատուեալ] Հայրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

436.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 11 Ապրիլ 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Որպէս եւ յառաջնումն քան զայս գրեալ էի նամակի Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ պատրաստ ի չու այն ինչ հանդերձէր յուղի անկանել՝ խափանեցաւ ի նորոյ պատուիրանէդ հասելոյ, եւ նորագունին մնայ. ընդ նմին եւ ես ակն ունիմ, զի թէ հարկ հասեալ իցէ մեկնելոյ նորա աստի՝ յաջորդն լցցէ զպէտս մեր, ոչ միայն աշխատութեամբ ի վերայ մանկտւոյն, այլ եւ դիւրելով նուազախումբ ընկերութեանս, առողջութեամբ եւ զուարթութեամբ բարուց, զի եւ այս գլխաւորագոյն պէտք են մեր։

Զ Ճերմակեանին սեւորակ հանդիսից լուեալ էր եւ մեր ի Հռովմայ, եւ իմ ցաւեալ եւ առանձինն վասն իրիք պատճառի՝ զոր քաջ գիտիցէ Վեհ. զթերի նորա լցցեն նորախայրի Ուխտեալքն, յորոց միոյն ազնուաբարութիւն ծանօթ է ամենեցուն, գուցէ եւ երկրորդն նոյնպիսի իցէ, զոր ոչ ճանաչեմ։

Հարկ է թէ ցարդ ձեռն արկեալ իցէ վերակացուաց վարժարանին Պօլսոյ յընտրութիւն նորոց համբակաց վասն տեղւոյս. եթէ չկայր խնդիր Պ[ատուական] Հ[օր] Քերոբէի մեկնելոյ, կամ թէ աշնանի եւ անագան կամէաք զգալուստ նոցա թերեւս առաջարկէի զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս յընկերութիւն գնալեացն եւ գալեացն. զի թէ հարկ է ումեք ընկերել՝ մեծագոյն են իրաւունք եղելոցն ի վարժարանիս. բայց առաւել յառիթ օդափոխութեան մեծի, քանզի յորմէ հետէ այսր է՝ թերառողջ է եւ զգուշութեանց կարօտ եւ խնամոց. ոչ քաջ առողջագոյն է եւ Պ[ատուական] Հ[այր] Սուքիաս, բայց սորայս տկարութիւն կարծեմ յանշարժութենէ եւ ի մենակեցութենէ, եւ ոչ կամ դժուարաւ հաւանի ելանել երբեմն ի շրջագայութիւն, խրտուցեալ ի զգեստուցն տարազոյ, որպէս թէ ամենեքին զնորաձեւութիւնն զայն դիտիցեն։

Ի ժամուս չիք ինչ նոր առ մեզ. իսկ օդք մերթ գարուն ցուցանեն մերթ զձմեռն դարձուցանեն։

Դռնապանն արդիւնաւոր ազատացաւ ի պաշտամանէն, եւ առ այժմ շնորհեցաւ նմա ձրի բնակութիւն, որ արժէ 250 ֆր[անգ] եւ զայս խոստացաք նմա եւ կնոջն ցորչափ կեան, թէ եւ այլուր կամիցին բնակել։

Ողջունիւ յարգութեան Պ[ատուական] Եղբարցս եւ մանկտւոյ, խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

437.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 12 Ապրիլ 1860

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Վէքիլ ^[42] Հայր Սուրբ,

Դեռ երեկ ընկալայ ընդ յարութիւնաբեր մաղթանացդ եւ զընծայդ փոքրաձեւ եւ մեծատար, զԱւետարանն սուրբ, ի ձեռանէ Հաճի Պիարայ, եւ շնորհ ունիմ անուշիկ, եւ շնորհաւետեմ Սիրոյդ զնոյն Յարութեան Քրիստոսի գերունակ շնորհս. անձկալից սիրով մնալով

Հոգեկցորդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

438.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Բարիզ, 21 Ապրիլ 1860

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Յետ յարութիւնաւետ գրոյդ ընկալայ եւ զծրար կրօնասէր օրագրին, զոր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աղեքսանդր յանձնեալ է Տեառն Ներսիսի Ղազարեան (Ֆիլճանճ) որ եւ եբեր։ Սա յետ սակաւուց երթալոց է ի Լոնտրա [43], որպէս ասէն։

Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ փոքր մի հիւանդացեալ, թերեւս ի սաստիկ ճգանց մեծի Պահոց կամ յուժգին երգելոյ զԵ տուն վերօրհնեացն՝ յանկողնի կայ. քաջ պատեհապէս. քանզի օդքս մարտանան եւ ձիւնէ մեծապատառ, թէ եւ ոչ նստի ձիւնն, զի պատկառեալ երկրի ոչ ընդունի։

Վասն Ճերմակիդ սեւութեան շիկնիմ եւ լռեմ։

Լսեմ թէ վերանայ Տէրդ ի Հռովմէ եւ ի Նորն Հռոմ [44] երթայ (որ արդ Մէքքէացեալ է) ի տես իւրայոցն. արդարեւ փիւնիկ իմն նոր երեւեսցիս յետ յոբելինիդ սրբոյ պանդխտութեան։ Ընդ քեզ տանիս եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Եւգենիոս, մեծ իմն ի վերայ այլոցն գրեցից գործեալ քեզ Տեառն՝ եթէ եւ ընդ քեզ դարձուսցես, ոչ ի Հռովմ, այլ այսր ի Բարիզ, ուր ակն ունիմ թէ գտջիք ի հրաշափառ տօնի Վերափոխման եւ յաւուրս հանդիսից հարցաքննութեան, որ ի նոյն աւուրս, եւ տեսջիք նոր մանկտի մանրիկ, որոց մնամք ի յաջորդ ամսեան [45] ։

Ողջունիւ սիրոյ Պ[ատուական] Գործակցացս եւ մանկտւոյս մնամ

Հոգեկից ծ[առայ] եւ եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

439.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 25 Ապրիլ 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ընդ շնորհելումդ յ՚17 ամսոյս ընկալայ եւ զցուցակ տրոց Մ[ուրատեան] վարժարանի. առ այժմ չունիմ պէտս այլում տեղեկութեան, եւ վարեցայց սովաւ ի լինել հարկի. առ այժմ ոչ յաճախեմք առ դեսպանն, զի մի՛ մեզէն տացուք նմա պատճառ ձեռնամուխ լինելոյ ի մեր իրս, քանզի լսեմք թէ իրահամարձակ ոմն է. եւ զի մի՛ յոյժ ի բացէ շրջեսցուք՝ չոգայ յեռանդն յաւուր տօնի նոցա, եւ ոչ տեսի, զի հանդերձեալ էր ելանել արտաքս, կամի վաղ ընդ առաւօտն ընդունել զայցելուս։

Վասն պարտուց վարժարանիս եւ մեր յոյս ի նուազումն նորոգութեանց եւ շինութեանց է, վասն որոյ եւ յետս կասեցայ յառաջարկելոցս երբեմն, ի լուացարանէ, եւն. բայց միայն խորհիմք ի պարտիզի շինել կարեւոր ինչ տեղի ի պէտս մանկտւոյ, ի բարոյական զգուշութիւն, թողեալ զայլսն այլում յաջող ժամանակի կամ այցելութեան։

Աւարտեցաւ եւ շինութիւն հանգստարանի շիրմին, եւ ամենայն ծախք վասն գետնոյն եւ վիմին եւ արձանագրութեանն եղեն 855 ֆր[անգ]։

Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ, (որ այժմ փոխանակեալ զտկարութիւն այլոց յանկողնի կայ յօդուածացաւութեամբ կամ աղեաց ջերմութեամբ) արասցէ ըստ հրամանի Վեհի. իսկ մեզ անկ է զգործակից մեր կամ զփոխանորդ նորա առընթեր ունել ի ժամանել նորոյ մանկտւոյն, որք թերեւս ի կէս մայիսի հասցեն, եւ յայտ է թէ պէտս ունիցիմք հսկողութեան, բայց եթէ բերող նոցին լցցէ զայն պաշտօն առ ժամանակ մի, եթէ յամեսցէ եկաւորն։

Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորիսի հիւանդութիւն նէվրօզ [46] է ըստ բժշկի մերոյ, որ չգրէ առ մեծ ինչ, այլ զի եւ բաբախմունս զգայ սրտի՝ զգուշութիւն եւ հանդարտութիւն պատուիրեաց ա՛յլ բժիշկ մեծագոյն, եւ որպէս յայտ է Վեհի՝ յոյզք եւ գրգիռք կարեն ազդողագոյն եւ վնասիչ լինել նմա ըստ բուսոյ բարուցն. զսպել եւ կարի չափաւորել զգործօնէութիւն նորա՝ նեղութիւն է նմա եւ ընդարձակելն շատ՝ պատճառ կրից եւ յուզից [47]. վասն որոյ իմովսանն ջանամ զգուշանալ յերկոցուն ծայրից, եւ դիւրութիւն եւ խնամ աւելի է աստ քան ի վանս։ Լաւագոյն է այժմիկ քան ի ձմերանս. թէ եւ ձմեռնս չեւ եւս է փարատեալ, եւ մերձ ընդ մերձ տեսանեմք զձիւն։

Առ այժմ զերիս եւեթ հաստատութեամբ սահմանեալ եմք առաքել ի մանկտւոյն յաշնանի. եւ վասն այլոց ոմանց յերկբայս կամք, տեսանել թէ զի՞նչ եւ ծնողք նոցա խորհիցին կամ վճարիցե՞ն զպարտս իւրեանց, եւ զոմանց առողջութիւն փորձեմք։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս առաքելոց է զյիշեալ թերթ Արշալուսոյ ընդ այլոց թերթից օրագրաց։

Լուաք եւ ի Հռովմէ զերթ Գեր. Հարազատիդ ի Կ. Պօլիս ուղեկցութեամբ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Եւգենեայ. եթէ եւ սա մնայցէ անդ աճէ թիւ Պօլսեցեաց, եթէ եւ որք են այժմ մնայցեն. այլ այսոքիկ օտարք յինէն. բայց զի ամենեքին երթեւեկեն չիցէ՞ մարթ եւ Վեհի յայց ելանել փոքու հօտիս, եւ զթելադրեալն վաղ ուրեմն ի բժշկաց կատարել երթալով ի ջուրս Վիշեայ [48]. մանաւանդ զի եւ այս հարիւրորդ ամ է ծննդեան Սամ[ուէլ] Մուրատայ, եւ արժան է հանդիսագոյն կատարել զյիշատակ նորա. թերեւս եւ Գեր[ապայծառ] Եդուարդ ի դարձին իւրում պատուեսցէ զմեզ։ Ի վաղուց իղձ է մեզ այսմ, այլ ոչ համարձակէաք մեզէն թելադրել։

Ողջունիւ խոնարհութեան Յ[արգոյ] Եղբարցս եւ մանկտւոյ, մնամ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

440.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 8 Մայիս 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Մինչդեռ հանդերձեալ էի ձեռն արկանել ի գրութիւն թղթոյս, անկարծ ոմն եհաս հիւր, հռչակաւորն Սամանճեան Մկրտիչ աղայ [49]. ածեալ է ընդ իւր եւ զամուսինն. եւ ինքն ընկերացեալ Գարաքէհեա Կարապետ աղայի, յայնց Հայոց, եւ յորդորանօք նորա ասէ միայն ելեալ յուղի ի տեղատեսութիւն. յետ սակաւ աւուրց երթալոց են ի Լոնտոն, եւ ի դարձին հանդիպելոց այդր ի Վենետիկ [50]. ըստ ծանօթ սովորութեան իւրում ի սակաւ ժամանակի բազում ինչ խօսեցաւ. եւ խօսեսցի անշուշտ ի միւսանգամ տեսութեանն։

Տկարութիւն Պ[ատուական] Հ[օր] Քերոբէի ոչ փարատեցաւ այլ յայտնեցաւ, յառատութենէ հիւթոց եւ թանձրամսութենէ թուի պատճառեալ վերադրութեամբ հարբխի. յաջոյ երեսսն ժողովեալ հիւթոցն ի ներքուստ ի բերանոյն կուսէ՝ այսօր հատեալ բացաւ, եւ ակն ունիմք տակաւ զիջանելոյ [51] ։

Օդք տեղւոյս շնորհեցին մեզ եօթնեակ մի գարնան, ցանկալի աւուրս, եւ թէպէտ այսօր դարձեալ խառնակի, բայց ոչ կարծեմք թէ վերադարձցի ձմեռնն։

Հարցեալ էր Վեհ զթիւ աշակերտաց վարժարանիս. միով պակաս է քան զերեսուն. իսկ ի Պօլսոյ գրեն պատրաստել 14 մանկունս, որք հասցեն այսր ի վերջ կոյս ամսոյս, եւ զի սակաւք դառնալոց են յետս զայս ամ՝ մնայցեն այսուհետեւ քառասնիւ չափ. ընդ գալիսն խառնեալ են եւ զ Նիկոդիմոսեանն որ վասն ոտիցն հիւանդութեան առաքեցաւ այտի, եւ այժմ իսպառ ապաքինեալ, ասեն. իմ ոչ էր կամք ընդունել զնա առ ահի, այլ ի յառաքողսն թողում զերաշխաւորութիւն։

Կամուրջ անուն Արեգան պաշտօնէին կոկորդակտուր անձնասպանութիւն աստ ամենեցուն ծանօթ է եւ պժգալի. ասի եւս աստ ի լրագիրս ոմանս թէ մեծն հրաժարիցէ կամ երթիցէ յօտար աշխարհ առ ժամանակ մի՝ թողլով զյանձանձանս պետութեանն յեղբայր իւր որ կուսակալ էր գաւառիդ։

Գալուստ Վեհի ամենեցուն մեզ ցանկալի է, եւ շնորհս ունէաք միաբանութեանս եթէ առնոյր յանձն զբացակայութիւնդ զամիսս ինչ։

Խոնարհ ողջունիւ Յ[արգոյ] ընկերացս եւ մանկտւոյն, մնամ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

441.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

[ Փարիզ ], 17 Մայիս 1860

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Ի մէջ հին եւ նոր ծանօթից սպրդիմ եւ աստանօր, շնորհաւորելով զայցելութիւնդ, եթէ արժիցէ շնորհաւորութեան. զայս ասեմ վասն տեղւոյդ համբաւոյ. բայց եթէ գտանիցէք ինչ բարի այդր ծանուսջիք եւ մեզ, զի ըստ այնմ պատրաստեսցուք յուղի . . . ի սենեակս։

Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ չեւ եւս իսպառ թօթափեաց զտկարութիւնն, բայց զի լաւագոյն է, եւ եւս լաւագունին յուսամք. եւ ոչ իսպառ անյոյս լեալ ի քաղցր տեսութենէ Սրբութեանդ՝ մնամ

Հոգեկից Հ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

442.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 18 Մայիս 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ընդ շնորհելումդ ի 11 ամսոյս ընկալայ եւ զփոխանակագիր 3600 ֆրանգաց, զոր թերեւս վաճառեցից յելս ամսոյս եւ տաց զ300ն ըստ պատուիրանիդ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս. կամ սպասեցից ժամադրութեանն՝ եթէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ բերցէ ընդ իւր զթոշակս նորագալի մանկանց։ Այսօր ընկալայ գիր ի նմանէ, եւ ըստ բանիցն արդ ի ծովու են, զի մեկնելոց էին ի 16 ամսոյս, եւ ժամանեսցեն այսր ի 25 կամ 26. բայց փոխանակ 12իցն զոր խնդրեցաք գումարեալ է 17, թէ ոչ յաւելցին եւ եւս. յորս է եւ Տփխիսեցի մի որ տայ լի թոշակ, ըստ գրելոցն։ Սատարեսջիք մեզ օրհնութեամբ եւ աղօթիւք նախ, ապա թէ այլովք, յորս առաջին իցէ օգնականն եւ վաստակակից մեր՝ եթէ հաստատեալ իցէ դարձ Պ[ատուական] Հ[օր] Քերոբէի, որ չեւ եւս է իսպառ ապաքինեալ, թէ եւ լաւագոյն քան ի յետնում գրութեանս, եւ այսօր երթալոց է կառօք ի տես այլոյ բժշկի։

Ճակատ Աստուածաշունչ գրոց չեւ եւս է տպագծեալ, յաւարտելն՝ առաքեսցէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս զօրինակն խնդրեալ։

Զ Նուպար պէյ [52] յանուանէ եւեթ ճանաչէի. իսկ Ստեփան պէյ զոր յիշէքդ վախճանեալ է յանցեալ կիւրակէիս եւ հրաւիրեալ մեր գնացին ոմանք ի թաղումն յ Օթէօյլ արուարձան քաղաքիս։

Աւուրբք յառաջ եկն Հ[այր] Անճելոյ ոմն վեղարաւոր առաջնորդ առաքելութեանն յ Ուռհա, ուր կացեալ է ամս 22, եւ ուր դարձցի ընդ հուպ. եկեալ է աստ խօսել ընդ պետութեան տեղւոյս վասն արեւելեան իրաց ի նպաստ քրիստոնէից եւ ի խնդիր նպաստից վասն նոցին եւ նորադարձ ուղղափառաց. որք մեծագոյն թուով են Հայք, զորոց բազում գովութեամբ պատմէր, նաեւ զեպիսկոպոսականացն թէ արք լաւք են եւ ժողովուրդ բարեմոյն. եւ խնդրէր գիրս հոգեւորս ի կրթութիւն նոցին, այլ ի տաճիկ բարբառ, զի չհասկանան ասէ հայերէն, այլ հասարակ է ի կողմանս անդ Եդեսիոյ եւ Եփրատայ թուրքարէնն. որ ինչ գտանէր առ մեզ նորոգ առաքեալ այտի 12 օրինակ Թէօպէքեար, 12 Էպէտիլիյէ տայիր նասիհաթլէր, 6 օր. վարք Լուսաւորչի, զայսոսիկ ձրի ետու յողորմութիւն իբրեւ սատար բարւոյ գործոյ, զոր մեզ անկ էր նախ գործել՝ իբրեւ ազգակիցք. խնդրէր եւ աւետարան տաճկերէն. եւ հաւատարմացուցանէ, զի եթէ տպագրիցեմք եւ առաքիցեմք 2 կամ 3000 օրինակ առօրին գնեսցի անդ, յ Եդեսիա եւ ի կողմանս Խարբերդոյ. եւ եթէ ի Պօլսոյ առաքիցեն անդր զտաճկաբառ հոգեւոր եւ պիտանի գրեան՝ աներկբայ թուի վաճառումն, եւ կրկին շահ՝ աննիւթ եւ նիւթական։ Զճանապարհն անկ է ստուգել ի Կ. Պօլիս. յ Եդեսիա նստի գործակալ գաղղիական հիւպատի։

Ողջունիւ Յ[արգոյ] Գործակցացս եւ մանկտւոյս, եւ խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

443.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 27 Մայիս 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Երեկ ի նախատօնակի Հոգեգալստեան ժամանեաց Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ 17 մանկամբք, անվնասք եւ քաջողջիկք. զորպիսութիւն նոցա մնայ մեզ տեսանել եւ ստուգել, իսկ որ արտաքոյ երեւին եւ յաչս հարկանի է յոլովից անտիութիւն. զկիսոց եւեթ առ ձեռն գտեալ զվկայական մկրտութեան. զերիս ի նոսա գտանեմ տակաւին տասնամեայս. յորոց սակի են եւ այլք, եւ այս չէր ըստ ըղձից եւ ակնկալութեան մերոյ։ Երիցագոյնն եւ միակ մեծահասակ թերեւս եւ առաւելահասակ է Տփղիսեցի մի իբր 16ամեայ ի կաթողիկոսականացն. որ եւ վճարելոյ է լի թոշակ եւ յայլոցն գումարին իբրեւ 4000 ֆրանք. եւ արդէն իբրեւ այդ չափ առաքեալ է Ե[ղբայր] Ստեփանոս, որով ոչ նեղեսցուք յառաջնումս աստ։ Ի տնտեսական մասին մեծագոյն խէթ եւ խութ է այժմ ծանրութիւն գնոյ պարէնից, եւ յոյժ կարեւորացն։ Խնդրեալ յընկերութեանց շոգեշաւղաց ընկալաք շնորհս վասն եկաւորացս կիսոյ վճարման, առ այս նուագ։

Երեկ յառաջ քան զմանկունսն եկն Պարոնչ [53] կանոնիկոս Հայ ի Լեհաց, որ եռեամ յառաջ եկեալ էր այդր եւ ողջունէ զՎեհ. քանզի կալոց է աւուրս ինչ՝ ընկալաք առ մեզ։

Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ [54] յառաջէ ի լաւութիւն, եւ այսօր պատարագեաց։-

Զոր ասէքդ վասն Նիկոդիմեայ ՝ զնոյն ազդեալ էր եւ իմ անդր ի Պօլիս եւ չհաւանեալ ընդ գալուստն. բայց ամենեւին յապահովեն անտի. լուիցուք եւ զմերոյ բժշկիս կարծիս [55] ։

Լուաք յեկաւորացս, զի ժամանեալ է եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոն [56] ի Պօլիս, այլ ցաւ է, զի ոչ յաջողեալ կորզել զմանկտին յօրինաց, մեծի Արծ[ո]ւոյն [57] ։

Առատութիւն խոտահնձոյ Ե[ղբայր] Անտոնի յուսացուցանեն եւ զառատութիւն արմտեաց, որպէս եւ աստ զնոյն աւետեն. թերեւս այդու յետ այսորիկ դիւրագին լիցին պարէնք եւ կարասցուք ամս երկարս սնուցանել զշնորհեալսն մեզ աղարծի մանկութիւնս, զորոց ապագայն ոչ գիտեմ, այլ այժմեան տեսիլ նկնաձեւ ոչ արասցէ պատիւ վարժարանի մերոյ ի Բարիզ։

Ողջունիւ Յ[արգոյ] Եղբարցս եւ մանկտւոյն, եւ համբուրիւ աջոյդ Սրբութեան, մնամ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

444.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին – Պոլիս

[Փարիզ], 14 յունիս 1860

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Զկրկին շնորհագիծսդ ընկալայ ի նորոյն Հռովմայ [58]. ակն ունիմ թէ արդ յետ ամսօրեայ այցելութեանց փոքր մի ոգի առեալ՝ քննիցէք եւ այլ ինչ ի գեղեցկադիր քաղաքիդ, որոյ անցեալ յիշատակք ցանկալի են քան զայժմուս։ Բայց ես յոյս մի ունիմ թէ գալուստ Սրբութեանդ բերցէ այդր շնորհս։ Իսկ վասն իմ, որպէս եւ ասէք, դիպողագոյն է զդարձ մանկտւոյն առնուլ առիթ. զայս ամ ոչ է մարթ, եւ ոչ զյաջորդն՝ զի չկան դառնալիք յայնժամ, այլ յամի 1862 ողջոյն դասն երկրորդ. այս ըստ այժմեան տեսութեան մերոյ, ապագայն Տեառն է ի յանձն. բայց ինձ թէ դէպ լիցի երբեք գալ այդր՝ ծանր լիցի եւ անախորժ դարձ առանց տեսանելոյ եւ զհին հայրենիս մեր զ Հայաստան աշխարհ։

Առաքեա զցօղ օրհնիցդ ի նորահաս մանկտիս յաճումն մտաց եւ մարմնոյ. լցաւ սեղանատուն մեր, այլ ոչ որպէս երբեմն խափանեալ միջոցն, այլ ազատ է տակաւին, քան զի զ12 ի նորեկաց շարեցաք առաջի միոյ ի սեղանոյ մեծացն, եւ այսպէս կէս մէտր տեղւոյ կորստեամբ շահեցաք զեռապատիկն։

Ողջունիւ Յ[արգոյ] Եղբարցս եւ աշակերտաց եւ համբուրիւ աջոյդ մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

445.            

Հայր Իգնատիոս Վրդ. Շիւքիւրեանին [59] - Վիեննա [60]

[Փարիզ], 14 Յունիս 1860

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Տէր Դոմին[իկոս] Պարոնչ [61] կանոնիկոս ՝ Լըշեցայ [62] հովիւ, Ձեր եւ մեր բարեկամ, եկն այսր եւ ժողովեցաւ առ ի մէնջ. եւ յինէն կրկին հաճութեամբ վասն յանձնարարութեան մեծարգոյ հայրութեանդ, թէ եւ ոչ էր նա կարօտ այնմ, այլ շնորհ ունիմ, զի առիթ առեալ էք եւ տուեալ փոխադարձ յիշողութեան։

Խնդրելով զօժանդակութիւն աղօթիցդ եւ մաղթելով զկրկին առողջութիւնդ յամայր, մնամ մեծարգոյ Հայրութեանդ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ աղօթակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

25.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 18 յունիս 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Յապաղեցի եւ ես ի պատասխանի շնորհելումդ ի չորք ամսոյս, առանց ինչ մեծի պատճառի։

Նորեկ մանկտւոյն ոչ այնքան թիւ որքան ոմանց անաւագութիւնն խէթ է վարժարանիս, եւ հարկ լիցի նոցա ոչ պակաս քան զութ ամ մնալ աստէն. կարի շատք են եւ անյարմարք ի կազմել մի դաս, եւ սակաւք ի տրոհումն կրկին դասուց. վասն որոյ պատշաճ թուեցաւ մեզ ընդունել յաշնայնումս եւ երիս կամ չորս այլս, եթէ գտցին՝ աւագագոյնք եւ յարմարք ըստ մերս պիտոյից եւ պայմանաց. արդէն գալոց է եղբայր Փօրթուգալեան պատանւոյն, թերեւս եւ ոմն ի Պիլեճիկայ, զորմէ գրեալ էր Պետ[րոս] Ասլանեան եւ ասէ յղեալ ի Պօլիս. եւ այնպէս տրոհել երկուս դասս ըստ յառաջադիմութեան տիոյ եւ ուսմանց, իսկ հնագոյնքն եւ երիցագոյնք զառաջին եւ զբարձրագոյն դաս կազմեսցեն, եւ լցցեն զժամանակ իւրեանց յետ երկեմեօք։

Իսկ թոշակք նորեկաց ըստ յետոյ գրութեան Ե[ղբայր] Ստեփանոսի արդարեւ գումարին յ'7400 ֆր[անգ] եւ արդէն զմեծագոյն մասն առաքեաց ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուէլի. եւ զի յոլովից վճարեալ էր եւ զծախս ճանապարհին, ի 4300 ֆրանգաց ծախուցն՝ հազար միայն վճարեաց վարժարանս. վասն որոյ եւ ոչ կարօտացաք նորոյ օգնութեան այտի, բայց եթէ յառաքելն աստի զաւարտավարժս ոմանս, եթէ ոչ հատուսցեն շատ կամ սակաւ. զի նորեկքն կէս ճանապարհեայ վճարեալ են, իսկ դարձաւորացս՝ զի մեծք են, հարկ է անթերի վճարել։

Վասն խնայութեան, թուի ինձ թէ ոչ ծախեմք յաւելորդս. այլ առաւելութիւն ծախուց ամացս կրկին ունի պատճառս, մի զնորոգութիւն եւ զշէնս, զի բազում ինչ ի տասն ամաց հետէ հնացեալ եւ անպիտանացեալ էր. երկրորդ բարձրանալ գնոյ կարեւոր պարենից եւ նիւթոց. գին կարեւորագունին, հացի, յետ վերջին գրութեանս դարձեալ աւելի եւս բարձրացաւ. քանզի գեղեցիկ արգասեացն յոյս նուազի եւ ի դերեւ ելանէ, ի պատճառս անդուլ անձրեւաց եւ ցրտոյ, որք ոչ ներեն հնձոց եւ կթոց ատոքանալն. իցէ՜ թէ բարեբաղդագոյն ի մասինս գտանէր Իտալիա։

Պ[ատուական] Հ[օր] Քերոբէի առողջութիւն անհաստատ է ցարդ, եւ յերկուց ամսոց հետէ դադարեալ է ի դասատուութենէ. թէ ոչ այլովն պատճառաւ՝ եւ այսու ուրեմն հարկ լիցի նմա կարծեմ ուղեւորութիւն կամ օդափոխութիւն [63] ։

Պատկերք Աստուածաշունչ գրոց պատրաստ են [64], իսկ զճակատն խոստանայ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս վաղիւ առաքել այդր ի ցոյց։ Գաղղիացիքս որքան երագք ի գործել այնքան եւ յասել եւ ի ստել։

Եհաս կենդանագիր Վեհի, եւ առաւել եւս զարթոյց յամենեսին զտենչ տեսութեան ճշմարտին [65], որոյ փափագանօք մատուցեալ զողջոյն եւ զաջահամբոյր համօրէն վարժարանիս, մնամ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

26.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 30 յունիս 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Մինչդեռ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա հանդերձէի գրել՝ եհաս եւ շնորհեալդ ի գեղջէ ի 25 ամսոյս. յորում կարեւոր ինչ իրս ծանուցանէ Վեհ եւ հարցանէ, յայտ է թէ ոչ է մարթ ինձ առ ժամայն առ այդ պատասխանել։

Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ յաւուրս յայսոսիկ լաւագոյն է, այլ զի փոփոխական է լաւութիւնդ չկարեմ լաւ ասել. անհաստատութիւն օդոց տարւոյս չներէ ոգի առնուլ. եւ վասն այսորիկ իսկ կարեւոր համարիմք նմա զօդափոխութիւն յետ փոքր մի եւս հաստատելոյ նորա յուժի։

Վասն նորագալի մանկանց դարձեալ խորհելով եւ քննելով արասցուք. գիտեմք, զի չգտանին թոշակաւորք, որպէս եւ ծանուցին մեզ ի նորոյ. շատանամք եթէ ձրի միայն հասցեն ի վարժարանս եւ ունիցին զպահանջեալ առ ի մէնջ պայմանս, այսինքն չափահաս տիս եւ գիտութիւն, զոր յուսացուցանէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վարդան։

Ներփակեալ թղթովս ծանուցանեմ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա նախ զընդունելութիւն ամսականի յուլիսի. եւ երկրորդ, զի զյաջորդն (վասն օգոստոսի) ընկալայց աստ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլէ. եւ դուք ընկալջիք զկշիռն ի Վ[երապատուեալ] Գործակալէն։

Յանձն եղեալ յաղօթս եւ յօրհնութիւն Վեհի համօրէն վարժարանաւս մնամ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

27.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 12 յուլիս 1860

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Հաճոյագոյն գրելոցդ ի շնորհելումդ ի 27 նախասահ ամսոյն, լուր պարապման աշակերտաց վարժարանացս է յայս ինչ կամ յայն ի հայթհայթանս կենաց. միայն Այտընեանն, զոր քաջ ճանաչէ Սրբութիւնդ, գրէ այսր ցաւագինս, զի ցարդ անգործ մնացեալ ցանկայ եւ ծառայութեան եթէ կարիցէ մտանել ուրեք. ընկերակիցք գորովեալք հանգանակեցին աստ սակաւ ինչ տուրս, զոր եւ յանձնեցի առ Ե[ղբայր] Ստեփանոս տալ նմա. գրեալ էր եւ առ իս աղաչելով վերադառնալ առ այսր, սակայն ոչ համարիմ բարւոյ առիթ նմա զդարձն՝ այլ նորին յոռի շրջանի. կարիցէ՞ արդեօք եւ բարեբոյս սիրտդ եւ բարեբուխ բերանդ միջնորդել ուրեք ի գիւտ պաշտաման նմա եւ պարապման օգտակարի։

Վասն պարտուց եւ պարտականաց ասէք թէ արժան իցէ բանտել զողջոյն իսկ զքաղաքդ, իսկ ըստ իս ոչ զքաղաքդ լոկ՝ այլ եւ զպետութիւնդ բոլորովիմբն, մանաւանդ յետ լրոյ եւ բողոքոյ Լիբանան լերանց, յանողորմն կոտորածէ քրիստոնէից. զի՞նչ արդեօք ասիցէ պատուական աբբայն Մարոնիտ [66]. աստանօր գոչելի է che pazzia, che pazzia ! tutto peso - vengo.

Թէոդորեանն հասեալ իսկ է այսր եւ առ Մանանեանն [67] յայց ելեալ, յորմէ լուաք զայս. այլ զվարժարանէն չէ արարեալ բանս կամ միւսն չէ ինչ ասացեալ մեզ։ Ի վաղուց եւ ի բազմաց լսի թէ խորհիցին Էջմիածնականք կառուցանել աստ վարժարան, Տէ՜ր յաջողեսցէ զբարին։

Ողջունիւ Պ[ատուական] Գործակցացս եւ մանկտւոյն մնամ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

28.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 22 յուլիս 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Քանզի խորհել ասէք Ժողովով վասն Պ[ատուական] Հ[օր] Քերոբէի եւ սահմանել, արժան համարեցայ փութալ եւ հարցանել, զի եթէ սահմանեսցի երթալ նմա ի Պօլիս եւ ուղղակի, կամ յօդափոխութիւն կամ ի մնալ, փութով հաճեսջիք ծանուցանել մեզ թղթով կամ հեռագրաւ. քանզի թերեւս յ՚2 օգոստոսի մեկնեսցին աստի աւարտավարժ պատանիքն, եւ նա կարասցէ ընկեր եւ առաջնորդ լինել նոցա։ Պատճառ փութալոյ մերոյ է տկարութիւն Չամչեան [68] պատանւոյն, որ տայ մեզ խիթալ. երեկ առաքեցաք զնա եւ զՊ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ [69] ի գեօղ մերձաւոր եւ բարէօդ, ուր թէ օգտեսցին ի սակաւ աւուրս՝ դարձ պատանեացն լիցի յ՚9 օգոստոսի, ապա թէ ոչ ըստ վերոյ գրելոյս, եւ յայնժամ հարկ լիցի զհանդէս պարգեւաբաշխութեան վարժարանիս թողուլ յետ գիւղական պարապոցն։ Իսկ վասն Պ[ատուական] Հ[օր] Քերոբէի թէ կամիք գիտել՝ ցուցանէ յառաջել ի լաւն, այլ տակաւին ոչ ժամանէ. ակն ունիմք թէ ուղեւորութիւն մի այդպիսի սատարիցէ նմա։

Յիշեալ Անգղիացիդ չեւ եւս երեւեցաւ [70] ։

Թէոդորեանն արդարեւ հասեալ է այսր [71], եւ Մանանեանն [72] ժողովեալ է զնա ի տուն իւր անխտրաբար, զի եւ մեզ բարեկամ է. եւ պայմանեալ է նմա, զի թէ ըստ դիպաց լիցի մեզ տեսանել անդ զիրեար՝ մի՛ լիցին զրոյցք զանցելոց իրաց։ Իսկ վասն նորոյ վարժարանի ամենեւին իսկ անյօժար ասէ լինել ի բացումն եւ յուղղութիւն, եւ չկամել այսուհետեւ յայնպիսի իրս մխիլ. գժտեալ է եւ ընդ Այվազեանն, եւ զզուեալ ընդ բրտութիւն Էջմիածնականաց, եւ խորհիցի յետ ամսոյ դառնալ ի Պօլիս։

Օդք տեղւոյս միշտ ողորմելիք են եւ յինն ամսոց հետէ չտեսաք եօթնեակս երկուս պարզ եւ ջեր. եւ այս իսկ պատճառ տկարաց տկարութեան. բայց զատ ի վերոյիշելոցս այլոց ի վարժարանիս բարւոքէ առողջութիւն։

Ի 16 ամսոյս մեկնեցաւ աստի Պ[ատուական] Հ[այր] Մանուէլ ընդ Ալլահվէրտեան պատանւոյն երթալ ի Լոնտոն եւ շրջագայութեամբ դառնալ այդր. զծախս ճանապարհի դարձի նորա ի Պօլիս լիուլի հատուցի, թէ եւ կամէի, զի այդր վճարեսցի, այլ առ կարօտութեան նորա ստիպեցայ. ի դարձաւորացս կարծեմ թէ միայն Չամչեանն վճարեսցէ առ յապայ։

Վասն վանական խնդրոյն մնամ որոշակի ինչ լսել այտի։

Ողջունելով զՀարս եւ զեղբարս Ուխտիս, մնամ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

29.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 31 յուլիս 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Փութամ հակիրճ գրով ծանուցանել Վեհի, զի երեկ յ՚3 ½ ժամու ընկալայ զհրամայեալդ հեռագրութեամբ, եւ արդ իսկ ծանուցանեմ Պ[ատուական] Հ[օր] Քերոբէի դառնալ ի գեղջէ (Մոնմորանսեայ [73] ) ընդ պատանւոյն Չամչեան [74], եւ մեկնեսցին աստի յ՚8 օգոստոսի, փոխանակ վաղուին, յոր թերեւս ասէի ուղւոյ առնել զմանկտին, յառաջնում գրութեանս. այլ տեսեալ, զի օգտին օդով գեղջ՝ թողաք զչուն ի յաջորդ եօթնեակն. իսկ զհանդէս պարգեւաբաշխութեանն՝ ի վերջին օր եօթնեկիս, այսինքն ի 4 օգոստոսի։ Եւ յերկոսին յայսոսիկ զբաղեալք ոչ կարեմ յերկարել այժմիկ. մնալով եւ թղթաբերաւ նամակի Վեհի, զոր անշուշտ երեկ արձակեալ էք յետ կամ յառաջ քան զհեռագիրն։

Խոնարհ ողջունիւ համօրէն վարժարանիս, մնամ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

30.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 2 Օգոստ[ոս] 1860

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Յաջորդ թղթաբերն բերցէ այդր զսիրելի եղբայր մեր Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ հանդերձ Չամչաւ եւ չորեքումբք այլովք երիցագոյն աշակերտօք. յորոց իմասցի Սրբութիւնդ զամենայն՝ որոց միանգամ ցանկայ։ Տակաւին ոչ գիտեմ զինչ սահմանեալ է Ուխտս վասն եկաւորիդ մերոյ, իմ իղձ է, զի կացեալ անդ ամիսս ինչ եւ ապաքինեալ դարձցի այսր մանկամբք ոմամբք. քանզի զերթալոյն հրաման այդր՝ հեռագրաւ ընկալաք, եւ ի պահուս յոր գրեմս չեւ եւս գիտէ ինքն Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ, ի գեղջ գոլով ընդ Չամչայ, ի Մոնմորանսի [75], եւ յետ սակաւ ժամուց լիցի այսր։ Մեք զբաղեալ եմք ի պատրաստութիւն պարգեւաբաշխութեան՝ որ կատարեսցի յետ վաղուին. եւ ապա զուղեւորս մեր ուղղեսցուք։

Պառաւն Ս. Կատարինէ անդադար հարցանէ թէ զի՞ եղեն նամակք իւր յղեալք ի Հռոմ եւ հասեալք յետ մեկնելոյ Սրբութեանդ անտի։ Ողջ լինել

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

31.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 5 Օգոստ[ոս] 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Շնորհեալդ ի վերջին աւուրս յուլիսի եհաս ի սկիզբն ամսոյս. եւ զոր պատուիրեալդ է Վեհի վասն Պ[ատուական] Հ[օր] Քերոբէի ուղեւորութեանն՝ այնպէս արասցուք. դարձաւ նա ի գեղջէ ընկերակցաւն, Չամչեան [76] պատանեաւ, որ մեծապէս օգտեալ էր օդափոխութեամբն եւ յառաջին վիճակն վերադարձեալ, ընդ որ եւ Վեհ ուրախակից լիցի. յետ երից աւուրց ուղւոյ լիցին դոքա չորեքումբք հանդերձ պատանեօք. վասն որոց ստիպիմ դարձեալ ի մոյր անկանել, զի չվճարեաց ոք զճանապարհեայն, եւ հարկ է գէթ 2000 ֆր[անգ] ծախել մեզ ի դոյն պէտս. վասն նորեկացն վճարեցի աստ 1000, զի չբաւեաց տուրք ծնողաց նոցին, եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ ետու վասն դարձին 750. որով տեսանէք, զի ահա սպառեալ է 4000ն պահեստի եւ ոչ սակաւ տագնապեսցուք զայս ամիս թէ ոչ հասցէ նպաստ. քանզի հարկ էր յայսմ ամսեան վճարել եւ զմասն պարտուց առ ածխավաճառն (որ արդ եղեւ 4000 ֆր[անգ]) առ ոմն ի վարժապետաց 650, եւ առ միւս 300, եւ զպարտս գինեվաճառին 730։ Ի Պօլսոյ թէ եւ ունիմք պահանջս, այլ ոչ գիտեմ ե՞րբ կարողասցուք առնուլ յայսպիսում դժնդակութեան քաղաքին։ Իսկ թանկութիւն հացի եւ մսոյ աստ անյիշելի իմն թուի, որպէս ասեն, ի մէն յերկոցուն յետին ամսոցս վճարեալ եմք վասն մսոյ 650 եւ վասն հացի 450 ֆր[անգ]։ Վասն որոյ դարձեալ յիշեցուցանեմ չմոռանալ զմեզ, եւ զ4000 ամսականն իսպառ անբաւական համարել, մանաւանդ ի խառնակութեան Պօլսոյ։

Երեկ կատարեցաք զհանդէս պարգեւաբաշխութեան [77]. նախագահ բազմեցաւ Contre - Amiral Մաթիէօ [78], եղբայր Ծիրանաւորին [79]. ընդ հանդիսականսն էր եւ Բոմբալիէ [80] Եպիսկոպոս, զորմէ այլ անգամ գրեցի։

Այսօր մատուցաք ի մատրանս ձայնաւոր պատարագ վասն Ասորեաց քրիստոնէից, եւ հանգանակեցաւ վասն նոցին տառապելոց իբրեւ 300 ֆր[անգ]։

Անտոն պէյ աղաչեալ էր զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ ուղեկցել որդւոյ իւրում ուր ինքն եդեալ իցէ ի մտի գնալ. անշուշտ յառաջ քան զտօն Վերափոխման լիցին այդր։

Երեկ եհաս այսր Ախլցխացի ոմն քահանայ, զորմէ թերեւս գրեալ իցէ եւ Գեր[ապայծառ] Եդուարդ, եւ փափագէ ի քաղաքիս կամ ի Վենետիկ գտանել զոգեպահիկն պատարագասութեամբ եւ պարապել հոգւոյն։

Փափագէի գիտել թէ յո՞ր ժամանակ հաստատեալ իցէ Ժողովն Ընդհանրական եւ ո՞րքան ժամանակ կարեւոր դատիցի գումարմանցն [81] ։

Մատուցեալ զխոնարհ ողջոյն Պ[ատուական] Գործակցացս եւ զմանկտւոյն եւ զիմս աջահամբոյր մնամ Սրբութեանդ

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

32.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 11 Օգոստ[ոս] 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ի կանխաւ նշանակեալ աւուրս մեկնեցան աստի Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ [82] եւ հնգեքին պատանիքն, որոց վասն խնդրեալ ընկալաք շնորհս զայս մի նուագ, կէս վճարել զնաւողղեայ. իսկ Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէի ՝ ձրի իբրեւ քարոզչի, այլ ի Մարսիլիա ընդունելոց էր զգիր շնորհին ի տեսչաց նաւարկութեանն, առ որս հրաման առաքեալ է ի պաշտօնէից տեղւոյս։ Եւ զի զ Չամչենին ծախս եւս յաջողեցայ աստ ընդունել, եւ վասն զգեստուց մանկանցն սատարեցին ոմանք ի մերձաւորաց նոցին, թեթեւացան առ փոքր մի ծախք վարժարանիս. յայսր վերայ չեն հեռի յ՚2000աց, եւ յաւելուն անսովոր ծախուք գիւղագնացութեան Պ[ատուական] Հ[օր] Քերոբէի եւ ուղեկցին, որպէս տեսցի ի ծրարեալ ցուցակէս։ Թերայոյսք գոլով ի Պօլսոյ աղաչեմք զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Գործակալ կանխել քան զամսագլուխն ի նպաստ մեզ։

Յերկրորդում աւուր Վերափոխման խորհիմք գնալ ի գիւղ ի Ֆոնդէնըպլոյ [83], որպէս ի հերուն։

Ողջունիւ Պ[ատուական] ընկերացս եւ մանկտւոյ, եւ խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

33.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Ֆոնդէնըպլոյ, 21 Օգոս[տոս] 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ի 16 ամսոյս եկաք ի գիւղս, ունելով ընդ մեզ եւ զ Ախլցխացի քահանայն Տէր Յովսէփ Գալստեան, զաշակերտ բարեյիշատակ Հ[օր] մերոյ Եփրեմայ [84] ։ Խնդրէր սա կալ մնալ ի Գաղղիա եւ պաշտել զհոգի իւր, ակն ունելով գտանել թոշակ ի պետութենէ տեղւոյս. փաստաբան մեր խօսեցաւ վասն նորա ընդ աթոռակալի արքեպիսկոպոսին, եւ նա ասէ չկարել կամ չկամել առնել ինչ սմա մինչեւ ուսցի զլեզու տեղւոյս, որպէս զի եւ կարասցէ նպաստել ժողովրդեան։ Արդ, զի ժամանակ եւ այլ ինչ պիտի յուսումն լեզուի, եւ մեզ չէ մարթ հանել զնա ի տանէ, զի ոչ լեզու գիտէ եւ ոչ արծաթ ունի, եւ կեալն դժուարին է աստ քան յ Իտալիա. խորհիմք հայթհայթել զճանապարհեայն եւ արձակել այդր ի Վենետիկ. քանզի ի Հռովմ ոչ կամի գնալ, անտի իսկ գալով այսր, ուր եւ սակաւ մի իտալերէն ուսեալ է. ոչ կարացաք գտանել լաւագոյն հնար։

Ողջունիւ մեծարանաց Յ[արգոյ] Գործակցացս եւ մանկտւոյն, խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Աստանօր ընկալայ զպատասխանի հազարապետին առ խնդիր դպրոցին Տրապիզոնի, եւ առաքեմ զպատճէնն. ոչ ունելով առ իս զպատճէն աղերսագրի մերոյ [85] ։

34.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 29 Օգոստոս 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ըստ զօրութեան շնորհելումդ գրոյ յ՚19 ամսոյս երեկ դարձայ ի գեղջէ՝ ի պատրաստութիւն. եհաս եւ շնորհեալդ ի 25 ամսոյս. մնամ արդ երրորդին եւ բացայայտ պատուիրանի, որ թերեւս յառաջ քան զայս գիր անդր՝ հասցէ առ իս, եւ ես յուղի անկայց։

Վասն նորագալի մանկանց գրեցից եւ ես ըստ պատուիրանիդ, ի վաղիւն, չառաքել զոք մինչչեւ ընկալեալ նոր յանձնարարութիւն այտի. թէպէտ եւ մեք իսկ ոչ էաք որոշակի յանձն արարեալ. եւ զոր խնդրեացն 3 կամ 4 միայն էին, եւ պայման զայս եդեալ, բաց յայլոց, զի թէ եւ չիցեն թոշակաւորք՝ գոնեա մինչեւ ի վարժարանն՝ իւրեանց ծախուք մտցեն։ Այլ որպէս ուսուցանէ Վեհ, անդ խօսեսցուք զիրացս։

Չգալ Գեր[ապայծառ] Եդուարդայ ի Ժողովն՝ պակասութիւն գրեսցի անշուշտ, եթէ խոստանայր միւսանգամ դարձիւ ի Պօլիս լնուլ զթերութիւն ժամանակի այսր նուագի, թերեւս շահէին երկոքին եւս կողմանքն։

Ոչ անհաճոյ թուեցաւ եւ աստ տպագրութիւն բնագրին Միլտոնի, այլ ես խիթամ ի ստուարութենէ մատենին, գուցէ ոչ լիցի դիւրատար եւ գրապանելի. բայց եթէ ուրոյն տպագրեսցի եւ թարգմանութիւնն [86] ։

Ծանուսցի զյանձնեալս ի Վեհէ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս, եւ խոստացաւ գրել նմա ընդ հուպ. եւ յանձնեաց ինձ որոնել աստ զմուրհակ արկեղ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուէլի, եւ ոչ գտի. զի ոչ յիշէր քաջ ուր եդեալն էր։

Խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ մնամ

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

35.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Ֆոնդէնըպլոյ, 4 Սեպտ[եմբեր] 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ընկալեալ այսօր ի գեղջս զշնորհեալդ յ՚31 օգոստ[ոսի] եւ զհրաման մեկնելոյ աստի, հանդերձիմ այգուն հրաժարիլ աստ յԵղբարց եւ ի մանկտւոյ, յանձն արարեալ ի խնամս Տեառն եւ յաղօթս Ուխտիս եւ Վեհի, եւ վաղիւ յերիկուն մեկնիլ ի Բարիզոյ, եւ յաջողելով Տեառն՝ ի նշանակեալ աւուրդ գտանել առ ոտս Վեհի եւ ի ժողով հոգեկից սիրելեաց [87]. յորոց մաղթանս եւ ի սէր այժմէն յանձն եղեալ ի Մխիթար միայնագնացութեանս, եւ զապագայն թողեալ ի կամս Աստուծոյ եւ Ժողովոյն, փութամ ի խոնարհ համբոյր յօրհնաբաշխ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

36.      

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին – Պոլիս

[Վենետիկ - Ս. Ղազար] 19 Սեպտ[եմբեր] 1860

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Կարծէի հանդիպել աստ Սրբութեանդ, այլ ծանեայ, զի կաշկանդեն բռունք մերձաւորք. հանդիպեսցուք այլուր կամ այլ անգամ։

Պարոն Տարիւ զոր քաջ ծանեայք ի Բարիզ, յանձնեալ էր ինձ խօսել եւ հարցանել զՍրբութիւնդ թէ զի՞նչ իցեն պատճառքն որովք չէ յաջողեալ առնուլ նմա զկարգ կամ զասպետութիւն Ս. Գրիգորի. եւ երկրորդ թէ չիցէ՞ հնար վերստին փորձ փորձել, զի համարի անպատճառ զրկեալ եւ նախատինս կրեալ։ Ետ ինձ զցանկ ամենայն տիտղոսից կամ արդեանց իւրոց, զընկերութեանցն որոց մասնակից է, եւ զբարեաց գործոց յոր ձեռն արկեալ է եւն։ Չառաքեցի զայս նուագ առ ի չծանրաբեռնելոյ զծրարն. բայց յորժամ տաջիք յոյս եւ խնդրեսջիք՝ առաքեցից այդր կամ ի Հռոմ։ Զայս դարձեալ, ծանուցանեմ, զի դժուարեալ է ընդ զրկումն եւ փափագէ յոյժ պատուոյն։

Անհաղորդ անձամբ, ոչ երկբայիմ, զի սրտիւք մերձ կայք եւ հոգւով օժանդակ մեզ ի Ժողովիս [88]. զնոյն օժանդակութիւն աղօթից մաղթելով, վասն իմ առանձինն եւ վասն իմոցն երբեմն եւ այժմ անյայտից, մնամ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

37.            

* Հայր Դանիէլ Վրդ. Պօլսեանին

[Վենետիկ – Ս. Ղազար], 5 Հոկտ[եմբեր] 1860

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Յերից ամսոց հետէ ընկալեալ զառթեալն ի տեսութենէ հարազատին իմոյ այդր, պատեհ համարեցայ զօրս զայս ի պատասխանատուութիւն կամ ի յիշումն, մանաւանդ թէ ի ծանօթութիւն անմոռաց յիշատակի։ Ոչ սակաւ տրտմութիւն էր եւ մեզ անմխիթար եւ միայնակն մնալ Վ[երապատուեալ] հայրութեանդ, եւ բազում անգամ զրուցէաք զայնմանէ առանձինն. այլ արդ ակն ունիմք, զի հասցէ Ձեզ ընդ հուպ օգնականն եւ ընկեր սահմանեալ ի վաղուց. եւ Վ[երապատուեալ] Հայրութիւնդ քաջալերեալ մտադիւրագոյն եւս աղօթեսցէ վասն իմ եւ հաւատացելոցն ինձ մանկանց, առ որս դարձ առնեմ ի լրանալ Ժողովոյս, դեգերիլ առժամանակ մի եւս ի Բարիզ։

Չգրեմ ինչ զընդհանուր Ժողովոյս, քանզի Վեհ ինքնին գրէ, եւ զսահմանելոց իրաց ծանօթ տացէ։ Ի հեռուստ մատուցանելով զողջոյնս Գործակցաց իմոց՝ տարայց առ նոսա եւ զողջոյնս Վերապատուեալ Հայրութեանդ, որում մնամ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

 

38.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 12 Հոկտ[եմբեր] 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Մեկնեալ ի Պատաւիոնէ զմիջաւուրբ կիւրակէի՝ ժամանեցի այսր ողջամբ յերեկոյի չորեքշաբաթին, գիշեր մի միայն օթեալ ի Մոնագոյ [89] եւ կէս գիշեր ի Շդուդկարտ [90] ։ Մինչեւ ի սահմանս Գերմանիոյ երկինք պարզ եւ գեղեցիկ եւ օդն ջերմիկ զամառն քան թէ զաշուն ցուցանէր, անտի եւ այսր աշնան իսկ կերպարանք ի ձմեռն փոխեցան. անձրեւ, խոնաւ եւ ցուրտ. որպէս զի հարկ լինել այսօր հուր լուցանել ի սենեկիս։ Երեկ յերիկուն ի բռնութենէ հողմոյ մասն մի քուոց յերդեաց վարժատանս անկեալ է ի վերայ մեծի դահլճի զբօսարանի մանկանց եւ վնասեալ զձեղունն. եւ այլ ուրեք ուրեք յերդիս հրաշս գործեալ։ Այսոքիկ բնութեան վնասք. իսկ շնորհաց արգասիք ի մխիթարութիւն. զի գտի զամենեսին զՊ[ատուական] գործակիցսն իմ եւ զմանկտին ի քաջողջութեան եւ յանդորրու, եւ լի գոհութեամբ զմիմեանց, վասն անշփոթ եւ անխռով քաղաքավարութեանն ի ժամանակի բացակայութեանս. զոր եւ ի փորձոյ ակն ունիմ հաւաստել. միով աւուրբ կանխեցի քան զակնկալութիւն նոցա, որով եւ զընտանեկան խնդութիւն, եւ այնու խրախուսեալ յորդորագոյն պարապին յուսմունս՝ յոր արդէն սկիզբն արարեալ էր։

Իմ ծանր հարբուխ փարատեցաւ իսպառ զճանապարհայն, միայն հազն տակաւին ազդէ երբեք երբեք։

Հին բարեկամք իմ սկսան այց առնել, պարտատեարքն. եւ հարկ եղեւ փորձել զաղքատ քսակն:

Ընդ Պ[ատուական] Գործակցացս եւ մանկտւոյ մատուցեալ զխոնարհ համբոյր յաջ Սրբութեանդ եւ ողջունեալ սիրով զամենայն Վ[երապատուեալ] Հարս եւ Եղբարս Ուխտիս մնամ

Աստուածապատիւ Տեառնդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

39.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Կ. Պոլիս

  [Փարիզ], 25 Հոկտ[եմբեր] 1860

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Դարձ արարեալ այսր ողջամբ ի վանաց եւ գտեալ զամենեսին ի բարւոջ, սկսաք զհինն օրէնս, այսինքն զսովորական կարգս մեր վարել աստ. իսկ վանականացն իրաց տեղեակք էաք ի գրութենէ Վեհի եւ ի դարձաւորաց այդր Եղբարց. որոց թէ ոչ ժամանեցէք անձամբ յուխտարան անդր մեր, օժանդակեսջիք մաղթանօք ի կատարումն բարի բարի ըղձից եւ առաջարկութեանց։

Ընկալեալ զշնորհեալդ ի 6 ամսոյս, եւ տեսեալ զպարոնն Տարիւ խելամուտ արարի զնա խնդրոյն. այլ արդ փորձութիւն նորա այս է գիտել թէ վասն է՞ր եւ ի՞նչ պատճառաւ ժխտեալ է նմա խնդիրն. վասն ա՞յն զի ի ձեռն Աբոսդոլեայ նախ խնդրեալ է եթէ վասն անարժանութեան իւրոյ. զի համարի թէ չունի ինքն երբեք տուեալ կամ ցուցեալ վարս կասկածելիս, այլ ընդհակառակն բաւական ինչ արդիւնս եւ տիտղոսս ունել. միով բանիւ եթէ կարէք ասել ինչ եւ առ այս, հաճեցուցից զնա եւ յայդմ ըստ թախանձանացն. զի եւ մեզ այր բարի թուի եւ բարեկամ է։

Միւս եւս աղաչաւոր կամ յիշեցուցիչ՝ որ եւ ի ժամու գրութեանս առընթեր կայր, այրն այն յօրինիչ եկեղեցական սպասուց՝ որում երկամաւ յառաջ ետուք շինել խաչս վասն շապկաց. հարցանէ թէ ունիցի՞ք եւ այլ ինչ տալ նմա յօրինել. ամենեքին կարօտք շահու։ Երեկ ընկալայ զլուր հեռագրութեանդ առ Վեհ եւ զանակնկալ գալստեան այսր Պ[ատուական] Հ[օր] Քերոբէի, որում մնամք առ վաղիւն կամ ի միւսում եօթնեկի. զի դեռ չընկալաք այսօր զպօլսական ծրարն թէ եւ գիտացաք, զի ժամանեալ է թղթաբերն. լուիցուք ի նմանէ զպատճառս գալստեանն եւ այլ ինչ յոլովն։

Մատուցեալ զողջոյն սիրոյ եւ զհամբոյր Պ[ատուական] Գործակցացս եւ մանկտւոյն, մնամ եւ ես յանձն լինելով յաղօթս Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

40.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 26 Հոկտ[եմբեր] 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ընկալեալ յեռանդն զշնորհեալդ ի 20 ամսոյս՝ զարմացայ եւ ես ընդ լուր գալստեան Պ[ատուական] Հ[օր] Քերովբէի. այլ յերիկեան թղթոց զոր ի Պօլսոյ ընկալաք՝ գուշակեմք թէ ազդեցութիւն հեռագրին ոչ ստորասիկ է այլ հարցական, իբրու թէ երթիցէ՞ դա ընդ մանկտւոյն. քանզի գրեն մեզ թէ հեռագրաւ հարցանելոց են զկամս Ձեր եւ զընտրութիւն առաջնորդի գալեացն այսր. եթէ եւ Վեհի պատասխանեալ է այտի հեռագրաւ՝ հասցեն այսր ի սկիզբն մերձեցեալ ամսոյս, ապա թէ ոչ՝ անագանեսցեն եւ այլ եւս եօթնեակն մի կամ երկուս, եւ յուզեսցին թերեւս ծովք եւ օդք, որք արդ փոքր մի հադարտեցին եւ տեսանեմք զարեւ։

Աւուրբք յառաջ զմի յաւարտավարժ աշակերտացս որք մնային ի վարժարանիս, զ Գալճեանն առաքեցաք ի հայրենիս իւր ի Պուքրէշ ընդ Վիենա, հաւանութեամբ հօրն։ Յաջողեաց մեզ եւ զմի յարդի աշակերտելոցս՝ զքաջայարմարն յերաժշտութիւն, զ Թոմասեանն առաքել յերաժշտանոցն (conservatoire) ի դասառութիւն, երիցս յեօթնեկի, յոր ճգամբ եւ պաշտպանութեամբ մտանեն փափագողք. չառնեմք զանց զկարեւոր զգուշութեամբք, առաքելով զպատանին ընկերութեամբ հին դռնապանին, որ եւ սպասելով անդ՝ առնու ածէ ընդ իւր։ Միջնորդեաց առ այս եւ Պարոն Դայլոր, որ եւ յանձնեաց մատուցանել առ Վեհ զողջոյնս իւր։

Ճարտարապետին քննեալ զքիւս երդեաց վարժատանս՝ ոչ սակաւ երկեցոյց զմեզ. եւ այժմ տարակուսեալ կամք, զի ոչ այնքան նորոգութեան որքան նորութեան կարօտ ցուցանէ, եւ եթէ յառաջին ձեւն կամիցի ոք նորել՝ արծաթ եւ ոսկի բազում ծախիցի. վասն որոյ խորհուրդ տայ փոխանակ առաջին չափուն՝ կիսով չափ նուազեցուցանել, յերկոսին կողմանս տանն, իսկ զճակատն թողուլ որպէս եւ էն. սակայն եւ այնպէս ոչ սակաւ ծախք լիցին. եւ հարկ է կամ առժամայն դարմանել մինչչեւ հասեալ սառամանեաց, կամ սպասել գարնայնոյ. մարթ է եւ ըստ կարի կարկատելով դարմանել, այլ ոչ հաստատուն եւ ոչ իսպառ աներկեւան լիցի, ըստ բանից ճարտարապետին. թէպէտ եւ ես յայս կարծիս իմ զզուեալ ի շինութեանց եւ ի նորոգութեանց, եւ մանաւանդ ի ծախուց, եւ եւս առաւել ի չքաւորութենէ. զի այս առաջին նուագ ստիպեցայ սակաւ ինչ փոխ առնուլ ի փաստաբանէն մերմէ. քանզի բաց ի հազար ֆրանգաց զոր այդր ընկալայ ի Վեհէ, այս հինգ ամիսք են չեհաս ինչ ի Պօլսոյ, եւ փոխանակագիր մի եկեալ՝ յետս դարձաւ անընդունելի. իսկ որչափ ինչ ի վանաց առաքի եւ որքան բաւէ գիտէ Վեհ։

Ակն ունիմ թէ յաջողեսցէ Վեհի համոզկեր լինել ծերունւոյն ի չու ի դէպ ժամանակի. թերեւս եւ ուղեկիցն յորդոր լիցի առ այդ։

Շնորհակալեօք եւ խոնարհ համբուրիւ Պ[ատուական] Գործակցացս եւ մանկտւոյն, մատուցանեմ եւ ես զիմս, եւ մնամ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

41.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 3 Նոյեմ[բեր] 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Յեռանդն վաղ քան զակնկալութիւն մեր եւ յանկարծոյն եհաս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մելգոն [91] եօթն պատանեկօք, ողջամբ եւ յաջող ուղեւորութեամբ։ Աւագագոյնք են հասակաւ քան զնախեկսն, եւ խառնեալ ընդ յարմարագոյնսն կազմեցին զմիջին դաս եւ սկսան պարապիլ յուսմունս։ Հինգ թոշակաւորք են, այլ որք եւ ո՞րքան՝ չգիտեմ տակաւին, զի չէր ժամանեալ Ե[ղբայր] Ստեփանոս ծանուցանել, եւ ուղեկից նոցա ինչ ոչ գիտէ. երիցագոյնն հօրեղբօրորդի է մերոյ Հէքիմեան ուխտելոյ եւ միւսոյն ի Տէր ննջեցելոյ։ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մելգոն ջանայ փութով մեկնիլ աստի, զի մի՛ ի կարի ձմեռն ժամանակի ճանապարհորդեսցէ յոր դէմ եդեալն է։

Խնդրեմ պատուիրել առաքել մեզ թղթատարաւ երկուս օրինակս Կոնդակի Պապին զԱնարատ Յղութեան Կուսին, զտպագրեալն ի վանս։

Խնդրեալ էք եւ ի Պ[ատուական] տպարանապետէն ինչ ինչ, յորս յաւելուլ եւ 30իւ չափ փոքրադիր սաղմոսիկս։

Եթէ գտցին առ Վեհի դիւանք կամ տետրակք Մուր[ատեան] վարժարանի, յորս նշանակեալ իցեն անուանք աշակերտացն, (որպէս ասէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս) աղաչեմ տալ գաղափարել եւ առաքել մեզ։

Մատուցեալ Յ[արգոյ] Գործակցօք եւ աշակերտօք ի համբոյր աջոյ Սրբութեանդ, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

42.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 14 Նոյեմ[բեր] 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մելգոն հանդերձի մեկնիլ աստի ի վաղիւն եւ ընդ ճանապարհ Իտալիոյ գալ այդր եւ այտի ուր սահմանեալն է նմա. պատճառ մնալոյն աստ աւուրս ինչ աւելի քան զոր եդեալն էր ի մտի՝ խորհուրդ բժշկին եղեւ, առ որ ցուցեալ զանձն կամ հարցեալ վասն հնոյ ինչ հիւանդութեանն՝ պատուիրեաց նա կալ մնալ աստ եօթնեակ մի եւս առ ի փորձ [92] ։

Իսկ վասն մանկանցն զոր եբեր նա, տակաւին ոչ ինչ գրեաց Ե[ղբայր] Ստեփանոս, առ անպարապութեան իւրում, այլ առաջիկայ թղթաբերաւ (թերեւս վաղիւ) ընկալայց տեղեկութիւն զթոշակացն. ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մելգոնի չէր ինչ առաքեալ, այլ առանձինն 1000 ֆրանգ միայն. իսկ յետադարձ փոխանակագիրն այն տակաւին ոչ վերադարձաւ այսրէն, թուի թէ առխէթեալ ի թղթատան Կ. Պօլսոյ։ Եթէ յառաջնում նուագին առաքեալ էին զնորեկքս եւ ընդ նոսին եօթն եւս յեօթնեւտասանց զոր եբեր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ ՝ աւելորդ լինէր, որպէս եւ է իսկ գալուստ տասանցն մանունց, որք առաւել խնամս ունին դայեկաց քան դաստիարակաց, մանաւանդ ի ձմերային եղանակիս, որ կանխահաս եւս է աստ եւ յամրագնաց։ Այլ որ ինչ եղեւն եղեւ եւ զայս նուագ. եւ ի հարկէ թէ ոչ բացցին դրունք վարժարանիս առ նորեկ, բայց եթէ լիաթոշակ ոք ուստեք ընծայեսցի. զայս պայման եդաք ումեմն անծանօթի որ հարցանէր ի ձեռն բարեկամաց զօրէնս եւ զպայմանս վարժարանիս որպէս թէ առ ի մուծանել զհամբակ. այլ ոչ գիտեմք ո՞ է եւ ուստի։

Փափագէ առաքել այսր զորդի իւր ( Պոկտանովիչ ազնուական Հայ Լեհացի, որ եւ բազում ամօք յառաջ թղթէր ի վանս եւ ծանուցանէր, զի հաւաքեալ է դրամս հինս եւ փափագէ նուիրել մեզ, եւ այժմ խոստանայ դարձեալ առաքել այդր կամ այսր առ իս ի ձեռն որդւոցն. իսկ որդին զոր աշակերտել կամի 11ամեայ է, եւ յետ ամի խնդրէ առաքել առաջնորդութեամբ երիցու եղբօրն. եւ արդէն ասէ գիտել մանկանն լեզուս՝ լեհ, ռուս, գաղղիացի եւ գերմանացի, եւ փոքր մի լատին. այլ այս գալոյ ամին խնդիր է, եթէ կացցէ ի նմին խորհրդեան, զի յոյժ սիրող է ազգային իրաց եւ լեզուի [93] ։

Ծանուցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս զոր վասն բառագրոցն բան, եւ նա ասէ Ա տառն գրեաթէ երրորդ մասն է ողջոյն գրոցն, եւ վեց ամիսք պիտոյ իցեն ի տպագրութիւն այնր մասին, եւ յուսացուցանէ հետ զհետէ հասուցանել եւ զայլս ի տառից եւ արդարեւ թարթափի յայն գործ։

Ոչ երկբայէի թէ գրողն պատասխանւոյ ժողովական թղթոյս այդպիսի ինչ պատասխանիցէ, վասն որոյ եւ աւելորդ վարկանէի ծանր ինչ գրել առ ի մէնջ կուսէ, որպէս ոմանք թելադրէին, զի ծանրագոյն եւս ընդունէաք պատասխանի. քանզի եթէ բերան առ բերան խօսելով ոչ քաջ խելամտեմք միմեանց՝ ո՞րքան եւս առաւել անձայն խօսիւք։

Ոչ զարմացայ եւ ընդ մնալ ծերունւոյն եւ սպասել գարնայնոյ. շատ է թէ բարեաւ եւ դիւրեաւ իցէ մնալն եւ երթալն [94] ։ Բայց զարմացայ ընդ մնալ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Վարդանայ ի Կ. Պօլիս, քանզի լուայ ի թղթոց թէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոն միայնակ երթեալ իցէ ի Ղրիմ։

Ընկալայ երեկ զերկուս օրինակսն կոնդակի Ս. Պապին. եւ աւուրբք յառաջ զնամականի Քաբբելեդդեայ, զոր եւ առաքեցից ի Հռովմ, որպէս խնդրէն։

Բիանդոնի [95] հաստատեցաւ այսր մեծաւոր Բառնաբեանց [96], զոր կարծեմ ճանաչէ Վեհ [97] ։

Փոխանակ Ե[ղբայր] Անտոնի խօթատու աստ Ե[ղբայր] Յովսէփ ծանր հարբղխիւ, եւ եկաց յանկողնի զաւուրս ինչ. իսկ մանկտին, նորեկքն մանունք, ըստ մանկական սովորութեան ախտանան եւ բժիշկն հուպ ընդ հուպ։ Թերեւս ի յանկարծահաս սաստիկ ցրտոյ, որ փոքր մի մեղմեցաւ արդ։

Ողջունիւ նոցին եւ Յ[արգոյ] ընկերացս եւ խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

43.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 22 Նոյ[եմբեր] 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Առիթ ունելով գրել առ այլս, ծանուցանեմ եւ Վեհի զքաջողջութիւն վարժարանիս եւ զընդունելութիւն շնորհելումդ ի 16 ամսոյս հանդերձ ցուցակաւ անուանց աշակերտաց Մուրատեան վարժարանի որ ի Պատաւիոն։

Նախընթաց թղթատարաւ Ե[ղբայր] Ստեփանոս առաքեալ էր զցուցակ թոշակաց նորեկացն՝ որք գումարին յ՚3000 ֆր[անգ] եւ բաց ի միոյն վճարեալ են այլք, եւ առաքեալ իսկ է առ իս փոխանակագրով. վճարեալ էին եւ վասն ծախուց ճանապարհի 1800 ֆր[անգ] որով վարժարանս հատոյց 368 ֆր[անգ] միայն աւելի ի պէտս ճանապարհի մանկանցն եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մելգոնի, որում ետու 150 ֆր[անգ] վասն դարձին այդր, զաւելին թողեալ յարմարել այդր։ Յետս դարձոյց եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ 250 ֆր[անգ] յ՚750իցն զոր էառ յինէն։ Եւ այսպէս զայս ամ վասն ճանապարհորդաց ծախեցաք 8774 ֆր[անգ] իսկ ճանապարհորդք հատուցին միայն 5110, որով վարժարանիս ծախք յաւելուն 3664 ֆրանգօք. զոր արժան էր Գործակալին լնուլ. քանզի այն պահեստի դրամն էր, որ ցնդեցաւ։ Տէր տացէ խաղաղութիւն աշխարհի եւ պտղաբերութիւն անդոց, զի եւ հաշիւք մեր ուղղեսցին։

Մատուցեալ ի համբոյր աջոյ Սրբութեանդ, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

44.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Կ. Պոլիս

[Փարիզ], 22 Նոյ[եմբեր] 1860

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Շնորհեալդ յ՚7 ամսոյս թուեցոյց ինձ թէ չիցէ ընկալեալ Սրբութեանդ զգիր իմ ի պատասխանի նախաշնորհելումդ, թէ եւ չգոյր ինչ կարեւոր յիմումս։

Ճամճեան պատանիդ ծանօթ է մեզ, եւ գիտեմք, զի վասն կարի աչաբացութեանն արձակեցաւ ի վանաց, լուայ թէ եւ այդր ցուցեալ իցէ զճարտարութիւնս հասակին. վասն որոյ եւ երկնչիմք ընդունել զերիտասարդ բնակակից մանկտւոյս, եւ յանձն առնուլ զորմէ պատասխանատուութիւն. շատ իսկ գոլով ինձ զոր ունիմս, յորոց եւ ազատութեան ցանկամ առ ի դիւր խղճի, բայց խիթալով այլոց հանդիպել ստանձնելեաց, մնամ ի կամս տեսչութեան Ուխտիս։

Զ Քրիսդոֆլի [98] զցուցակ իսկ սպասուց սեղանոյ առաքեմ, զի ամենայնի խելամուտ լիցին խնդրողքն պատուականք, զորս ողջունեմ մտերիմ մեծարանօք. եւ ողջունիւ Յ[արգոյ] Եղբարցս եւ աշակերտաց, մնամ տեսոյ եւ աղօթից Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Գիրդ առ տիկին Գալֆա մնայ առ իս, զի ոչ եկն պահանջող։

45.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Կ. Պոլիս

[Փարիզ], 29 Նոյեմբ[եր] 1860

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Շնորհ ունիմ վասն պատասխանւոյ հարցման Պարոնին, եւ վասն այլոցն, եւ մանաւանդ վասն մտերմաբար գրութեանդ զումեմնէ. լուեալ էր եւ մեր թէ դպրոցականք փափագեն զելս դորա այտի, այլ կամէի զպատճառսն գիտել, առ նախանձո՞ւ, եթէ առ այլոյ իմիք, զոր մարթ իցէ գիտել։ Աղօթեսջիք, զի վերջինն մեր լաւագոյն իցէ քան զառաջինն, եւ օրհնեսջիք զմանկտին եւ զմանկածուս, որք համբուրիւ աջոյդ մատուցանեն ողջոյնս սիրալիրս, ընդ որս եւ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

46.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 2 Դեկ[տեմբեր] 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ժամանեաց եւ շնորհեալդ ի 26 նոյեմբ[երի] եւ ծանեաք զողջութեամբ ժամանել Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մելգոնի, եւ զնորընծայանալ Գազէզեանն Յուսկան, զոր հասուսցէ Տէր ի կատարումն Ուխտի եւ ի լրումն նուիրանացն։

Իսկ գիր Նախագահին միանգամ եւս հաստատեաց թէ չիք մեզ յոյս ապահովութեան յայնմ կողմանէ. եւ չափ բարեկամութեան նորա ըստ շահուն զոր առ ի մէնջ օգտիցի։ Զայս կարծիս եցոյց եւ Յովհաննէս էֆէնտի Չամչեան [99] ՝ որ եկեալ էր յառաւօտուս ի տեսութիւն մեզ. եւ մեղադրէր, զի հարցաք այսր եւ անդր վասն առաքելոյ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Արսէն [100] ի Պօլիս եւ ոչ ուղղակի առաքեցաք. ծանուցի եւ ես թէ ո՞ եղեւ պատճառ հարցմանն։

Գիտէ Վեհ անշուշտ զպատճառ գալստեան առ նա, ընդ հօրեղբօրորդւոյ իւրոյ Յովսեփայ, վասն արծաթոյն զոր փոխ առնու Օսմանեան պետութիւն. այլ տակաւին չեւ եւս է իսպառ աւարտեալ դաշնադրութիւնն։ Չեղեւ մեզ պարապ ընդերկար տեսութեան, այլ յառաջիկայ եօթնեկիս ակն ունիմք տեսանել եւ ըստ կար մերոյ պատուասիրել զմտերիմն միաբանութեանս եւ զազնիւ այր։ Ի դեսպանատան ագանին, ընդ որ չեն շատ գոհ, վասն դեսպանին բռնադատ բարուց, զի կամի զամենեսին նուաճել յիւր կամս, եւ չտայ թոյլ ելանել եւ մտանել որպէս ախորժեն անհրաման։

Աղաչեմ յանձնել առաքել մեզ օրինակ մի ռուս-հայ քերականութիւն՝ թղթատարաւ, ըստ խնդրոյ ուրումն ի բարեկամաց։

Ողջունիւ եւ խոնարհ աջոյ համբուրիւ ընկերացս եւ մանկտւոյն եւ Չամչեանց, մնամ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

47.            

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

[Փարիզ], 12 Դեկտ[եմբեր] 1860

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ի հեռուստ որպէս եւ ի մօտոյ ընդունիմ զամենայն մաղթանս սիրելեաց. եւ նուիրեմ նոցա նոյնպէս, մանաւանդ Քեզ ի վերստին լծաբարձութեանդ վերակացութեամբ վարժարանեայց, յոր ընդ քոյումդ եւ զիմս պահապան հրեշտակ զօրաւիգն առաքեմ, զի նուազ քան յառաջնումն լիցին վաստակքդ աշխատութեան եւ առաւել մխիթարութիւնն։

Ըստ խնդրոյդ երեկ եդի ի ճանապարհ երագաչու ընթացից զ12 Աստուածաշունչ մատենիկս, պատուիրեալ հասուցանել յառաջ քան զնոր ամն. զոր եւ այժմէն գրոցս պատեհիւ շնորհաւորեմ քեզ եւ քոյոցդ։

Պատկերս խնդրեալ էիր, այլ ոչ քաջ իմացայ զտեսակ նոցին, վասն որոյ եդի 5 երկվեցեակս սովորական ոճով, այսինքն ասղնէծակ եզերօք. այլով առթիւ առաքեցից եւ այլ ազգ թէ միայն քաջ իմացայց զորպէսն խնդրեալ։ Իսկ զգինսն շնորհեմ սիրոյդ, սակայն ոչ անպայման, ներեա՛ համարձակութեան, զի եւ դու վճարիցես ոչ անագան զծախս երաժշտական խազից, զորոց գրեալ է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս, եւ զոր յաւուրս յայսոսիկ հատուցի վիմագրողին 322։50 ֆր[անգ] յուշ առնելով, զի բարեյիշատակ նախորդ իմ [101] վճարեալ է 200 ֆր[անգ] եւս, այլ ի հաշիւ վարժարանիս գրեալ։ Իսկ գին Աստուածաշունչ մատենիցդ է 54 ֆր[անգ]։

Ընդ տպագրութիւն ճառիս զ Մուրատայ չունիմ անհաւանութիւն, մանաւանդ թէ ետու զայն թարգմանել ի հայ եւ եդի յարկղիկ գրոցն, զոր առաքեմ քեզ, բայց ոչ ժամանեաց թարգմանողն գաղափարել անդրէն զսրբագրեալն առ յինէն, վասն որոյ Ձեզ մնայ այդ աշխատութիւն։ Եդի ընդ նմին եւ օրինակ մի զգաղղիարէն բնագրին, ուղղագրութեամբ տպագրութեան սղալանաց, որ շատք եւ մեծամեծք են. քանզի յուղեւորութեան իմում տպագրեալ է. եւ զի են են որք խնդրեն յինէն եւ ես ամաչեմ տալ զսղալատիպն, եթէ հաճոյ եւ պիտանի թուիցի տպագրել այդր 200իւ չափ, եւ զկէսն առաքել մեզ, դուք գիտէք [102] ։

Ողջունիւ սիրոյ Գործակցացս եւ ուրախակցութեամբ ընդ ուխտադրութիւն խեղեփացն Ղրիմեցւոց, մնամ Վեր[ապատուեալ] Հայրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

48.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 18 Դեկտ[եմբեր] 1860

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Զարմանամ ընդ անագանել կամ յամել թղթոց մերոց զճանապարհայն, զի որք այտի այսր ի հինգերորդում աւուր ժամանեն, եւ Ռուս-Հայ քերականութիւնն [103] ժամանեաց ի չորրորդում. բայց զի անդադար շշուկ մարտի լսի եւ պատրաստութիւն՝ խիթամք թէ երկոցուն եւս կողմանց հասցէ դժուարութիւն թղթակցութեան յայնմ կողմանէ. եւ աղաչեմ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթոռակալ [104], եթէ իցէ այդր, զամսականն յունուարի առաքել վաղագոյն, որում առաւել պէտս ունիմք վասն կատարածի եւ սկզբան տարւոյ։

Յովհ[աննէս] էֆէնտի [105] կարծեմ չեւ եւս է սահմանեալ զօր մեկնելոյ իւրոյ աստի, այլ ոչ յամեսցէ, որպէս ասի, եւ ընդ Վիենա եւ Վենետիկ ուղեւորելոց է. ակն ունիմ վաղիւ տեսանել զնա եւ մատուցանել զողջոյն Վեհի։

Պատշաճ թուի եւ նուաստիս զյանձնառութիւնդ յընկերագրութիւնն այն՝ զոր յիշէք. քանզի որչափ ինչ ի կանոնաց նորին խելամուտ եղէ՝ ոչ շահաւոր է մեզ եւ ազգին, զորոյ զիշխանութիւն գրաւէ յինքն հեղինակն եւ ի սակաւս ոմանս, եւ առանց հարցանելոյ զազգ, կարգէ ընկերութիւն կամ ժողով ազգային վարժարանաց վարչութեան, որ ինձ թուի ամենամեծ բռնաւորութիւն, եւ զգուշալի յօդանալն ի նոյն որպիսի եւ է աստիճանաւ։

Զծրար Հռոմայ նամականւոյն առաքեցի առ օրին ի թղթատարն, եւ յուսամ, զի հասցէ ի դէպ ժամու։

Ընդ նորանուէր ուխտեալսն եւ ուխտակիցսն խնդակից եղեաք եւ մեք յաւուր տօնին գիտելով կանխաւ զօրն սահմանեալ. եւ Տէր անանջատ պահեսցէ զնոսա առ մեզ եւ առ իւր՝ որպէս ի կեանս ցարդ։

Ընդ Եղ[բայր] Անտոնի խօթութիւն ցաւիմ, զի մինչ դեռ անդն իսկ էի տկար էր եւ ահա երեք ամիսք լինին, եւ ձմեռն ի վերայ կայ. եթէ լսէ եւ ինձ յաւելից եւ ես coraggio [106] մի։ Մերքս աստ բարւոք կան, եւ ձմեռն տակաւին ոչ գազանացաւ. մանկտին փոքրիկ փոքրկագունիւք քան զինքն ճճեօք երբեմն տանջի, զոր ընդ իւրեան բերեալ է գաղտ։

Մինչչեւ կնքեալ թղթոյս եւ տարւոյս մատչիմ համօրէն վարժարանաւս ի համբոյր աջոյ Վեհի, մաղթելով սրտառուչ ի նոր այցելութենէ երկնընծայ փրկչին ժամանակ բարի եւ երջանիկ յերկրաւորս պանդխտութեան, եւ զօրութիւն անվեհեր առաջնորդութեան համօրէն Ուխտիս ի ցանկալին կէտ յաւիտենից. եւ ժտելով զաստուածաձիր օրհնութիւն Սրբութեանդ, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

49.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

[Փարիզ], 18 Դեկտ[եմբեր] 1860

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յայլ ամս Աբրահամ էր որ գայր առ յինէն ողջունել զԱբրահամդ, զայս նուագ ընկերն Աբրահամու յամրագնաց վասն այնորիկ եւ անագանահաս. սակայն որքան անագան այնքան եւ բազմամթեր ըղձիւք մատչի փարիլ զսիրելեաւն, եռապատիկ մաղթանօք ըստ եռադիմի տօնից՝ տարեկանի անուանդ, Ծննդեան Տեառն եւ մերձեցելոյ նորոյ տարւոյ անծանօթի. զոր եւ յամենայն սրտէ ըղձամ ակաղձուն լինել քեզ եւ ինձ անկորուստ շահովք։

Ազդ արարի առ լրագրապետն եւ ետու ուղղագրել զանունդ. ընկալայ եւ զթերթն այն որ զլացեալ է այդր առ քեզ, եւ ես խղճեմ առաքել. զի երկու յօդուածք բանից են ի նմին դատողականք զվարչութենէ Արեգունւոյն [107] եւ զվարչէն մեծէ, բազում մեղադրութեամբք, մանաւանդ վասն յամառութեանն՝ չկամել թողուլ զգաւառդ իտալական, այլ կամել ընդ պատերազմն, յորում թէ յաղթեալ եւ թէ յաղթող՝ միշտ տուժեսցի. զի անհնարին ծախս արարեալ ընկճեսցի ընդ պարտուք, չկարասցէ տիրել այլոյ գաւառի, եւ ոչ զուրուք շահել սիրտ։ Այս միտք են բանիցն։

Բազում ողջոյն սիրոյ եւ մաղթանաց առ Պ[ատուական] Գործակիցքդ եւ աշակերտս. եւ քեզ կրկին գրկածութեամբ՝ մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յաւուր պատշաճի ողջունեա զ Բագրատունին [108] եւ զՊապայն [109] մեր, առ յինէն։

50.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Կ. Պոլիս

[Փարիզ], 27 Դեկտ[եմբեր] 1860

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Տիկինն Գալֆա եկն եւ էառ զնամակդ. իսկ զոր առ Գոլոնեը ՝ առաքեցի առ նա, թէ եւ եկեալ էր պառաւն ի ճրագալուցի երեկոյին, այլ ոչ ժամանեցի տեսանել զնա։

Հաճիմք եւ խնդամք ընդ զգօնութիւն Ճամճեանին, այլ ոչ իշխեմք յանձն առնուլ զխնդիր բնակութեանն ի վարժարանիս։

Խնդալի եւս է ընդունելութիւն մերոցս ի Նախագահէն, այլ առաւել եւս լինէր՝ եթէ չառնէր ինչ խտիր, եւ դժուարութիւն վասն գալստեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Արսենին [110] փափագեմ այլ ոչ կարծեմ իսպառ ի մոռացօնս լեալ հին անցից եւ հակառակութեանց, ցորչափ ոչ շնորհի ազատութիւն եկեղեցեաց եւ վարժարանաց, այլ եւ հաւաքի իմն կամ յինքն տարեալ լինի [111] ։

Բայց մոռացեալ զայսոսիկ ամենահեշտ յուշով յիշեմ զաւուրցս տօն եւ զնորոգութիւն, եւ յամենայն սրտէ մաղթեմ սիրեցեալ եւ սրբազան Գլխոյդ զզեղումն վեհիցն շնորհաց, եւ զպարգեւիլ պատուական կենդանութեանդ ընդ երկար պարագայս Ուխտիս եւ Ազգիս եւ ինձ գլխովին նուաստի եւ հոգեկցի, որ համբուրիւ աջոյդ եւ ողջունիւ վարժատանս՝ մնամ

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Մանան եւ Պէյրան ողջունեն զՍրբութիւնդ