1884

1314.

Մկրտիչ Էմինին [1] 

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 3 Յունուարի 1884

Մեծարգոյ եւ Բանասէր Տէր,

Ընկալայք անշուշտ զխնդրեալ մատեանքդ ընդ Բ. պրակի « Բազ ­ մավիպին», անագանեալ մնալով երկուցն յետնոց։

Ոչ եւս յիշեմ եւ ես զխորագիր բուսաբանական գրոցն՝ զոր խնդրեցի, համարիմ թէ ոչ՝ այլ գուցէ՝ շփոթեցի ընդ տպագրելում ինչ ի Տփղիս:

Առաջարկ կամ խորհուրդ Ձեր հաստատելոյ դրամագլուխ ինչ առ ի նիւթ տպա­գրութեան ժողովրդական եւ այլ ինչ ազգ գրոց, հաճոյ եւ կատարելի է [2]. ունիմք մեք եւ յայլոց ոմանց այդպիսի պարտականութիւնս, եւ ի տոկոսեաց հաստատուն գլխոցն երբեք երբեք հրատարակեմք գիրս ըստ կամաց սատարողացն կամ կտակողաց։ Ցանկալի եւս է մեզ ըստ յուսադրութեանդ տեսանել զՁեզ առ մեզ եւ զայս նորընծայ ամ եւս, զոր ի բոլոր սրտէ շնորհաւոր մաղթելով ողջունիւ գերապ[այծառ] Աբբահօրս [3] եւ Յ[արգոյ] եղբարցս, մնամ

Ազնիւ Տէրութեանդ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1315.

Otto Hermann  Wilhelm  Abich - ին [4]

Venezia, San Lazzaro, 8 Gennaio, 1884

Illustrissimo Signor Dottore,

Da lungo tempo non avendo notizia della sua preziosa salute e delle sue pub [ b ] licazioni, mi pregio con queste due righe farmi ricordare a Lei, come uno dei più stimatori delle sue cognizioni ed opere, che m’interessano particolarmente.

Augurandole ogni prosperità, con serie di felici anni, mi dichiaro

Suo servitore
P. Leone M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 8 Յունուար, 1884

Մեծապատիւ պարոն դոկտոր,

Երկար ժամանակ լուր չունենալով Ձեր թանկագին առողջութեան եւ Ձեր հրատարակութիւններու մասին, պատիւ ունիմ այս երկտողով յիշեցնելու Ձեզի իմ մասիս, ինչպէս մէկը, որ շատ բարձր կը գնահատէ Ձեր գիտելիքներն ու գործերը, որոնք առանձնապէս զիս կը հետաքրքրեն:

Մաղթելով Ձեզի ամէն յաջողութիւն եւ երջանիկ տարիներ,

մնամ Ձեր ծառան
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1316.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 11 Յուն [ ուար ] 1884

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ահա եւ ճիռ աշակերտաց քոց որ առ մեզ էր մնացեալ. գայ առ քեզ, ոչ փոքր պարապ թողեալ, մանաւանդ յեկեղեցւոջ դասապետութեամբն. եւ զի բազում եւ յայլ գործս պիտանի էր աստ՝ զստոյգն ասելով, ոչ քաջ յօժարութեամբ առաքեմ զնա իմովսանն. շատ է թէ եւ այդր պիտանեգոյն լիցի, եւ լցցին պէտք մեր անդ եւ աստ. այլ առաւել ցաւէ, զի գոլով այդր (ի Բերա ) այլոց հասակակցաց եւ դասակցաց նորին, ստիպիմք զրկել զվանս եւ ի սակաւուց միջակայնոց, եւ սպասել նորագալի նորուսից եւ անփորձից։ Զիարդ եւ է, ընկալ զդա որպէս զքո եւ զիմ ի քոյոց, ոչ ունելով այլ ինչ առձեռն, եւ ողջ լեր նորամուտ տարեաւս՝ որ զայդպիսի բերէ կաղանդչեայ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1317.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 17 Յունուարի 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Նախ զաւուրս շնորհ, որ է տօն Ս. Հօր մերոյ Անտոնի՝ մաղթեմ քեզ, մնալ անսասան ի գործս բարիս՝ ընդ աղօթանուէր թեւոց նորին հովանեաւ. եւ ծանուցանեմ զի այսօր ձեռնադրեսցին ի սարկաւագ յետին երկու վարժարանեայք՝ որք յաւուր տարեմտին ձեռնադրեցանն ի դպիր. եւ յառաջիկայ կիւրակէիս ուխտեսցեն երկուք ի նորընծայից ( Ստեփան եւ Անտոն ) ։

Ընկալայ եւ հաճեցայ ընդ Յիշատակարանսն գաղափարեալս ի բարեկամէդ Պր. Եպիփանէ Պոպոյեան. զմին ի չորիցն ունէի արդէն, տպագրեալ գոլով ի Ջալալեան է [5], այլ եւ յայնմ գոյր սակաւ ինչ այլայլութիւն ի գաղափարողէն, վրիպմամբ եւ ոչ կամաւ. որպէս եւ յընդօրինակութիւնս Եպիփանու ՝ գոն վրիպակք ինչ եւ երկբայելիք. յորոց մին է անուն գրչի Աւետարանին Կոստանդեայ Կաթողիկոսի յամի ՈԽԸ (1249), որ համառօտեալ կամ կրճատեալ է ի բուն գրչէ մատենին, Կիւթ ՚՚. օտարոտի իմն է այդ, եւ կամէի ստուգել թէ արդարեւ իցէ՞ այդպէս Թ տառին հանեալ, եթէ Կիւր ՚՚ (ակոս)։

Ծանո՛ բարեկամիդ զի շնորհ շատ ունիմ նմա, մանաւանդ վասն խոստմանն յապագայն. թէպէտ եւ ցաւէ ինձ ոչ սակաւ ընդ յապաղումն ցամիսս չորս կամ աւելի. քանզի ցայնժամ յառաջէ տպագրութիւն մատենիս՝ որում կարեւոր են յիշատակարանք Կիլիկիոյ, առ որ փոքր ի շատէ պիտանի գտանին երեքին նոր յիշատակարանքդ առաքեալք, զի բնաւն զԿիլիկեցւոց ճառէ. վասն որոյ եւ բաղձալի էր ինձ՝ ի ձեռնածելն զՁեռագիրսն՝ նախ ընդօրինակել զՅիշատակարանս գրելոցն յաշխարհի անդ Կիլիկեցւոց, եւ հասուցանել ինձ՝ թէ հնար էր՝ քերովբէական թեւօք [6] ։ Ի լսել Վեհիս զյոլովութիւն Ձեռագիր մատենից, Ն[որ] Նախիջեւանի եւ զգիր Եպիփանու, արծարծեցաւ, եւ ասաց, մարթ էր Հ[օր] Անտոնիոսի [7] գալ առ վայր մի ի Կաֆա, ունել զտեղի քո, եւ քո երթալ ի Նախիջեւան եւ պարապիլ յընդօրինակութիւն եւ ի քննութիւն։ Այլ առ այս ի հարկէ պիտի գիտել թէ իցէ՞ հնար, հաճեսցի՞ Եպիփան եւ Աւագերէցն, մարթիցի ուղեւորել քեզ ի ձմերանի, կամ մնալ ընդերկար ի միջի Էջմիածնականաց. եւ առաւել քան զամենայն մի՛ տհաճ ինչ գործել Եպիփանու, եւ ի դերեւ ելանել յապայիցն յուսոյ, որ եթէ ոչ ներկայ գործոյս՝ լիցին պիտանացու այլոց գործոց եւ անձանց։ Զայս ըստ խոհեմութեանդ եւ գիտութեանդ արասցես, խօսել կամ լռել. միայն զայսչափ ինչ ծանուսցես Եպիփանու ՝ զի պիտանի գտանին այժմ յիշատակարանք նմանիք չորիցն առաքելոց, այսինքն Կիլիկիականք, վասն գործոյս որ տպագրի, եւ եթէ հասանէին յընթացս տպագրութեանն՝ կրկին օգտակարք լինէին, եւ ես կրկին երախտապարտ մնայի նմա, որպէս այժմ միջնորդիս նորա, որոյ եմ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմէոն մեր յամսոյ հետէ կայ յանկողնի, գրեաթէ միշտ ի նմին վիճակի. եւ ըստ բժշկին հարկ է մնալ կենսատու գարնայնոյ։

1318.

Professor Emilio Teza -ին [8]

San Lazzaro, 25 gennaio 1884

Stimatissimo Signor Professore

Vengo un poco tardi a rispondergli, o forse è il tempo che s'avvan­za presto presto: checché ne sia questo è vero che Lei mi scrisse nel 1883 ed io nel [18]84.

La ragione, in vece di scrivere letteraria o di letteratura ho scritto letterale per il soggetto della mia opera, che sarà lunga, perché invecchiando si chiacchiera lungamente.

Di Miansaroff non abbiamo che il primo volume della sua Bibliografia, la seconda era promessa, mal la vita mancò all'autore.

Io avevo già letto le sue due monografie geografiche nel Bollettino della vostra Società Geog[rafi]ca Italiana, ed ho caro ch’Ella si occupi un poco anche di questo ramo scientifico.

Della questione di Լ e Ղ non dirò niente, essendone stuffo ( sic ): il nostro Bagratuni (P. Arsenio) e l’Aywazowski (P. Ga­bri­ele) ne hanno scritto, stampato lungamente.

Voglia dirmi, a chi si deve dirigere per dimandare, che si permetti a mandarci per studio certi manoscritti armeni che si trovasse in tale o tale Biblioteca pub [ b ] lica o università italiana?

Il nostro compilatore di Բազմավէպ P. Aristace è partito per Costantinopoli.

Vale.

P. Leone M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Սուրբ Ղա­զար, 25 Յու­նուար, 1884

Յար­գար­ժան Պա­րոն Փրոֆեսոր,

­Կը նե­րէք, որ ու­շա­ցու­մով կը պա­տաս­խա­նեմ Ձե­զի, եւ կամ գու­ցէ ժա­մա­նա­կը շատ արագ կ՚ըն­թա­նայ: Ինչ որ ալ ըլ­լայ, ճիշտ է, որ Դուք գրած էք ին­ծի 1883 թուա­կա­նին, իսկ ես 1884­-ի­ն: 

­Պատ­ճա­ռը թէ ին­չու բա­ռա­ցի գրեր եմ փո­խա­նակ գրա­կան կամ գրա­կա­նու­թիւն գրե­լու, աշ­խա­տա­սի­րու­թեանս նիւթն է, որ շատ պի­տի եր­կա­րի, որով­հե­տեւ ծե­րա­նա­լով աւե­լի եր­կա­րօ­րէն կը շա­տա­խօ­սենք:

  Մենք Միան­սա­րեանի մա­տե­նա­գի­տու­թեան միայն առա­ջին հա­տո­րը ու­նինք, երկ­րո­դը՝ խոս­տա­ցուած էր, սա­կայն դժբախտաբար հե­ղի­նա­կը մա­հա­ցաւ: ­

Ես ար­դէն կար­դա­ցած էի Ձեր աշ­խար­հագ­րա­կան եր­կու մե­նագ­րու­թիւն­նե­րը Իտա­լա­կան Աշ­խար­հագ­րա­կան Ըն­կե­րու­թեան Տե­ղե­կա­տուին մէջ, եւ կը գնա­հա­տեմ, որ Դուք քիչ մըն ալ գի­տա­կան այս ճիւ­ղով կը զբա­ղիք:

Լ եւ Ղ տա­ռե­րու հար­ցով ոչինչ պի­տի ըսեմ, ձանձ­րա­ցած ըլ­լա­լով. այդ մա­սին մեր Հ. Ար­սէն Բագ­րա­տու­նին եւ Հ. Գաբ­րիէլ Այ­վա­զովս­կին եր­կա­րօ­րէն գրած ու տպագ­րած են:       

Հա­ճե­ցէք ըսել ին­ծի, թէ իտա­լա­կան գրա­դա­րան­նե­րու կամ հա­մալ­սա­րան­նե­րու մէջ գտ­նուող որոշ հայե­րէն ձե­ռա­գիր­ներ ու­սում­նա­սի­րե­լու նպա­տա­կով փո­խա­տուու­թեան ար­տօ­նու­թիւն ստա­նա­լու հա­մար, որո՞ւ պէտք է դի­մել խնդ­րա­գի­րը:

Մեր « Բազ­մա­վէպ»­-ի խմ­բա­գիր Հ. Արիս­տա­կէ­սը, Կոս­տանդ­նու­պո­լիս մեկ­նե­ցաւ:

Մ­նա­ցէք բա­րով:

Հ. Ղե­ւոնդ Մ[արգար] Ալի­շան

1319.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
31 յուն [ ուարի ] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր Քերովբէ,

Ընկալեալ զգրեալդ յ՚12 ամսոյս՝ մնայի ընդունել եւ զյանձնեալդ կամ զլուր ի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Վահանայ մերմէ, այլ արդ չընկալայ ի նմանէ. վասն որոյ ոչ եւս յապաղեմ զշնորհակալիս կամ մանաւանդ զվկայութիւն սիրոյդ առ մայրս մեր Ուխտ. զի առաւել սիրոյ եւ երախտեաց նշան կարեմք մատուցանել սմա՝ քան նիւթական շահ. բայց եթէ զայս նմին նշանակ համարելով. վասն որոյ եւ ցաւէ մեզ ընդ այնոսիկ՝ որք եւ ոչ գրով կարեկցութեան օժանդակեցին. գուցէ լաւագոյն ինչ դիտելով կամ յուսալով։

Մարդոցեվի ուղեւորութեանն մասն զոր առաքեցեր՝ ամենայն տպագրեցաւ. առաքեա եւ զյաջորդն վասն պրակի նորոյ տարւոյս. բայց գիտեա, եւ թերեւս գիտես՝ զի ի Շուշի Հայք տպագրեալ են զբովանդակն իւրեանց թարգմանութեամբ [9], եւ վաճառին 1 ռուպլոյ, որպէս նշանակէ Մշակ լրագիր [10]. մեր չէ տեսեալ զայն, թերեւս դիւրին իցէ քեզ գտանել այդր։

Ի թաթարախօս գրքոյկն՝ զորմէ գրեցի յառաջագոյն՝ նշանակի թուականն պատկերի Ս. Նիկողայոսի յեկեղեցւոջն Կամենիցայ, ՉԿԱ (1512), եւ նորոգութեանն յետ հարիւր ամաց, 1613։ Ոչ գիտեմ տեսե՞ր զայդ յուխտագնացութեանդ, կամ թէ իցէ նշանակեալ ի բարեյիշատակ Բժշկեան մեր Հօրէ։ Ընդունելի լիցի անշուշտ եւ մեզ հայերէն ծանօ­թութիւնդ զեկեղեցւոյն Սուտաղայ, երբ եւ առաքեսցես։

Ճանաչիցե՞ս արդեօք զ Դաւիթ Օտապաշեան ի Նոր Նախիջեւան, կամ թէ իցէ՞ կենդանի. Ջալալեան ն [11] յիշէ աւետարան մի առ նմա գրեալ յամի 1193 եւ ընդօրինակէ զյիշատակարանն. յուսալի է թէ գտցի առ նմա եւ այլ ինչ։ Է ոք ի մերայոց որ յօժարէր երթալ ի քաղաքդ ի քննութիւն եւ յընդօրինակութիւն կարեւոր յիշատակարանաց եւ այլոց, եթէ ոչ անհաճոյանայր Աւագերիցու տեղւոյն եւ Պոպոյեանն Եպիփանու. զորս անկ է եւ ընծայիւք ինչ պատուել մեզ. զոր եթէ եւ դու արժան դատիս՝ ծանո՛ եւ տաց պատրաստել եւ կազմել զհաճոյագոյնս նոցա գիրս։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմէոն մեր տակաւին յանկողնի կայ եւ ոչ ապաքինի, եւ տայ մեզ խէթ կասկածի։ Յաւուրս յայսոսիկ եւ մի յաբեղայից մերոց Պ[ատուական] Հ[այր] Դանիէլ քաղցրաձայն երգիչն ոչ թեթեւ հիւանդացեալ կայ ի Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժատան. աղօթակից լեր մեզ, որպէս եւ մեք վասն քո յամենայնի քաջողջութեան եւ գործոցդ ուղղութեան։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1320.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
6 Փետր [ ուարի ] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Գիտելով գիտեմ եւ ես զի չէ քեզ դիւրին թողուլ զտեղիդ, մանաւանդ թէ զկարեւոր գործ հոգաբարձութեանդ, եւ հեռանալ ի մերս դիտեալ տեղի, ուր թերեւս ամսօրէիւ հարկ իցէ դադարել. վասն որոյ եւ ոչ իշխեմ դրդել զքեզ, եւ ի սրբազան գործոյ իջուցանել ի բանասիրականն. եւ ոչ իսկ փութալ գրէի, եթէ ոչ յառաջէր տպագրութիւն Սիսուանայ, որում յոյժ պիտանացու գուշակեմ զյիշատակարանս ձեռագրաց ամբարելոց ի Նորն Նա­խի­ջեւան. զի հինգ աւետարանաց յիշատակարանք (4 Եպիփանեանքն եւ 1 Օտապա­շեանին ) ամենայն պատուականք գտան իմոյ գրուածոյս, որ է տեղագրութիւն Պատմական Կիլի­կիոյ. եւ առ այս յորդոր տան ինձ եւ այլք փութալ, զի յոյս մեծ ունին թէ գտցուք նոր ծանօ­թութիւնս վանորէից, շինից եւ պատմական դիպաց. այլ զիարդ եւ է, արդէն յառաջեալ է տպագրութիւնն, եւ թէ նոր ինչ գտցի զտպագրելոցն՝ հարկ է յաւելուած առնել [12] ։ Դիւրագոյն է, որպէս ասես Պ[ատուական] Հ[օր] Անտոնիոսի երթն. այլ կարծեմ թէ նա անհմուտ է ի խուզարկութիւն եւ ի քննութիւն կարեւորաց ի Ձեռագիրս, եւ ոչ վստահանամ յայս դէպս։ Հմտագոյն եւ աջողագոյն եւ յօժարագոյն եւս ոք է աստ, որ երթիցէ ի հաճել միաբանութեան, եւ կատարեսցէ զգործն։ Բայց, որպէս նախընթացիւս գրեցի, հարկ է առ այս գիտել հաւաս­տեաւ թէ Աւագերէց քաղաքին եւ Պոպոյեանն՝ հաճեսցի՞ն եւ թողցեն ըստ կամի քննել եւ գաղափարել զկարեւորսն մեզ. առ որ ի հարկէ միջնորդեսցես դու թղթովք, եւ մեք ընծայիւք ինչ գրենոյ։ Զայս զգուշութեամբ եւ փութով եւ քաջիկ տեղեկացեալ ծանո մեզ, զի կամ կրկին շահեսցուք՝ փութալով ի գործն, մինչչեւ նորոյ Կաթողիկոսի յայց ելեալ կողմանցն եւ հանգոյն նախորդին ի բաց տարեալ զոր խնդրէաքս. եւ կամ մի՛ վասն փութալոյս՝ իսպառ կորուսցուք զակնկալեալս։ Եթէ վստահանաս՝ կարես կանխել եւ խնդրել զցուցակ Ձեռա­գրացն, այսինքն քանի՞ Աւետարանք իցեն, քանի՞ Մաշտոցք, Յայսմաւուրք, Ձեռնադրու­թեանց գիրք, եւ մանաւանդ Պատմականք, եւ մանաւանդագոյն Պատմութիւնք կամ Յիշատակք Կիլիկեան թագաւորաց եւ կաթողիկոսաց։ Յուսամ յետ ոչ բազմաց ճաշակ մի առաքել քեզ զգործոյս, զի առաւել եւս վառիցիս ի մշտավառ սէրդ, եւ լիցիս սատարող՝ թերեւս յետին վաստակոյ ալեւորեալ հօրդ. եւ արդարեւ յետին համարիմ՝ գէթ ըստ չափու խնամոց եւ աշխատութեան զոր ծախեալ եմ վասն այնր, փափագելով ըստ կարելւոյս ճոխացուցանել զայն։

Անունն Караязъ, մի՛ արդեօք իցէ Գարաեազ, զի գոյ այդպիսի տեղի ի կողմանս անդ Վրահայոց կամ Աղուանից։

Պատկերքդ դրամական՝ ինձ թուին ոչ միոյ դրամոյ երկու երեսք, այլ՝ երկուց դրամոց մի մի երեսք. մին՝ որպէս տեսանես է Հեթմոյ Ա որ թագաւորեաց յամս 1226-1270, միւսն թուի որդւոյ նորա Լեւոնի ՝ 1270-1289։ Ի դրամս իւրեանց թագաւորք մեր ոչ նշանակեն զամս տէրութեան իւրեանց, եւ ոչ զիւրեանց քանի՞որդ լինել. զի են մեր 2 Հեթումք եւ 5 Լեւոնք. բայց դրամդ Հեթմոյ ՝ անշուշտ Առաջնոյն է, Լեւոնին ՝ որդւոյ նորա զոր ես կոչեմ Բ (իբր թագաւոր, այլք Գ համարին, նաեւ զ Պարոնն Լեւոն զնախահաւ նոցին՝ հաշուելով ի մի կարգ։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմէոն մեր կայ ի նմին վիճակի, թերեւս խոնարհագոյն եւս. Հ[այր] Դանիէլ լաւագոյն։ Ողջ լեր դու եւ աղօթակից, որպէս եւ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Դրամքդ Հեթմոյ եւ Լեւոնի չեն սակաւագիւտք եւ մեծարգոյք ինչ. թող պինդ կալցէ Գերմանացիդ՝ որչափ եւ կամի։

1321.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 7 Փետր[ուար] 1884

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Խնդիրն վասն զո՞ յիշելոյ ի պատարագի, զԿաթողիկոսն եթէ զԱբբահայր մեր, թէ եւ չիցէ ինչ մեծ, այլ քանզի տարաձայնութիւն է կարծեաց՝ ի դէպ է ի ժողով հանել, երբ գումարիցի, որպէս զի հաստատութիւն առցէ։ Իմ առանձին կարծիք են, որովհետեւ Աբբահայրս միայն աբբայական իշխանութիւն ունի այդր եւ ոչ եպիսկոպոսական, ոչ զնա այլ զթեմականն յիշելի է անդ. յայս միտս գտի եւ զնոյն ինքն զԱբբահայրս։ Յիշելով մանաւանդ զկոնդակ Սրբազանին՝ որ ի ժամանակի ընտրութեան սորա տուաւ մեզ, յորում ընդ թեմականին իշխանութեամբ արկանէր եւ զվանատունս մեր կամ զվանորայս։

Բարեկամք բարեկամիդ վաղահասուկ եղելոյ յընտրելոցն դաս՝ առաքեն զպատկերիկս յուշարար եւ աղօթահայց։ - Լուար ապաքէն ի Վ[երապատուեալ] Հ[օրէ] Արիստակեայ ՝ զի յերկրորդում աւուր նորոյ տարւոյս † [մեռաւ] եւ Հայկազն մեր Լէոնի-Ասլան, կանխեալ քան զհիւանդագին քոյր իւր երէց, եւ քան զերիցագոյնն համամայր, որ 88 ամաց է։ - Ամսով յառաջ † [մեռաւ] եւ պառաւն Ճիկէրեան, որում երբեմն յայց ելաք, ամաց 86, յաւուր տարեդարձի ծննդոց իւրոց, ի 5 դեկտ[եմբերի] [13] որ ըստ Յայսմաւուրաց սրբակենցաղ մարդկան շնորհեալ է, այսինքն մեռանելն յաւուր ծննդոցն։ - Օնուն սուրբ ճանը պիզէ բարեխօս [14] ։

Աղօթեսցուք եւ վասն ծերունւոյ մերոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սիմէոնի, զի ծանրանայ հիւանդութեամբն, եւ անցեալ է ըստ սովորական պայման առողջութեան։

Ողջոյն որոց ընդ քեզ, շնորհ ունելով եւ նորեկիդ (Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Արիստ[ակեայ] զի զաւանդս իմ հասուցեալ է առ որ ուղղեալն էր. վաղիւ յիշատակ է մեզ Յովնանու. լսելի արասցէ զձայն իւր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1322.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 21 Փետր[ուար] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Զմաղթողականդ ընկալայ ի նախատօնակի Ս. Ղեւոնդեանց, եւ փոխարէն կրկնեմ զմաղթանսդ, լինել քեզ զոր կամիսն թէ լինէի, եւ յետ այնր աղօթող վասն իմ յորժամ ոչ եւս իցեմ ի վերայ երկրի, այլ անդ՝ ուր ահա մեկնեցաւ գնաց ծանօթ մեր ծերունին ի նմին իսկ երեկոյի աւուրն՝ յորում այնքան ամս կատարեալ է զտօն անուան իւրոյ եւ զՊաշտպանին՝ ի Ղրիմ եւ այլուր, յերեկոյի արեւելեան Տեառնընդառաջին, ի 14 ամսոյս՝ ըստ լատինաց. եւ հաւատամ զի հին սուրբ ծերունին առընկալաւ եւ զնորս մեր՝ ի գիրկս իւր, ըստ Յիսուսին բաղձացելոյ երկար եւ ցաւագին եղեւ հիւանդութիւն սորա, եւ համարեցաք կատարելն քաւարան, ընդ որ որքան ցաւէաք մարմնապէս՝ մխիթարիմք եւ հոգեպէս. գրեաթէ ամիս մի ողջոյն առանց ընկողմանելոյ կայր յանկողնի եւ եօթնեակ մի արտաքոյ ի բազմոցի, ի վերջին երիս աւուրս դարձեալ յանկողնի՝ այլ ի գետնի, եւ այն կէս ընկողմանեալ. ընկալաւ հաւատով եւ եռանդեամբ եւ զգաստութեամբ զսուրբ խորհուրդս, եւ գրեաթէ յանզգաստից մեր՝ դադարեաց մշտատանջ հեկեկ կրծոցն եւ հակակին եւ ի նոյն փոխեցաւ առ Տէր. ժամաւ յառաջ ասաց բան մի զարմանալի, (զի միշտ զցաւոցն ասէր յառաջն), ՚՚Հիմայ գտայ ճամբան հանգստութեան. հիմայ աղէկ եմ՚՚. եւ ստիպեաց զիս երկիցս քաղցր բանիւ երթալ ի սենեակ իմ եւ ննջել. եւ հազիւ մտեալ իմ ի քուն՝ եկն եղբայր Աստուա­ծատուր [15] ՝ ազդ առնել զի հանգեաւ յանկարծոյն։ Արդ մեք կատարեցաք զսովորական պատարագս եւ զպաշտօնն, հանգուցեալ զնա ի գերեզմանս պարտիզին. եւ դու աղօթեսջիր՝ նմա հանգիստ եւ քեզ եւ մեզ մխիթարութիւն, եւ հետեւողութիւն համբերութեան նորին։

Պ[ատուական] Հ[այր] Դանիէլ ապաքինեցաւ։

Ըստ խոստմանս նախընթաց թղթովս՝ առաքեմ օրինակս ինչ ճաշակի Սիսուան այ, մին քեզ, միւս՝ Պոպոյեանն Եպիփանու. եւ զերրորդն թէ պատշաճ համարիս՝ առաքել առ Աւագերէց Ն. Նախիջեւանի, շնորհակալ իմն լինելով զի հաճեցեալ է թոյլ տալ ընդ­օրի­նա­կել զՅիշատակարանս Ձեռագրաց եկեղեցեացն. այլ զի Պ[արոն] Եպիփան արդ ոչ է անդ, եւ գրուած մի Հ[օր] Ղեւոնդի յառաջէ ի տպագրութիւն, յորում կարեւոր են Յիշատա­կարանք Կիլիկիոյ, այսինքն գրոց գրելոց յաշխարհի անդ՝ ի քաղաքս եւ ի վանորայս, փափագէ սա ըստ կարի փութով գաղափարել զայնոսիկ, թէ գտցի հաւատարիմ եւ հմուտ ընթերցող եւ գրիչ. առանց ինչ այլայլութեան բառի եւ գրի, զուղիղ եւ սղալ՝ որպէս եւ են. քաջ քննելով զմատեանսն, ոչ միայն զվերջս ուր սովորաբար գտանին յիշատակարանք, այլ եւ զկնի միոյ միոյ աւետարանչի, եւ զկնի խորանացն կամ պատկերաց. նշանակելով զանուանս գրոցն եւ զնիւթ, այսինքն աւետարա՞ն թէ այլ ինչ գիրք, թղթեա՞յ թէ մագա­ղաթեայ, երկաթագի՞ր թէ բոլորգիր, եւն. եւն. ։

Ունիցի՞ս ծանօթ եւ ի Գրիգորուպօլիս զի նշանակին եւ անդ Ձեռագիրք եկեղե­ցականք, եւ առանձինն աւետարան մի գրեալ վասն Հեթմոյ թագաւորի, զորոց նոյնպէս փափագեմ ունել զյիշատակարանս։ Կայ ինչ եւ ի Սիմֆերոբոլ, զոր անկ է ազդել Վ[երա­պատուեալ] Հ[օր] Զաքարեայ [16] եւ տալ հնարել ինքնին գաղափարել, թէ չիցէ անմարթ, որպէս յուսամ։

Արդ կատարեա զմնացուած բարեկենդանին եւ յետ այնր զՊահսն, յուսով անժխտելի Յարութեան, եւ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1323.

Կարապետ Եզեանին [17]

22 Փետրուար 1884

Մեծապատիւ Տէր,

Այս օրերս ընդունելով Նոր Դար օրագիրը [18], եւ իմանալով, որ Ձեր բարի կամօք խաւրուած է մեզի, Միաբանութիւնս շնորհակալութիւն կը մատուցանէ Ձեր մտադրու­թեան։ Իսկ իմ առանձին պարտքս շնորհակալութեան՝ սպասէի յայտնել ի վախճան գործոյս որ կը տպագրուի, (եւ զոր անուանած եմ Սիսուան). որոյ ճաշակ մ՚է այ ­ սօր առ Ձեզ խաւրած թերթս, բուն գործէն հանած եւ առանձին քանի մ՚օրինակ տպագրած. ուսկից կըրնաք գաղափար մ՚ունենալ բովանդակ գործոյս՝ որ պիտի ըլլայ 60 կամ 70 թերթ [19] ։ Այս գործս գուցէ իմ վերջին գործս ըլլալով, (գոնէ այսպիսի խնամքով եւ երկար քննութեամբ գրուած) փափագիմ ճոխացընել պէսպէս պատկերօք, տեղացոյց տախտակօք եւ Ձեռագրաց նմանու­թեամբք։ Դժբախտա ­ բար վանացս հրդեհի պատահարն [20] չի ներեր օգնելու ըստ բաւակա ­ նին իմ փափագանացս եւ բարերարացս ձեռնտուութեան. դեռ մնան պատրաս­տելիք, մանա­ւանդ ընդհանուր աշխարհացոյց տեղագրած մասինս, որոց համար՝ եթէ դարձեալ օգնութիւն գտնեմ յազգասէր Բարերարաց՝ գործս ըստ իմ կարի լաւագոյն կ՚ըլլայ, եւ յուսամ, որ Ձեզի ալ հաճոյագոյն։ Այս բանիս կարեւոր ծանօթութեանց եւ քննութեանց համար՝ գուցէ ճամբորդութեան մ՚ալ պէտք ըլլայ։ Այլ Աստուծոյ կամաց յանձնելով ամենայն յաջողութիւն, ես յատկապէս երախտագէտ մնամ Ձեր ազնիւ Տէրութեան ալ՝

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1324.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 23 Փետր[ուար] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Յեռանդն՝ յառաւօտուն գրեցի քեզ, եւ յերեկոյին ընկալայ զքո գրեալդ ի 16 ամսոյս. փութամ եւ արդ գրել՝ զի յօդասցի ընդ նախագրելոյս, եւ պարզեսցի խնդիրս, որ եւ տակաւին պարզելոց է։ - Հաւանական է առաքումն աստի գրախուզին, այլ ոչ՝ ժամանելն ի վերջ ամսոյս՝ առ ի լինել ուղեկից Կաֆայեցւոյն։ Արդ ծանո մեզ փութով,

ա) Որպիսի՞ է արդ եղանակ կողմանցդ, այսինքն ցուրտն. սառուցեա՞լ են գետք եւ ծովեզերքն։

բ) Ընդ ո՞ր է ճանապարհ ի Կաֆայէ ց Նախիջեւան. ընդ ծո՞վ Ազախու, որպէս թուի ինձ, ի Կերչէ ուղղակի հատանելով մինչեւ ի Թականրոկ. եթէ ընդ այլ. միով բանիւ ո՞րքան ժամանակ տեւէ անցքն ի Կաֆայէ ց Նախիջեւան։

գ) Ո՞րքան ծախք լինին ճանապարհի ընդ ծով եւ ընդ ցամաք, ի քաղաքէ քումէ մինչեւ ի Նորն Նախիջեւան. -քանի՞ ժամուց ճանապարհ է ցամաքին ի նաւահանգստէ Ազախու ց Նախիջեւան. եւ որպիսի՞ կառք։

Եթէ եւ այլ ինչ կարեւոր ճանաչես ի ծանուցանել՝ յաւել եւ զայն։

Զխնդրեալ գրեանդ տամ պատրաստել՝ զոր թէ ոչ կարասցէ անձամբ ոք բերել, զի կարծեմ թէ պետութիւնդ արգելու զայն, առաքեսցուք արկեղբ, որպէս երբեմն զՇիրակսն։

Ողջ լեր, եւ պատասխանեա փութով, որպէս եւ ես ծանուցից որ ինչ սահմանեսցի։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1325.

* Հ. Բարսեղ Վրդ. Սարգիսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 26 Փետր[ուար] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Բարսեղ,

Նախ ի բերանոյ միոյ յընկերացդ, ապա թղթովդ եւ երեկ ի բերանոյ սպասաւորիդ (Յովհ[աննէս] Ռինալտի) [21] ընկալայ զբարեմաղթութիւնս եւ զողջոյնս քո, զորս ըստ առատութեանդ սփռեալ ես. որոց փոխարէն մաղթեմ եւ ես կրկնապատիկ, քաջողջութեամբ եւ յամայր ամօք։

Ողջոյն եւ սէր բազում եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աւքսենտ ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1326.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 29 Փետր[ուար] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Ահա դարձեալ գայ անհամբեր ծերունիդ փորձել զհամբերութիւն քո. այլ յայսմ նուագի պաշտօնական իմն հրահանգաւ։ Խնդիրն (Ձեռագրաց) ել ի քննութիւն Ժողովոյ, եւ հասարակ ամենեքին ոչ միայն հաւանեցան ընդ հետամտութիւն գրոցն, այլ եւ ընդ առաքումն հետաքննողի։ Բայս յետինս այս պայմանաւ. այսինքն, եթէ կարիցես մարդ­կօրէն ամենեւին յապահովել, թէ ընդունիցին տեարք Ձեռագրացն զոմն ի մէնջ առաքեալ անդր ի քննութիւն եւ ի գաղափարել. թէ ոչ աւագերէցն եւ ոչ այլ երիցունք, եւ ոչ Եպիփան ՝ ոչ դժուարասցին ընդունել զկաթոլիկ քահանայ Մխիթարեան, եւ թողցեն նմա համարձակ քննել, եւն. ։ Միով բանիւ՝ Ժողովս թէ եւ հաւան միաբան, այլ երկբայի ըստ վերոյգրելոյս, եւ խիթայ՝ թէ փոխանակ զամենայն կամ զշատ ընդունելոյ, վրիպիցի գուցէ եւ յամենայնէ. եւ լաւ եւս իցէ թողուլ յ Եպիփան, կամ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Քե­րով­բէ ՝ առնել զկարելին, ընդօրինակել, թէ եւ սակաւ մի անագան, եւ ոչ հասցէ ի լրումն ըղ­ձիցս, ի ժամանակի տպագրութեան Սիսուան այ։

1) Արդ քաջ կշռեալ՝ ծանո առանց ակնառութեան, ըստ փափագանաց Ժողովոյս, թէ մարթիցի՞ վստահութեամբ առաքել զոք աստի (ի գտանելն զպատշաճ եւ կարող ոք), յանձն առեալ զծախս, եւն. որ կարասցէ պարապով կալ եւ խուզել ի քաղաքին եւ ի շրջակայս։

2) Թէ երկբայական եւ խիթալի թուիցի այս, կարէ՞ իմս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Քերովբէ եւ ե՞րբ երթալ անդր, (թէ պէտք իցեն զՊ[ատուական] Հ[այր] Անտոնիոս թողլով ի տեղի իւր ի Կաֆա ). եւ ո՞րչափ ժամանակս կարիցէ կալ յօտարութեանն։

Իմ իղձ է, ոչ հարեւանցի տեսութեամբ ընդօրինակել զոմանս ի Յիշատակարանաց, այլ մանր քննելով զամենայն մատեանս, եւ զմասունս մատենից, եւ թէ գտցին (որպէս յուսալի է) նոր կամ անծանօթ գրուածք՝ ընդօրինակել եւ զայնս. կամ գէթ ցանկել, նշանակել զմատեանսն եւ զէջս մատենից. եւ տալ վարձու ընդօրինակել կարող գրչի։ Բայց զայսմանէ եւ զայլ հանգամանաց գրեցից յետոյ՝ եթէ ի դերեւ ելցէ աստուստ առաքելու­թիւնն, եւ քեզ անկցի վիճակն։

Կամէի գիտել եւ զայս, թէ Եպիփան ի խնդրելն յԱւագերիցուէն ընդօրինակել զՅիշատակարանս՝ ծանուցեա՞լ իցէ նմա թէ վասն մեր կամ վասն իմ է խնդիրն. կամ որ նոյն է, գիտէ՞ աւագերէցն եւ հանգոյն Եպիփանու (բանից) հաճեալ էր մարդասիրաբար սատարել ինձ։

Գրեանդ առ ի քէն խնդրեալ եւ ոչ խնդրեալ՝ ի կազմել են։

Շնորհաւոր Մեծ պահք, եւ քաջալեր յուսով ցանկալի Յարութեան Փրկչին, որում յանձն արասցես զիս, որպէս եւ զքեզ յանձնեալ մնամ պատասխանւոյդ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1327.

Professor Emilio Teza -ին [22]

All'illustrissimo Signore Emilio Teza

Professore nell'Università di Pisa

Venezia, San Lazzaro, 29 Febbraio 1884

Stimatissimo Signore,

L'opera di Miansarof arriva alla pagina 804. Lasciamo per un altro tempo la questione dei Manoscritti.

Buon viaggio e salute.

P. L[eone] M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Մեծաշուք Պարոն Էմիլիոյ Թեզային
Փիզայի համալսարանի ուսուցչապետ

Վենետիկ, Սուրբ Ղազար, 29 Փետրուար, 1884

Յար­գար­ժան Պա­րոն,

Միան­սա­րեանի աշ­խա­տու­թիւ­նը կը հասնի էջ 804: Ձեռագիրներու հարցը ուրիշ անգամ կը քննար­կենք:

Բա­րի ճա­նա­պարհ եւ առող­ջու­թիւն:

Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1328.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 3 Մարտի 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Երկուս թուղթս ընկալեալ եմ ի քէն, ի Պաթումայ գրեալ, որոց յամեցի պատասխանել, անհոգացեալ մանաւանդ յայն սակս, զի վասն կարեւոր խնդրոյդ, դարձիդ այսր ի հոգեւոր հայրենիս, գրեալ է ինքնին Վեհս, հաւանութեամբ Ժողովոյն։ Արդ ի քո ձեռս մնայ, յետ Աստուծոյ, ուղեւորիլդ յարեւմուտս, ի բարւոք եղանակի եւ ի բարեգոյն քաջողջութեան. զարդիս՝ վայելելով ի նորընձիւղ գարնայնի, որ անշուշտ կանխէ այդր քան առ մեզ, զյոյս եւ զխոստմունս, եւ առ փոքր փոքր զհաւաստիս եւ զերախայրիս նորոյ տարւոյս արգասեաց. այլ եւ զանուշակ բուրմունս մարգաց եւ զօդոց հնչմունս, եւ այդոքիկ՝ խառնեալ ըղձիւ քո՝ լիցին քեզ փոխարէն մաղթանացդ որ յիշատակաւ սրբոց Ղեւոնդեանց։

Նորալուրք մեր արդէն ժամանեալ են առ քեզ. եւ է սգալի † [զմահ] ծերունւոյ Հօր մերոյ Սիմէոնի, որ ընդերկար տառապանօք քամեաց զհրաբաժակ քաւարանին, եւ ակն ունիմ թէ մխի արդ ի լոյսն կենաց յաւիտենականաց, բարեխօս մեզ աղօթողացս վասն նորա։ Թէպէտեւ ընկալեալ ես զազդարար մահագոյժ պատկերն, առաքեմ միւս եւս, թերեւս տացես միոյ ի հարազատացդ աղօթակից լինել մեզ, եւ ընկալցի ի Տեառնէ զվարձս իւր, որ եւ կազդուրեսցէ զքեզ եւս քան զեւս առ ի կարող լինել վաստակել յայգւոջ մերում՝ երկար ամօք։ Արդ շնորհաւոր մաղթելով զզօրութիւն մեծի պահոց եւ զյոյս Զատկի, մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1329.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 18 Մարտի 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Ի յամել պատասխանւոյ թղթոյդ՝ տատանէին միտք իմ թէ գուցէ հիւանդացեալ ես. այլ արդ ընկալեալ զգրեալդ ի 11 ամսոյս՝ հանգեայ. եւ առաւել եւս հանգեայց՝ յորժամ իմասցուք յայտնապէս զտրամադրութիւն Նախիջեւանեայցն, որ եթէ յարմար իցէ առաքման աստուստ քննողի եւ ընդօրինակողի, առ ի չլինել ժամակորոյս, կարես եւ հեռագրով ազդ առնել՝ թէ առաքեցէք զոր կամիքն, ընդունելի է։ - Թէ յաջողեսցի այս, թէ եւ առաւել ինչ ծախք լիցին, այլ կարէ խնամով պարապել ընդ երկար ժամանակ, զի ազատ է ի գործոյ Տէր պապայութեան՝ յոր դու կաշկանդեալ ես. միանգամայն եւ կարէ փութով երթալ անդր, եւ ձեռն ի գործ արկանել. քանզի խիթամք թէ ի յամել մեր՝ գուցէ նոր ընտրելի կաթողիկոս Հայոց՝ յայց ելցէ տեղւոյն եւ որպէս զնախորդն կամ զնախորդս՝ բարձցէ ինչ ինչ ի հնութեանցն եւ փոխադրեսցէ յ Էջմիածին. որպէս ընթերցաք յօրագրի միում Կ. Պօլսի, եթէ իբր 130 արծաթի կանթեղք են յ Էջմիածին, որոց երրորդ մասն ի Նոր Նախիջեւանէ փոխադրեալ է անդր։ Եւ դարձեալ ոչ յուսամք թէ Եպիփան կարասցէ մերոյին աչօք խուզարկել եւ զամենայն նշանակել. զի ոչ միայն յիշատակարանաց քննութիւն եւ գաղափար պիտի, այլ եւ քննութիւն պատկերաց գրոցն, կազմի նոցին, եւ մանաւանդ պարունակութեան բանից գրոցն, իմա՛ ճառընտրաց եւ այլոց նմանեաց՝ թէ գուցեն։ - Իսկ եթէ ոչ պատշաճիցի աստի առաքումն, յայնժամ մնայ մեզ ապաւինիլ ի քրովբէական թեւս քո եւ ի խնամս. որում մաղթելով թեթեւատար մեծ պահս, մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Խիթամ երթալ ի Ժողով հնասիրաց կամ հնագիտաց, զի մի՛ եւ զիս դասեսցեն ընդ հնութիւնս, յոր արդէն դասեալ է զիս բնութիւն, եւ ողջամբ կացցեն հրաւիրողքն։

Երիս թուղթս գրեալ էի քեզ յառաջ քան զայս, ի 21, 23 եւ 29 Փետրուարի: Գրեանդ կազմի:

1330.

* Հ. Բարսեղ Վրդ. Սարգիսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 27 Մարտի 1884

Պատուական եւ Սիրելի Հ. Բարսեղ,

Յառաջ քան զգրեալդ ինձ ի 22 ամսոյս՝ ընկալայ ի Պ[ատուական] Հ[այր] Յովսեփայ զպատառիկդ Ligier [23] արեւելագիտի վասն Հայ Դոմինիկեանց եւ յանձնեցի նմա հարցմունս ինչ գրել քեզ եւ տեղեկանալ. թերեւս ցարդ գրեալ իցէ։

Թուղթդ առ իս ունի զբանս Maretti թէ Masetti [24] Հօր, զնոյն Հարց Հայոց Դոմինի­կեանց. շնորհ ունիմ նմա, թէ եւ ոչ շատ ինչ նոր ունիցի վասն իմ։ Իսկ քո գաղափարած կոնդակդ ի վաղուց կայր եւ առ իս. այսուհետեւ, (որպէս կարծեմ գրեցի եւ այլ նուագ) մինչչեւ ծանուցեալ եւ հարցեալ զիս՝ մի՛ ընդօրինակեր զայդպիսիս, զի ահա որ ինչ ցարդ գաղափարեցաւ կամ ծանուցաւ ինձ այտի ի Ձէնջ՝ ամենայն ծանօթ էր ի վաղուց եւ գաղափարեալ յայլոց եւ յինէն։

Ողջունիւ սիրոյ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աւքսենտ ՝ ողջ եւ քաջողջ լինել մաղթեմ եւ քեզ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1331.

Մկրտիչ Էմինին [25] 

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 5/17 Ապրիլ 1884

Ազնիւ Բանասէր Տէր,

Ընդ թղթոյդ ընկալայ եւ զնոր հրատարակեալդ թերթ. շնորհ ունիմ բարեսէր վաստակողիդ եւ յիշողիդ, այլ ոչ ինձ, զի անտեղեակ գոլով ռուս լեզուի՝ ոչ օգտեցայց. ընկալայ եւ ետու ում անկ էր զգին « Բազմավիպի» տարւոյս. ընկալջիք եւ Դուք այսօր կամ վաղիւ զերկոսին վերջին պրակս անցե ­ լոյ ամին։ Ընդ նոսին եւ թերթ մի՝ զիմ գրած, ստորագրութիւն վա ­ նաց Սկեւռայ եւ Նշխարանոցի կամ Սրբարանի նորին [26], որ է ուրոյն հանեալ յընդարձակ տեղագրութենէ կողմանցն որ արդ հրատա ­ րակի. հաճեսջիք ընդունել ի յիշատակ մտերմութեան մերոյ:

Ահա նշանակեմ եւ ինչ մի հրատարակեալ այդր ի Մոսկուա, եւ խնդրեմ առաքել օրինակ մի [27], նշանակելով զգինն, թէ մեծ եւ թէ փոքր, եւ կալցուք ի հաշիւ մեր։

Շնորհօք լուսապայծառ Յարութեան Ք[րիստոս]ի՝ մաղթեմ քաջողջութիւն Ազնիւ Տեառնդ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Ս. Սարգիսեան. Ագուլեցւոց լեզուն. Զոկերու բարբառ, Մոս ­ կուա, 1883.

1332.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 8 Ապրիլ 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Զգրեալդ ի 26 Մարտի ընկալեալ յաւուրս հոգեւոր կրթութեան [28] մերոյ, յետ այնր ընթերցայ, եւ ծանեայ զի դեռ խլութիւն կամ համրութիւն է ի Նախիջեւանէ։ Չունիմ արդ նոր ինչ թելադրութիւն, վստահացեալ ի յօժարութիւն քո եւ ի խոհեմութիւն. թէպէտ ցաւէ ընդ յապաղումն, այլ որպէս եւ կանխեցի ասել, լաւ է եւ անագանն քան թէ ոչն։

Գրեանդ խնդրեալ արդէն պատրաստեալ եւ եդեալ էին յարկեղ. ընդ որս եւ այլ ինչ առ յինէն՝ իբրեւ ընծայ Նախիջեւանեանց. այլ զի երկբայական եղեւ խնդիրն, եւ դու խնդրէիր ի Կ. Պօլիս առաքել զարկղն, եւ իմ գրեանս զգուշալի է յՕսմանեանց, հանաք զայնոսիկ, եւ զքոյսդ վերստին զետեղեալ՝ յետ վաղուին ուղեւորին ընդ ծով, ըստ գրեցելումդ ուղղել առ Պ[ատուական] Հ[այր] Յուսիկ ։

Ոչ գիտեմ գրեցի՝ եթէ եօթնեկօք յառաջ եկն ի վանս նկարիչն Այվազով [29] կնաւն, եւ շրջան առնելով կամէր լինել այդր ի հայրենիս, կարծեմ յաւուրս Զատկի։ Սա առ դուրս կայ մեր, եւ ոչ հեռի յարեւելեայցդ. վասն որոյ եւ մաղթելով զշնորհս Սուրբ Յարութեան ալէծաղիկ գլխոյդ, զի ընդ երկար հոգայցէ զմերձաւորս, եւ զիս հեռաւորս եւ հեռա[՞]ալիս՝ աղօթիւք՝ մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Արդեօք նկարիչն Այվազ [ովսքի] ունիցի ծանօթս մտերիմս ի Ն[որ] Նա­խիջեւան, եւ կարիցէ՞ միջնորդել կամ յանձն առնել վասն խնդրոյս մերոյ. եթէ պատշաճ թուիցի եւ քեզ։

1333.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 23 Ապրիլ 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Մի՛ ինչ զանգիտեր ի վիճակէն ելելոյ մեզ յաւուր աւագ Երեքշաբաթի, զին [sic] են եւ Յիմարք վասն Քրիստոսի [30], ըստ բանից Առաքելոյն [31]. եւ այսու մխիթարեսցուք. այլ շատ է թէ լինիցիմք այնպէս։

Ծանեաք զհրաւէրն ի Նոր Նախիջեւան, ընդ որ գրեաթէ անյոյս լինէաք. եւ խորհրդա­ծեալ, ըստ նախ գրելոցս, զի քեզ չիցէ թերեւս հնար մնալ ընդերկար անդր, եւ վասն այլ ինչ իրիք լաւ իցէ առաքումն աստի, ահա ել վիճակն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի, որ անդստին յառաջին լրոց իրացն՝ յօժարէր ի նոյն՝ ի կամել Ժողովոյս, այլ ի յամել խնդրոյն՝ թուլացեալ էր, եւ սակաւ մի եւս տկարացեալ։ Բարեպատեհ համարէր զայս առիթ եւ վասն տեսաւորելոյ ընդ քեզ եւ իսպառ ջնջելոյ զհետս սեաւ կատուին՝ որ անցեալ է ընդ մէջ ձեր. եւ ոչ երկբայիմ զի եղիցի այնպէս: Զայս եւս ծանուցանեմ առանձինն, զի յայսմ նուագի գալստեան նորա եւ կալոյ ի վանս, յոյժ հանդարտեալ եւ զգուշագոյն գտաք, եւ շինութիւն մեծ եղեւ ինձ։ Խիթայի միայն զի ի յետին աւուրքս փոքր ինչ տկարացեալ էր, այլ ի պատուիրել նմա Վեհի պատրաստել ի չու՝ պատրաստի փութով. եդեալ է ի մտի մեկնիլ աստի կամ յետ վաղուին, կամ յետ կիւրակէին որ օր է յիշատակի նախահօր մերոյ Մխիթարայ, եւ մեկնեսցի անվրէպ՝ Տեառն յաջողելով. ի 28 ամսոյս. ընդ ցամաք դիմել այդր. վասն որոյ եւ դու սպասեա նմա, եւ որպէս գրես՝ միաբան երթեալ զետեղեսցես զնա առ Եպիփանի, եւ ապա բարեաւ գնաս ուր հրամայեալ է թեմակալ եպիսկոպոսին, եւ դառնաս նոյնպէս բարեաւ։ Առ Եպիփան այնպէս ծանուսցես՝ զիպէս թէ եկաւորն գալոց էր եւ վասն գործոյ իրիք Ուխտիս, որպէս եւ մեզ հաճոյ է, այսինքն տեսանել եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Դիոնեսիոս, եթէ ներեսցէ ժամանակն, եւ սակաւ մի խթել զնա, եթէ գուցէ յոյս խլրտման։ - Այսօր երթիցէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր ի քաղաք՝ յարմարել զանցագիրն, եւ որ ինչ յաջողի գրեցից յետոյ. նոյնպէս եթէ եւ այլ ինչ հանդիպեսցի՝ գրեցից դարձեալ. առ այժմ կա՛ց ուր եսդ սպասելով նմա, եւ հաշուեաց թէ մեկնեալ աստի ի նշանակեալ աւուրս՝ յետ եօթնեկի եղիցի առ քեզ։ - Զգրեանն ինչ կազմեալ վասն ընծայից՝ քանզի խիթայ նա բերել ընդ իւր, զի ոչ թողուն քննիչքն, առաքեսցուք առ քեզ կամ ընդ ծով կամ թղթատարաւ՝ եթէ ընդունին. եւ զայս եւս յետոյ ստուգեալ ծանուցից։

Թէպէտ եւ խօսիցի ընդ քեզ, որ գալոցն է, այլ յիշեցուցից եւ ես աստստին, զի ի տեսանել Ձեր զՁեռագիրս եւ զայլ հնութիւնս, ճարտարեսջիք ընդունել ինչ մեզ առ յիշատակ. մանաւանդ եթէ ստուգիւ գուցեն սպասք արծաթիք բերեալք յ Անւոյ. եւ եթէ պէտք լինիցին եւ սակաւ ինչ, ըստ կարողութեան, դրամով գնել։ Թերեւս գտցին եւ իրք զորոց փափագիցեմք ունել պատկերս ճշգրիտս, եւ թէ չգուցէ լուսանկարիչ ի քաղաքի անդ՝ հարկ լիցի շարժել զ Պապայեանն. այլ զայս՝ ցուցցէ դիպուածն կամ փորձ. եւ յամենայնի Տեառն կամք լիցին եւ յաջողութիւն։

Գրեմ արդ յետ ճաշու, ի դարձի նաւակի մերոյ ի քաղաքէն, ուր մնացեալ է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր, լուայ զի յաջողեալ է առնուլ զանցագիրն։ Չկարեմ այլ ինչ ասել, բայց գրեցից յայլում աւուր, մանաւանդ եթէ կամիցի մեկնիլ աստի յետ վաղուին, այսինքն ի 25 ամսոյս։

Ողջ լեր ակնկալութեամբ, որպէս եւ եսս

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1334.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 24 Ապրիլ 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Չէր արժան թերեւս այսքան յամել ի պատասխանի գրելումդ յ՚18 Մարտի, այլ եղեւ այսպէս. մանաւանդ զի գիտէի թէ գրեալ է Վեհ եւ վասն Տփղիսեան ուղեւորութեանդ։

Դարձուցանեմ զտապանագիրդ, նշանակեալ ինչ ինչ. բայց դու արա որպէս եւ կամիս եւ կամին, մի՛ գրաւիր յիմ գրածն։

Ի դառնալդ ի հայրենիս՝ խնդիր արա կամ տուր առնել ի Յայսմաւուրս, ուր եւ գտցին, կամ յեպիսկոպոսարանի այս եւ այն Հայոց, զպատմութիւն նահատակութեան Խտիր օղլի խօ­ճա Բաղտասարի, եւ եպիսկոպոսի միոյ ընդ նմին նահատակելոյ մերձ յամն 1698, ի Տրապիզոն։

Վայել է թէ տեղացիք պահեալ իցեն զյիշատակ քաղաքակցաց իւրեանց։

Չունիմ այլ ինչ ասել, բայց զի վայելեսցես ի գեղեցիկ գարուն կողմանցդ եւ քաջող­ջութեամբ եւ զուարթութեամբ երեւեսցիս մեզ ի բարւոք եղանակի։

Յաւուր կիւրակէի Զատկին ձեռնադրեցան ի քահանայ յետին երկու վարժարանեայք, ո­րոց մերձ է աւարտ ուսմանց, եւ բացումն դրանց [32] վարժարանի ասի յաւուր Համբարձման տօնի։

Յերթալդ ի Տփղիս որոնեա եւ գիտ զ196 թիւ Մեղու [33] լրագրի, յորում յիշատակարան մի է կարծեմ աւետարանի. լաւ եւս լինի եթէ քննիցես զնոյն ինքն զԱւետարանն որ գտանի ի քաղաքի անդ ի Մողնու Ս. Գէորգ եկեղեցին, եւ ընդօրինակեսցես զՅիշատակարանն կամ զՅիշատակարանս. կարծեմ ոչ զլանայ եպիսկոպոսն Սեդրակեան [34], զոր եւ ողջունեմ, հաճութեամբ ընթերցեալ զստորագրութիւն նորա կողմանց Երնջակայ [35], եւ թէ այլ եւս նման նմին գտցի ինչ անդ՝ չառնես զանց. շատ է թէ եւ գտցես պարապ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1335.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 24 Ապրիլ 1884

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալեալ ի Ղրիմէ յաջող լուր եւ հրաւէր՝ հանդերձի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրի­գոր մեկնիլ աստի, թէ անագան՝ յաւուր երկուշաբաթի, այլ թերեւս եւ վաղիւ իսկ, փափա­գէր յոյժ գիտել թէ եւ որքանեաւ կարիցէք նպաստել խնդրոյս. զծախս ճանապարհին յապահովեալ է, այլ վասն գնելոյ ինչ ինչ ի հնութեանց ազգայնոց, որ ոչ սակաւ ասին անդ գտանել, եւ նա եւ ես ցանկայաք յուսալ. եւ ոչ ամաչել, եթէ չգտցի կամ չմարթիցի ինչ գնել կամ ո՛ր եւ է օրինակաւ հայթհայթել, չլինիցին եւ պէտք սատարութեանդ. բայց պիտոյ է յոյս՝ զի մխիթարութեամբ ձեռն ի գործ արկցէ, եւ ի հանդիպել պիտան[ւ]ոյ եւ ցանկալւոյ իմիք՝ վստահասցի թիկունս օգնութեան ունել։ - Յուսամ թէ ի կիւրակէիս գտցիս յակըմբիս։

Ողջունելով զՊ[ատուական] Հ[այր] Սերովբէ [36] յիշեցուցանեմ շնորհ ունել Հ[օր] Եօսսայ վասն գրոցն ընծայելոյ ինձ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1336.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 24 Ապրիլ 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Ըստ երիկեան խոստմանս՝ գրեմ եւ այսօր, ծանուցանելով, զի վաղիւ մեկնի աստի Տերամբ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր, եւ եթէ չելցէ արգել ինչ զճանապարհայն, յոր սակաւ ուրեք հանգիստ առցէ, յետ եօթնեկի յուսամ թէ լիցի առ քեզ, առ որ թերեւս հեռագրաւ իսկ ծանուսցէ զմերձենալն, եւ քո ընկալեալ՝ առաջնորդեսցես ի Նոր Նախիջ[եւան] առ հիւրընկալն Եպիփան. մեղմով իմն ծանուցանելով սմա՝ զի եկաւորն սակաւ ինչ տկար կամ զգուշաւոր գոլով առողջութեան՝ ներող գտցի եւ մի՛ շատ պատուեսցէ ի կերակուրս. այլ վարժ եւ սիրող է թէյի։ - Յանձնեցի նմա պատկեր ինչ վասն քո, եւ միւս վասն Պետրիզեան անծանօթ բարեկամի. այլ ինչ գրեան սակաւ առաքեսցի յանուն քո, որպէս երբեմն Շիրակքն, զի թղթատարն ոչ ընդունի։ Եդի քեզ եւ ապաշխարանս՝ գտանել զվկայաբանութիւնս կամ զպատմութիւն նահատակութեան երկուց ոմանց Կաֆայեցւոց, զորոց անուանս նշանակեալ տուեալ եմ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր, հանդերձ թուականաւ նահատակութեան նոցին։ - Արդ որչափ ի ձեռս քո է արասցես՝ զի ոչ լոկ յիշատակարանօք՝ այլ եւ աւարաւ ինչ դարձցի եկաւորն, զի գոհասցին ամենեքին ընդ ուղեւորութիւնն եւ ընդ ծախս ճանապարհին։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1337.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 29 Ապրիլ 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Յուսամ թէ յառաջ քան զթուղթս՝ զոր գրեմ՝ ժամանեալ իցէ այդր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր, որ մեկնեցաւն աստի ի 26 ամսոյս. եթէ չել խափան ինչ ճանապարհին՝ յօդոց կամ այլուստ։

Ինչ մի է որ վարանեցուցանէ զմեզ, զոր յառաջագոյն ոչ խորհրդածեցաք. այսինքն, ի Նոր Նախ[ի]ջ[եւան] կարծեմք թէ ոչ գտցին կաթոլիկք եւ ոչ մատուռն նոցա. ի յամել անդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի, որպէս պահանջէ կարծեմ գործն, զիա՞րդ վարես­ցի. մանաւանդ յետ դիպուածոյն Խարասուպազարի հռչակելոյ յօրագիրս Հայոց։ Թուեցաւ մեզ, զի եթէ գուցեն ի Ռոստով եկեղեցի կամ մատուռն կաթոլիկաց, կարիցէ անդր անցուցանել զկիւրակէս։

Եկն ի Սթոքոլմէ թուղթ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր, կնքովք ամրացեալ, եւ ունիմ առ իս. թէ կամի՝ առաքեմ, թէ ոչ՝ կացցէ ի պահեստի։ - Յուշ արա նմա եւ քեզ՝ երթալ յողջոյն բանասիրին Ռափայէլի Պատկանեան [37] ՝ որ ի Ն[որ] Նախիջ[եւան] եւ թէ գուցէ ի ձեռին՝ դոյզն ինչ գրովք կամ պատկերաւ պատուասիրել զնա եւ շահել զբարեկամութիւնն։

Ողջ լեր կամ լերուք։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ընկալայ զգիր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի որ ի Բոնդիպպայ եւ արարի ըստ այնմ։

1338.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 30 Ապրիլի 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

L’homme propose, Dieu dispose [38] ! գրեցի երեկ, զի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր ել յուղի, եւ եկեսցէ այդր, թէ չլինից[ի] ինչ խափան։ Արդ հասեալ ի Լեմպերկ [39], նեղեալ դժուարաշնչութեամբ, ոչ խրախուսէ յառաջ վարիլ, եւ հեռագրով ծանուցանէ՝ զի դառնայ յետս ի Վենետիկ ։

Այսուհետեւ քեզ մնայ ասպարէզն. եւ եթէ պատշաճ դատիս՝ մանաւանդ ի ստուգելդ զորքանութիւն եւ զորպիսութիւն Ձեռագրացն եւ զօրինակելեաց, կարես կոչել զՊ[ատուա­կան] Հ[այր] Անտոնիոս, եւ յանձնել նմա զգործն. ընդ այս հաւան է եւ Գեր[ապայծառ] Աբբահայրս. բայց եթէ եւ առանց նորա՝ ոք ի տեղացեաց խնամով եւ հաւատարմութեամբ կարիցէ աւարտել զգործն (ընդ որ երկբայիմ) բարիոք է։ Եղիցի, որպէս Տէր կամի։

Արդ, համարեալ թէ գնայցես դու միայնակ, կամ ընկերաւ, նախ ստուգեա եւ ծանո՛ քանի Ձեռագիր մատեանք իցեն ընդ բնաւ ի Ն[որ] Նախ[ի]ջ[եւան] եւ ի գեօղեանն. եւ ցանկեսցես, ըստ կարի, նշանակելով զանուանս գրոցն եւ զթուականս։

2) Ընդօրինակել նախ զերկաթագիր յիշատակարանս եւ ի ներքոյ յատուկ անուանց տեղեաց գծեա, ի վկայութիւն թէ աներկբայ այնպէս գրեալ են անուանքն, զի մի՛ տարակուսեցայց։

3) Ընդօրինակել յառաջ քան զայլս զՅիշատակարանս գրոց գրելոց ի Կիլիկիա, մանաւանդ ի վանորայս այնր աշխարհի։

4) Ստուգել զաղբիւր Ձեռագրացն, այսինքն թէ ուստի՞ հաւաքեալ իցեն անդր այնքան մատեանք ձեռագիրք։

5) Նշանակել զԱւետարանս՝ յորս գտցին պատկերք եւ զարդք չքնաղք, կամ պատկերք արքայազանց Ռուբինեանց։

6) Զատ ի Ձեռագրաց որպիսի՞ հնութիւնք գտցին. եւ զի՞նչ բերեալ յ Անւոյ ։

7) Գտցի՞ն հին կոնդակք կաթողիկոսաց կամ թագաւորաց։

8) Թէ կարիցես ընծայիւ կամ գնելով իսկ ստանալ (գէթ յառանձնականաց, որպէս ի պառաւոյն Օտապաշեան ) հին աւետարանս կամ այլ գիրս. կարեմք քանի մի հարիւր ֆրանգս վճարել, համարեա զմնացեալ ծախս ճանապարհի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի. մանաւանդ եթէ գտցի Աւետարան հին հազարամեայ։

9) Եթէ դու եւ եթէ այլ ոք ընդօրինակիցեն՝ քաջ միտ դիցեն օրինակին եւ ըստ այնմ զուղիղ կամ սղալ՝ որպէս եւ ենն՝ օրինակեսցեն. եւ յետոյ միւսանգամ բաղդատեսցեն առանձինն կամ ընդ այլում, զի անկասկած լիցի։

10) Ողջունելով զՊ[արոն] Եպիփան ասասցես իմովսանն, զի գործս ՝ վասն որոյ յաւէտ խնդրեմ զՅիշատակարանս՝ հաւանօրէն յետին գործ է իմ. եւ ի յաջողել ընդօրինակու­թեանցն ըստ յուսոյ իմոյ՝ հրատարակեսցի շնորհակալութիւն մեր առ նա, եթէ կամի։

Մարթ էր բազում եւ այլ ինչ գրել ինձ՝ այլ յանձնեմ զամենայն յաչալրջութիւն քո, համբերելով ընդ դիպուածս, որպէս եւ դու ընդ յապաղումն դէմ եդեալ ճանապարհիդ ի Պերտա ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1339.

Կարապետ Եզեանին [40]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 7/19 Մայիսի 1884

Մեծապատիւ Տէր,

Քիչ օր յառաջ ընդունեցայ Ձեր ազնուախոհ բանից հետ՝ ազնուա ­ կան տուրքն ալ հազար ֆրանգաց, ի նոր օգնականութիւն տպագրու ­ թեան տեղագրական գործոյս [41], որ արդէն ի կէսն հասած է. եւ աւելի շուտով կըրնար աւարտիլ՝ եթէ պատկերաց պատրաստութիւնն եւ իմ փափագս աւելի ճոխացընելու անոնցմով՝ կերպով մի արգել չըլլար։ Կը յուսամ որ երբ գործն ի լոյս ելնէ եւ ներկայացընեմ Ձեզ՝ արդարացընէք թէ իմ գործս եւ թէ Ձեր բարերարութեան գործը, որոյ նախ զիս մասնակից կ՚ընէք, յետոյ զանոնք՝ որոց պիտի բաշխէք այս նոր գումարին արժողութեամբ գրոց օրինակները, զոր եւ կը փութամ ի ժամանակին հասցընել Ձեզ:

Պատմական մասամբք բաւական ծանօթ, այլ աշխարհագրական մասամբ շատ անծանօթ երկիր մ՚է տեղագրածս [42], որոյ համար կարեւոր լոյսեր գտայ մեր Ձեռագիր նախնեաց գրոց մէջ. ինչպէս որ Ձեզի խաւրած ճաշակին մէջ կըրնաք տեսնել, եւ աւելին ալ պիտի տեսնէք յետոյ. բայց ա՛լ աւելի ստոյգ եւ հարուստ կըրնայի ընել, եթէ այդպիսի Ձեռագրաց հաւաքմունք ունողքն Ձեր առատասրտութիւնն ունենային՝ հաղորդելու անոնց մէջ կամ վերջը գտուած հա ­ մառօտ պատմական եւ տեղական յիշատակարանները, բայց թողլով ապագայից այս յաջողութիւնը, ինձի հնարաւորը կը ջանամ ընել. եւ մաղթելով առողջութիւն երկար կենօք՝ մնամ երախտեօք Ազնիւ Տէ ­ րութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1340.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 2 յունիս 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Ծանեայ ի թղթոյդ որ ի Ն[որ] Նախիջեւանէ զերթդ անդր եւ զդարձ մօտալուտ, որ արդ ի գլուխ ելեալ է, եւ հազիւ եօթնեակս երկուս կացեալ իցես ի քննութիւն հնութեանց եւ գրութեանց ազգայնոց. տեսցուք զհունձսդ կամ զերախայրիս հնձոց։

Յուսամ թէ ընկալար արդ զարկեղս գրենոյն, եւ զընծայս տնօրինեսցես ըստ պատշաճի ժամանակի եւ անձանց, եւ ի հարկէ ծանուսցես՝ թէ հարկ իցէ երթալ անդր Պ[ատուական] Հ[օր] Անտոնիոսի, եւ ո՞րքան ժամանակ պիտոյ համարիցի յընդօրինակութիւն եւն. ։

Առաջարկ Նախիջեւանեայց վասն հայկաբանութեան վարժապետի՝ քաջ կշռելի եւ խորհելի է, եւ արասցուք այնպէս ըստ կարի, ոչ հապճեպով, եւ այսպէս կարես ծանուցանել առ Պոպոյեան ողջունիւս իմով։

1) Եւ դու ծանո ինձ թէ ո՞րչափ է հեռաւորութիւն քաղաքին ի Ռոստովայ. միա՞յն անցք գետոյ միոյ, եւ ի ձմերանի մարթիցի՞ միշտ անցանել ընդ գետն, ընդ կամուրջ թէ նաւ։

2) Հնա՞ր իցէ արդեօք հրամանաւ լատին եպիսկոպոսին յարդարել մատուռն իմն ի տան ուրեք եւ պատարագել ի քաղաքի անդ։ Եւ թէ լիցի այսպէս, դժուարասցի՞ն կամ գայթակղիցին քաղաքացիքն։

3) Բնակարան մերային վարժապետի լիցի՞ իւրով վարձու յ՚2000աց անտի, եւ ո՞րքան համարիցիս տնավարձ տարեկան։

4) Ձմեռն տեղւոյն իցէ՞ սաստիկ որպէս ի կողմանքդ Ղրիմու։ Այսոքիկ առ յինէն ինչ հարցմունք. յորժամ հասունասցի խորհուրդն՝ լիցին ի հարկէ եւ այլ ինչ քննութիւնք եւ բանակցութիւնք։

Ողջ լեր ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Անտոնիոս ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Բացան դրունք վարժարանի [43], եւ ելանեն արտաքս եօթն դեռաբոյս աբեղայք։

1341.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 13 Յունիս 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Ակն ունէի ցարդ ընդունել ի քէն՝ ի Կաֆայէ ՝ գիր եւ այլ ինչ. եւ զի յամեցեր դու, ահա կանխեմ ես (թերեւս)։

Յանձնեալ էի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր բերել քեզ թերթս ինչ վասն քո եւ վասն այլոց. եւ արգելեալ մնացին յարկեղ նորա, եւ արդ ուրեմն դարձան յետս. զորս այսօր վերառաքեմ թղթատարաւ. յաւելեալ ի նոսա եւ թերթ մի վասն Պատկանեան Ռափայէլի. զոր եւ առաքեսցես, հանդերձ ծրարեալ թղթովս. այլ եթէ հասցէ ծրար թերթիցն փութով եւ թէ ոչ՝ դու զնամակս առ Պատկանեանն ՝ անյապաղ առաքեա նմա՝ ոչ գիտելով զիարդ ուղղել առ նա՝ ես առ քեզ առաքեցի։

Խօսեցայ ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յակովբոս ի որ առաքեալ էր այդր զանդրիսն առ նկարչապետն Այվազեան. ասաց նա, թէ ամենայն զգուշութեամբ զետեղեալ էին յարկեղն. ճարտարք ճանապարհին անհեդեդ ցնցմամբ խորտակեալ են, չիք յանցանք ծրարողին։ Զայս նա իսկ ես ողջունեմ։

Տեսանես ի պիտակիս զանուանս երկուց նահատակելոց ի քաղաքիդ Կաֆայ, եւ զթուականսն. պարտ է քեզ գտանել զվկայաբանութիւն նոցին ի Յայսմաւուրս կամ ի կոնդակս եկեղեցեաց. զօրաթիւ կամ զամսաթիւ նահատակութեանցն ոչ գիտեմ։

Նոյնպէս արժան է քեզ յարուցանել զ Մարուգէ, այսինքն զգրուած նորա. զի յիշատակի գրեալ նորա զՊատմութիւն (կարծեմ եկեղեցական) Հայոց։

Խոստացար գրել զ Օտապաշեան Աւետարանէն. ոչ գիտեմ ընդօրինակեցե՞ր զՅիշատակարանն. արդ ես առաքեմ զպատճէն մի նորին, զի թէ գաղափարեալ ես կամ կարիցէ ոք բաղդատել՝ ստուգելով սրբագրեսցէ զայս, կամ զլաւագոյնն եւ զլիագոյն առաքեսցես, թէ չեղեւ մարթ զիսկն զմատեանն ստանալ։

Եօթն վարժարանեայք դեռամօրուսք ելին ի վարժարանէ, եւ 12 նորընծայք մտին անդր յեռանդն. իսկ ուսանողք կրսերք գնացին ի գիւղ, հին եւ նոր Հայր-Պատուելիօք [44] ։

Ողջ լեր, եւ փութացո՛ զ Կիլիկեան Յիշատակարանս, եթէ գուցեն, զի յառաջէ տպագրութիւն գործոյս։

Ողջ լեր ողջունելով զՊ[ատուական] Հ[այր] Անտոնիոս ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1342.

Ռափայէլ Պատկանեանին [45] 

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 13 յունիս 1884

Մեծապատիւ Բանասէր Տէր,

Կրկին հաճութեամբ ընդունեցայ Ձեր խաւրած ընծայն, քան զոր պատուական չէիք կար­նար խաւրել, վասն զի Ձեր աշխուժից մտաց ծնունդն է, եւ դարձեալ Ձեր յատուկ Մատե­նա­դա­րանէն հաներ էք։ Ես զիս շատ հեռու կարծեմ այն աստիճանէն, զոր դրոշմեր էք երկտող գրութեամբ վասն իմ, բայց իմ կարծիքս ալ Ձեր նկատմամբ հեռու չէր անկէ, քաջագոյն ի քերդողս աշխարհիկս համարելով զ Գամառ Քաթիպա [46], յազգի մերում՝ ի ժամանակիս։

Չէի գիտեր, որ Դուք ի Նոր Նախիջ եւ ան գտուիք, ապա թէ ոչ՝ յատուկ ողջոյն մի յանձնէի մեր Յ[արգոյ] Հ[այր ] Քերովբէ Վարդա ­ պետի Քուշներեան, զոր անշուշտ տեսաք ի քաղաքիդ քանի մի շա ­ բաթ յառաջ, եւ որոյ ձեռօք՝ հիմայ խաւրեմ Ձեզ ճաշակ մի նոր հայրենի տեղագրութենէ, որ հիմայ տպագրի, եւ ուսկից ջոկեր հաներ եմ զայս, Սկեւռայ Վանաց ստորագրութիւն։ Այս գործոյս համար, որ է ընդհանուր Կիլիկիոյ տեղագրութիւն, շատ պիտանի եղան ինձ եւ կըրնան ըլլալ մեր նախնեաց Ձեռագրաց յիշատակարանք (առ ի չգոյէ պատմութեանց), եւ ասոր համար ալ եկաւ ի քաղաքդ վերոյիշեալ Վարդապետս: Յայսմ մասին՝ եթէ Դուք ալ կարենաք ինձ նպաստել՝ չէք ալ տարակուսիր շնորհակալութեանս։ Այս օրերս իսկ հասնելով ի տպագրութիւն ստորագրութեան Ատանայի, հարկ եղաւ յիշել անոր մէկ եկեղեցին որ կը յիշուի Ձեր Ս. Լուսաւորիչ եկեղեց ­ ւոյ մէջ պահուած Աւետարանի մի մէջ, գրուած ի ՉԽՉ թուին Հայոց. Ջալալեան [47] արքեպիսկոպոս ն տպագրեր է (ինծի կարեւորագոյն մասը) այսպէս « Եւ նա շնորհեալ էր ... յԱտանայ ի խէչ իւր տնոյն, որ (կոչի) Հա մբեր Աստուածածին » [48]: Ուրիշ մի (ոչ անծանօթ Ձեզ) օրինակած է. « Ի խէչ Խերտնվոյն որ կոչի Անհամբեր Աստուածածին »։ Ո՞րն է ստոյգ այս երկու ընթերցուածէն. խնդրեմ քննել, հաւաստել, եւ փութով իմացընել ծերոյս, որ է

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1343.

* Գէորգ [ Ապտուլլահեանին ] - [ Կ. Պոլիս ]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 23 Յունիս 1884

Ազնիւ Գէորգ Էֆէնտի [49],

Ատենին ընդունեցայ նամակդ եւ հեռագիրդ. բայց կը սպասէի ստոյգ յանձնառութեան Պատրիարքին զԿաթողիկոսութիւն [50] ՝ որպէս զի շնորհակալեմ վասն Ձեռագրաց յիշատակարանացն եւ շնորհաւորեմ. եւ դեռ տարակուսի մէջ եմ իր յանձնառութեան վրայ, այլ չուզելով աւելի ուշանալ, ահա գրեցի իրեն շնորհակալութիւն եւ մասամբ շնորհաւորութիւն։

Դեռ առաջին մասէն զատ (որ է 10 յիշատակարանք) միւսները չեմ ընդունած. գուցէ կաթողիկոսական խնդիրն ուշացուց մնացեալները, կամ Ս[րբազան] Պատրիարքն կը սպասէր ինծմէ լսելու առջի մասին ընդունիլս։ Ասոնց վրայօք քանի մի բան գրած եմ առանձին թղթի վրայ, զոր չհամարձակեցայ ուղղակի առ Նա ղրկել, իր ամենամեծ խնդրոյ զբաղանաց ատեն. այլ եթէ պատշաճ դատիս՝ որ ունի մարդ որ մտադրութիւն ընէ այս բանիս, կըրնաս տալ գրածս. միանգամայն եւ իմացընելով որ (թէ եւ ուշ) բայց բանի եկան ընդունած Յիշատակարանքս, եւ գրոցս յաւելուածին մէջ պիտի յիշուին. եւ կը սպասեմ մէկալ նշանածներուս ալ։ Օրինակողաց ալ շնորհակալ եմ, եւ պիտի ըլլամ յաւարտ գործոյս փոքր փոխարինութեամբ։

Եթէ քու ծանօթից քով ալ գտուին Ձեռագիրք եւ յիշատակարանք եւ կարենաս ինձ հաղորդել, գիտես որ հաճոյ կ՚ըլլայ։

Ողջ լեր, ողջունելով Վիջէն Էֆէնտի [51] եղբայրդ։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1344.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Ֆիեսոյ՞

Ս. Ղազար, 25 Յունիս, 1884

Արհիապատիւ Տէր,

Ի Պօլսական ծրարին բաց ի թղթոյս որ առ Վեհդ, այլքն առ մեզ էին որ աստ եմք։ Զփոխանակագիրն որ յանուն Վեհիդ՝ առ զգուշութեան կալայ առ իս եւ առաքեցից ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մկրտչի ՝ ի գալ եւ ի դարձի իւրում՝ յետ երկուց աւուրց։

Յանկարծօրէն յայսմ առաւօտու երեւեցաւ որպէս անառակ որդի՝ Եղ. Մեսրովպ, լալով անկեալ առ ոտս իմ եւ աղաչելով ընդունել վերստին եւ զգեցուցանել զվանական ձեւս։ Ասացի նմա կալ իբրեւ հիւր իւրով օտար ձեւովն, մինչեւ գրեցից առ Վեհ։ Պատճառք դարձին են, ըստ ասիցն, կորուսանելն զխաղաղութիւն հոգւոյն զոր աստ ստացեալ էր. եւ խոստովանեալ առ Յիսուսեան ոմն Հայր ի Պէրութ, խրատ տայ նմա խոստովանահայրն վաղվաղակի դառնալ անդրէն ի վանս՝ յորմէ մեկնեալ էր։ Իմովսանն, որպէս եւ ի մեկնել նորա աստի՝ ասացեալ էի նմա, ընդունել զնա վերստին ոչ ընդդիմանամ. ի նոյն միտս է եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին. կարծեմ թէ եւ խոստովանահայր նորա Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մկրտիչ ՝ չիցէ անհաւան։ Գթութեան եւ գորովոյ կարօտ գտանեմ զնա եւ շահելոյ զոգի մի ծփեալ. եւ մնամ ակնարկութեան Վեհի՝ առ ի տալ զ պատմուճանն առաջին. համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1345.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 25 յունիսի 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Մի ըստ միոջէ ընկալայ զգրեալսդ յ՚12 եւ յ՚17 ամսոյս, եւ ընդ վերջնոյն զՅիշատակարանսն ինչ Քիեւեան, Կամենիցեան եւ Ն[որ] Նախիջեւանեան, զորս համարիմ երախայրիս ապագայիցն, եթէ ի ձեռն քո եւ եթէ այլոց։

Ասացից նախ վասն հարցմանցդ. զ Մարդովցեւ ի ուղեւորութիւն բովանդակ առաքեալ ես, լեր յապահովի, եւ այս ամ տպագրի ամենայն ի պրակս « Բազմավիպի»։

Ոչ անպատեհ թուի տպագրել եւ զքո ուղեւորութիւնդ. միայն զգուշութեամբ գրեսցես զհայկական յիշատակարանաց, զի մի՛ նախանձեալ ոմանց կարծիցեն թէ կորզել կամիցիմք եւ արգել ինչ լինիցին. միանգամայն եւ կանխաւ քննեա եթէ հաճո՞յ իցէ Նախիջեւան եայց հրատարակել քո զիւրեանցն ինչ։

Վասն առաքման միոյ ի մերայոցս անդր՝ տակաւին ոչ առաջարկեցաւ ի Ժողովի, զի եւ ի գեղջ կայ, արդ Վեհ եւ կէս միաբանից, այլ հաճոյ թուի եւ մեզ առաջարկն, եւ մինչ դեռ կայ ժամանակ տակաւ ծանուսես թէ զի՞նչ եւ որչափ լիցին պարտք նորա անդ. միա՞յն հայերէն լեզուի դասատուութիւն. եւ քանի՞ վարժարանս, եւ ո՞րքան դաս, եւն. ։

Տփղեցիք ոմանք կամ ոմն գրեաց ինձ զխնդրոյ մատենից զոր կամին գնել 30% զեղչմամբ, եւ գրապետ մեր գրեաց պատասխանի բացասական. այն զի ի վերայ 30 զեղչմանն կամէին եւ զծախս ճանապարհի թողուլ ի վերայ մեր, եւ յետ ընդունելոյ զգրեանն՝ ապա հատուցանել մեզ. թուի թէ ոչ իմացեալ նոցա զազդեցութիւն հրդեհի վանացս՝ կամէին յաւելուլ ի կսկիծն. պատճառէին թէ վնաս ինչ կրեալ իցեն ինքեանք, ոչ յիշելով զմերն. միով բանիւ՝ գրապետն տուեալ է նոցա պատասխանի։

Ընդ այլոց ընկալայ եւ զկենսագրութիւն Ռոշքեան ին [52]. ունիմ ես զԼեհարէն գիրս (Սադովկայ Պարոնչ [53] ) յորմէ թարգմանեալ է այդ եւ ինչ ինչ տուեալ էի թարգմանել Պ[ատուական] Հ[օր] Միքայէլ ի [54] մերոյ, այլ ոչ յարատեւեաց ի թարգմանութեանն, չունելով եւ բառագիրս. արդ ի Լեմպերկ [55] գոլով վերաստանայ զհայրենի իւր լեզու։

Վասն ծախուց ճանապարհի եւ ստացման Նախիջեւանեան Յիշատակարանաց ծա­նու­ցից քեզ ստուգիւ. Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր ճարտարութեամբ կամ ջանիւ հաւաքեալ էր գումար մի 1000 ֆրանգաց ի նպաստ տպագրութեան եւ պատկերաց Սիսուանայ, գործոյս, որ արդ հրատարակի, եւ որ ծանրագնոյ լիցի. ի ճաշակաց անտի Ձեռագրացն զոր Եպիփան առաքեաց ի ձեռն քո, եւ ի թղթոցն (զորոյ բանս ոչ քաջ իմացաք յայնժամ) համարեցայ թէ նման երիցն եւ չորիցն այնոցիկ աւետարանաց՝ յորս բանք լինին զԿիլիկեցւոց մերոց, գուցեն եւ այլ բազում Աւետարանք, հարիւրաւորք, եւ համարեցայ եւս թէ նոյն բան է ծախել զգումարն ի ստացուած նոցին կամ տեղեկութեանցն, կամ ծախել վասն այլոց պիտանեաց գործոյս իմոյ. յայն սակս խորհեցաք առաքել զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր, զի պարապով զամենայն քննեալ եւ զամենայն ընդօրինակեալ առաքեսցէ եւ բերցէ, եւ թէ կարիցէ՝ գնեսցէ եւս ինչ ինչ, ըստ ոչ բաղդի՝ գիտես զելս ճանապարհոր­դութեան նորա, այլ թերեւս ոչ գիտիցես զի թէպէտ ինքն միայն ի Լեմպերկ ժամանեաց, այլ զվարձ ճանապարհի հատուցեալ է մինչեւ յ Օտեսսա, ուր առաքեալ էր եւ զարկղն մեծ, եւ յետ ամսոյ յետս ընկալաւ. եւ վասն այսր ամենայնի առաւել քան 500 ֆրանք ծախեալ են, (ի զուր). եւ վասն ընծայից զոր տալոց էր անդ, եւ որ արդ ի ձեռս քո են՝ ծախեալ են գէթ 120 ֆր[անգ] ընդ գին գրոց եւ ընդ կազմն, զի առ մէն Շիրակ 9 կամ 10 ֆր[անգ] հաշուեցան զկազմն. կայր եւ այլ ինչ պատրաստեալ յընծայ՝ որ մնաց յարկեղ նորա եւ դարձաւ յետս։ Արդ եթէ յայսոցիկ վերայ յաւելցուք եւ զքո հաշիւ որ առ Տպագրապետն [56], ահա գրեաթէ սպառի գումարն հազար ֆրանգաց. եւ զի՞նչ շահ մնայ առ ժամս ի ձեռին. բայց միայն ծանօթութիւնքն զոր ետուր մեզ զտեղւոյն, եւ սակաւ ինչ Յիշատակարանքն. եթէ ոչ յաջողեսցի առաքումն մերայոյ անդր եւ ոչ ընդօրինակեսցին զգուշեաւ ա՛յլ յիշատակարանք, ոչ միայն տուժեցայց ես, այլ եւ ծանակ եղէց եւ մեղադրելի, զի յիմ շնորհս յորդորեցաւ Ժողովս առնել զայս փորձ։ Խոստանայի իմովսանն առ Սէրդ սատարել մնացորդաւ գումարին, բայց յաւէտ ի ստացուած ձեռագրոց կամ հնութեանց ինչ։ Արդ յայս վիճակի գոլով իրացն եւ ապագայն անստոյգ, մի՛ կարի առատաձեռն լիցիս ի բաշխ ընծայիցն, զի փոխարէնք լինելոց էին այնոքիկ պիտանեացն մեզ, եւ ոչ լոկ ի նշանակ մարդասիրութեան նոցա. ընդ չափու սերմանց մերոց պահանջելի է եւ հունձն։ Արկ ի կշիռ ըստ արդարադատ իմաստութեանդ եւ արա այնպէս։ Բայց վասն քո հաշուիդ եւ տպագրապետին, ինձ թուի թէ շնորհելի է քեզ զգին գրենոյն մերոյ, այլ զծախս կազմին հատուսցես, իմա՛ զգրոցն զոր դու յանձնեալ էիր, եւ կազմեցան ի Միլան. եւ եթէ յաջողեսցի առաքումն մերայոյ ի Նախիջեւան, յայնժամ ի վարձուց նորին դիւրեսցին եւ քո ծախք ճանապարհի. բայց այս իմ խորհրդածութիւն է, եւ կարեմ յայնժամ առաջարկել։

Յանձնեցի առ տպագրապետ զ100 կաղանդչեայս եւ զայլ երիս մատենիկսն պատ­րաստել վասն քո եւ ընդ Օտեսսա առաքել քեզ։

Յակն արկի վեր ի վերոյ զՅիշատակարանսն, ըստ գրելոցդ վասն այլոցն՝ յորժամ ընդօրինակիցի ամենայնն՝ ճոխասցի պատմութիւն կամ ծանօթութիւն գաղթականի Ղրիմեան Հայոց. այլ ես վրէպ գտայ ի յուսոյ Կիլիկեան ծանօթութեանց։ Յանձնեալ էի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր զպատճէն յիշատակարանի Օտապաշեան աւետա­րա­նին, առ ի բաղդատել զբնաւն, եթէ չիցէ մարթ գնել զգիրսն, զորմէ չգրեցեր ինչ, բայց միայն զանուն դղեկին Կատենայ։

Յամենայն նշանակելոցդ ցանկալի է ինձ պատկեր Սինանայ [57] որ ի Կամենից, եթէ կարիցես գրել առ ծանօթ քո անդր եւ տալ լուսագրել (թէ չէ հնար գունագրել) զայնր ծախս հատուցից ես։

Ողջ լեր ամենայն բարութեամբ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1346.

* Հ. Բարսեղ Վրդ. Սարգիսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 30 յունիս 1884

Պատուական եւ Սիրելի Հ. Բարսեղ,

Լուայ հաճութեամբ զի յաջողութեամբ անցեալ ես ընդ քննութիւն ուսմանդ եւ պսակեալ արժանապէս. մաղթեմ զկատարեալ գիտութիւն, որ ոչ հպարտացուցանէ, այլ սիրով շինէ եւ ի վարդապետելն։ Համարիմ թէ արդ ունիցիս պարապ՝ սակաւիկ մի եւ զերկրաւս յածելոյ թեթեւակի, եւ գիտութեամբ Մեծաւորի՝ տեղեկանալ ի դեսպանատան Ռուսաց՝ թէ գտանի եւ ո՛ւր ի քաղաքիդ՝ անձն՝ առ որ ուղղեալ է ծրարեալս ի սմա գիր, եւ տանել եւ յանձնել. կամ թէ յանձն առնուցուն պաշտօնեայք դեսպանատանն՝ հասուցանել առ նա, շնորհակալ լեր, որպէս եւ ես քեզ։

Գտցես թերեւս պարապ մի անգամ եւս յայց ելանելոյ ի դիւանս Վատիկանու, որք մինչ կարծէաք թէ բացան մեզ, կարծին եւս առաւել պնդափակք։ Թերեւս ոչ կարի շատ աշխատութեամբ ինքնին իսկ կարասցես ընդօրինակել զայն հինգ կամ վեց թղթեանն՝ զորոց ցուցակ առաքեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օքսենտ, եւ ի հանդիպելն դժուարընթերց բառի՝ ցուցանել առ բարեմոյն ոք ընդօրինակիչ՝ ի դիւանատանն, եւ ստուգել. կամ անձամբ գտանել զոք անդր յանձնառու ընդօրինակութեան եւ հատուցանել զվարձսն, եւ նշանակել ի հաշիւ վանացս կամ իմ իսկ, եւ առաքեցից յորժամ ծանուսցես թէ ընդօրինակեցան։ Իսկ եթէ դարձեալ ոչ յաջողիցի, համարեցայց թէ բարեբաղդից քան զիս մնան դոքա, եւ մնայցեն որչափ Տեառն կամք իցեն։

Ողջունիւ սիրոյ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գործակալ մեր, մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Եթէ Ստրոկոնոֆ [58] չիցէ ի Հռովմ, եւ չկամիցին դեսպանաւորքն հասուցանել նմա, դարձո՛ առ իս զծրարն։

Ողջունիկ մի առ սպասաւորն Րինալտի ։

1347.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 12 յուլ[իս] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Մի ըստ միոջէ ընկալայ զգրեալսդ ի 23 յունիսի եւ ի 5 ամսեանս յուլիսի. յետ այնր եւ զլուսատիպ պատկերս սքանչելագործ Տիրամօրն Կամենիցայ, այլովք հանդերձ, զորոց գրեալ ինչ ոչ էիր. եւ են ի նոսին յորոց վերայ չէ գրեալ զինչ իցեն. որպէս, փոքրագոյնն քան զբնաւս, վարկապարազի շէնք մի, թերեւս մատուռն կամ տնակ. - ափսէաձեւ մի յորոյ մէջն Ադամ եւ Եւա եւ օձն խաբեբայ. - երկու շղթայակախ եւ արձանագրեալ քանդակեալ պատկերք. եւ թելագիծ մահարձան նոր ՌՃԿԶ [1717] թուականաւ։ Այսոցիկ ամենեցուն չեն նշանակեալ զինչն եւ ուստն. շղթայակախքն յայտնին Կամենիցայ եկեղեցւոյն լինել, այլ որպիսի՞ ինչ ընդ երկբայութեամբ մնայ. - մահարձանն մատիտագիծ ո՞ւր է. թէ եւ չէ պիտանի ինչ վասն նորութեանն. եւ ոչ կամիմ վասն այդպիսի նորութեանց աշխատ առնել կամ լինել ի նմանահանութիւն։ - Սինանի պարգեւագիրն լաւ է, բայց պակասէ վաւերականն, այսինքն ստորագրութիւնն, եւ առանց այնր չմարթի բնագիր համարիլ, այլ օրինակ մի։ Կարծեմ թէ կայր եւ առ մեզ այդպիսի գրուած մի հին, այլ ոչ յիշեմ Կամենիցա՞յ եթէ միոյ յեկեղեցեաց Կաֆայի իցէ։ - Գիտնականք տեղւոյն զի՞նչ ընթեռնուն զբոլորեալն ի շրջանակի գլխոյ Տիրամօրն Կամենիցայ, զի ոչ է հայերէն. ի ստորին շրջանակին նշմարին հետք տառից, որ հայերէն թուին, այլ ստուերամածք մնան։ - Յորժամ տացես լուսագրել զկենդանագիր Սինանայ ՝ գրեա առ բարեկամ քո, զի նշանակեսցէ եւ զգոյնս հանդերձիցն եւ զգլխանոցին, թէ ունիցի։

Ոչ յիշեմ գրեցի նախընթացիւս զի խնդրեսցես յ Եպիփանէ զՅիշատակարան փոքրիկ Սաղմոսին որ կայ առ նմա. գուցէ եւ զՍաղմոսն իսկ առաքեսցէ քեզ։

Լոյս Պարոնին [59] նահատակութիւն ծանօթ է, որպէս եւ ողբական քերդուած Վրթանիսի եպիսկոպոսի [60]. այլ Սահակդ նահատակ անծանօթ է ինձ. իցէ՞ նշանակեալ ամսաթիւ նահատակութեանն. իսկ Անտոնի եւ Աստուածատրոյ նահատակութիւնք՝ ակն ունիմ թէ գտցին ի Յայսմաւուրս Ն[որ] Նախիջեւան ի։

Ի կարգի Ճաշոցից Ն[որ] Նախիջեւան ի նշանակեալ ես զմին գրեալ ի ՁՄԴ թուի ի Խըշլաւ. անծանօթ է ինձ տեղիդ. եթէ ի Ղրիմ է եւ ծանօթ քեզ, մնայցէ առ յապայն. իսկ եթէ ոչ է ի Ղրիմ եւ անծանօթ եւ քեզ, ջանա այժմէն ի ձեռն միոյ ի ծանօթիցդ կամ Եպիփանու ՝ տալ ընդօրինակել։

Ծանո՛ ինձ եւ զայս, թէ զսակաւ յիշատակարանսն զոր ընդօրինակեալ ես՝ անթերի՞ օրինակեալ ես (բաց ի փառատրութեանցն) եթէ ընդոստ կամ զեղչելով ուրեք ուրեք. զի եթէ անընդհատ օրինակեալ ես՝ անցուցանեմ ես ի կարգ իմ հաւաքածոյիս, ապա թէ ոչ՝ մնան առ յապա կատարեալ ընդօրինակութեան։

Յետ վաղուին տարեդարձ է հրդեհի վանացս [61], որոյ նշանք ծածկին օր ըստ օրէ, եւ վասն որոյ յամեսցեն նորընծայք ի գեղջ աւուրս ինչ եւս, զի ցամաքեսցի բռած սենեկաց նոցին։

Ողջ լեր, պաշտպանեալ ի միջի պատկերաց Տիրամօր Կամենիցայ եւ Սուրղաթայ, եւ մի՛ մոռանար հետախուզել զտեղի Գամճակ վանաց։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Գտանի՞ արդեօք առ քեզ կամ առ քոյինս 196 թիւ Մեղու [62] օրագրի 1881 տարւոյ, եւ կարիցե՞ս առաքել ինձ։

1348.

* Հ. Բարսեղ Վրդ. Սարգիսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 22 յուլիս 1884

Պատուական եւ Սիրելի Հ. Բարսեղ,

Նախ կրկնեմ զխնդակցութիւն իմ ընդ յաջողակ ելս ուսումնական քննութեանց, որովք գնաս եւ գնասցես զօրութենէ ի զօրութիւն։

Ծանեայ եւ զգրեալսդ վասն խնդրոյ ընդօրինակութեանց. որ խորհրդաւոր իմն եղեւ. մինչ փակ էին դրունքն՝ նշոյլ ինչ ծագէր. ի բանալ դրանցն՝ արգելաւ եւ այն. Տեսցուք արդ զ Չիգգոլինեայ [63] շնորհս, եւ գուցէ յետ ողջոյն տարւոյ միոյ յաջողեսցի ստանալ ինչ, թերեւս յետ աւարտման գործոյս որ արդ տպագրի։ Եթէ գոյր ոք ի մէնջ հմուտ ընթերցման ընդօրինակելեացն, կամ վարձեալ ընդօրինակող վստահ եւ անկասկածելի ի դիւանին, ամենայն իրաւամբք, կարծեմ, մարթ էր պահանջել ի Բալմիերեայ [64] զխնդրելիսս, եւ չկարէր հակառակել, զի Սրբազանն՝ ամենեցուն եբաց զդրունս. իսկ եթէ գաղտնի ինչ ընդդիմակ գոյ մեզ՝ զայն չգիտեմ։

Շնորհ ունիմ եւ վասն ծանօթութեանց Հ[օր] Լիճիեցայ (եթէ այսպէս լսի անուն նորա). թէ եւ թերակատարք. յիշեալ էր եւ յառաջնում նուագի զ Bullaire, առանց անուան հեղինակի. ես յաւելի թէ կարծեմ Րիփոլ ն [65] իցէ, յորմէ քաղեալ եմ եւ յայսմ նուագի եւս ոչ յիշի ի դմանէ անուն նորին. բարձումն կամ դադարումն Հայկական գաւառին՝ ոչ առ Նատըր Շահիւ, այլ բազում եւս ամօք յետոյ երեւի եղեալ. առ Նատըրիւ դրդուեալ եւ ցրուեալ եւ տեղափոխեալ են յոլովի դիմեալ ի Զմիւռնիա, եւ անդ կացեալ տակաւին միաբանօրէն, յորոց մի եւ ազգային մերոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յակովբայ, Հ[այր] Թոմաս Իսավերտենց [66] ։ Թերեւս ի խրձի անդ Յիշատակարանաց՝ զոր եդեալ է առաջի քո, եւ յորում տեսեալ ես թուղթ 1754 թուականաւ, գտցին նորագոյնք եւս, որպէս եւ հնագոյնք։

Առաքեսցի ընդ հուպ նորատիպ ցանկ գրոց ըստ խնդրոյ Վատիկանեան գրապետի։ Եւ դու ողջ լեր ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Օքսենտ ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1349.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 30 յուլիս 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Ի թղթոյդ որ յ՚19 ամսոյս՝ իմացայ զինչութիւն պատկերաց եկեղեցւոյն Կամենիցի։ - Զ Սինանին կենդանագիր յանձնեալ ես իւղաներկ նկարել. - չլինիցի՞ ծանրագին։ Ինձ շատ էր՝ թէ կարէր ոք ջրաներկ գունովք ( aquarella [67] ) չափաւոր ինչ մեծութեամբ նմանագրել։

Խնդրեալն Կիւրեղ Վարդապետի Սրապեանց է տետրակ մի 16 էջ, եւ աւարտի ի կատարած 16որդ իջին Ամէնիւ, եւ յետոյ չիք այլ թուղթ, բայց կողքն. վասն որոյ մարթ էր կարծել թէ գոյր եւ այլ ինչ յետ այնր, թէ եւ ոչ թուի հաւանական։ Չիք Յիշատակարան՝ որպէս մեք իմանամք սովորաբար Յիշատակարան ասելով. իսկ ճակատն է «Տետրակ համառօտ անուանեալ Դուռն ողորմութեան. յորում ցուցանի նախ հրովարտակն գթութեան Ամենաբարեպաշտ եւ Մեծ Կայսերուհի ինքնակալ թագուհւոյն ԵԿԱՏԱՐՆԻԷԻ երկրորդի. սակս Գրիգորուպօլ նոր քաղաքին Հայոց, ձեռամբ բարձր սրբազնութեան Տեառն Յովսեփայ աստուածարեալ Արհի եպիսկոպոսին օծմամբ հիմնարկեցման. եւ երկրորդ՝ հիասքանչ հանդէսն հիմնարկութեան նոյն Գրիգորուպօլ քաղաքին Հայոց. զկնի որոյ եւ զհրաշալի ատենաբանութիւնն ի նոյն հանդիսի նորին բարձր Սրբազնութեանն՝ յատուկ ունիմք տպել. - տպեալ ի զուարճութիւն սրտի մերս Հայկազնէից, յամի Տեառն 1792, նոյեմբերի 20։ - Ի Սուրբ Խաչ վանքն որ ի Նորն Նախիջեւան»։

Այս է ճակատն. ի տետրին չիք զհրաշալի ատենաբանութիւնն. այլ ի կարգի պատմութեանն յէջ 10՝ ի փակագծի ասէ. (եւ զայս քարոզ՝ ունիս Տերամբ տեսանել յայլում նուագի տպեալ)։

Եթէ կամք խնդրողին է զբովանդակն տետրակն օրինակել, ծանո յայտնապէս. տաց ընդօրինակել եւ նա փոխարէն ընդօրինակեսցէ (եթէ կարէ հաւատարմապէս) յիւրոց Ձեռագրաց յիշատակարանս, եւ զվկայաբանութիւն Սահակայ։

Զատ ի Ձեռագրաց՝ հանդիպեցա՞ր արդեօք հին հայերէն տպագրեալ գրոց, անճոռնի տառիւք, որք աւելի պատուական են իբրեւ սակաւագիւտք) քան զոմանս Ձեռագիրս. եւ թէ գտցես ինչ այդպիսի՝ պինդ կալ եւ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Գիտիցե՞ս արդեօք որպիսի ինչ մատեան է նոր հրատարակեալ յ Օտեսսա. Mourier. . . Guide au Caucase [68] ?

Ի հնութիւնս Ն[որ] Նախիջեւանեցեաց գոյի՞ն եւ դրամք Հայկականք։

1350.

* Հ. Բարսեղ Վրդ. Սարգիսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 31 յուլ[իս] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Բարսեղ,

Եօթնեկաւ եւ աւելի յառաջ գրեցի քեզ եւ յանձնեցի զթուղթ իմ առ Վեհ. յուսամ թէ ընկալար։ Մոռացայ հարցանել թէ ո՞րպէս հասուցեր ի ձեռս Սդրակոնով ի [69] զաւանդն իմ, ուղղակի՞ թէ յայլոյ ձեռս. եւ թէ ասա՞ց ինչ ընդունողն։ Ծանուսցես զայս յառաջնում պատեհի գրութեանդ այսր առ իս կամ առ այլ ոք. եւ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1351.

* Գ [ էորգ ] Ապտուլլահ [ եանին ] - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 31 յուլ[իս] 1884

Ազնիւ Պարոն,

Յուսամ գտար առիթ մատուցանելու առ սրբազան Պատրիարքն եւ անուանեալ Կաթողիկոս [70] ՝ ամսով յառաջ գրած թուղթս. յուսայի խոստացեալ Յիշատակարանաց միւս մասերն ալ ընդունիլ, եւ սպասեմ։

Անցեալ տարի ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի գումար մի խաւրեր էիր, անուամբք նուիրատուաց վասն տպագրութեան գրոցս. այդ անունները՝ եթէ չես յիշեր՝ ես կը յիշեցընեմ, եւ խնդրեմ որ ընդունելով ի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Վահանայ այնչափ օրինակ՝ արդէն քեզի ծանօթ Լամբրունեան աւետարանի պատկերին, մէկ մէկ հատ տաս նոյն նուիրատու Պարոնայց, այս աշխատութիւնս ալ յանձն առնըլով, իբրեւ պարզ յիշատակ անմոռացութեանս, եւ ողջ լեր։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Եսայեան Յովհաննէս

Եսայեան Թովմաս

Գ. Ապտուլլահ

Ոմն (Ս) ?

Շաշեան Պետրոս

Գալըստեան Հիւտավէրտի

Երամեան Միքայէլ

Մուրատեան Մկրտիչ

Երամեան Յարութիւն

Տիւզ Անտոն

Ճէպէճի Յարութիւն

Հոգոցեան Վիջէն

Պահատուրեան Մ.

Պօյաճեան Սեդրակ

Տահէր Ֆերճուլլահ

1352.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 18 Սեպ [ տեմբեր ] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Երկոցուն թղթոցդ որ յ՚7 եւ յ՚30 Օգոստ[ոսի] տաց պատասխանի. այլ լուայ զի կանխեալ քան զիս Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սամուէլի առաքեալ է քեզ զցուցակ եւ զգին գրենոյն խնդրելոյ ի քէն եւ կազմելոյ. նոյն ծանոյց, զի պատրաստ են եւ նորոգ խնդրեալքն առ ի քէն, այլ զի ի պատճառս մաղձախտին դադարեցին նաւագնացութիւնք եւ ընդ ցամաք շոգեկառօք առաքել՝ ծանրածախ լիցի, վասն այն պահէ զարկղն. այլ եթէ յանձն առցես դու զոր եւ է ծախս ճանապարհի՝ առաքեսցէ երկաթուղեաւ։ Mourier ի [71] մատեանն յոյժ մեծազանգուած է գնով եւ դժուարաւ մտցէ ընդ դրունս մեր, բայց եթէ ընծայեսցեն տպագրողքն. այլ ես կարծէի թէ եւ համառօտ եւ փոքրիկ ինչ հրատարակեալ է իբրեւ guida Կովկասու, եւ զայն դիւրին էր ստանալ. քննեա թէ իցէ՞ եւ այս։

Ընկալեալ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոսէ 20 ֆր[անգ] ետու ցՀ[այր] Տպագրապետ [72] ։ Եղեն այս, բանք վասն Ընդհանրական Ժողովոյ, եւ ծանուսցի ի ժամու. մեր իղձ մեծ է հրաւիրել եւ ձգել միանգամ այսր եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Դիոնեսիոս, զոր եթէ եւ դու կարասցես շարժել՝ գործ մի մեծ կամ կրկին արասցես։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1353.

Գրիգոր Խալաթեանին [73]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 22 Սեպտ[եմբեր] 1884

Ազնիւ Պարոն,

Նախ ողջունեմ յարգանօք զպատուական Բարեկամ մեր եւ Բա ­ նասէր Տէր Էմին [74], որոյ՝ նորէն խաւրեցինք այս օրերս այս տարուան « Բազմավիպի» երկու առաջին պրակները. երրորդն մամլոյ տակ է։

Իսկ Ձեր հարցմանց պատասխանեմ. ունիմք ցուցակ Ձեռագրաց մերոց, ըստ մեր բաւականին, այլ ոչ մանրամասն նկարագրութիւն իւրաքանչիւր Ձեռագրի, որոյ եւ շատերն չարժեն։ - Իսկ թիւ նոցա, ընդ մեծ եւ ընդ փոքր, հին եւ նորագոյն՝ կ՚ըլլայ մօտ 1500։

Կանոնագիրք ալ ունիմք, իբր 12, այլ ոչ հնագիր, բայց մին միայն, որոյ ցանկն խաւրեմ գրեալ է ի թուին ՉԼԴ (1285)։ Վիեննա ­ կան † [հանգուցեալ] Հ[այր] Յովսէփն Գաթըրճեան շատ աշխատած է ի քննութիւն կանոնագրաց եւ պատրաստած է կարեւոր գործ մի, եւ կարծեմ թէ տպագրի եւս [75] ։

Դուք ալ ծանուցէք ինձ, թէ Լազարեան Ճեմարան ում գտուած հին Աւետարանն գրեալ յամի 887, ունի՞ պատկերս եւ խորանս եւ զարդս ի լուսանցս. եւ ո՞րքան է մեծութիւնն։

Ողջ լեր.

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1354.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 2 Հոկտ[եմբեր] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Այսպէ՜ս մերձեցար առ մեզ եւ հեռացար վերստին. եւ կարծեմ զայս նուագ անահ եւ անվնաս անցեր ընդ Սեաւ ալիսն, եւ ամփոփեցար ի հայրենիս, յուսով հոգեւոր բարեաց, զոր եւ մեք մաղթեմք սրտագին. եւ ակն ունիմ թէ յաջողագոյն եւս լիցի դարձդ, երբ եւ Տէր ցուցցէ։

Ոչ գիտեմ որպիսի՞ ինչ է եկեղեցի Ս. Լուսաւորչի մերձ յ Արդուին. ո՞րչափ է սահմանի մերձաւորութեան. հարկ էր նշանակել զմօտագոյն գիւղն ի հնութիւնդ յայդ։ Մի՞ արդեօք Պարխալ կոչեցեալ տեղին իցէ, հրաշակերտ իմն եկեղեցի, զորմէ գրէ Հ[այր] Ինճիճեան ի Նոր Հայաստանի [76], առանց անուանելոյ զանուն Լուսաւորչի կամ զայլ սրբոյ։ - Մերձագոյն յ Արդուին նշանակեալ եմ գեօղ մի Օպիզա կամ Օպիզոյ, ուր ասի լինել մեծի եւ հին եկեղեցւոյ. գուցէ սա իցէ խնդրեալդ. այլ աւելի ինչ ոչ գիտեմ, եւ ի քէն մնամ տեղեկանալ։

Զ Կարապետի մանկան նահատակի, որպէս եւ կարծեսդ ունիմ զվկայաբանութիւն. այլ ոչ ներեմ Տրապիզոնեցեաց՝ եթէ եւ ոչ ի միում Յայսմաւուրաց նոցին գտցի վկայաբանութիւն Խտիր Օղլուի ։

Լուեալ էր եւ իմ զի † [հանգուցեալ] եպիսկոպոսն Կիւրեղեան [77] գրեալ է ոճով զպատմութիւն Տրապիզոնի, եւ փափագէի տեսանել, յուսամ թէ ոչ իսպառ կորուսեալ այլ թերեւս թաքուցեալ, փոխանակ թաքուցանելոյ զերկհատորեանն զոր գտեալ է քո։ Տէր տացէ շնորհս կենդանեաց եւ հանգիստ ննջեցելոց. եւ քեզ կատարեալ առողջութիւն, եւ ողջոյն առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս ։

Գերապ[այծառ] Տէրս ի գեղջ կայ յերկուց եօթնեկաց հետէ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ոչ է վայել Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Արիստակեայ այդչափ յերկար ըմբռնիլ ի տենդէ. ընթերցցի (ողջունիւս) զսկիզբն անուանն, իսկ զվերջն մի՛ ստակ այլ յստակ իմասցի, որպէս զձայն իւր՝ որում կարօտիմ։

1355.

* Հ. Բարսեղ Վրդ. Սարգիսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 2 Հոկտ[եմբեր] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Բարսեղ,

Ընկալայ երեկ ի Պ[ատուական] Հ[այր] Յովսեփայ զպիտակդ որ զգրուածոյ Հ[օր] Բիտուի, եւ ի վերայ հասի զի չէ այն տպագրեալ. այլ թուի թէ Լեհացի ոմն ընդօրինակեալ է զձեռագիրն ի վանս անդ Ս. Սեղբեստրոսի՝ Թէադինեանց [78], եւ հրատարակեալ. արժան էր եւ մեզ ունել զօրինակ բնագրին, որպէս եւ զպատճէն թղթոյ նորա առ քարոզիչն Հայ, յամի 1681, ըստ քում գրութեան։ - Զխորագիր գրոց Հ[օր] Vezzosi [79] նշանակես, այլ ոչ զամ տպագրութեան գրոցն. զոր՝ խնդրեմ պատեհիւ ծանուսցես, եւ թէ քանի՞ հատորք են. եթէ դիւրին իցէ տեղեկանալն։

Ի սկիզբն թղթոյդ ասես զքաղաքդ յաւիտենական եւ ըստ նմին նաեւ զգործս քաղաքիդ. այլ ո՞չ յիշես, զի մեք անցաւորք եմք, եւ ես անցաւորագոյն եւս։ Եւ ահա ամ մի գլորեցաւ, եւ մեք ոչ ինչ կալաք ի ցանկացեալ դիւանաց Վատիկանի, բայց զանպիտան պատճէնս ինչ. անպիտան ասեմ, զի արդէն ի վաղուց ունէի. եւ ահա մերձ յաւարտ ժամանէ տպագրութիւն գործոյս՝ յոր յեռուլ կամէի զոմանս ի հնգից կամ վեցից յատկաբար նշանակելոցս։ - Տեսանեմ զի այլք հրատարակեն զ Regesti պապական կոնդակաց, որպէս եւ սակաւուք յառաջ Pressuti [80] ոմն այդր տպագրեալ է զ՚Ա հատոր ցուցակի թղթոց Ոնորիոսի Գ, ի Befani տպարանի. անշուշտ ի Հաւատասփիւռն կամ յայլում գրատան կարես գտանել զայս հատոր, եւ մի առ մի քննել զցանկն՝ նշանակել թէ գուցեն թուղթք առ Հայս կամ ի Հայոց, որպէս հարկ է թէ իցեն Լեւոնի առ Ոնորիոս եւ սորա առ նա, զորոյ պատճէն խնդրեալ էի. գուցէ եւ գտցես ի մատենին, եւ թէ անթերի տպագրեալ իցէ՝ գաղափարես։ - Ծանո՛ եւս թէ քանո՞յ վաճառիցի հատորդ. նոյնպէս եթէ անդ ի Հռոմ տպագրեալ իցէ Grandian ( sic ) [81] (փռանկ աշակերտ Ecole de Rome ), զ Regesti Բենեդիկտի ԺԱ [82] ։

Խնդիր մի եւս կայ մեր կարեւոր. փորձեսցուք թէ մա՞րթ իցէ յաջողել այդր. վասն գործոյս որ տպագրի՝ պիտի եւ տեղացոյց տախտակ մի, Կիլիկիոյ. Քիբերդ առաքեաց ինձ զիւր գծած քարտ ընդարձակ 1/400, 000 մեծութեամբ, զոր կամիմք փոխել ի Հայ, սուղ ինչ յաւելուածով հարաւային արեւելեան մասին, այսինքն է սահմանաց Անտիոքայ։ Արդ լսեմք զի ի Հռովմ հաստատեալ է, ի հերուն Stabilimento Cartografico [83], ուր յօրինեն եւ տպագրեն աշխարհացոյցս. քննելի է թէ, նախ յո՞ր նիւթ փորագրեն, ի քա՞ր թէ պղինձ, եւն. բ) թէ առնո՞ւն յանձն վիմագրել մաքուր զտախտակ զոր կամիմք հայերէն տառիւք, զորոց ձեւ տպագրեալ աստ ի Վենետիկ ՝ առաքեսցուք։ Մեծութիւն քարտիս լինիցի ընդ երկայնն (յարեւմտից յարեւելս) 1 եւ 30՚ մեդր, այսինքն մի մեդր եւ 30 հարիւրորդամեդր. բարձրութիւն (ի Հ[իւսի]ս ընդ Հարաւ) կիսով չափ երկայնութեանն, որ է իբր 0, 65 հարիւրորդաչափ։ գ) Վեր ի վերոյ իմն հաշուով, որքանո՞յ կարծեն կամ կարեն ի գլուխ հանել զայսպիսի տախտակ։ - Եթէ հաւանութեան ցոյցս տացեն եւ ընդունելի պայման, կարեմ առաքել զ Քիբերդեան տախտակն՝ ի ցոյց, եւ թէ յաջողի՝ ի գաղափար եւ ի գործ։ - դ) հարցումն լիցի, թէ յո՞րքան ժամանակի համարիցին գլխաւորել զգործն։ - Եթէ գուցէ յոյս կամ յօժարութիւն արուեստաւորացդ՝ յայս գործ, հարկ է նոցա նախ գծագրել զտախտակն՝ գեղեցկագոյն քան զբնագիրն զամենայն՝ բաց յանուանց. այսինքն, գծել զլերինս, զգետս, զլիճս, զսահմանս, զծով, զնշանս քաղաքաց, գիւղից, բերդից, եւն. եւն. եւն., որպէս եւ է ի քարտին Քիբերդի, եւ տպագրեալ առաքել մեզ քանի մի օրինակս, յետս ընդ նոսին դարձուցանելով զ Քիբերդեան բնագիրն (զգոյշ պահելով զայն, զի ի նուրբ թղթի գծեալ է). եւ առեալ մեր զնոցա փորագծածն՝ նշանակեսցուք թիւս առ մէն մի շինատեղի եւ բնատեղի (գետ, լեառն, եւն. ), եւ ի վերայ միոյ օրինակի գրեսցուք իսկ զանուանսն հայերէն. եւ զնոյն անուանս ըստ իւրաքանչիւր թուոց՝ զոր ի փորագծեալ քարտին դիցուք (եւ կամ նոքա յառաջագոյն անդ դիցեն) տպագրեալ աստ առանձինն՝ առաքեսցուք, զի ըստ այնմ փորագրեսցեն կամ վիմագրեսցեն։ - Թերեւս երկար կամ դժուարին թուիցի գործս, այլ եթէ յիտալական քաղաքի ուրեք հարկ իցէ կատարել զայս՝ յարմարագոյն թուի Հռոմ, զի եւ անդ միայն ասի այդպիսի արուեստանոց հաստատեալ։ Անդ է եւ աթոռ կամ ժողով իտալական Աշխարհագրական Ընկերութեան [84], յորմէ մարթ է տեղեկանալ զկարեւորն։ Եթէ խրթնութիւն ինչ իցէ ի բանս իմ կամ տարակոյս՝ մեկնաբանեսցէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աւքսենտ, զոր ողջունեմ առատապէս. ողջունիկ մի եւս առ սպասաւորդ Յովհան տալով, մաղթեմ քեզ յաջողութիւն յառաջիկայ ուսմանդ եւ ի քննութեան, մնալով

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1356.

* Հ. Բարսեղ Վրդ. Սարգիսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 27 Հոկտ[եմբեր] 1884

Պատուական եւ Սիրելի Հ. Բարսեղ,

Պատեհ առիթ համարեալ առաքեմ զ Կիլիկեան աշխարհացոյցն՝ զորմէ գրեցի աւուրբք յառաջ, եւ զոր կարես ցուցանել նոցա ընդ որս անկ է խօսել։ Կարմիր մատիւ գծեալ եմ զբովանդակ միջոցն՝ զոր պիտոյ է փորագրել, յաջմէդ գտանես զգիծն ուղղահայեաց կամ միջօրէական, եւ ի գագաթանէ նորա ձգեալ զհորիզոնականն կամ զլայնութեան մինչեւ իսպառ, այսինքն ցաւարտ ձախակողմեան թղթոյն (զի երկու կոտորք կամ թուղթք են։ Մեծ մասն մի ձախակողմեան որ է արեւմտակողմն՝ արտաքոյ գոլով Կիլիկիոյ ՝ դատարկ մնալոց է ի փորագրելի քարտին. այլ փոխանակ այնր՝ պարտ է յաւելուլ զբովանդակ հարաւակողմն մինչեւ յ Անտիոք, ի միջի փակելով զսա. մեծ մասն եւս այսր հարաւակողման՝ Ծով է, եւ չիք աշխատելի յայնմ. միայն կողմանք Անտիոքայ յօրինելի են. թերեւս հրատարակեսցէ Քիբերդ ընդ հուպ եւ զայն մասն, հաւասար մեծութեամբ, որ է 1/400, 000 բնական մեծութեան երկրին. ինձ շատ էր եւ 1/500, 000 մասն, այսինքն հնգիւ մասամբ փոքրագոյն քան զոր առաքեմս. այլ ո՛ր եւ դիւրին իցէ արուեստաւորին՝ այն լիցի։

Ի չյաջողել գործոյն այդր ի Հռովմ, հարկ է յետս առ իս դարձուցանել զոր առաքեմս արդ, յանձնարարութեամբ ի թղթատունն, ( raccomandata ) [85] զի յապահովի հասցէ։

Ողջունեա եւ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1357.

* Հ. Բարսեղ Վրդ. Սարգիսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 30 Հոկտ[եմբեր] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Բարսեղ,

Քանզի աւուրբք յառաջ առաքեալ էի զծրարն Քիբերդեան ի ձեռն Միսճեան Վարդապետին [86], լցցէ այն զմասն մի պատասխանւոյ հարցմանց կամ պայմանաց արուեստաւորին գերմանացւոյ։ Առ միւս եւս հարցումն վասն թուոյ տպագրելեաց քարտից՝ ասա հազար, եւ ինքն ասասցէ զգինս երկուց եւս տեսակաց գործոյն, զգծագրելոյն եւ զստուերագրելոյ, եւ մեք ընտրեսցուք։ - Յիշեցուցանեմ դարձեալ, զի ձախակողմեան անկեան քարտին վերին մասն՝ արտաքոյ մնայ Կիլիկիոյ, եւ չէ հարկ գծագրել զայն մասն, այլ դատարկ թողուլ, եւ գրել ի տեղւոջն մեծատառ զանուն քարտին, զչափ, զտեղի տպագրութեան։ - Ասասցէ դարձեալ, զի՞նչ կամիցի եթէ գնեսցուք զվէմսն կամ զվէմն գծագրեալ ի նմանէ. եւ զի՞նչ եթէ թողցուք նմա, եւ զտպագրեալ քարտսն միայն ընկալցուք։

Շնորհ ունիմ եւ վասն դիւանական ծանօթութեանցդ. ի Pres[s]utti [87] մի միայն թուղթ կայ մեզ պիտանի (1217 յուլ. 25) եւ արդէն ունիմ ես զայն պատճէն. ուրեմն յայդմ Ա հատորի չիք ինչ մեզ կարեւոր. սպասեսցուք երկրորդին, յորում նշանակիցի անշուշտ (1219) թուղթն առ Լեւոն վասն խնամութեան դստեր նորա ընդ թագաւորին Ունգարաց։

Մաղթելով զշնորհս Ամենայն սրբոց եւ առանձինն զՊաշտպանիդ, նոյնպէս եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աւքսենտեայ, մնամ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1358.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 6 Նոյեմբ[եր] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս Վ[արդապետ],

Նախ զգիրդ ընկալայ որ ի 14 Հոկտ[եմբերի] եւ յերկրորդում աւուր զՊատկերն զոր յիշէիր. անշուշտ նոր ինչ է եւ ի Ռուսաստան արուեստակեալ, որպէս եւ է գեղեցիկ իմն է, եւ բարեխօս քեզ եւ ինձ։ - Ի նմին աւուր կարծեմ ընկալեալ է եւ Վեհ զբարձն յիշեալ. առ որ ծանուցի զոր ասեսդ վասն անպատասխանի մնալոյդ. եւ ասաց, զի ի գեղջ էի, եւ ի գեղջէ ոչ գրեմ թուղթ. թերեւս արդ գրեալ է կամ գրիցէ։

Յետ եօթնեկի եհաս եւ մանուկ մի յ Իւզիւրղեթ է [88] զորմէ եւ գրէիր, որ ոչ գիտէ զմեր ծանօթ լեզուս. եւ լայր եւ կամէր հեռագրել առ հայր իւր եւ դառնալ յետս. ծանուցեալ է եւս զի ոչ վասն վանաց եկեալ է, այլ վասն վարժելոյ յարտաքին վարժարանս մեր. այլ կայ արդ ի նորընծայարանի ընդ այլոց ութից եւս նորահասից, որք եօթնեկաւ կանխեցին քան զնա։ Բայց զարմանամ ընդ Կովկաս ՝ որ չեգիտ մեզ յարմարագոյն քան զտղայս այս անհայագէտ։

Հարցանես վասն Ընդհանրական Ժողովոյ եւ ժողովելեաց։ - անշուշտ ի սկիզբն կոյս գալոյ ամի հրապարակեսցի, եւ հրաւիրեսցին սահմանեալք կամ սահմանելիք. ի զուր է արդ խնդրել եւ քննել, զի ո՞ գիտէ որպիսի՞ փոփոխութիւնք լինին ցայն ժամանակ։

Ընկալայ եւ զգրքոյկն որ մնացեալ էր առ քեզ։

Արդ ժամ է լսել ի քէն զդարձ այդր Գ[երապատիւ] եպիսկոպոսի քաղաքիդ եւ զքո գործառնութիւն. յուսամ թէ ոչ միայն ծովատանջութիւնդ էանց, այլ եւ առաջին տկարութիւնդ, եւ առաւել եւս կազդուրեալ միշտ պիտանի եղիցիս՝ եթէ այդր եւ եթէ աստ։ Զի՞նչ գործիցէ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթենագինէս, զոր ողջունելով՝ մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Առաքեմ քեզ ոսկի մի զի գնեսցես զինչ եւ կամիս կամ կարես։

1359.

* Հ. Բարսեղ Վրդ. Սարգիսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 7 Նոյեմբ[եր] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Բարսեղ,

Առ փոքր փոքր յարդարին իրք կարեւորք եւ զգուշաւորք, վասն որոյ երկայնամտիլ պիտի եւ ստէպ բանակցիլ ընդ արուեստաւորին, մինչեւ գտցուք կռուան հաստատութեան, այսինքն հաւանութեան. եւ մինչեւ ոչ մերձեցեալ ի կէտն յայն՝ ոչ գրեմ ուղղակի առ նա, զի երկար եւ թերեւս պակաս լիցի բացատրութիւնն, զոր դիւրին է ինձ առնել հայերէն գրութեամբս առ թարգմանդ իմ յայսմ իրի. շատ է թէ կայան դորա չիցէ հեռի ի վանատանէ մերմէ եւ գտցես պարապ ժամ խօսելոյ ընդ նմա։ - Արդ ընթերցեալ զառաջարկութիւն նորա եւ առ Վեհս, նախ զայս ասաց ազդել նմա զի այնպիսի գինս առաջարկեսցէ զի մի՛ ստիպիցիմք դիմել առ այլս. գիտելով եւս զի ոչ է մեր ակնկալու շահու ի քարտէ այտի, առ նուազութեան բանասիրացս ազգայնոց, զիջցի եւ ինքն ըստ կարի եւ յուսով ապագայից եւս քարտից։

2) Որպէս եւ նախընթացիւս ծանուցի՝ ես իսկ պատշաճ համարէի փոքրացուցանել զտարածութիւն քարտին, եւ խիթայի զի ծանր թուիցի աշխատութիւն փոքրելոյն այլ ի բանից դորա իմանամ զի արուեստագէտ է, եւ կարէ նուազել եւ յաւելուլ։ Եւ ես զիջանիմ զի կիսով չափ փոքր լիցի քարտն, այսինքն փոխանակ 1/400, 000ի, լիցի 1/800, 000, եւ թէ չափ վիմին պահանջիցէ՝ զիջանիլ նաեւ մինչեւ ի միլիոնաչափն։ - Բայց որպէս զիարդ եւ իցէ։

3) Պարտ է նմա յաւելուլ կամ ի նոր հրատարակեալ Քիբերդեան քարտից կամ յառաջագունից՝ զմասն այն արեւելեան-հարաւային որ բովանդակիցէ զ Անտիոք. արուեստաւորի աշխարհագրի դիւրին է առնել զայս։

4) Գիտասցէ, զի որպէս եւ ինքն նշանակեալ է թէ բազում պարապք են ի քարտի անդ ( laguna կամ incognita ), ես առաւել եւս կամիմ աճեցուցանել զայդոսիկ այսինքն ի բաց թօթափելոց եմ ոչ սակաւ անուանս ի մէջերկրեայ կողմանց, զի անստոյգք են եւ սխալք, մանաւանդ զի իմ տեղագրութիւնս յաւէտ դիտէ զհին ժամանակս։ Բայց զծովեզերաց անուանսն կամիմ պահել, զի այն եզերք ի բազում ծովագրաց քննեալք եւ ստուգեալք են։

5) Եթէ պատշաճ համարիցի ի միլիոնաչափ փոքրել զքարտն, կամիմ յայնժամ յառաջել ի հարաւակողմն, մինչեւ հասցէ եւ բովանդակիցէ՝ գէթ զհիւսիսային եզերս Կիպրոս կղզւոյ. առ այս չիք շատ աշխատութիւն, զի հարաւակողմն այն զծով պարագրէ, ուր չիք գծելի, միայն արեւելեան ափունքն անձուկք լինին գծելիք եւ եզերքն այն Կիպրոս կղզւոյ ։ Այլ եթէ ընտրեսցի չափն 1/800, 000, աւելորդ է հպիլ ի Կիպրոս, զի յոյժ ընդարձակի միջոցն որ ընդ ափունս նորա եւ ընդ Կիլիկիոյ ։

Յառաջ քան զընդարձակ քարտ փոքուն Ասիոյ, զոր Ֆրիչդ [89] արդ ասէ ամսով յառաջ հրատարակեալ ի Քիբերդէ, եւ որոյ ձեռագիծ մասն է իմ առաքածն, (ընկալեալ ի հեղինակէն մարդասիրաբար) հրատարակեալ է նորա եւ այլ քարտ փոքրագոյն՝ իբր ամաւ միով յառաջ. իցէ անշուշտ եւ այդմ ծանօթ Ֆրիչ, եւ կարէ օգտիլ այնու. թերեւս եւ զչափն յարմարագոյն գտցէ։

Զայս ամենայն ի միտ առեալ՝ հաշուեսցի եւ առաջարկեսցէ վերստին զծախսն, միշտ հաշուեալ 1000 օրինակ. ուրոյն նշանակելով զգին վիմին կամ վիմացն, զի չկարեմ տակաւին որոշել՝ գնեսցո՞ւք թէ առ նա ինքն թողցուք զայնոսիկ։

Ողջոյն եւ ողջ լեր ընդ հովանեաւ Հրեշտակաց Պահապանաց։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ստուերագրեալ ( cofumato ) կամիմ զփորագրութիւն եւ ոչ գծաձեւ, առ չծանրանալոյ ծախուց ի վերայ մեր։

1360.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 9 Նոյեմբ[եր] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ Վ[արդապետ],

Փոքր միւս եւս վերացեալ զանցանէր զինեւ սաւառնասէր Սերովբէն [90], զորոյ հազիւ ժամանեցի ըմբռնել զծայր թեւոցն, եւ յանձնել նմա ի մթերից սրտի, զոր իմանաս եւ ժողովես ի քրովբէական գրկիդ. հողեղինաբար խոնարհելով ի կեանս առաջի Աստուծոյ, եւ հրեշտակաբար վարուք եւ ըղձիւք հոգիանալով, եւ հոգիացուցանելով զհօտն յանձնեալ ի խնամս քո։

Յետ նորոյ տարեմտին լիցի հրաւէր Ընդհանուր Ժողովոյ, եւ դու որչափ ի քեզ է՝ ջանասցիս եւ գործ մեծ կատարեսցես, եթէ կարիցես շարժել զմենաւորն Խարասու ի:

Ո՞ իցէ կամ էր, եւ յորո՞ւմ քաղաքի Ղրիմու ՝ Խաչուկեան [91] ոմն, որ տուեալ է յընծայ Լազարեան Ճեմարանի Աւետարան մի երկաթագիր, ոչ գիտեմ որքան ամօք յառաջ. չունիցի՞ միւս եւս վասն իմ կամ քո։

Յիշեա եւ զյառաջագոյն գրեալքս եւ յանձնեալս ի խոյզ եւ խնդիր գրուածոց եւ վկայաբանութեանց ինչ՝ ի Կաֆայ եւ ի սահմանսն գրելոց եւ կատարելոց, երբ եւ առիթ լիցի տեսանել նոր Յայսմաւուրս կամ այլ նմանիս։ Ահա առաքեմ ոսկի մի եւս ի դիւրութիւն հայթհայթանաց։

Հնաժողովն Օտեսսայի կատարեցա՞ւ, թէ կատարեսցի։

Ասա եւ զայս, գուցէ՞ ինչ արգել ի պետութենէդ՝ թէ կամիցի ոք աստուստ երթալ յ Անդրակովկաս, թէ ընդ Օտեսսա եւ թէ ընդ այլ ճանապարհ։

Ողջ լեր ողջունելով զանծանօթն երեսօք բարեկամ եւ զծանօթս եթէ գուցեն, եւ զմեծ ծովանկարիչն։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1361.

Գրիգոր Խալաթեանցին [92]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 11 Նոյեմբ[եր] 1884

Ազնիւ եւ Բանասէր Պարոն,

Շնորհակալութեամբ ընդունեցայ Ճեմարանիդ հին Աւետարանի ծանօթութիւնները։ Կար­ծեմ թէ գտուի տեղդ եւ հին Շարական մի, որոյ թուականը եւ Յիշատակարանը փափագիմ։

Ձեր ուզած Հայոց մատենագրութեան Ա հատորը կ՚ուղարկուի այսօր [93]. ես պարտական եմ Յարգելի բարեկամ Պ. Էմին ի՝ վասն գրոց Ագուլեցւոց լեզուին, ուստի իրեն վճարեցէք պարտքս, փոխանակ այն հատորին զոր կ՚ընդունիք։

Իսկ այս տարուան Ա եւ Բ պրակք « Բազմավիպի» խաւրուած են նախկին թղթիս մէջ յի­շեալ կամ ոչ յիշեալ օրը, քանի մի ամիս առաջ, եւ հասցէն ալ ուղիղ գրուած էր. Porte-rouge, Maison SoussRoff. չհասնելուն պատճառն այդ տեղաց թղթատանց կամ սուրհան­դակաց շփոթութիւն ինչ եղած պիտի ըլլայ եւ կամ այլ ինչ օրէնք՝ որ կը դժուարացընեն զերթեւեկ եւ զուղարկելիս այդ կողմերը, կամ այդ կողմերէն առ մեզ։ Ինչ որ է, այսօր նորէն կը խաւրեմք մի օրինակ այդ երկու Պրակաց, հանդերձ ողջունիւս առ նոյն արժանապատիւ տէր, եւ մնամ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1362.

* Հ. Բարսեղ Վրդ. Սարգիսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 12 Նոյեմբ[եր] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Բարսեղ,

Ոչ կամելով եւ ոչ փոքու իւիք խափան լինել պարապմանց եւ պատրաստութեան ի քննութիւն ուսմանց եւ գիտութեանց, ահա ուղղակի գրեմ առ աշխարհագիծն Ֆրիչ. եթէ ունիցի ինչ ասել տակաւին՝ ասասցէ. եւ մի՛ շառագունեսցիս, որպէս գրեսդ. զի աշխարհի օրէնք են սակ արկանել, եւ երբեմն ի չմիաբանիլն՝ ի բաց կալ. արուեստաւորին կամ վաճառողին հարկ է, յանձն առնուլ կանխաւ զ՚ի դերեւ ելանել առաջարկութեանն։ Իսկ եթէ հարկ ի վերայ կայցէ եւ առաջարկողի շառագունիլ, ո՞ւմ արդեօք անկագոյն իցէ այս, երիտասարդի՞ թէ ծերոյ։ Երբ հաւանեսցիս առ այս՝ ծանո՛ եւ տաց այլ առիթ պարկեշտ շառագունանաց. իսկ այժմ ընկալեալ զողջոյնս եւ զմաղթանս իմ, ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1363.

Հ. Սիմոն Վրդ. Անտոնեանին – Վիեննա [94]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 13 Նոյեմբ[եր] 1884

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Թուի ինձ թէ շատ մենացեալ ի սենեկիդ ի նրբագոյնս զբաղիս անզբաղօրէն. ներեա՝ զի փոքր մի շփոթեցից զքեզ՝ յանկարծուց երեւմամբս։

Բայց նախ խնդրեմ թարգման լինել մեծարանաց եւ խնդակցութեան իմ եւ եղբայ­րակցացս, եւ առանձինն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գարեգնի մերոյ, առ Արհիապատիւ Նորընծայ Աբբահայրդ եւ Արքեպիսկոպոս [95], խոնարհ ողջունիւ եւ համբուրիւ աջոյն, եւ առ համօրէն միաբան եղբարքդ։

Լուայ զի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Համազասպ Վարդապետ Ձեր [96] առաքեալ է հին տպագիր մատեան ինչ հայերէն, հանդերձ թուականաւ, եւ խնդրեմ ծանուցանել ինձ կամ ընդօրինակել զթուականն եւ զյիշատակարան. զի են եւ առ մեզ գրքոյկք ինչ հնատիպք, այլ անթուական։

Դարձեալ խնդրեմ կշռել զմեծագոյն արծաթի դրամ Ռուբինեան՝ որ գտցի ի թանգարանիդ, եւ նշանակել քանի՞ կրամ իցէ, եւ ո՞յր թագաւորի դրամ։

Միւս եւս խնդիր, ամօք յառաջ բնակէր ի քաղաքիդ հռչակաւոր երկրաբանն Ապիխ. իցէ՞ տակաւին այդր, թէ փոխեալ այլուր, կամ յայլ աշխարհ։

Մաղթանօք յերկար քաջողջութեան, մնամ

ն[ուաստ] եղբայրակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1364.

Մեսրոպ Արք. Սմբատեանին [97]

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
22 Նոյեմբեր/4 Դեկտեմբեր 1884

Գերապատիւ Սրբազան Տէր,

Սգալի † [մահ] Ընծայելոյն ի բարձր Աթոռ Էջմիածնի, թէպէտ եւ ինքնակամ հրա­ժարեալ անտի [98], սրբազան իմն պարտս երախտեաց ազդէ ինձ՝ յիշեցուցանել Սրբու­թեանդ, զի իբրեւ կտակաւ խոստացեալ էր ինձ քառասնիւ չափ Յիշատակարանս Ձեռագրաց մատենա ­ դարանի Աթոռոյդ, պիտանիս վասն տեղագրութեան միոյ յաշխար ­ հացս Հայոց, եւ առաքեաց իսկ մասն մի փոքր, ութ կամ տասն, յուսացուցեալ ընդ հուպ տալ բերել եւ զայլսն [99]: Արդ զի տպագրութիւն գործոյս յառաջէ [100], ես իբրեւ կտակակա ­ տար կամաց Նորին համարելով զՍրբութիւնդ, խնդրեմ շնորհել զնշանակեալսն մնացեալս, առ որ եթէ պատշաճ դատի՝ աշխատ առնել փոքր մի եւ զհամանուն իւր՝ Ճերմակեան Վարդապետն [101], որ լսեմ թէ այդր գտանի։ Պարտք են ինձ յաւարտ գործոյս յիշել զերախ ­ տիս տարաժամ Յափշտակելոյն յԱթոռոյդ եւ յազգէս, այլ կամիմ ընդ Նմին յիշել եւ զՍատարողդ հաճու­թեան նորա եւ խնդրոյ իմոյ, եւ ակն ունիմ թէ կատարիցի ոչ անագան, եւ ես կատարեցից զպարտս իմ առ սատարողսն ինձ յայսմ մասին՝ գրչութեամբ եւ վերահսկողութեամբ. որոյ առհաւատաչեայ համարեսցի եւ դրուագ մի բանի՝ առանձինն տպագրեալ ի գործոյս, զոր առաքեմ թղթատարաւ [102], պա ­ տուասիրել հաճոյ ակամբ, եւ փափագելով բարգաւաճանաց Սրբա ­ զան Տէրութեանդ մնամ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Մ[իանձն] Մխիթարեան

1365.

Հ. Ղեւոնդ Վրդ. Յովնանեանին – Վիեննա [103]

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
1 Դեկտ[եմբեր] 1884

Մեծարգոյ Հայր եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալեալ զշնորհեալդ ի 28 դեռ անցելոյն, եթէ փութով եւս գրեմ, ոչ առ ժրութեան է, այլ առ ագահութեան, կամ առ ի չկորուսանել զպատեհն. այն է՝ զմերձաւորութիւն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սիմոնի [104], զոր ծանուցանէք։ Երկեմեաւ յառաջ (ի սեպտ. 1882 ամի) գրեցի եւ խնդրեցի ինչ ի նմանէ. եւ յորժամ հերուն լուսահոգի նախորդ Աբբահայրդ յայց ել մեզ [105], եհարց՝ եթէ ընկալա՞ր զպատասխանի ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոնէ. ասացի՝ ոչ. զնոյն ասեմ եւ այժմ։ Թերեւս իմ թուղթ առ նա կամ նորայն առ իս չէ հասեալ։ Արդ խնդիր իմ այս էր. համարէի թէ գրուածք † [հանգուցեալ] Սիպիլեանին առ նմա իցեն, յորս եւ ստորագրութիւն Չանտըր գալէսի բերդի Կիլիկիոյ, զորոյ օրինակ ինքնին առա­քեաց ինձ ուղեւորն. այլ ի գրուածին յիշէր զի հանեալ է եւ զձեւ բերդին. ահա այս է իմ խնդիրն. եթէ գուցէ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոնի պատկեր կամ տեղագիծ բերդին այնորիկ, թէպէտեւ անագան, այլ դարձեալ խնդրեմ [106] ։ Յորժամ հաճեսցի ծանու­ցանել ինձ զկշռոյ դրամոցն, յաւելցէ եւ զայս. իսկ այժմիկ ողջամբ մնայցէ, որպէս եւ Սէրդ ներելով ծերոյ անուանակցիդ եւ եղբայրակցի

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Յաւելից առ ստուգութիւն, եւ ոչ առ փութացումն. զի հին տպագիրն զորմէ գրեցի նախընթացիւս՝ յայսմ իսկ ամի առաքեալ է ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Համազաս­պայ, որպէս լուայ. այլ թերեւս մնացեալ է ի Կ. Պօլիս առ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Եղիշեայ ։

1366.

Մկրտիչ Էմինին [107] 

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 3 Դեկտ[եմբեր] 1884

Մեծապատիւ Տէր եւ Սիրելի Բարեկամ,

Երկաւուրբք յառաջ քան զընդունելութիւն անթուական թղթոյդ՝ առաքեալ էաք երկրորդ անգամ զերկոսին պրակս « Բազմավիպի» տար ­ ւոյս, յանուն Ձեր, եւ գրեալ էի առ Պ[արոն] Խալաթեան [108], վասն որոյ ոչ փութացի ծանուցանել եւ Ձեզ. իսկ այսօր ծանուցանեմ. զի երեկ առաքեցաւ Ձեզ եւ Գ. պրակն. եւ այս եւ առաջինքն ուղիղ հասցէիւդ առաքեալ են. իսկ զիա՞րդ ոչ հասանեն ուղղապէս, ոչ իմանամ։

Ցաւեաց եւ մեզ † մահ աւագերիցուդ Սուրենեանց, եւ թէ գիտէաք ո՛ւր իցէ որդի նորա Վարդգէս [109], զոր ծանեաք աստ, ցաւակից լինէաք եւ գրով. եթէ իցէ այդր՝ խնդրեմ յայտնել զայս, թէ ունիցիք պատեհ։

Լուեալ էաք ի դմանէ, եւ արդ՝ ի լրագրաց, զի գոյին Ձեռագիրք հայկականք առ հանգուցելոյն. եթէ կամք իցեն ժառանգացն վաճառել՝ յիշեսջիք եւ զմեզ. եթէ ոչ՝ խնդրեմ հաճեսջիք ի ձեռն Պ[արոն] Խալաթեան ի կամ այլոյ յաշակերտաց Ձերոց տալ ընդօրինակել զյիշատակարանս նոցին եւ շնորհել ինձ. յուսամ թէ գտից ինչ պի ­ տանի եւ վասն նորոյ երկասիրութեանս, զորոյ օրինակ մի խնդրէիք թղթովդ. այլ չ եւ եւս է աւարտեալ գործն, թէեւ տպագրեալ են ցարդ իբր 50 թերթք. ծանրածախ է գործս վասն պատկերաց, նմանա­գրու ­ թեանց, տեղացոյց քարտ[իզ]ից եւն., վասն որոյ սատարեցին ինձ Պետեր­պուրկեան ազնուականքն, Սանասարեան եւ Իզմիրլեան, գոր ­ ծակցութեամբ Պ[արոն] Եզեան ի [110], այլ տակաւին ծանրանայ, մանա ­ ւանդ խիթալով թէ ոչ կարասցէ այդ գործ մուտ գտանել յ Օսմանեան պետութիւն (ուր ամենայն խստութեամբ դատի եւ մերժէ զազգային հայկա­կան գրուածս) եւ անվաճառ մնասցէ [111]: Չկարծեմ թէ գէթ յա ­ ռաջ քան զկէս մերձակայ տարւոյ աւարտեսցի տպագրութիւնն. եւ երբ եւ է՝ ոչ մոռացայց զխնդիր Ձեր, որում մաղթելով բարգաւաճ յաջողութիւն, մնամ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Քանզի ոչ էին տպագրեալ ի միում մատենի եւ Տաղք եւ Մեկնութիւն բանից Նարեկացւոյն, հարկ համարեցաւ գրապետն զերկոսին եւս հատորսն առաքել Ձեզ։

1367.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 4 Դեկտ[եմբեր] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս Վ[արդապետ],

Կարծեմ թէ ցարդ ընկալեալ ես գիր ի Գերապ[այծառ] Աբբահօրէ, որ որպէս կանխաւ գրեցի, ոչ առ այլ ինչ անագանեալ էր զպատասխանիս թղթոցդ, բայց զի այդպէս առնէ երբեմն եւ այլոց, ոչ ստիպողական համարելով։ Ետու նմա եւ զյանձնեալդ ինձ։

Օրագրութիւն հանգուցեալ Կիւրեղեան եպիսկոպոս ի [112] ՝ համարիմ թէ կարէ պիտանի լինել, զի 200 ամաց յիշատակք են, եթէ միայն Պոնտոսի իցէ եւ եթէ մանաւանդ այլոց եւս կողմանց. ակն ունիմ թէ արդ ի վեր երեւեալ իցէ եւ ընդարձակ Պատմութիւնն Պոնտոս ի, յարկեղէ անտի նորա փակեալ մնացելոյ։ Ծանո փակողացն եւ պահողաց, (յուշիկ) զի չէ ժամանակս փակելոյ եւ զլանալոյ, օտարք ամենայն յօժարութեամբ բանան եւ առաքեն խնդրողաց զմթերս բանաւորս, ազգայինքս ազգայնոց զազգայինս զլանան եւ թաքուցանեն ի մթան եւ յանգիտութեան. վասն է՞ր։

Եպիսկոպոսին Մշոյ [113] շնորհ ունիմ յօժարութեանն. մնայ հաստատիլ նորա եւ պա­րապ գտանել. փափագելի է ինձ ունել տեղացոյց մի դաշտին Մշոյ. այսինքն դրից գիւղո­րայից, որքան եւ հնար է՝ համեմատութեամբ հեռաւորութեանցն նշանակել, ըստ իւրաքան­չիւր քառածագ կողմանց. եւ ապա թէ խնդրել ծանօթութիւնս զշինից եւ զայլոց. բայց ես ոչ կանխեմ գրել, մինչչեւ թռչնոյ ծանուցեալ նմա զայս առաջին փափագ իմ, որ թէ կատա­րեսցի՝ ապա գրեցից։

Ի 6-18 ամսոյս օրացոյցն նշանակէ զտօն Ս. Մինասայ. գիտասջիր եւ զիս մերձ Անուանակրին, զի մի՛ արդեօք մեծամտեսցի ի լսելն բազում շնորհաւորութիւնս եւ շշնջիւնս բաժակաց. յորոց եւ ես զանմրուրն սրտիւ մաղթեմ քաջողջութիւն ըստ հոգւոյ եւ մարմնոյ, մնալով

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ողջոյն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթանագինեայ, եւ պաշտօն նուագաց։

1368.

Արիստակէս Եպս. Սեդրակեանին [114]  

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 12 Դեկտեմբեր 1884

Գերապատիւ Սրբազան Տէր,

Են արդ բազում ամք յորմէ հետէ ընթերցեալ եմ ոչ միայն հա ­ ճութեամբ՝ այլ եւ օգտիւ, զՀնութիւնս Հայրենեաց Գաւառին Երնջակու [115], զերկասիրութիւն Ձեր [116], որ եւ պիտանի եղեւ ինձ ի գրուած մի, որ ի ժամանակին ելցէ ի լոյս. եւ շնորհապարտ եղէց Սրբութեանդ՝ եթէ ունիցի յաւելուլ ինձ նոր ինչ տեղեկութիւնս։ Ոչ գիտեմ Տեսչութիւնդ հոգեւոր ՝ որով բարձրացայք ի մի գերագոյն եկեղեցական գահուց՝ դիւրեսցէ՞ եթէ դժուարացուսցէ Ձեզ այսուհետեւ զայդպիսի հետազօտութիւնս, այլ համարիմ թէ չիցէ դժուարին խնդիր մի՝ զոր խնդրեմ ի Սրբութենէդ, ի պէտս հայկական տեղագրութեանց, յոր վաստակիմ եւ ի տարաժամեալ ժամուս. այն է, թոյլ տալ ընդօրինակել՝ կամ ի ձեռն մատուցողի թղթոյս (որ է մերս միաբան Յ[արգոյ] Հ[այր ] Համազասպ Սափարով ) կամ այլոյ հաւատարիմ եւ կարող անձին, զոր եւ է յիշատակարան Ձեռագիր մատենից՝ որք գտցին յեկեղեցիս կամ յայլ տեղիս, որ ընդ հովանեաւ խնամոցդ. որոց վասն արդ այսու գրութեամբ եւ յապայն այլով առաւելաւ շնորհ ունիմ եւ կալայց. եւ իբր առհաւատչեայ մատուցանեմ ի ձեռն վերոյիշեալ Հօր՝ զդուզնաքեայ գրուածս զ Սկեւռայ Վանաց. եւ արգադիր խոնարհութեամբ խաչիդ եւ աջոյդ մնամ

Գերապատիւ Տէրութեանդ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Մ[իանձն] Մխիթարեան

1369.

* Հ. Բարսեղ Վրդ. Սարգիսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 16 Դեկտ[եմբեր] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Բարսեղ,

Ահա ըստ կարի փութով պատասխանեմ, որպէս եւ խնդրես. վասն տալոյ քննել կամ ոչ զհատորս թղթոց Յովհ[աննու] ԻԲ. եւ ասեմ ՈՉ. այսինքն մի՛ տար ծայր ի ծայր քննել, զի երկար վաստակ եւ թերեւս ծանրագին լիցի մեզ. այն զի ունիմ ես զդորին Յովհաննու իբրեւ 90(իննսուն) թղթոց պատճէնս, եւ քննողն իբրեւ նոր ինչ նշանակելոց է զնոսին, եւ եթէ ընդօրինակել եւս ձեռնարկէր՝ ոչ միայն հարիւրաւոր դահեկանաց ծախք լինէին, ի զուր, այլ թերեւս եւ ի հազար մերձենայր գումարն, համեմատելով ընդ 9 դահեկանաց՝ զոր տուեալ էք վասն միոյ եւեթ պատճենի, յորում միայն մասն մի նոր էր ինձ եւ զմեծ մասնն ունէի։

Իսկ բանք Տեառն Գրիգորի Բալմիերի [117], որչափ եւ ստոյգ երեւին՝ տակաւին բաղբաղայք [118] են։ Ասէ, թէ ես սխալ նշանակեալ իցեմ զէջս կամ զթիւս, եւ քեզ իսկ ցուցեալ՝ զի այնպէս է՝ որպէս ասէ նա։ Բարի է, մարթ էր ինձ սխալիլ յոմանս, այլ միթէ յամենեսի՞ն եւս. կամ թէ ես ի հեռուստ ի մտա՞ց եւ ի քմա՞ց հնարիմ զէջս եւ զթիւս մատենից, ո՞չ ապաքէն նշանակեալ եմ ըստ քննողաց, Րայնալտի, կամ այլոց, կամ դոքա սխալեալ են, եւ կամ այլեւայլ օրինակք են գրոցն ի դիւանս կամ փոփոխեալ են յետոյ զհամար իջից։ Բ) Ի հերուն եւս զայդ բանս ասացեալ էր Բալմիերեայ. իսկ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Օքսեն­տեայ ստիպեալ զնա հայել եւ տեսանել թէ գտցի՞ առաջինն ի նշանակելոցս (թուղթ Ոնորիոսի առ Լեւոն թագաւոր, գիրք Գ., թիւ թղթոյ մատենին 325, երկրորդ էջ), եւ հայեցեալ նորա գտեալ է այնպէս որպէս եւ ես նշանակեալ էի, եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օքսենտ ականատես լեալ, եւ վկայէր եւս զի այն պատճէն ոչ էր արաբերէն գրեալ, այլ ջինջ եւ դիւրընթերց։ Իսկ ի վաղիւն գնացեալ նորա վերստին զի պահանջեսցէ զընդօրինակեալն, ըստ խոստման Բալմիերայ, սա ասէ ոչինչ կամ դոյզն մի գրուած էր, եւ զանց առնէ։ Ո՜վ գեղեցիկ պատճառաբանութիւն արձանագրելի ի սեամս դիւանացն։ Եթէ սխալեմ՝ ուղղեսցէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օքսենտ, զի ըստ վկայութեան նորա գրեմ։

Գ) Եթէ եւ սխալ էին թիւք եւ էջք, ընդհանրապէս ամքն ուղիղք եւ ստոյգք են. եւ թէ ունէր ոք կամս հաճութեան՝ դիւրին էր նմա որոնել ի նմին ամի եւ գտանել զխնդրեալս։ - Առ ի փորձել զայս, փոխանակ մի առ մի թղթատելոյ զ19 հատորս թղթոց Յովհ[աննու] ԻԲ, յանձնեա՛ որում կամէիր քննել տալ, հայել միայն յԱ հատորն ի թուղթ կամ ի թիւ 738, եւ տեսանել թէ գուցէ՞ պատճէն թղթոյ Յակոբայ եպիսկոպոսի Կապանու, եւ թէ գոյ՝ զայն միայն տուր ընդօրինակել. հատո զվարձսն եւ ընդ առաջնոյն՝ նշանակեսցէ Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Գործակալ Հռովմայ ի հաշիւ վանացս։ - Որ նոյնպէս ի հաշիւն յայն նշանակեսցէ եւ զգին միոյ օրինակի Պալլերինի, զոր կամի Գեր[ապայծառ] Տէր զի գնեալ եւ առաքիցէք։

Դու եթէ կարես տեղեկացիր թէ մինչեւ ցարդ քանի՞ քահանայապետաց թուղթք ցանկեալ իցեն (Regesti) եւ հրատարակեալք. դիւրին է ի տպագրելոցն որոնել զմեր պիտոյս, որպէս արարեր երբեմն։

Ի Ֆրիչէ կամ յայլմէ, ի գործատան աշխարհագրական ընկերութեան կարես տեղեկանալ թէ V. Bellio [119] ոմն professor ի Բալերմոյ, ուր էր ի հերուն, գտցի՞ եւ արդ անդանօր, եթէ այլուր։

Կարծեմ, այլ ոչ քաջ յիշեմ, թէ հարցեա՞լ էի երբեմն տեղեկանալ թէ զի՞նչ իմասցի Vessillo di S. Pietro, դրօշ Ս. Պետրոսի կամ նշան, զոր Պապք առաքէին յընծայ առ թագաւորս եւ առ զօրավարս (ի ԺԲ-ԺԳ դարս). զի՞նչ նշանք էին ի դրօշուն, թա՞գ, բանալի՞ք։ Թերեւս մօնսինեօրն որ բնակի ի վանատանդ՝ գիտիցէ, եւ գտանիցէ. եւ թէ գտցի եւս պատկերիկ մի՝ տացէ կամ ցուցցէ ուստի գտանել։

Յուսամ թէ ի պարապոյ եւ յընդարձակ ժամս յայսոսիկ կրթիցիս, առ ի չլինելոյ իմովսանն խափան ինչ ուսմանցդ։

Ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Օքսենտ, եւ զոմն, մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1370.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 18 Դեկտ[եմբեր] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Զպատասխանի խնդրոյ Թիրաքեան [120] բանասիրին կարծեմ մօտաւորապէս եւս կարէր տալ ընդունող թղթոյն, առ որ եւ դարձուցանեմ զնոյն։ - Վարժապետ տաճիկ բարբառոյ կայ մեր աստ, որպէս գիտէք, եւ չունիմք այլոյ պէտս։ - Այնքան գրեան չկարեմք տպագրել, չունելով եւ պատշաճ տառս։ - Ի քաղաքիս չիք այլ տպագրատուն՝ ուր գտցին տառք տաճիկք, եւ կարիցէ դա տպագրել զոր կամի։ Զմնացեալն թողում առ վարպետորդի եղբայր մեր։ Բայց լուայ զի Թիրաքեան ն գրեալ է եւ առ Վեհ, եւ սա չէ պատասխանեալ։

Յեօթն ամսոյս երեք ուսանողք նորընծայացան, յորոց մի է քաղաքակից Ձեր, որ եւ կոչեցաւ Յարութիւն, միւս Շիրակացին՝ Վարդան, երրորդն՝ Պրուսացի՝ Սուքիաս ։

Զմերձեալն առ մեզ աւուրբք եւ Ձեզ ոչ շատ հեռի՝ զԾնունդ փրկչին, հանդերձ սարօք, շնորհաբեր մաղթելով քեզ եւ որ ընդ քեզ, մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1371.

* Հ. Բարսեղ Վրդ. Սարգիսեանին - Հռոմ

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 27 Դեկտ[եմբեր] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Բարսեղ,

Նախ ընկալ շնորհաւոր եւ սրտալիր մաղթանս իմ եւ զեղբարց՝ ի քաջողջութիւն եւ յաջողութիւն քեզ ի մերձեցեալ նոր տարւոջ, եւ առ յապա. զնոյն մատո՛ միջնորդաբար եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գործակալ։ - Երկրորդ գիտեա, զի շեշտելս՝ որպէս դու ասես, վասն վարձուց ընդօրինակողաց թղթոցն, ոչ առ յիշեցուցանել զքո պարտսդ էր, այլ զիմս. գիտէի զի դու առնես զպատշաճն, այլ վայել էր եւ ինձ ծանուցանել առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գործակալդ մեր, եւ զայդ կամեցայ քո ձեռօքդ առնել։

Եկեսցուք արդ ի թղթեանն յայտնեալ ի դիւանս Վատիկան ի, զորոց առաքեալ էիր զցանկ, որ եւ դառնայ առ քեզ. բարւոք արարեալ ես մինչչեւ փորձեալ ընդօրինակել՝ ծանուցանել ինձ զինչ եւ որպիսիք իցեն գտեալքն. եւ այսպէս արասցես յայլ եւս նուագս։ Թուի ինձ թէ հաւաքում մի կայ ի Վատիկան յանուն Իրաց Թաթարաց եւ ի նմին ամբարեալ են եւ այդ թուղթք, որոց մեծ մասն ծանօթք են ինձ եւ ունիմ զպատճէն քսանից չափ. հազիւ չորք կամ հինգ նորք կամ պիտանիք թուեցան, յորոց եւ զոմանս իբրեւ խնդրելիս նշանակեալ էի յիմ ցանկս. եւ արդ ըստ խրատուդ նշանակեմ զայնոսիկ կարմիր մատիտաւ, որպէս եւ տեսանես. եւ առանձինն եւս ծանուցանեմ, զի թիւն առաջին (1) որ է թուղթ առ Օշին թագաւոր, երկար գրուած է, եւ գտանի ի Րայնալտի, յորմէ եւ գաղափա­րեալ եմ. բայց վերջն պակասի, հասանէ ցայս բան, (զոր խնամով խնդրելի է ի բնագրիդ) Sua tamen prerogativa tam in generalibus conciliis quam in quibuscumque aliis, semper salva. - յետ այսր պակասէ. արդ եթէ յօրինակի անդ Վատիկանու ՝ գտանի աւարտ թղթոյն յետ վերանշանակեալ բանիցս՝ զայն մասն եւեթ պարտ է օրինակել, եւ մի՛ զբնաւն, որ ոչ միայն աւելորդ լիցի, այլ եւ ծանրագին։

Որպէս նշանակեցի ի վերայ ցանկիդ՝ թիւն 10 նոյն թուի ընդ 8 թուոյ, որ ընդօրինակելի է. եւ քաջ քննելի, եթէ գուցէ նոր ինչ՝ յայնժամ ընդօրինակելի է եւ զ՚10, ապա թէ ոչ մի՛ լիցի կրկնութիւն։

Ի թիւս՝17 (որ առ Հերոնիմ [121] Եպ[իսկոպոս] Կաֆայի,

                        18 առ Ապուսայիտ Ղան, նոյնպէս եւ ի

                        19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 27

քննելի են թէ իցէ՞ ինչ խնդիր զՀայոց. կամ եպիսկոպոսքն այնոքիկ Կաֆայի ՝ լատի՞նք իցեն (որպէս կարծեմ) թէ Հայք. եւ համօրէն ասել՝ թուի ինձ թէ ոչ վերաբերին առ Հայս, սակայն մարթ է վերծանել գէթ հարեւանցի, եւ ըստ այնմ վճռել։

Յասացելոցս յայտ լինի՝ զի խնդրին արդ յընդօրինակութիւն միայն թիւքն 6, 8, 9, 34. եւ վերջին մասն 1 թուոյ։ Քննելի թիւն 10։

Վասն դրօշու Ս. Պետրոսի արդէն քննեալ էի ես ի Մորոնի, եւ փոխանակ զայլս եւս քննելոյ՝ լաւ լինի թէ տացես ընդօրինակել զոր գտեալն ես ի պատկերի դրօշուց, որպէս ասես, այսինքն գծագրեալ ի ձեռն գիտողի կամ նկարողի։

Համարիմ թէ վասն տօնական աւուրցս ունիցիս եւ դու պարապ ի դասառութենէ, եւ զատ յայսցանէ այց արասցես անգամ մի եւս Ֆրիչայ, եւ ասասցես յինէն կողմանէ, զի ընկալայ զուրուագիծս քարտին, եւ հարկ է ինձ քննել աւուրս ինչ եւ պատրաստել զցանկ անուանց՝ զոր խնդրէ. բայց ոչ կարեմ դարձուցանել առ նա զայդոսիկ, մինչեւ ոչ առաքեսցէ միւս եւս օրինակ տպագրեալ զարեւմտեայ մասին քարտին, զի զարեւելեան մասին 2 օրինակ առաքեալ է, զարեւմտեանն մի միայն. եւ հարկ է ինձ ունել միշտ առ իս օրինակ մի. մանաւանդ թէ լաւ եւս էր ունել կրկին օրինակս, այսինքն զի առաքէր ինձ 2 օրինակ եւս զարեւմտեան մասին, մի օրինակ եւս զարեւելեանն. եւ ես դարձուցից առ նա զմի օրինակ, կամ թերեւս յետոյ զմիւս եւս, հանդերձ իւրով յատուկ օրինակաւ. եւ յայնժամ գրեցից պատասխանի թղթոյ նորա, զոր երեկ ընկալայ հանդերձ վերոգրելովքն։

Regesti Լեւոն ի Ժ ի չեն ինձ շատ հետաքննականք, զի յետին ժամանակք են, յորում չգոյր աշխարհական իշխանութիւն Հայոց. պիտանեգոյնք են ԺԳ եւ ԺԴ դարուց քահանայապետաց գործք, զի յայն ժամանակս կային եւ թագաւորք մեր Ռուբինեանք, թէեւ մարթ է գտանել ինչ ինչ ի ԺԵ եւ ԺԶ դարս եւս. յետ այնր՝ ի դիւանս Հաւատասփիւռ Ժողովոյ խնդրելի է։

Զուղեւորութենէ հին Կելտացի տիկնոջն ընթերցեալ էի եւ ես ծանօթութիւն ի լրագիրս, այլ չոր կամ համառօտ բանս. եւ ոչ գիտեմ կամ ոչ յիշեմ, եթէ գտող ձեռագրին հրատարակեալ է զողջոյն գրուածն թէ քաղուածոյ ինչ տեղեկութիւն տուեալ։

Այսքանիւ շատացեալ՝ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1372.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 31 Դեկտ[եմբեր] 1884

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Դու ի ճրագալուցի Ծննդեան Տեառն (ըստ նոր տօմարի) գրեալ ես, ես գրեմ ի վերջնում աւուր տարւոյս, որ ամս ընդ հուպ ոչ եւս Ս ^իւ լծորդեսցի այլ Ն ^իւ, այսինքն ոչ ներկայ այլ անցեալ, որպէս եւ նախորդք իւր եւ յաջորդքն լիցին։ Այլ յանցանել նոցին եւ անցուցանել զմեզ՝ գուն գործեսցուք յանանցական բարիսն նկրտել, որով եւ մեք անանցականք լինիմք, փոփոխիմք, այլ ոչ ծախիմք. ապա առաւել քան զերկարութիւն սովորական անուանեալ կենաց՝ մաղթեմ քեզ եւ մաղթես ինձ զլաւութիւն։

Յառաջ քան զվերջին թուղթդ ընկալայ ի ժամու իւրում զգրեալդ ի 29 նոյեմբերի, ընդ նմին եւ զուղեւորութիւնդ ի Կամենից. եւ մինչչեւ անցեալ 24 ժամուց՝ զբովանդակն ընթերցայ բազում հաճութեամբ, եւ սակաւ ինչ նշանակեցի զեղչել ի բանից որ շօշափեն զՕսմանեան պետութիւն կամ վարչութիւն. վայելուչ յոյժ գտի եւ զքերդուածդ. միով բանիւ ո՜ւռռա. կեցցես։ - Բայց վասն ապագայի ուղէգրութեանդ որ ի Ն[որ] Նախիջեւան, բազում զգուշութիւն պիտի կարծեմ. մի՝ վասն երկպառակութեան կամ կռուարարութեան նոցին, որպէս ընթեռնումք ի Նոր Դար լրագրի [122], ոչ շատ գովելիք երեւին. երկրորդ՝ վասն խնդրոյ Ձեռագրացն եւ վարժապետի Հայ լեզուի, զորս ասելն եւ լռելն եւս խիթալի է. եւ առաւել լռել քան ասել՝ ինձ թուի պատշաճ. եւ ի լռելն՝ տկարանայ եւ պատճառ ուղեւորութեանդ. որ զի ցարդ ոչ արդիւնացաւ ըստ մերս դիպման, եւ ապագայն անստոյգ է, չէ պարտ կարծեմ շռայլել գովութիւնս։ Այլ դու արասցես ըստ խոհեմութեանդ։

Յընթեռնուլս զ Կամենիցեան ուղեւորութիւնդ՝ դարձեալ զարթեաւ իղձ պատկերին Սինանայ. ոչ այնքան վասն կերպարանացն, այլ վասն տարազու զգեստուցն. զի այնքան հին նկարէն պատկեր հայ (եթէ իցէ հին) չէ մեր տեսեալ։ - Փափագելի էր ունել եւ զպատկեր գերեզմանի կամ յիշատակարանի Մելքիսեդ Կաթողիկոսի, որքան եւ մաշեալ իցէ։

Հարցի երբեմն զԿովկասեան գրող Mourier ի [123], եւ ասացեր թէ արժէ 25 րուպլ. դարձեալ հարցանեմ, մի՛ արդեօք շփոթիցին երկոքին երկասիրութիւնք նորին. մին կոչի L’Art au Caucase, տպագրեալ է ի Տփղիս, եւ արդարեւ արժէ 25 րուպլ. միւսն՝ տպագրեալ յ Օտեսսա ՝ կոչի Guide au Caucase. նո՞յնքան եւ սա արժիցէ, ինձ անհաւանական թուի, դատելով ըստ անուանն (Guide). միւսն՝ որ զարուեստից աշխարհին ճառէ, ի հարկէ պատկերազարդ՝ եւ ծանրագնի արժան էր լինել։

Յեօթն ամսոյս երեք յուսանողաց նորընծայացան, եւ մին կորզեաց զանուն աւաղելի դասընկերիդ, եւ կոչեցաւ Յարութիւն. տացէ նմա Տէր շնորհս զգաստութեան, եւ ինձ զիմն արժան, աղօթիւք քովք, որով եւ ես մնամ քեզ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1373.

Մկրտիչ Խրիմեանին [124]

[Վենետիկ, Ս. Ղազար,
[ամիս ամսաթիւը կը բացակայի] 1884

Արհիապատիւ Տէր եւ Գովելի Գլուխ.

Ոչ փոքր զարմանօք հայեսցիս թերեւս ի ստորագրող թղթոյս, եւ յիշեսցես զվաղ ուրեմն երբեմն թղթակցութիւն մեր: Քանի՜ ամք ի վերայ անցին յետ այնորիկ. եւ մանաւանդ քանի՜ փոփոխութիւնք. յիս՝ տիոց, ի Քեզ՝ ծանր ծանր պաշտամանց եւ հոգոց, այլ արդիւնաբեր վաստակօք. վասն որոց երախտագիտաց ազգին նուիրեալ Քեզ զՀայրիկն անուն, արդ եւ ի Հայրապետականն ձկտեցուցանեն. եւ ես կամաց Տեառն ակն կալայց [125] ։

Պարապիմ արդ ի հրատարակութիւն տեղագրութեան հեռաւոր մասին միոյ Հայոց աշխարհաց [126]. յորոյ լուսաբանութիւն՝ ձեռնտու եղեւ իւիք ընծայեալն ի կաթողիկոսութիւն Ս. Էջմիածնի, եւ յոյժ վաղաժամ յափշտակեալն յԱթոռոյն եւ յազգէն [127], տալով ընդօրինակել վասն իմ Յիշատակարանս ինչ Ձեռագրաց այնր Գրատան, որ եւ թերակատար մնաց։ Ի նոյն պէտս փափագեմ ունել եւ զհաւասար Յիշա ­ տակարանաց ոմանց Ձեռագրաց, որք գտանին ընդ կամ մերձ հովանեաց խնամոց Սրբութեանդ, զորս եւ նշանակեմ յառանձին թղթեկի եւ խնդրեմ տալ հաւատարմապէս ընդօրինակել, եւ շնորհել խնդրողիս: Իսկ եթէ յետ այնր հաճեսցի Սրբութիւնդ՝ տալ վարդապետասէր աշակերտացն ընդօրինակել զայլոց եւս Ձեռագրաց, որք ի Վարագ եւ որք յայլեւայլ վանորայս եւ եկեղեցիս Վասպուրական կող ­ մանցդ եւ առաքել ինձ, նշանակելով եւ զանուանս գրոցն եւ զտեղեաց ուր գտանին, շնորհ մեծ եւ պիտանի համարեցայց, եւ յուսամ թէ եւ շնորհագիւտ երեւեցայց։ Որոյ առհաւատչեայ այժմիկ բիւր մաղ ­ թանօք բարեբաստութեան յերկար կենաց եւ համբոյր աջոյ

Արհիապատիւ Սրբութեանդ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Մ[իանձն] Մխիթարեան

Ընդ թղթոյս առաքեմ եւ առհաւատչեայ բանասիրական, զստո ­ րագրութիւն Սկեւռայ վանաց եւ զՍրբարանի նորին [128]. ընկա՜լ հաճու ­ թեամբ, որով ընծայի։

1374.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, [ ամիս ամսաթիւը կը բացակայի ] 1884

Սիրելի եւ Արգոյ Հ. Մինաս,

Գիտեմ զի ոչ պատառիկ թղթոյս հաճիս, այլ ի գրողս յիս, վասն որոյ եւ համարձակ շնորհաւորեմ քեզ սովաւ զնորս ամ, զոյգ ընդ երկնաւորին փափագանօք մաղթելով զառողջութիւն մարմնոյդ. մի՛ եւս անհրաման հիւանդանալ, այլ կազդուրել եւս քան զեւս։ Յուսամ թէ գարուն կանխէ ի կողմանքդ՝ քան աստ առ մեզ, եւ շնորհօք ծաղկածին աւուրցն եւս փափագեմ տեսանել զքեզ ծաղկեալ առուգութեամբ, եւ մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Անթուակիր նամակներ՝ հաւանականօրէն գրուած 1884ին  

1375.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին

Պատուական Հայր Յովսէփ,

Զգուշութեամբ մեծաւ առաքեմ զմեծայարգ Ձեռագիր Աւետարանս. եւ դու նոյնպէս կալջիր, չթողլով ի ձեռս օտարս, եւ միայն ի լուսագրելն՝ արտաքս հանել, եւ փութով աւարտեալ զգործն՝ դարձուցանել առ իս յապահովի։

Ողջ լեր։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Լուսագրելի մասն է ի հուսկ վերջին իջի, ինն տող, սկսեալ ի բանէն Գրեցաւ մինչեւ «որ է աւրհնեալ յաւիտեան։

1376.

Շաբաթ

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին

Պատուական Հայր Յովսէփ,

Խիթալով թէ հողմն խափան լիցի գալստեան դարձաւոր վարժաւարտիցն ի վանս, առաքեմ զյանձնելիսս։

Յանվերնագիր ծրարին են 4 Շնորհակալիք, տացես չորից վաստակաւորացն վասն իմ, դարձեալ ծանո՛ ինձ թէ յետ Մսըրլեանին ո՞ յերից անտի արդիւնաւորագոյն իցէ։

Զայլ ծրարսն որ յանուն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի յանձնեսցես աչալուրջ պատանւոյ, զի անկորուստ աւանդեսցէ առ նա, նոյնպէս եւ զնամականին։

Եթէ չգայցեն այսօր դոքա ի վանս, վաղիւ ընդ առաւօտն առաքեմ եւ զմրրատիպ կենդանագիրս զոր խնդրեալ էին։

Ողջ լեր ուշի ուշով։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Կիւրակէ

Պատուական Հայր,

Վաղիւ, գտեալ ժամ պարապ, տար առ Եագոպի զմիակս այս դրամ թանկագին, եւ թէ կարէ ճշգրտագծել ի զինկ, որպէս ինչ երեւի ի դրամին (զերկոսին եւս կողմանս), եւ ի միջակին դնելով՝ Ա ՝ որ նշանակէ արծաթի լինել, փութացո զի վաղվաղ փորագրեալ առաքեսցէ ինձ, եւ դու առցես զդրամն եւ պահեսցես զգուշութեամբ։ Թէ ոչ կարէ՝ դարձո առ իս՝ նոյնպէս զգոյշ ձեռօք։

Դարձեալ, ասա Եագոպեայ տպել եւ զարեւատիպ գունաւոր պատկերիկ, առանց սպասելոյ թուոյ նորին, որպէս յառաջն ասացեալ էի։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան