1877

865.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր – Հռոմ

[ Ս. Ղազար ], [ 1877 ]

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Երեկ անագանի ընկալեալ զերկաւուրբ յառաջ շնորհեալդ, փութամ համառօտագրել ըստ ժամուս անձկութեան, զի ծանուցեալ Առաջակայիցս (բաց ի բացակայէն Վ[երապա­տուեալ] Հ[այր] Գրիգ[որէ] զառաջարկ վանատանն վաճառման կամ վարձելոյ, որպէս Ձեզ՝ ամենեցուն եւ մեզ լաւագոյն թուի ի ժամուս վարձելն քան վաճառել. վասն պատճառաց՝ զոր անշուշտ եւ Ձեր նկատեալ է, եւ չներէ ժամս երկրորդել։

Մինչդեռ զայս գրէի՝ եհաս գիր ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորէ, որ դժուարին ցուցանէ զբացակայութիւն իւր ի վարժարանէն եւ առաջարկէ փոխանակ իւր զՎ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն, եթէ գործադրեսցի խորհուրդն, զորմէ արժան համարի խորհրդածել ինչ ինչ, որպէս եւ մեզ թուի ի ժամուս. վասն որոյ պարապ առեալ տեսանելոյ զիրեար եւ խօսելոյ, յետ աւուրց սակաւուց ծանուսցուք առ Գերյ[արգոյ] Տէրդ զմերս տեսութիւն։

Առաքեմ այսօր զծրար տոմսակաց այցելութեան զոր խնդրեալ էիք։

Գրուածդ տալի առ Ժողով Ծիրանաւորաց լաւ թուեցաւ եւ մեզ, բայց թեմի կամ եպիսկոպոսութեան բան զգուշալի, առ ի չխրտուցանել. սակայն բացատրել, զի թեմականք ի նեղ արկանեն եւ արգելուն զմեզ, եւ աստի ծագին չարիք ի մեզ. նոցա (ժողովականացն) թողլով իմանալ զոր եւ չասեմքս յայտնի գրութեամբ։

Աղաչեմ ներել համառօտ եւ շտապ գրութեանս, զի ժամ է նաւակին մեկնելոյ, եւ սպասեն գնացողք ի քաղաք։

Ողջունելով զմերայինս եւ աղօթելով վասն Պրունոնեայ [1], մնամ

Գերյարգոյ Տէրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

866.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 5 Յունուարի 1877

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Մի՛ երկբայեսցի Տէրդ, զի ըստ յանձնարարութեանդ յանձնեմ եւ ես աղօթել վասն հասարակաց օգտի Միաբանութեանս, եւ փութով դարձուցանելոյ առ նա զԳլուխն՝ իւրով օծութեամբ։

Յանձնեցի Եղ[բայր] Յովսեփայ զյունական օրացոյցսն առաքելիս առ Ծաղիկեանն ի Լիվոռնոյ, եւ նա ըստ իւրում արագութեան կատարեալ է [2] ։

Գիտելով զի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր գրեալ է մանրամասն զխնդրոյ եւ զծախուց Բարիզեան վարժատան, միայն խնդրեմ եւ յուսամ թէ արդէն գրեալ իցէ Տեառնդ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգոստինոս առաքել առ հաշիւ գումար ինչ փութով, մինչեւ յստակեսցի մնացեալն։

Ստէպ առաքին այսր տոմսակք այցելութեան առ Տէրդ, յորոց յղեմ զերկոսին յորս ձեռնագիր բանք են, եւ գրեմ ի վերայ միոյն զանուանս այլոցն առաքողաց, զի թէ հաճիք՝ փոխանակիցէք։

Հարազատն իմ Սերովբէ Ալիշան պարտական է վանացս վասն սենեկի Սեղբոսա­խանի [3] քանի մի տարեկան (թերեւս վեց), եւ չկարեմ ասէ, վճարել. առաջարկէ տալ Հայերէն Ձեռագիրս առ մասն ինչ պարտուցն, որպէս արար կարծեմ եւ յայլում նուագի. են առ նմա 45 Ձեռագիրք, զորս առաջարկէ տալ գնով զոր ինքն ստացեալ է, եւ է 35 լիրայ Օսմանեան. զպատուականագոյնն ի նոցանէ (Սմբատ Պատմիչ) ընծայեաց, որպէս գիտէ եւ Տէրդ. թէպէտ եւ մեծ մասն ի գրոցն Աւետարանք են եւ նմանիք, այլ գոն ինչ ինչ ի նոսին պատուականք, կամ գրչութեամբ եւ զարդուք, կամ հնութեամբ, որպէս Մաշտոց մի գրեալ ի 1207 թուի փրկչին, եւ կամ պատմական յիշատակօք ինչ. գոյ եւ Ճառընտիր մի. զԱւետարան մի պատկերազարդ, թէ եւ խոշոր եւ տգեղագիր վաճառեալ է 10 ոսկւոյ. կարէ պատեհիւ վաճառել եւ զԱւետարանն գրեալ հրամանաւ Կոստանդեայ Կաթողիկոսի յամի 1245, եւ զՇարական մի՝ զոր ասէ գեղեցկազարդ յոյժ, եւ հանել գէթ 15 ոսկի։ Եւ զի դժուարին է մեզ այսուհետեւ դիւրագին Ձեռագիրս գտանել, իսկ սոցա մէն լիցի մեզ իբր 18 ֆրանգաց, եւ են ի նոսին տասնեակ մի՝ զորս յառաջ քան զառաջարկ նորա ես ինքն առաջարկեալ էի գնել մեզ, ինձ թուի ընդունելի խնդիր նորա. զի հաւասար թեթեւութիւն լինի մեզ եւ նմա, եւ թերեւս մեք շահիմք յայսմ պարագայի անկարողութեան նորա ի վճարել զպարտսն, այն զի առանց ինչ աւելի շահու տայ նա որպէս եւ գնեալ է, 40 ոսկւոյ 40 Ձեռագիրս. եւ զի զմին վաճառեալ է 10 ոսկւոյ՝ փոխանակ նորա յաւելու այլ 5 ձեռագիրս եւ նուազեցուցանէ 5 ոսկի. եւ վասն 45 գրոցն խնդրէ 35 ոսկի զեղչել ի պարտուցն։ Խնդրեմ իբրեւ զօտարի եւ ոչ իբրեւ զիմ հարազատի քննել զխնդիրս. զի եւ ես ըստ կարելւոյն ինձ, այսպէս նկատելով՝ ոչ համարեցայ անպատշաճ. եւ ըստ կարի փութով հրամայել զարժանն, զի կարացից գրել նմա յառաջիկայ եօթնեկիս. եւ թէ լիցի հաւանութիւն՝ գրեցից եւ առ Գործակալ մեր որ անդ։ (Սենեակն կարծեմ վարձեալ է նմա մի օսման[եան] լիրայի առ ամիս) [4] ։

Յարգութեամբ միաբան եղբարցս մնամ եւ ես

Գերյարգոյ Տեառնդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

867.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պօլիս

Ս. Ղազար, 5 Յունու[ար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Երկոցուն թղթեկացդ որ յելս նորագնաց տարւոյն՝ պատասխանեցից եւ ես թղթեկաւ։ - Ասացի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ղուկաս զխնդիր քեռն վասն պատասխանոյ թղթոյն, այլ թէ գրէ թէ ոչ՝ չգիտեմ։

Վասն Եղիսաբեթ անուան պակասելոյ յօրացուցին՝ եւ մեր աստ յիշեալ էր. այլ զարմանամ յոյժ եթէ զիա՞րդ ազգս մեր կամ Հարք մեր նախնիք չեն կարգեալ տօն կամ յիշատակ Եղիսաբեթի մօր Յովհ[աննու] Մկրտչի. եւ տակաւին զարմանամ։ Համարէք թէ խնդրողք անուանդ՝ զ՚2 յուլիսի ընտրէին, զՏօն Այցելութեան Կուսին առ Եղիսաբեթ։

Ասացի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ եւ զԳուրպան պայրամ [5] տօնէ, որ անցեալ իսկ է. եւ սահմանադրութիւնդ՝ յոր մտէք լցցէ զթերին։

Վասն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Բառնաբայ պատարագելոյ ոչ թէ ես միայն չկարէի տալ հրաման, այլ եւ ոչ Պատրիարքն որ արձակեաց զնա ի բանադրանաց, քանզի պատուի­րեալ էր նմա ի Հռովմայ ՝ չտալ պատարագելոյ հրաման՝ մինչեւ տեսցեն զոր տեսանելոցն են. եւ թէպէտ գրեաց Պատրիարքն Ծիրանաւոր [6], եւ ինձ իսկ ետ գրել աղաչանս, զի փութով տացի հրաման, այլ չեղեն ընդունելի. եւ տակաւին մնայ անպատարագ. կարծեմ թէ գրեն այդր ի Պօլիս ՝ տեղեկանալ թէ ընդէ՞ր չիցէ այդր արձակեալ, կամ գուցէ թէ զի՞նչ արարեալ իցէ նորա ի ժամանակի բանադրանացն այդր կամ ի Սամսոն։ Զգուշասցուք եւ մեք անկանել յայսպիսի ձեռս։

Թռեաւ թռչունն 1876, այլ ոչ միայն զվերջսն բաց եթող որպէս հաւ տկլոր կամ տկլոզ, այլ եւ անփետուր անթագ զգլուխ յաջորդին. քանզի ոչ միայն շահաբեր թղթոցն այդր արգելան արգասիք, այլ եւ գին գրենոյն վաճառելոյ, մասամբ ի հերու եւ մասամբ յայլ հերու։ Եւ զի գրակազմից 3000 լիրայ ետ քսակ վանաց ի 1876 ամի, եւ այտի գիտես թէ որչափ ինչ առաքեցաւ այսր, յայսմ ամի չկարէ ինչ տալ, եւ հարկ է թղթակազմ առաքել եթէ խնդրիցի գրեան, կամ թէ գուցէ Տպագրատան բաւական հասք ի տիպ եւ ի կազմ։

Աղօթեմք վասն խաղաղութեան ամենայն աշխարհի, եւ աղօթեսցուք, զի այլոց եւ մեզ կարօտելոց լիցի այցելութիւն. եւ Քեզ յամայր կենդանութիւն։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

868.

* Հայր Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 5 Յունուարի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ի ժամուն ընկալեալ զգրեալդ ի վերջ կոյս գնացեալ տարւոյ, միաբանիմ ընդ զարմանսդ վասն դժուարութեանն եղելոյ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս, յետ լսելոյ եւ ի Պատրիարքէ քաղաքիս. եթէ ընդ փայտ դալար, եւն. ։

Ըստ աւուրցս հարկի մխեալ ի հաշիւս՝ յիշեցի զպարտս ինչ Քո, 160 լիրայից, զոր եւ տեսի, զի անցուցեալ ես ի հաշիւ կազմարարաց, եւ ես այնպէս նշանակեցի. եւ կնքեցաւ այն հաշիւ։

Գոյ եւ միւս, 123 ֆրանգաց առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս վասն լուսա­տպից վաճառելոց ի Պօլիս, վասն որոյ եւ ձեռնագիր տուեալ ես նմա, յայսմ հաշուէ եւս հանեմ 90 ֆր[անգ] փոխանակ այնքան ոսկի դրամոյ զոր առեալ ի Վեհէ եւ այլուստ ետուր Մեսրովպայ վասն Մէնէվիշեան պատանւոյն եկաւորութեան. որով մնան պարտքդ 33 ֆր[անգ] զոր ծանո՛ թէ յինչ հաշիւ անցուցից։ Իսկ զմնացեալ մասն (135 ֆր[անգ]) նորին հաշուի Մեսրովպայ ՝ զառեալդ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոսէ, ընդ 90իցն ան­ցուցի ի հաշիւ վանացս. սրբեցաւ եւ այն։ Մնան վերոյգրեալ 33դ։

Զնշանակեալս ի թղթեկիս գիրս, կամ զանուն գրոց, առաքեաց ի Կարնոյ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաքիա. եւ ասէ Եպիսկոպոսի տեղւոյն առաջարկեալ զայն առ † [հանգուցեալ] Գեր[ապայծառ] Եդուարդ ի թարգմանել. ապա լուեալ զմահ նորա, առաջարկէ մեզ առաքողն առ իս թարգմանել այլոց ի մէնջ եւ տպագրել իբրեւ պիտանի ինչ։ Առաքեցի Սիրոյդ՝ զի քննեսցես ո՞րպիսի ինչ իցէ գրուածն։

Ողջունելով զԵղբարս մեր եւ զհարցողս թէ գուցեն, մնամ ողջունիւ եղելոցս աստ Եղբարց

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

869.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 5 Յունուարի 1877

Սիրելի եղբայր,

Անցեալ շաբաթ գրելէս եւ թուղթը խաւրելէս վերջը ընդունեցայ նոյն իրիկուն ուշ ատեն անցեալ դեկ[տեմբեր] 22ին գրածդ, հանդերձ ուրուակնքով Լեւոնեան ոսկւոյդ։ Այս շաբաթ թուղթ չկար Քեզմէ. եւ ես երկտողիւս աւարտեմ։

Իմացայ լաւ գրածդ զՁեռագրաց, զգնոյն, եւն., եւ յուսամ ըստ առաջարկութեանդ յարմարել, եւ գուցէ գալ շաբաթ որոշակի գրել, քանզի պէտք է իմացընեմ Վեհագունի [7] ալ, որ չէ աստ։ Միայն կ՚ուզէի իմանալ թէ Քո պարտքդ առ սենեակն Սեղբոս խանի ո՞րքան է, կամ քանի՞ տարւոյ։

Տարւոյ վերջ տարւոյ սկիզբն ըլլալով՝ ես ալ իբր ի պաշտամանէ ստիպուած եմ հաշուոց պարապելու փոխանակ ՀՀից. այլ տամ Քեզ փոքրիկ մի, ըստ թղթոյ զոր նոր ընկալայ ի Գաւա [8] քաղաքէ մերձաւորէ Սալեռնոյ քաղաքի Նաբոլեայ, ի Բենեդիկտեան կրօնաւորէ, առ որ հարցեր էի. զի է անդ մեծ եւ անուանի հին մենաստան մի Բենեդիկ­տեանց [9]. քաղքէն քանի մը ժամ հեռու դժուարագնաց լերան մը վրայ Ս. Խաչ [10] անուամբ լքեալ ճգնարան մը կայ, ե՛րբ շինուած կամ հաստատուած ըլլալն չէ յայտ, բայց ի վերջ կոյս ԺԷ դարու նորոգեր է Տէր Յովհաննէս Մանուկ Նոր Ջուղայեցի, եւ հօն թաղուած է յամի 1699. իւղանկար պատկերն ալ պահուի ի տան միում, բազում գովութեամբ սրբակաց վարուցն. իրմէ առաջ եւ վերջ եղեր են հօն հայ ճգնաւորք, որոց յետինն այս դարուս սկիզբները վախճաներ է. իսկ ճգնարանն ընդ այլոց վանաց առ Նաբոլէոնիւ յամի 1811 խափանուեր է, եւ տեղն գներ են առանձնականք, եկեղեցեակն ալ մօտաւոր թաղական եկեղեցւոյ մը յանձնուեր է։ Կան եղեր հօն գրքեր ալ, զոր փոխադրեր են ի գրատուն քաղաքին, բայց բոլորն ալ տպագրեալ գրքեր, ըստ տեղեկութեան տուողին, որ չէ հայագէտ։

Դեռ ոչ պատասխանեցի գրողին, եւ ի գրելս ունիմ ինչ հարցանել. ինձ թուի, որպէս եւ գրողին, թէ ճգնարանն վիճակեալ պիտի ըլլայ մերձաւոր վանքի մը, յայտ է թէ Հայոց, բայց ո՞ր եւ ո՞ւր անյայտ. իսկ ես գիտեմ որ կար վանք մը Հայոց ի Սալեռնոյ նաեւ յ՚ԺԳ դարու. բայց թերեւս աւելի մերձաւոր վանք մ՚ալ կար. վասն զի տեղեկութիւնը տուողն ալ վկայէ որ այն դարերուն կան եղեր Յունաց եւ Հայոց վանորայք այն կողմերը, կարծեմ ի պատճառս Ամալֆի մեծավաճառ քաղաքին, ընդ որում գրեթէ անտարակոյս է որ մեր Կիւլիկեցիք վաճառակցութիւն ունեցած ըլլան, թէ եւ դեռ դաշնաթուղթ կամ գրուած մը չյայտնեցաւ, ինչպէս որ յայտ է եւ հայ Լեւոնի Եի դաշնաթուղթն ընդ Սիծիլեայցն։

Զայս եւս իբրեւ փոքրիկ կաղանդչեայ մի ընդունելով՝ ողջ լեր, ողջունելով զհարա­զատս, յորոց եմս

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

870.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 7 Յունուարի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընդ մէջ երկոցուն թղթոցդ որ ի վերջին աւուրս խորասուզեալ տարւոյն՝ ընկալայ եւ զծրարս պատկերացն, որովք եւ յերկրորդումն աւուր՝ յԱմանորն շնորհաւորեցի զոմանս շնորհաւորիչս. եւ Քեզ շնորհակալութիւն։

Ռէյ տակաւին չկարէր տալ զգումարիկն՝ քանզի առաքելոց եմ առ նա զպատճէն հրովարտակաց ինչ, զոր ակն ունէի աւարտել վաղագոյն եւ չեւ եւս են աւարտեալ. այլ յուսամ յետ սակաւ աւուրց յղել ի Քո ձեռս, որով եւ տուրեւառն լիցի։ Կամէի գիտել թէ իցէ՞ նա ի պաշտօնատան Ուսմանց կարգեալ ի գործ ինչ։

Զհաշուոց եւ զծախուց չգրեմ ինչ՝ ընկալեալ ի Քէն զկարեւոր տեղեկութիւնսն. ինձ անծանօթ էր ամենեւին Շիրմին խնդիր։ Գրեցի դարձեալ, գրէ եւ այլ ոմն առ Գ[երյարգոյ] Աբբահայրս, զի ազդեսցէ առ Հ[այր] Գործակալ առաքել Ձեզ ըստ ձեռին բաւականի, եւ ջանալ ծածկել զհին պարտսն։

Ծանուցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ զխնդիր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթանագինեայ (Հոմերի Իլիակ[անն] եւն. ) զայս գիտեմ, այլ թէ զի՞նչ արար՝ զայն ոչ. որպէս ոչ գիտեմ թէ զի՞նչ արար եւ ինքն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագ[ինէս] զխնդրեալս ինչ ի ձեռն Քո՝ ի նախընթաց թղթիս, բաց ի պատկերացն զոր Քո կամ նորա ճարտարութեամբ՝ ընկալայ ի ժամուն։

Ողջունելով զնա եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Տիմոթէ, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ի շնորհաւորութիւն Ամանորայ առաքեցին Քեզ այսր զտոմսակ այցելութեան՝ Կավանյին [11] նկարիչն ։ D. Geremia Valli Ignazio Motti զսոսա չճանաչեմ։

871.

* Հայր Քերովբէ Վրդ. Քուշնէրեան - Խրիմ

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 7 Յունու[ար] 1877

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Յաւուր պատշաճի ամանորայ եհաս գիրդ շնորհահայց. եւ ես նովին սրտիւ մաղթեցի եւ մաղթեմ Քեզ ամս յոլովս ի վաստակել յայգւոջ Տեառն, յօգուտ անձին եւ բազմաց, եւ ի մխիթարութիւն Միաբանութեանս, եւ յայնժամ լիցիս եւ ինձ առաւել քան զպարծանս, որում չեմ արժանի։

Յետ երկուց աւուրց ժամանեաց զոր գրեալն էիր առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան [12], եւ ընկալաւ զնոսին. ընդ որս եւ ես զթէյն առաքեալ ի Պետր[ոս] Ներսէս Աղայէ. զոր եւ փորձեալ երեկ յերեկոյի Յայտնութեան՝ միաբան ակըմբիւ ի Ճեմարանի, ըստ վանական կարգիս կամ սովորութեան, արդ շնորհակալութիւն մատուցանեմ ինձ անծանօթի երեսօք Բարեկամին եւ Քեզ քաջ ծանօթի. եւ յիշեսցի նա ի նմանօրինակ եղբայրական ակումբս մեր, եւ ի մօտոյ, զի մերձ են աւուրք Բարեկենդանի։

Ուրախ եմ ընդ գոհութիւնդ վասն այցելութեանդ ի Լէոպօլիս. իմ ոչ գիտելով թէ Գրիգոր Ռօմաշքան է եպիսկոպոսացեալն առ Միքայէլ Ռօմաշքան ուղղեցի զթուղթս, թէ եւ Արքեպիսկոպոս կոչելով, որով համարիմ ոչ վրիպել. նոյնպէս եւ զժամագիրսն արարի. այլ չընկալայ ինչ անտի պատասխանի։ Ոչ ինչ եւ ի Հ[այր] Ռափայէլէ [13] անտի. թէպէտ եւ ես ինքնին յանձնեցի զքո յանձնեալդ՝ բերանով առ Հ[այր] Մկրտիչ վիենական որ եկն ի վանս, եւ արդ աւելի է քան զամիս մի, զի եւ ոչ ի նմանէ ընկալայ պատասխանի, որպէս եւ ոչ զայլոց ինչ զոր յանձնեալն էի նմա։ Դու ողջ լեր, եւ թէ յաջողեսցի Քեզ յայսմ ամի շրջագայութիւն ի Կամենից կամ այլուր՝ արասցես որպէս փափագեմքս։

Գերյարգոյ Աբբահայրս տակաւին ի Հռովմ է, ուր յուսադրեն յետ սակաւ աւուրց աւարտել զակնկալութիւն մեր. եւ մեք աղօթեմք, եւ դու նոյնպէս արասցես։

Զի՞նչ եղեւ եղբայրացուն Աղայ Գէորգ։

Ողջունելով զանծանօթ ծանօթս մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

872.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 10 Յունուարի 1877

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Այն ինչ ընկալեալ զշնորհեալդ ի հինգ ամսոյս՝ փութացայ առաքել զՍահմանա­դրու­թիւնն, զնոր ընդօրինակեալն, ի ձեռն Ֆրանգեդդեայ, յուսամ զի անվտանգ հասեալ է, եւ փափագեմ լսել զայն ի կատարեալ անդորրութիւն։ Ոչ գրեցի յայնմ աւուր քանզի փափագէի ժողովել Առաջիկայիցս եւ խորհրդածել միաբան վասն որոց գրէիքդ. եւ յաջողեաց մեզ այսօր ժողովիլ եւ խօսել զայնցանէ եւ զպիտոյից մերոց. եւ հասարակաց հաւանութեամբ այս է, զի թէպէտ եւ փափագելի էր մեզ գտանել Վեհիդ այսր ի տնտե­սու­թիւն իրաց մերոց, այլ պատշաճագոյն եւս թուի մնալդ այդր ցաւարտ կամ ցորոշումն ծա­նօթ խնդրոցն, յուսալով զի ըստ Գրեդոնեայ բանից ոչ անագանեսցէ քան զամիս մի եւս. եւ եւս առաւել, զի մի՛ նեղեսցի շատ եւ վտանգեսցէ զառողջութիւն իւր Վեհդ մեր. որոյ եթէ կասկած ինչ գոյր՝ ոչ փափագէաք այլ եւ կամէաք իսկ զդարձդ փութով, նախ Աստուծոյ եւ ապա Գործակալիդ՝ թողեալ զոր այդր առնել կամ խօսել անկ իցէ, հասարակաց խորհր­դով. որպէս լիցի եւ պատասխանատուութիւնն առ Ժողովն կամ առ Ծաւալոցն [14] յորժամ առաջարկիցեն ինչ կամ դիցեն պայմանս [15] ։

Վասն դրամական կարօտութեան մերոյ, որ առաւել եւս զգալի լիցի եւ է ի նորամուտ տարւոջս քան յանցելումն (յորոյ սկզբան գոյր յարկեղ վանաց 8000 լիր[այ] յաւելեալ ի նախընթացէն, իսկ վերջն բաց մնայ) ոչ գտանեմք հնարս, բայց, նախ, ի փոխ առնուլ ուստեք, եւ այս յաւէտ վասն պարտուց որ առ Քրէտի Ֆօնսիէ, զորոյ զդէպս բազումք ի մէնջ ոչ գիտէին, որպէս եւ ես, այսինքն զթողուլ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուէլի զպարտսն կամ զհոգ վճարմանն ի Ձեր վրայ, եւ զարմացաք. արդ զայս նուագ փորձեսցուք առնուլ փոխ եւ վճարել, առանց ծանուցանելոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուէլի, այլ ի նա թողուլ, որպէս եւ յառաջն, զապագայ վճարմունսն, յեկամտից Ձիակրկիսին. եւ զայս Վեհդ գրեսցէ առ նա։

Ընդ նմին հաճեսցի գրել, զի զհասս դրամոց Կ. Պօլսի մի՛ առանց զԺողովս հարցանելոյ՝ տնօրինեսցէ եւ կալցէ անդ. քանզի զայս ամ միայն 1429 լիր[այ] իտալ[ական] եբեր եւ առաքեաց մեզ ի հասից անտի (ի գրոց եւ յայլոց), եւ թէպէտ տակաւին չետ զտարեկան հաշիւն, սակայն գրէր երեքկնեմ եւ չորեքկնեմ մի՛ յուսայք այլ ինչ առնուլ յայսմ ամի (1876)։ - Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս ետ զհաշիւ գրոց վաճառելոց ի վանս (զատ ի պատկերաց) 4482 լիր[այ] իտալ[ական] եւ ահա այս երկու գումարք եւ քանի մի հարիւր եւս այլուստ բովանդակեն զհասս ի գրոց 1876 տարւոյ, որչափ ինչ ցարդ ծանօթ է. իսկ վասն կազմի գրոց իմ տուեալ է աւելի քան զ՚3500 իտ[ալական] լիր[այ]. ծախք տպարանին լեալ են 9000 աւելի կամ պակաս, միահամուռ 12000, եւ աւելի. եւ օր ըստ օրէ յաւելումք զտպագրեալ թուղթս, որոց ընկճեալ զկազմատունն, արդ նորոգի տեղին։ Արժան թուի նուազել զտպագրողս եւ զտպագրութիւն. յոր եւ զհաւանութիւն Վեհիդ հարցանեմք։

Երկրորդ հնարք, բացայայտելով զվիճակ մեր վասն աշխարհածանօթ արեւելեան իրաց եւ արգելլոյ շահու դրամաթղթոց եւ առիեւտրոյ, խնդրել ի Ֆրանգեայ թուղթ ընծա­յութեան կամ վկայական վասն դրամաժողովոյ, գէթ ի Փռանկաստան. առ որ պատշաճ դատեցաւ եւ Վեհիդ գրել առ Տիւբանլու, նաեւ ի չտալն Ֆրանգեայ թուղթ. եւ զնոյն ինքն զ Տիւբանլու հարցանելով թէ կարեւո՞ր իցէ այնպիսի թուղթ. զայս կարասցէ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ հարցանել։ - Ի կարգի բանից խնդրեցաւ թէ չիցէ՞ մարթ եւ ի քաղաքիդ ի Հռովմ, ուր գոն կամ գոյին բարերարք եւ բարեպաշտք, թէ ոչ յողորմութիւն, գէթ փոխ առնուլ առանց տոկոսեաց։

Դարձեալ, զի յաւելուն ի վերայ մեր պարտք պատարագեաց, որոց տեղեակ է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին, խնդրել զնուազութիւն թուոյ կամ զթեթեւութիւն պարտուց ի Ժողովոյ անտի որում անկ է տնօրինել զայս, որպէս եւ արարեալ է յայլ նուագս։

Խիթալով թէ արգելիչք կամ դժուարացուցիչք խնդրոց մերոց իցեն ի Պօլսոյ, յանձնեցին ընկերքս աղաչել զՎեհդ՝ զի ըստ իւրում շնորհաբանութեան ազդ արասցէ մերայոցս որք անդր՝ զգուշութեամբ խօսել. զի մի՛ յաւելցի նիւթ դժկամակութեանց։

Թողեալ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի գրել եւ զայլսն՝ որ վրիպեցան ի յուշոյ իմէ, մատուցանելով զմեծարանս միաբանիցս, մնամ

Գերյարգոյ Աբբահօրդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

873.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 12 Յունու[ար] 1877

Սիրելի եղբայր,

Այսօր ալ կը սկսիմ թուղթս յառաջ քան զհասնիլ Պօլսոյ թղթաբերին, որ թերեւս քեզմէ առ իս գիր ունենայ։

Ինչպէս անցեալ շաբաթ խոստացեր էի՝ ահաւասիկ կ՚իմացընեմ որ հօս մեր կողմանէ եղաւ հաւանութիւն առաջարկութեանդ, եւ կ՚ընդունիմ 45 Հայերէն Ձեռագիրքդ, հանդերձ Սմբատաւ, փոխանակ 35 ոսկեաց ի պարտուցդ առ սենեակն մեր Կ. Պօլսի. կը գրեմ եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ Գործակալ մեր, ընդ որում առուտուրդ կը կնքես, եւ կ՚աւանդես տալիքդ։

Վերջի թղթիդ մէջ գրեր եւ ուզեր էիր Անանիայ Շիրակացւոյ նորատիպ գործը, զորոյ Պատկանեանն [16] ինձմէ խնդրեց օրինակը, ինչպէս գրեցի Քեզ. չէի կարծեր որ այսպէս շուտով առնու տպագրէ ( սալլաբադանա? ի՞նչ նշանակէ այս բառս). օրինակ մը խաւրեր էր յանուն վանացս, օրինակ մ՚այլ յիմ անուն. ահա զայս օրինակ այսօր թղթատարաւ խաւրեցի ի վերայ Եղ[բայր] Ստեփանոսի, որ աւանդէ Քեզ։ Հետն ալ դրի օրինակ մ՚ալ հայերէն Սմբատայ վարուց, եւ խնդրեմ որ զայն հասցընես ի ձեռս Հ[այր] Կղեմէսի [17], վրան գրելով ի դիմաց Հ[այր] Ղեւոնդի։

Հօս կը դադրիմ, սպասելով դարձի նաւակի մերոյ յետ միջօրէի, տեսնել թէ կա՞յ գիր ի քէն, եւ պատասխանելի ինչ։

Դարձաւ նաւակն՝ ունայն։ Դու լի լեր ողջութեամբ եւ բարեօք։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

874.

* Հայր Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 14 յունու[ար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ծանեայ զոր գրեսդ վասն հաշուի. փափագելի էր թէ միայն մի քսակ եւ մի մատա­կարարութիւն լինէր մեզ, այսինքն միութիւն վանական եւ տպագրական ծախուց, եւն. զոր թերեւս ժամանակն յարդարեսցէ։

Չեհաս տակաւին լուր արձակման կամ հրաման պատարագելոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Բառնաբայ, որ յամաց հետէ բարւոք կայր ազատեալ ի տենդէ, իսկ երեկ ցաւով ինչ ծնգաց անկաւ յանկողին։

Վասն գրոցն Vie del cuore ասէի քննել Քեզ այդր առանց գնելոյ, եւ ոչ կամիմ թէ գնես եւ առաքես, մանաւանդ զի ասես լուեալ թէ չիցէ ինչ զարմանալի, եւ ես չունիմ ակն յայնպիսեաց որ յայն օրագիր մտանեն եւ ելանեն։

Ի Բուադիէ քաղաքէ չեհաս ինչ ցարդ, եւ թէ հասցէ՝ պատուիրեցի նաւավարին ուղղակի առաքել այդր։

Վասն յաջորդի Գեր[ապայծառ] † Եդուարդայ աստ այլ ակնկալութիւն էր, զի՞ լինիցի նմա, որում եմ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ցաւեցաք եւ աղօթեցաք վասն սիրելւոյ եւ աննենգ եպիսկոպոսին Պրու­նոնեայ. յաւելցի ի թիւս որոց առաքեցաքն ի հերու՝ ի վեր։ Եթո՞ղ ինչ արդեօք առ Հիւան­դապահն։

875.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 12 Յունու[ար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Մինչչեւ ընկալեալ կամ հասեալ ծրարի թղթոց տեղւոյդ յայսմ եօթնեկի, գրեմ զտողքս, ծանուցանելով զխնդիր բարեկամի միոյ ծանօթի, կոչեցելոյ Սերովբէ Ալիշան. որ խնդրէ ի պարտուցն՝ զոր ունի առ Սենեակն Պօլսի վասն վարձու սենեկին Սեղբոս Խանի, զիջանել 35 ոսկի կամ լիր[այ] օսմ[անեան] եւ փոխանակ նոցին տայ 45 Հայ Ձեռագիրս, զորոց տուեալ է ինձ ծանօթս, եւ Գերյ[արգոյ] Աբբահայրս հաւանեցաւ ընդունել. որպէս եւ յայլում նուագի ստացաւ այսպիսի ինչ։ Զպատուականագոյն ի Ձեռագրաց անտի զՏա­րե­գիրս կիւլիկեցւոց կամ զ Սմբատ, արդէն հասոյց մեզ ձեռամբ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Բառնաբայ. ի մնացեալսն՝ թէեւ սակաւք պիտանիք ըստ միոյ տեսութեան, այլ գոն պա­տուականք. եւ մարթ էր նմա գէթ զերկուս գեղազարդս գունապաճոյճս վաճառել թերեւս կիսով գումարին որով տայ մեզ. քանզի վաճառեալ է Աւետարան մի նկարազարդ (այլ ոչ գեղեցիկ որպէս զ Կոստանդին Կաթողիկոսի Աւետարանն՝ զոր տալոց է մեզ) ոչ սակաւ ոսկեայ. եւ զորս տայ մեզ՝ որով գնով առեալ է տայ, առանց մեծ ինչ շահելոյ։ Արդ մնայ Վեր[ապատուեալ] Եղբօրդ՝ որպէս Գործակալի առնել եւ կնքել զարժանն. եւ սաստելով ալեաց ծովուն՝ նաւագնաց հասուցանել ողջամբ, դնելով յարկեղն, ի մնալ պարապ տեղւոյ, եւ այլ ինչ ըստ պատշաճի վերջին եօթնեկի Բարեկենդանի, որ եօթնեկաւ կանխէ աստ։ Բայց յայտ է թէ այս ըստ ներել ժամանակին, որ այժմ ոչ այդպիսեաց այլ կարեւոր ռոճկի կարօտացուցանէ, որոյ մեծ մասն մի, որպէս գիտէ Եղբայրութիւնդ, այտի գայր եւ ընդ Քո ձեռն ի վերջին ամքս, իսկ ի հերու որչափ ինչ առաքեցեր գիտես, եւ որչափ ինչ հայթհայթի աստ՝ զայն եւս ոչ անգիտանաս։ Նախ երկինք, եւ ապա թուի թէ հրանօթք զինուց լուծցին զկնճիռն կապանաց, որ վարակէ զընդհանուրս, այլ իւրաքանչիւր զիւր ցաւս զգայ. եւ որքան մեծ են ընտանիք՝ այնքան եւ զգացումն։

Ողջունելով զորս ընդ Քեզ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

876.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 19 Յունուարի 1877

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Ընկալայ զհամառօտագիծդ որ ի 15 ամսոյս. եւ ես նոյնպէս գրեցից, վասն խնդրոյ փոխադրութեան մարմնոյ † [հանգուցելոյ] Տեառն Եդուարդայ, զի լուայ թէ խորհիցիք առա­քել այսր, որպէս գրեալ է Պ[ատուական] Հ[այր] Կոմիտաս առ Ե[ղբայր] Անտոն, իբր զի անդ պահանջիցին 200 լիր[այ] Իտ[ալական] վասն հողոյն։ Եթէ այդքանեաւ եւ սուղ ինչ աւելի վճարիցի՝ կարծեմ ժամանակս պահանջէ չառնել աւելի ծախս վասն մեռելոց քան կեն­դանեաց. զի համարիմ թէ ծանրագոյն լիցին ծախք վասն ճանապարհին ի Հռովմէ ի Վենե­տիկ, եւ ի քաղաքէ աստի ի վանս՝ վասն մաքսի. թո՛ղ զդագաղացն կամ զյուղարկաւո­րու­թեան ի բերելն ի վանս. զի պահանջիցեն ոմանք շքով իմն բերել եւ լիցին բանք բազում։ Ընդ այլոց խոհականից ոմանց որ աստ՝ ինձ եւս թուի դիւրագոյն անդ հանգուցանել. եւ զշի­րիմն կամ զարձանն յետոյ հոգալ. Հոգին երանեալ առաւել գոհ լիցի, որպէս համարիմ, այսու, քան ի ցոյցս եռանդեան ի խնայութեան ժամանակի, բազում համբաւս բարեաց եթող մեզ Նա՝ այլ ոչ եւ զ Շիրակայն [18] ։

Ծիրանաւոր Պատրիարք քաղաքիս [19] գրով ծանոյց, զի ընկալեալ է այտի կարողու­թիւն կանոնաւորելոյ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս, այսինքն տալոյ հրաման պատարագի, բայց պահանջէ նախ ի նմանէ հնգօրեայ կրթութիւն հոգեւոր, եւ յինէն գրով վկայութիւն զտրամադրութենէ նորա. ինքն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս ցաւով ծնգաց պարտաւորեալ կալ ի սենեկի, եւ յանկողնի եւս, պարապի ի հոգեւորն, եւ յետ աւուրց ծանուցից Պատրիարքին, թէ եւ չկարծեմ թէ կարիցէ պատարագել ի մօտ աւուրս վասն ցաւոցն, եթէ եւ լիցի հրաման [20] ։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր գրով թախանձէր զիս գրել առ Վեհդ զներքին ինչ խնդրոյ իւրոյ, զորմէ եւ ասէր առ Նոյնդ գրել. չյաւելում ինչ ես, բայց զի ծանօթ գոլով Տեառնդ ամենայն հանգամանաց նորին՝ յորդորիցէք համբերել եւ մի՛ յաւելուլ տագնապ ի տագնապի վերայ։

Յայց սա­կի է եւ Վ­[ե­րա­պա­տուեալ] Հ­[օր] Աբ­րա­հա­մու խնդիրն դրա­մա­կան զոր գրեալ ի­ցէ եւ առ Վեհդ, որ­պէս ա­սէն. այ­սօր գնաց Ե[ղբայր] Ան­տոն ի քա­ղաք պատ­րաս­տել փո­խա­նա­կա­գիր 2000 ֆրան­գաց զոր ետ Վ­[ե­րա­պա­տուեալ] Հ­[այր] Օ­գոս­տի­նոս, որ­պէս եւ 5000աց վասն crédit foncier վե­ցամ­սէի յու­նուա­րի տար­ւոյս. ինքն Վ­[ե­րա­պա­տուեալ] Հ­[այր] Աբր[ա­համ] ա­ռեալ է անդ փոխ 2000 ֆր­[անգ] հա­տու­ցա­նե­լի ի վերջ ամ­սոյս, վասն ո­րոյ խնդրէ 4000. հա­շիւ զ՚2000ն ետ Վ­[ե­րա­պա­տուեալ] Հ­[այր] Օ­գոս[տի­նոս] ո­րով դար­ձեալ ի 0 գայ հա­շիւն. մեք խօ­սե­ցաք ինչ ընդ սմա, այլ ծանր թուին բանքս կամ չկա­մի լսել զայն խնդրոյ. վասն ո­րոյ դար­ձեալ ազ­դես­ցէ Վեհդ, զի մերձ ընդ մերձ սա­կաւ ինչ ա­ռա­քես­ցէ, ի դիւր եր­կո­ցունց կող­մանց։ Գրե­ցի առ Վ­[ե­րա­պա­տուեալ] Հ­[այր] Աբր[ա­համ] չառ­նել փո­խա­նա­կա­գիր 4000աց ի վե­րայ մեր, որ­պէս ա­սէր, զի ոչ ոք ըն­դու­նի­ցի կամ վճա­րի­ցէ. գրես­ցէ եւ Վեհդ։ Բայց տե­սա­նեմ, զի յա­պա­ղե­լով վար­ժա­տանն այնմ վա­ճառ­ման եւ վար­ձու՝ ծան­րա­նան ծախք. ամ­սոյ ամ­սոյ ա­ռա­քեն այսր զհա­շիւ ծա­խուց իւ­րեանց, միշտ ա­ւե­լի քան զ՚1000 ֆր­[անգ] կե­րակ­րե­լով 10 բե­րան. մինչ մեզ այժմ տնպահ մի ե­ւեթ բա­ւէր, եւ յայս զի­ջու­ցա­նե­լի թուի ինձ զտասնն։ Ե­թէ կա­մի­ցիք ա­ռա­քել յայսմ ա­մի ա­շա­կերտս ի Ռափ[ա­յէ­լեան] վար­ժա­րա­նէ ի Բա­րիզ ՝ ա­ռա­ւել եւս կնճռես­ցին իրքն։ Թուի ինձ թէ վասն պար­տուց եւ ծա­խուց, եւ թէ վասն անս­տու­գու­թեան ժա­մա­նա­կիս՝ թող­լի է զայդ խոր­հուրդ, հա­մո­զե­լի զՎ­[ե­րա­պա­տուեալ] Հ­[այր] Գրի­գոր. տնպահ մի միայն թող­լի անդ, ո­րում շատ լի­ցի եւ դռնա­պանն ի սպա­սա­ւո­րու­թիւն, եւ ար­ձա­կել կամ փա­կել զա­մե­նայն բե­րան. իսկ տնպահն ար­տա­քուստ տա­ցէ բե­րել զկե­րա­կուրն, եւ վասն այնր սահ­մա­նես­ցի չափ ինչ դրա­մոյ, կամ տնա­վարձն. մին­չեւ վճա­րես­ցին նախ ե­ղեալ ծախք, եւ ա­պա խոր­հի­ցիմք ա­ռա­քել կամ ոչ ա­շա­կերտս։ Ան­շուշտ լաւ քան զիս խոր­հըր­դա­ծէ Վեհդ, ի քնին ա­ռեալ եւ զհա­շուե­ցու­ցակն ա­ռա­քեալ ի Վ­[ե­րա­պա­տուեալ] Հ­[այր] Գրի­գո­րէ. իսկ ես ամ­սոյ ամ­սոյ ըն­դու­նե­լով ան­տի զցու­ցակ ծա­խուց իւ­րեանց, որ­պէս ի վերդ ա­սա­ցի, տե­սա­նեմ զի փո­խա­նակ միոյ ան­ձին կամ եր­կուց, քա­ռա­պա­տիկ ա­ւե­լի ան­ձինք ու­տեն եւ պա­րե­նա­ւո­րին ա­մե­նայն սա­րօք. եւ խիղճ է։

Վասն ամենայնի այսոցիկ եւ մերս կարօտութեան յոյժ փափագելի է փութով դարձ Վեհիդ, որոյ անստուգութիւն առաւել նեղէ, զի մինչ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին յուսացուցանէր յայսմ ամսեան զաւարտումն ամենայնի՝ այլ ոմն գրէ այտի մինչեւ ցմարտ յերկարաձգել [21] ։

Բայց ի Տէր յանձն եղեալ եւ յաղօթս եւ ի գրութիւն Վեհիդ մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

877.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 19 Յունու[ար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յետ գրելոյ յանցելում եօթնեկի ընկալայ զթուղթդ եւ զեղբօրն իմոյ, յորում տեսի, զի ի Ձեռագրաց անտի զերկոսին զարդագեղսն՝ զորոց նշանակեալ էի, կամի արտահանել եւ այլովք փոխանակել. անդէպ է ինձ յայս խնդիր մտանել, ընդ մարմնաւոր եւ ընդ հոգեւոր եղբարս. վասն որոյ որ ինչ արժան թուիցի՝ արասջիք. եթէ քանի մի ոսկի եւս զեղչելով ի պարտուցն՝ մարթիցի զբովանդակն առնուլ, թերեւս լաւագոյն իցէ։

Ի Բարիզէ առաքեալ էին զազդարար թղթեակս որ անշուշտ չիցէ եւ Քեզ անծանօթ, զի լուայ թէ գրեալ ես զայնմանէ առ Եղ[բայր] Անտոն, այլ յայսր վերայ հարկ համարեցան յղել այդր։

Քաղաքական լուրք տեղւոյդ վրդովեն զամենեսին որպէս զմօտաւորսդ եւ զհեռա­ւորս, եւ մնայ յոյս մեր յամենեցուն մերձաւորն Աստուած. եւ եւս խաղաղութեան զՏէր աղաչեսցուք, ողջ լինելով։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

878.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 19 Յունուար 1877

Սիրելի եղբայր,

Ինչպէս անցեալ թղթովս նշանակեցի՝ այն օր տեղւոյդ թղթաբերն չէր հասած հօս, եւ երկու օր վերջը բերաւ Յայտնութեան օր գրածդ. յորմէ իմացայ որ Ձեռագրաց վրայ առաջարկութիւնդ լաւ չեմ հասկացած առաջ եւ այնպէս իմացուցեր էի Աբբահօր եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլի, այսինքն համարելով թէ 45 թուոյդ մէջ ըլլային ինչ որ յանուանէ նշանակեր էիր եւ յիշատակարանները խաւրեր էիր. հիմայ ի դուրս մնալ նկարազարդ գրոցն՝ կըրնայ խնդիրն փոխակերպիլ. զի Դու իրաւունք ունիս իբրեւ վաճառող շահդ չկորուսցընել. բայց ինձ ալ հարկ կ՚ըլլայ ըստ քեզ կամ ընդ քեզ լակոնաբանել, եւ թողուլ որ յարմարցընէք զխնդիրն ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլի, առ որ գրեմ եւս։ Միայն Քեզմէ պիտի խնդրեմ, որ նաեւ ի պահելդ առ Քեզ զԱւետարանն Կոստանդեան, եթէ անմիջապէս վաճառելոյ առիթ չունիս՝ առիթով մը խաւրէ մէկ մ՚ի տեսութիւն ինձ եւ ի բաղդատութիւն ընդ այլոց նման աւետարանաց մերոց, եւ ես առաջին առթով կամ արկեղաւ վերադարձընեմ առ Քեզ։

Ը Շարակնոցիդ ծածկագրութեան համար նշանակեր էիր թէ ես չեմ դպիր. իսկ ես ելայ եւ կարդացի, եւ է վերոյիշեալ ստացողին անունն, Մակար Եպիսկոպոս – սին է։ Իսկ թուականն ՅԳ՝ եթէ ստոյգ այսպէս գրուած է՝ չեմ կարող մեկնել, կըրնար Սարկաւագաց թուականն ըլլալ 1083 + 303 = 1386, եթէ այսքան հնութիւն ցուցընէ գիրքն, զոր չեմ կարծեր, այլ դարձեալ հաւանիմ թէ Ռ գրին տեղ գրուած ըլլայ Յ։

Անգղիարէն գրոյ մ՚անուն նշանակած էիր, Ամերիկացի Քարոզչաց գործ. ես ալ ատենօք զայդ տեղ մը կարդալով, այսինքն զանուն գրոցն, յանձնեցի ալ, որպէս կարծեմ, մէկու մը, բայց չհասաւ ի ձեռս, եւ այլ չեմ խնդրեր, բայց եթէ ինքնաբեր առթիւ։

Կարդացի փօլատաբանութիւնդ [22] ալ. քանի մի նոր բառ գտայ. որպէս եւ կարծէաք հնագոյն եւ լաւագոյն գրուածէ խանգարեալ բան մի է, յետին յաւելուածովք. ի վերայ այսր ամենայնի բանի մի գայ. կ՚ուզէի իմանալ թէ այդ նուսխայից [23] ընդհանուր խորագիր կամ գրոց անուն մի կա՞յ թէ ոչ. երկրորդ 7 խոտոց անուանքն կա՞ն թէ միայն մոլորակաց, եթէ կան՝ ուզեմ զանուանսն, որպէս նշանակեալ ես զդ ^- եւ զ ^- խոտոցն։ Իսկ վասն կեղուայ Չիվիտին եթէ կեղուայ վրայօք բան մի գրուած է՝ օրինակէ, ապա թէ ոչ՝ չպիտի։ Չհասկացայ ես ալ քան կամ քանի բառի նշանակութեան, որ բայի ոյժ կը ցուցընէ, բայց բանի մը չի նմանիր։

Փոխարէն արծաթեայ թասին խաւրեմ նման ամանի մը մէջ գծեալ պատկեր եւ գիր, յայտ է թէ նոր. գուցէ պատկերն ըլլայ Շեամիլի. հնասէր եւ հնաժողով տիկին մի Ամերիկացի որ բնակի ի Ֆիրենցէ ՝ խաւրեր էր ինձ այս թղթիկս՝ մեկնութիւնը խնդրելով, զոր եւ գրեցի։ - Ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

879.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 23 Յուն[ուար] 1877

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Ստիպեալ գրել ի սուղ ժամու երեկոյիս, ծանուցանեմ զի ընկալայ զշնորհեալսդ յ՚19 եւ ի 21 ամսոյս. եւ որպէս հրամայէք վասն առաքելի մարմնոյն՝ արասցուք [24] ։

Պատճառ շտապաւ գրութեանս է փոխանակագիրս ծրարեալ, առաքելի առ crédit foncier վասն առաջնոյ վեցամսէի տարւոյս՝ որոյ օր վճարման է յ՚31 ամսոյս. իսկ վասն մնացորդի նախընթացին (31 յուլ[իս] 1876) գրեցաւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մա­նուէլ։ Զայս ներկայ գումար վեցամսեայ վճարեաց աստ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգոս­տի­նոս ի ձեռն Ե[ղբայր] Անտոնի. եւ ես առ նկատման իրիք պատշաճ համարեցայ յղել առ Վեհդ, զի ինքնին հաճեսջիք առաքել առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ եւ յանձնել զարժանն։ Այսքան են պարտք վեցամսեայք (5302։50) առ crédit։

Երեկ ծանուցի գրով եւ բանիւ առ Ծիր[անաւոր] Պատրիարքն, զի կատարեաց Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս զկրթութիւնն, եւ խոստացաւ փութով առաքել զվճիռն պատարագելոյ։ Ասաց եւս, զի գրեալ է Ձեզ պատասխանի։

Վասն կարօտութեան մերոյ թէպէտ եւ մեք խորհեցաք առնուլ փոխ, այլ զմտաւ ածելով եւ զանդրէն հատուցումն թէ ուստի՞, կասեցաք. եւ մնամք լսել ինչ ի պատասխանի գրելումս առ Վեհդ վասն այսց իրաց իբր եօթնեկաւ յառաջ [25] ։

Զթուղթ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուէլի ընթերցեալ աստ առաքեցի առ Վ[երա­պա­տուեալ] Հ[այր] Գրիգոր, առ որ եւ Պէշիկթաշլեանն գրեալ է զնոյն իրաց, յա­ւելուածովք։

Աղօթիւք եւ մաղթանօք քաջողջութեան Վեհիդ մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

880.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 23 Յուն[ուար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Եթովպացի ձեռագրի միոյ սկզբան եւ կատարածի՝ ընդօրինակութիւնք տողից են ծրարեալքքս, զորս աղաչեմ ցուցանել առ գիտակս լեզուին յ Ուրբանեանն դպրոցի [26], համարելով թէ գուցեն անդ գիտունք. եւ ծանուցանել թէ զի՞նչ գիրք իցեն. եւ թէ գտցի՞ անդ փափագող կամ գնող մատենին, որ է հոծ ստուար մագաղաթ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

881.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 25 Յունու[ար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յուսամ զի ընկալար զփոխանակագիր 2000ացն. եւ յետ այնր նաեւ 10 օրինակ Ասսիզաց, զորս կարես տալ առ Տիւբան 20/100 զեղչիւ. բայց կամի Տպագրապետ [27] գիտել ստուգիւ թէ քանո՞յ վաճառէք անդ զօրինակն, եւ թէ քանի՞ վաճառեալ իցէ։ Յորժամ ազդ արասցես վասն ընկերագրեալ օրինակաց Պաշտօնէին Ուսմանց՝ առաքեսցին եւ այնոքիկ։

Կանխաւ գրեալ էի, զի եւ զմեր գրեանն դիջիք ընդ խնդրելոցն ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորէ. այլ խնդրեմ, զի առաքիցէք ինձ առանձինն զցանկ վանական գրոց եւ մրոց, զի մի՛ երկբայ ինչ լինիցի։

Ուր ուրեմն առաքեմ զչափ Տիւզեան կապերտին, զոր յաւուր տօնի Ս. Անտոնի պարզեցին ի դասի. երկայնութիւն մ. 9։27, լայնութիւն 3։40. միջի բաժինն աւելի գունաթափ եւ հին երեւի, երկոքին կողմանքն երիտասարդագոյնք են, եւ կակուղ ի կոխել։ Չկարեմ ինչ ասել զգնոյն, զի ոչ վստահացան գտանել զոք վարկող, այլ քանզի մի հազար ֆրանգաց վաճառել մեղք թուի, մանաւանդ վասն յիշատակի Լուդով[իկոս] ԺԶ., զոր legitimiste ոք պատուասիրելով՝ գուցէ առատապէս հատուցեալ գնիցէ. վասն որոյ ես ըստ իմ առանձին կարծեաց ասեմ թէ գինն հնգեակ թուահամարօք լիցի, այսինքն է բիւրաւորաւ։

Գիտեմ զի երբեմն ծանրանամ Ձեզ առաքելով զթուղթս առ Ռէյ ի ձեռն ձեր. այլ զի ի միում աւուր գրելով առ երկոսին՝ առ ի չվճարել ուրոյն ուրոյն զթղթատարին՝ ի ճահ գայ. եւ թեթեւագոյն լինին ծախք մեզ աստ, եւ Ձեզ՝ եթէ անցուսջիք ի մեր հաշիւ զոր այդր ի սակս մեր, որպէս ոմն երբեմն առնէր։ - Կարծեմ տուեալ է Ձեզ ինքն Ռէյ 40 ֆր[անգ] եւ խնդրեմ այնու վճարել զայսպիսիս եւ զպատկերսն եւ զգրեանսն ինչ զոր յանձնեալ էի (եթէ գնեցան), եւ նշանակել ինձ առանձինն զհաշուիկս։

Խնդրեմ ասել առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագ[ինէս], զի յանձնեցի Տպա­գրա­պետին զխնդիր ձուլեալ տառից որ խնդրի յ արեւելալեզու դպրոցէ տեղւոյդ. այլ ոչ նշա­նա­կէ թէ ո՞ եւ ե՞րբ վճարիցէ զգինն եւ ո՞րքան. արժան էր զսակն անդ կատարել եւ ապա ազդ առնել մեզ, ըստ իմ կարծեաց։

Առաքեալ էր նորա եւ թուղթ մի զ Հնագիտաց Ընկերութեան, որոց ժողով լիցի ի Ֆիրենցէ յամի 1878 [28]. ինձ թուի թէ քարտուղար նոցին Կուպերնադիս [29] անձամբ յայց ելեալ իցէ վարժարանիդ, եւ ոմն զիմ անուն յառաջ մղեալ իբրու ծանօթ արեւելագիտաց, եւ նոքա համարին ի ձեռն իմ հրաւիրել զոմանս յայնպիսեաց, թերեւս զազգայինս մեր իմանալով։ Եթէ սղալ դատիմ, ներեսցի ինձ, եւ եթէ ստոյգ՝ դարձեալ ներեսցի ինձ եւ այլում. այլ ես չկարեմ եւ չկամիմ մխիլ յայդպիսիս, եւ գրեցից հրաժարական։

Մաղթեմ ողջութիւն եւ բարեկենդանութիւն ըստ կարի։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

882.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 26 Յունու[ար] 1877

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Թերեւս եւ առ Ձեզ գրեալ իցէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ զորոց գրէն առ իս ստէպ. եւ զի չիք իմ այլ ինչ հնար՝ փոխադրեմ զցաւսն ի Գլուխդ հասարակաց. գիտելով զի Ձեր բան միայն ազդիցէ առ Գործակալ վարժարանացն՝ սատարել ինչ նեղելոցն ի պարտատեարց. եւ ես յիրաւի խիթամ թէ հասցէ ի սրտնեղութենէ խօթանալ Վ[երապա­տուեալ] Հ[օր] Աբրահամու։ Գրեցի եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս առաքե­լով նմա զպատճէն մուրհակի պարտուց 215 ֆրանգաց լուսատպողի ուրուք վասն պատկե­րաց Սաղմոսարանի անծանօթի։ Միայն թէ լուեալ եւ գրեալ էի առ Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Աբր[ահամ] եթէ այժմ անդ ի Բարիզ է Նազարէթեան պատանին, եւ չգիտեմ ընդէ՞ր ոչ պահանջէ ի նմանէ Հաշէթ. մի՛ գուցէ լռելեայն հաւանութիւն էր Վ[երա­պատուեալ] Հ[օր] Աթանագինեայ, կամ զսա ճանաչէ գրավաճառն պատասխանատու. այլ առաւել զարմանամ, զի ի 1087 ֆրանգսն ասի եւ յանսպառելի պարտուց Հ[օր] Գրիգորիսի լինել։

Զթուղթ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու հաճիք դարձուցանել առ իս։

Մաղթելով երկայնմտութիւն բազում եւ բարեկենդանութիւն մնամ մեծարանօք

Գերյարգոյ Տեառնդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

883.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 27 Յունու[ար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զերկոսին միանգամայն ընկալայ զգրեալսդ ի 22 եւ 23 ամսոյս. եւ ոչ գիտեմ զինչ ասել. այնքան հիացեալ որքան ցաւեցեալ. զի պարտքն հինք թուին հիդրայ [30], անդադար ընդ յապաւելոցն նորս բուսուցանելով գլուխս։ Իմովսանն չկարելով այլ ինչ առնել՝ ծանուցի եւ ես Գ[երյարգոյ] Աբբահօր, զի նորա բանք միայն ազդեն ի Գործակալն։ Եւ թէ գիտէի կամ կարէի՝ առնէի եւ այլ ինչ։ Առ Եղ[բայր] Անտոն ետու զողջոյնդ, այլ չասացի այլ ինչ, զի ջերմամբ տագնապէր, եւ տագնապի յոյժ ի լսել զայն պարտուց. իսկ միւսն բնաւ իսկ լսել չկամի ի մէնջ, եւ ես այնպիսի բանս լուայ, զի չիշխեմ ասել կամ գրել ինչ նմա. բայց, որպէս ասացի, յաջողագոյն ճանապարհ գիտելով զգրեալն առ Վեհս՝ այնպէս արարի։

Գրեցի եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս՝ առաքելով առ նա զմուրհակ պարտատեառնն պատկերատըպի, յաւելլով եւ զայլսն յիշել։ Բայց զարմանամ ընդ Հաշէդայն խնդիր. եթէ գոյին նորա պահանջք ի Հ[այր] Գրիգորիսէ կամ ի նորին ժամանակէ՝ զիա՞րդ ցարդ ոչ գիտէաք. եւ բ) Նազարէթեանն արդ ի Բարիզ գոլ լսի, ընդէ՞ր ոչ ստիպի նա. իսկ եթէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս էր պատասխանատու՝ ընդէ՞ր ցարդ ոչ զեկոյց հաւաստեաւ եւ այժմ յանձն առնու ի սակաւ աւուրս վճարել՝ գէթ զկէս գումարին։

Պաշտօնեայք, որոց անկ է, տային երբեմն ձրի նաւարկութիւն ի Մարսիլիոյ ի Պօլիս վասն աշակերտաց վարժարանիդ. չիցէ՞ մարթ եւ վասն Շաշեանիդ հնոյ աշակերտի առնուլ զշնորհն, թողլով նմա ճարել եւ ի հօրեղբօրէն եւ յայլոց ծանօթիցն եւ պաշտպանից զայլն. եթէ սպասէ արեւելեան խնդրոյն աւարտելոյ՝ թերեւս յերկարեսցի այն մինչեւ ի սպառել հոսանաց գետոյդ Սենայ։

Ի պատառիկ թղթոյ նշանակեցի ըստ տարեթուոց զհատորս գրոցն զորմէ հարցեալ էիր կամ հարցանէր Րէյ։ Յայլում պատառի այլ ինչ։

Յուսամ թէ Գ[երյարգոյ] Աբբահայր կանխիցէ գրիցէ քան զիս եւ առ Քեզ եւ առ միւսն այն։ Գիտեա, զի եւ յառաջ իսկ քան զիս գրելդ, հոգայի եւ բազում անգամ ասէի, եւ այլք եւս, զի մի՛ վասն այսպիսի իրաց հասցէ Քեզ ի վերայ սրտնեղութեան եւ հիւանդութիւն. այլ ոչ ըստ ըղձից եւ ձեռն բաւական լինի. այն զի եւ ես ըստ իմիք ի նմին պատուհասի կամ, մնալով Տեառն այցելութեան, ընդ իմ եւ ընդ Քո։

Հոգեկից Եղբ[այր] Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

884.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 27 յունու[ար] 1877

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Որպէս յեռանդն ծանուցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ յանձնեցի առ Տպագրապետ [31] զխնդիր տառիցն. եւ զայս լուայ, զի առ 1 քիլոյ պահանջի գին 5 ֆր[անգ] վասն մեծ տառիցն 6 վասն փոքուն, այլ մինչչեւ առեալ անտի խոստումն վճարման որոշակի ժամանակաւ, չկամի ինչ առնել, զի եւ այլ անգամ ասէ խնդրեալ է ուրումն եւ աստի առաքեալ են եւ չէ՛ վճարեալ։ Վասն որոյ եթէ ունիք ինչ ասելի՝ որոշակի գրեցէք առ նա ինքն պաշտօնատարն եւ յարմարեցէք, զի եւս ես չկամիմ վայրապար իրամուխ լինել, մանաւանդ յանծանօթս կամ ոչ քաջ ծանօթս, եւ յանկաւորսն այլոց։

Մաղթելով ողջութիւն եւ բարեկենդանութիւն մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր] Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

885.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 29 Յունու[ար] 1877

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Այն ինչ ընկալեալ զշնորհեալդ յեռանդն՝ փութամ հարցանել եւ տեղեկանալ թէ հրամանագիր քաղաքապետի տեղւոյդ առ ո՞ ուղղեալ է այսր, առ պաշտօնեա՞յ շոգեկառաց կամ երկաթուղւոյ, առ մաքսապե՞տ, թէ առ քաղաքական վարչութիւն. զի գիտասցուք խօսել ընդ նմին։ Գուցէ այլք հասկանայցեն զայս խորհրդածութեամբ, այլ առ ապահովութեան փութամ հարցանել, եւ խնդրեմ, զի հաճեսջիք երկտողիւ գրել կամ հրամայել գրել։

Վասն Բարիզեան խնդրոյ պարտուց՝ ես ամենայն կողմանց իրաւունս տամ, եթէ օրէն իցէ այս բաց յայնցանէ որք գիտութեամբ կամ անգիտութեամբ արարին զծախսն կամ ետուն առնել եւ եղեն պարտականք. իրաւունք են Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Օգոստինեայ թօթափել յանձնէ զայսօրինակ մատակարարութիւն, այլ նոյն իրաւունք են եւ նորոյ գնացողին ի Բարիզ թօթափել յանձնէ զպաշտօնն, զի ոչ վասն այդպիսի անծանօթ պարտուց գնաց նեղիլ եւ թախանձանօք զՁեզ նեղել եւ զմեզ։ Եթէ չիցէ արժան վճարել զպարտսն՝ զի՞ գործել. եթէ արժան է կամ հարկ՝ յապաղելն զի՞նչ օգտիցէ։ Գիտեմ զի չիք եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գործակալին դրամ կամ չկամի տալ, վասն այնորիկ եւ ես ոչ համարիմ արժան, զի ծանուսցի նմա այժմէն թէ գոն եւ այս ինչ եւ այն ինչ պարտք, այլ զի գէթ սակաւ սակաւ առաքեսցէ ինչ, որով ոչ ինքեան ծանրանայ առ ժամայն եւ ոչ որք ի Բարիզ անյոյս մնան։ Այս իմ կարծիք, այլ ինչ ոչ տեսանեմ. եւ ցաւէ ինձ, զի գրեմ եւ տամ գրել զայսպիսեաց, քանզի եւ ես անտուստ յաճախ զայնպիսի ընդունիմ թուղթս։

Իսկ զվանական պիտոյից մատակարարութեան՝ խօսելով ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի ՝ ապա գրեցից, նոյնպէս եւ զպագրատանէ։

Խոնարհական յարգութեամբ մնամ

Գերյարգոյ Տեառնդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

886.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 31 յունու[ար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Թէպէտ եւ խէթ անկանէր յիս մինչչեւ ձեռն ի գիր արկեալ, թէ գրութիւնս իմ առաւել նեղեսցէ զՔեզ քան դիւրեսցէ, սակայն թերահաւատութիւն համարեալ զայն՝ մատչիմ ի գիր յետ կրկին ընթեռնլոյ զվերջին թուղթդ անթուական, այլ թուի գրեալ ի 27 ամսոյս. զի որպէս Քո առ իս եւ իմ նոյն է սրտակցութիւն. եւ յայրելդ քո խորովիմ եւ ես։ Գիտես որպէս համարիմ թէ գիտես, զի զոր եւ գրեմ վասն տեղւոյդ տնտեսութեան՝ իբր թելադրութիւն գրեմ, նկատելով եւ զկարծիս եւ զտեսութիւն խորհրդականաց. յորոց մի գոլով եւ Քո եւ առաջին ըստ կարգի՝ եթէ ունիցիս խորհուրդ կամ հնար կարեւոր՝ իշխեմ ասել թէ պարտիս հաղորդել, որպէս եւ երբեմն արարեր իսկ, թելադրելով կամ առաջարկելով։ Բայց պարտք են մեզ եւ անմեղադիր առնել զմիմեանս՝ եթէ կամելով հանդերձ չգտանիցեմք առ ձեռն հնարս կամ ելս իրաց. եւ մի՛ համարիցիմք անփոյթք միմեանց, կամ թէ կարէաք որք աստս եմք վաղվաղակի հանել ի գբոյ զհեռաւորս, յոր եւ մեք իսկ անկեալ կամք։ Մի՛ համարիցի եւս, թէ գործակալ վարժարանացդ ունիցի առ ձեռն պատրաստ դրամ եւ ոչ տայցէ. - այս ստոյգ է, զի թերեւս առաւել քան զոմանս խռովի ի լսել զհին պարտուց, եւ չկարէ ոք մեղադրել զնա, որպէս եւ ոչ զՔեզ (եւ ի տագնապէն՝ լուայ թէ եւ հրաժարել կամիցի ի պաշտամանէն ի դառնալ Վեհի). չկամի առնուլ փոխ, որպէս եւ մեք (թէպէտ խիթամ թէ ստիպիցիմք վասն վանացս) զի յորժամ խորհիմք թէ ուստի՞ ապա հատուցանել՝ կապին ձեռք մեր. եւ այսպէս տատանիմք։ Ես թելադիր լինիմ առ Վեհ, զի գրեսցէ առ Գործակալն հայթհայթել ջանալ եւ գէթ սակաւիկ սակաւիկ առաքել այդր. թէպէտ եւ ըստ արդարու­թեան ոչ գիտեմ ու՞մ իցէ անկ հատուցանել զայն անպիտան պարտսն, որ չեն իսկ վասն վարժատանդ եղեալք։ Եւ եթէ ցաւք զցաւս մխիթարիցեն, ասացից եւ ես զիմս, զի առ ի փակել զհաշիւ կամ զպարտս վանացս անցելոյ 1876 ամի, տակաւին պէտք են ինձ 3000 ֆր[անգ] զատ ի հաշուէ որմնադրին կամ նորոգութեան երեսաց որմոյ տպագրատան, որ խիթամ թէ հազարաւ լիցի եւ այն. եւ ջանամ յերկարաձգել, մինչեւ ի դարձ Վեհի, զի նովաւ լիցի փոխառութիւն, եթէ հարկ անհրաժեշտ իցէ. որպէս երեւի, եւ եթէ շնորհիւ եպիս­կոպո­սութեանն ոչ յաջողեսցի նպաստ ինչ գտանել, ըստ մեր եւ Քո իսկ թելա­դրու­թեան, դիմելով առ եպիսկոպոսունս աշխարհիդ։ Արդ հեռուստ՝ ընդ Հանդրին եւ Ալպեայս ՝ ձեռն իրերաց կարկառելով քաջալերութեան, ժուժասցուք առ փոքր մի եւս, մինչեւ դարձցի Գլուխ հօտիս, որ եւ յուսացուցանէ յետ եօթնեկաց ինչ վերադառնալ։ Արդ չունելով եւ չկարելով այլ ինչ ասել, բայց որում ես իսկ կարօտիմ, courage [32] ! ի հարկէ փարատեսցի մէգս այս եւ մթութիւն եւ տեսցուք զլոյս, եւ խնդասցուք, որոյ անխաբ յուսով պնդելով զաջդ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

887.

* Հայր Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, Փետր[ուար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Նախ ի սերտ սրտէ շնորհաւորեմ Քեզ զՅառաջադէմն Գարեգնի շնորհս. զի թէ այլք կանխեն քան զքեզ զայս նուագ ի բարի գործն զոր յիշէ Առաքեալն, գերազանցեսցես Դու թէ եւ յետոյ. եւ ես ընդունիմ զՔո բարեմաղթանս՝ մինչչեւ յունկն կամ յաչս իմ հասեալ։

Յերեկոյի շաբաթուս շաբաթացաւ ի դիրս հանգստին, ընդ հովանեաւ եւ որմով եկեղեցւոյ մերոյ առաքեալն այտի, որոյ ծանրութիւն գրեաթէ միջաբեկ արար զսպասաւորս մեր. եդաւ անդ՝ ուր յառաջագոյն գրեալ էր եւ Վեհ. իսկ պատարագ հանդիսական վասն նորա մատուսցի յաւուր տօնի Վարդանանցդ։

Գործակցութեամբ Պ[ատուական] Հ[օր] Քերովբէի [33] ընկալայ զԼեհացի մատեան Պատմութեան Նիկոլի [34], եւ թարգմանութեամբ յառաջաբանի՝ Նորընծային մերոյ Միքայէլի, ծանեայ, (որպէս եւ իտալ վերնագիրն յայտնէր) զի գրուածն Ձեռագիր է Հօրն Բիտու [35], որոյ գրեալ է իբրեւ ժամանակագիր զդէպսն մինչեւ ցմահ Կալանոսի [36], 1666, իտալերէն. գէթ յայս լեզու գտեալ է լեհացին։ Այլ ոմն շարայարեալ է զպատմութիւնն 8 կամ 10 ամս եւս ի լատին լեզու, եւ ահա զայսոսիկ յեղեալ ի լեհ հրատարակեալ է հերու ոմն, կամ թէ զարդէն յեղեալսն ի լեհ բան՝ տպագրեալ է, զի զայս չկարացաք ստուգել։

Եկից ի խնդիր մի իմ, զորմէ ընդ աղօտ ակնարկեալ էի երբեմն եւ ոչ կամէի ասել յայնժամ, զի մի՛ լիցի արգել կարեւոր խորհրդոց եւ պարապմանդ այդր. իսկ արդ համարելով թէ վճարեցան ներքին գործքն այսինքն խնդիր Ժողովոյն եւ եպիսկոպոսու­թեան Գ[երյարգոյ] Աբբահօրս, առաջարկեմ զուսումնականս։ Կից Հասարա­կաց Դիւանաց Վենետկոյ է եւ Նօտարացն Դիւան, Archivio Notarile, կամէի եւ անդ հետախուզել. այլ զի Պետութիւնն տուրս կամ հարկ ծանր պահանջէ, եւ չտայ ձրի վայելել, առ ժամն 2 լիրայ՝ թէ եւ պարզապէս ոք թղթատիցէ եւ խնդրիցէ ինչ եւ ոչ գտանիցէ, որպէս յաճախ պատահէ. իսկ ի գաղափարել կամ ի տալ գաղափարել՝ առ էջ մի բան 7 կամ 8 կամ թերեւս առաւել լիրայք պահանջին, որ արդարեւ գիտնականաց խոչ մեծ է, եւ օրէնք արգելիչք բարւոյ։ Թերեւս ոմանք վասն ժառանգութեանց խնդրեն կտակս եւ նմանիս, եւ Պետութիւնս կամի օգտիլ. իսկ իմ խնդիր չէ այնպիսի ինչ այլ միայն պատմական եւ հայկական քննութիւն, ոչ առ ի շահ նիւթական, այլ ի հմտութիւն։ Արդ իմ խնդիր է ի Պաշտօնէէ, որում պատկանիցի, տալ գրով հրաման ինձ կամ միոյ կամ ում եւ է մերայոց՝ առանց ինչ վճարելոյ հետաքննել անդ եւ ընդօրինակել, կամ տալ ընդօրինակել ում կամիցիմք. իսկ եթէ սպասաւորաց տեղւոյն տայցեմք օրինակել հատուսցուք նոցա չափաւորապէս։ - Արդ (եթէ ոչ լիցի գայթակղութիւն հոգեւորաց) մատչելն առ իտալական քաղաքական Պաշտօնեայ, փափագէի զի զայս իմաստ կամ միտս տուեալ ոճով շարագրել՝ Գեր[յարգոյ] Տէրս խնդրէր, այսինքն ի դիմաց նորին լինէր աղերսագիրն, զի արժանընդունակ լիցի։ Անշուշտ ի սակաւէս լիովին իմանաս զխնդիրս։

Գրեդոնի տալոց էր ընդօրինակել ի դիւանաց անտի իւրոց ինչ ինչ, զի՞ եղեւ։ Խնդրեալ ի վեղարաւորաց քաղաքիս եւ ընկալեալ շահն արկի զգիրս Հ[օր] Ռոքոսի [37], այժմ եպիսկոպոսի, զՔարոզութեանց կամ զԱռաքելութեանց նոցին. եւ ծանեայ անտի, զի ի դիւանս Հաւատասփիւռ Ժողովոյն են հարիւրաւոր հատորք Lettere originali մականուա­նեալք, յորս անբաւ բան գտցի հետաքննական զմերոյ ազգէս. ի հարկէ նախանձապահ իրք են եւ չտան թոյլ մերձենալ առ նոսա, սակայն գէթ առ հնագոյ[ն]սն՝ որ յառաջ քան զհաստատութիւն Միաբանութեանս մերոյ՝ մարթ էր թոյլ տալ, զի չիք ինչ կարծեմ յայնոսիկ խիթալի նա մանաւանդ բազում ինչ ի շինութիւն. բազում թուղթք կաթողիկոսաց Սսոյ եւ եպիսկոպոսաց միաբանից կամ միաբանասիրաց ընդ Գահուն Հռովմայ, բազում թուղթք միսիոնարաց զմերազգեաց, որք պարծանս յաւելցեն եւ ուղղափառ կրօնից եւ քարոզչացն, եւ մերայոցս լիցին ի կանգնումն եւ ի գլորումն բազմաց։ - Այս ի դրացի ձեր դիւանս, իսկ ի Վատիկան ե՞րբ մտեմք։

Զի՞նչ իմացար զԵթովպացւոյն. մի՞ արդեօք այն մատեան իցէ զոր ընթեռնոյր պաշտօնեայ թագուհւոյն, այն զոր մկրտեաց Փիլիպպոս։

Աղօթելով աղօթեմ վասն յաջողութեան աւուրս, եւ խոնարհական ողջունիւ առ Վեհ եւ սիրով առ այլս, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

888.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պօլիս

Ս. Ղազար, 2 փետր[ուար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Բարեգուշակ էր նշանակեալդ ի վերայ թղթիդ՝ զոր երեկ ընկալայ ըստ սովորական ժամանակի, քանզի նախընթաց թղթաբերն 5 օր անագանեաց, անշուշտ վասն խառնակու­թեան օդոց եւ ալեաց. եւ էր գիւտ օրացուցի 1821 ամին, որ կարապետ լիցի միւսոյն։

Տկլորն սահեցեալ չգիտեմ թէ իսպառ ծածկեսցի՞, զի դեռ կան պէտք 3000 եւ թերեւս աւելի եւս լիրայից ի փակել զայն. եւ ես յունչ քսակին հասեալ՝ ճգնէի յապաղել զփոխառութիւն (զոր չգիտեմք զիա՞րդ ապա հատուցանել) մինչեւ ցդարձ Գեր[յարգոյ] Աբբահօր ի Հռովմէ, զի ի ձեռն նորա լիցի, եւ յայս միտս հաստատեմ յուսադրութեամբդ։ Իսկ բացագլուխ տարւոյս վերջ՝ Նախախնամութեանն է գիտելի։

Խօսեցայ ընդ Մոգպետիս մերոյ կամ աստեղագիտի վասն տօնից օրացուցին զորոց գրեալ էիք, եւ յարմարեսցէ վասն յաջորդ տարւոյ։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս արձակեցաւ յամենայն կապից, եւ պայմանաւ հնգօրեայ հոգեւոր կրթութեան տուաւ նմա գրով Պատրիարքին [38] հրաման պատարագելոյ. սակայն անբաղդն այն յերից եօթնեկաց հետէ ցաւով ինչ ծնգան ի սենեկի արգելեալ է. եւ արդ իւրով կամաւ, կամ ի հարկէ ցաւոցն՝ դեռ անպատարագ կայ։ Այժմ վասն այսր ախտի, (եթէ իցէ ախտ) յառաջագոյն վասն տենդին, զմեծ մասն ժամանակին յորմէ եկն այսր՝ կայ իբր հիւանդ, ծառայի իբր հիւանդ, եւ բժշկաց ծախք լինին, որպէս եւ վասն Գապարաճեան մանկանն, որ եւ ցարդ անբոյժ կայ։

Հաւասար Ձեզ եւ մեզ ծաղրելի թուեցաւ Դեսպանացդ Ժողով եւ ըստ մասին իրաւացի մերժումն Օսմանկին, եւ համախոհ մեծի Ժողովոյ Դրանն. այլ քրիստոնեայքդ խորհրդա­կանք չգիտեմ թէ ի ջատագովելն զպետութիւն իւրեանց, այսինքն զ Դուռնն, յաւելի՞ն եւ զարդար գանգատ կամ բողոք վասն անպիտան վարչութեանն յարտաքին գաւառս, եւ հարստահարութեան եղկելի հպատակաց, մանաւանդ մերազգեացս՝ ի Քրդաց եւ ի նմանեաց ձայն պարտ էր առնել խորհդականացն, այլ եւ զայնու ոչ անցանել։

Վասն Ձեռագրացն առիեւտրոյ չունիմ ինչ ասել. այն զի թուի թէ յարմարեալ էք ընդունել եւ զնկարազարդ Աւետարանն Կոստանդեայ Կաթողիկոսի, եւ ի պատշաճ ժամանակի առաքէք ի լնուլ զդատարկութիւն դարանացն։

Ողջունելով զգործակիցքդ, եւ զգուշութեամբ քարշելով զականջ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորիսի, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

889.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 2 Փետր[ուար] 1877

Սիրելի եղբայր,

Անցեալ ամսոյն 17ին գրածդ ընդերկար տատանեալ ի վերայ ծովու՝ սովորական ժամանակէն 4 կամ 5 օր վերջը հասաւ. իսկ երկրորդն (որ ի 26 ամսոյն) սովորականէն ալ գրեթէ շուտ առջինին ետեւէն հասաւ. թերեւս Ձեռագրաց առեւտրի կնիքն ըլլալով՝ փութացեր է։

Առջինին մէջ զԲժշկաց եւ զԲժշկարանէ խօսիս եւ հարցանես։ Հին Բժշկարանին թարգմանելոյ ի տաճիկ լեզուէ առ Գագկաւ [39] ՝ ոչ յիշուի հեղինակն, ատենօք ծայրէ ի ծայր կարդացեր եմ. ես ալ փափագէի գտնել զհեղինակն, սակայն չեմ ալ կարծեր որ բառական թարգմանութիւն ըլլայ. 300 երես բան է, որոց 82 երեսն է Մխիթար Հերացւոյ Ջերմանց Մխիթարութիւնն [40]. (զսա սխալմամբ Դու այդ թղթիդ մէջ Թ դարու նշանակած ես, որ չէ, այլ ԺԲ դարու, ժամանակակից եւ բարեկամ Շնորհալւոյ. իսկ Թ դարու Բժշկապետն է Յակոբ ոմն իմաստասէր, սա թերեւս քիչ մ՚աւելի նոր ըլլայ, բայց յիշեալ է այդ Կոռիկոսեան բժշկարանին մէջ։ - Միւս բժիշկքն յ Ահարոնէ մինչեւ ի Վահրամ ՝ թուեալք են յ Ամիրտոլվաթայ, յետ Մխիթարայ. ուրեմն իրմէ վերջն են, բայց որոշ ժամանակնին անյայտ, հաւանօրէն ամենքն ալ ԺԳ-Դ դարուց մէջ։ Ի կէս ԺԳին էին Ահարոն եւ իր որդին Ստեփանոս, զի յետինս յիշէ զհայրն՝ առ Մէլիք Աշրաֆ սուլտան Եգիպտոսի դեղ տարեալ։ Թուի Ստեփանոսս գերազանցեալ քան զհայրն եւ քան զայլս, գոնէ գրութեամբ, զի շատ հեղ վկայութիւն բերուի ասոր նուսխաներն [41] ։ Յետ սորա քանի մ՚անգամ յիշուած է Սիմաւոնն կամ Սիմոն, վերջընթերն ի ցուցակի Ամիրտօլվաթայ։ Այս Ամասիացի բամպարակէն (այս բառիս մեկնութիւնն ալ տո՛ւր) վերջի եղած բժշկաց վրայօք նոր ըսելիք մը չունիմ. իսկ իրեն ժամանակակից կամ քիչ առաջ ի Յիշատակարանի միում յամի 1438 յիշուի Յովհաննէս Հէքիմ որդի Վարպետ Սկանտարի, այլ թէ ի՞նչ կամ ո՞րչափ է վարպետութիւն եւ հէքիմութիւն սոցին ոչ գիտեմ։

Զատ ի նշանակելոցս նոր գտած եմ եւ Մալխաս ոմն բժիշկ Ջուղայեցի որ յիշուի ի կէս ԺԷ դարու, Ձեռագիրն այն ատեն գրուած է. որ եւ գրելով խրատ մի Շփւելոյ ի բաղանիս, աւարտէ «Եւ յիշեցէք Քութախիայցի ժամկոչն ասէք ողոր»։ Միթէ սա՞ ալ բժշկապետ ոմն իցէ պարծանք Քիւթահիոյ։

Այսչափ է բժշկաբանութիւնս։ Բայց բան մ՚ալ կայ կամ մէկ մ՚ալ կայ որ զիս կը տանջէ երեսուն տարիէ ի վեր։ Ֆապրիչիոս [42] գրագէտն իր մատենադարանին մէջ կը յիշէ Alcana Mosali Armenus [43] Յաղագս ցաւոց կամ ախտից աչաց. որոյ գործն, ասէ, թարգմանեալ ի լատին տպագրեալ է ի Վենետիկ, յամս 1497, 1499. այսչափ երկար տարիներէ ի վեր չկարցայ ստուգել որպէս փափագիմ. զի (զարմա՞նք է) ի գրատան քաղաքիս, յանուանի գրատանն եւ ոչ մէկ տպագրութիւն մի կայ այս Աչաբուժութեան որ շատ անգամ տպագրեալ է ի նոյն իսկ ի քաղաքիս Վենետկոյ, սակայն ստոյգն թուի որ Ֆապրիչիոս սխալած է Հայ կոչելով զնա, եւ հեղինակն է Արաբացի Canna Masali [44] կոչուած, եւ ես հաւանեալ եմ այսմ։ Սակայն խնդիրս այս կամ այսչափ չէ. նոյն գրագէտն կը յաւելու թէ այդ գործին թարգմանողն ալ է եղեր Դաւիթ ոմն Հայ եւ թարգմաներ է յարաբերէնէ. ուրիշ տեղ մ՚ալ յիշէ զնոյն Դաւիթ իբրեւ Բժիշկ։ Քանի մի անուանի օտար գրատանց մէջ փնտռել տուի (մէկն ալ ի ձեռն Պ[արոն] Միքայէլի Հէքիմեան նոր բժշկի եւ իմ սիրելւոյ երբեմն աշակերտի) սակայն չգտուաւ յիշատակ Դաւթի. Ֆապրիչիոս եթէ առաջինին մէջ սխալած է՝ չէր կըրնար եւ յերկրորդիս եւ քովէն հանել Դաւիթ անուն մի թարգմանողի. կը մնայ դարձեալ գտնել իր յիշեալ թուականօք տպագրեալ բժշկարանը եւ լուծել զխնդիրս, որ ինձ յոյժ ցանկալի է. ոչ այնքան վասն բժշկութեան, այլ ի Վենետիկ թարգմանութեանն եւ տպագրութեան յայնքան կանուխ ժամանակի տպագրութեան ի 1499)։ - Արդեօք յանկարծուց իմ այս կողմերս չգտածս՝ պիտի գտնե՞ս դու առ բժշկապետս մայրաքաղաքիդ արեւելից։

Երկրորդ թղթիդ սկիզբը գրես թէ երկու նամակ ծրարէն զատ խաւրած ես. - ես ծրարէ դուրս թուղթ չեմ առած քեզմէ. Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս բնաւ թուղթ առած չէ. արդեօք կորա՞ծ են, թէ ծրարէն դուրս ըսածդ նորէն ի ծրար մտած է։

Ձեռագրաց առեւտրի վրայօք այլ ըսելիք չունիմ. ես գոհ եմ տուածիդ ալ առաջարկութեանդ ալ, եւ այն Մայեկաց Մոկաց շարականն ալ՝ եթէ մեծ առաւելութիւն մի չունենայ քան զմեր ճարտարագիր օրինակս, հաւանիմ դարձընել առ Քեզ ի շահաւոր վաճառ, եւ ի ճարել զայլ կարեւորագոյն Ձեռագիրս։

Իսկ վասն ընդօրինակութեան զարդուց եւ պատկերաց Կոստանդեան Աւետարանի եւ նշմար մի յօրինելոյ Հայկական նկարակերտութեան, գաղափարդ յայսմ ալ զոյգ է իմոյս յայսմ ժամանակիս, որ զնոյն խորհէի ընել ի մեր ձեռքս եղածներէն, մանաւանդ վասն աշխարհահանդիսին Բարիզու, կամ նաեւ վասն Արեւելագիտաց Ժողովոյ որ ի գալ տարի պիտի ըլլայ ի Ֆիրենցէ [45]. բայց ծախքն կապել տայ զձեռս։ Եւ դարձեալ օրինակ մի հանել թերեւս ըլլայ, զիա՞րդ բազմացընել, զի շատ ծախուց կարօտի, եթէ չգտցի ոք մեկենաս։ Այս տարակուսի մէջ տարուբերիմ։

Քանի՞ վճարես Իլիմոնճեանիդ, ըսէ ականջէս:

Վերոյիշեալ Արեւելագիտաց Ժողովոյն վրայօք ալ բան մի ունիմ ասելիք, իբր ի ծածուկ. Ժողովայարդար Ընկերութիւնն կամ Մասնաժողովն ընտրեր են ըստ զանազան աշխարհաց նուիրակներ ( Délégués ), որք պիտի հրաւիրեն զգիտունս իւրաքանչիւր աշխարհի կամ կողման. Հայաստանի համար ալ ընտրեր են հրաւիրակ զ Leonde Alishan, առ որ թուղթ ալ խաւրեցին, Ժողովոյն նախագահն ( Amari [46] արաբագէտ) եւ քարտուղարն Կուպերնադիս ՝ ստորագրեալ։ Ես ըստ բազում նկատմանց խորշիմ ի յանձնառութենէ իրիս, որպէս եւ ի բազմաժողով ընկերութենէ եւ յաղմըկէ մանաւանդ որ չեմ ճանաչեր մեր կողմերը արեւելագէտ անձինք որ կարենան արժանապէս դասակցիլ ուրիշ աշխարհաց հրաւիրելոց. կը ճանաչեմ քաջ դրամագէտ մի որ եւ արեւելագէտ անուն Séropé Alishan, բայց չեմ կարծեր որ տեղէն շարժի եւ երթայ ի Ֆիրենցէ. սակայն եթէ յանձն առնուի զհրաւիրակութիւն պէտք է անուանեմ զնա, թէ գայ թէ չգայ։ Զո՞ արդեօք ուրիշ կըրնայի յիշել կամ հրաւիրել, ծանո՛ ինձ, եթէ ճանաչես։ Յայտ է թէ արեւելագէտքդ պիտի ըլլան ոչ միայն հնութեանց հմուտքն, այլ եւ լեզուաց, պատմութեան, աշխարհագրութեան, տարազուց, եւն. ի՞նչ ասես վասն այսորիկ։

Ենթադրեալ (որպէս եւ հաւանական) թէ յիշեալ Ալիշանքն ոչ երթիցեն ի Ժողովն, սակայն կըրնան բան ինչ խաւրել, գրութիւն կամ նշմար. որով ոչ միայն Կոստանդեան աւետարանի կամ նմանեաց պատկերք ընդօրինակեալք կըրնան խաւրուիլ, այլ եւ Քո բազում հնութեանց գաղափարքն, մանաւանդ Վանայ կողմերը գտուածքն։ Կըրնան նաեւ շինուածոց եւ աւերակաց տեսարանք հայկականք լուսագրեալք. եթէ կարենայիր կ՚կարէր ոք շարժել զ Ապտուլլահեանս [47] եւ ձգել ի Հայս որ լուսագրէին զայդպիսիս, ահա իրենցմէ մէկն կըրնար ներկայանալ ի Ժողովն կամ ներկայացընել զՀայաստան։ - Ահա քեզի նիւթ մտածութեան, թերեւս եւ աշխուժի եւ ժրութեան։ Ողջ լեր. ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս ընդուներ է այս շաբաթ, որ է երեկ, թուղթ մը քեզմէ ի ծրարէն, եւ ոչ դրսէ:

Բաբերձ գեղն Սեբաստիոյ ըլլալ ուստի՞ գիտես. ես չեմ գտած այդ անունը եւ չյիշեմ ի Նոր Հայաստան կամ այլուր:

890.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 6 փետր[ուար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Մի ըստ միոջէ ընկալեալ զցաւագին թուղթսդ եւ ցաւակցեալ եւ մորմոքեալ՝ յապաղէի ի պատասխանին, զի մի՛ բանիւ լոկով լիցի այլ եւ իրօք. եւ այդ զի առաքեցաւ Քեզ յայլոց ձեռն 1000 ֆր[անգ] անդորրագոյնս գրեցից, թէպէտ եւ գիտեմ, զի դոյզն ինչ է այդ առ խնդիրդ, այլ գէթ ի հատուցումն Հաշէդեան պարտուց, վասն որոյ եւ դիտեալ են տուրքն։ Իսկ զ՚300իւ չափ ֆր[անգ] որ ի գնոյ Ասսիզաց եւ ի տրից Հոլասի ՝ այժմ արա որպէս եւ գիտես, եւ յորժամ լիցի դարձեալ աստի այդր դրամ անցուցանել՝ կալայց զայն մասն կամ որ նոյն է ընկալայց ի Գործակալէ, եթէ տացէ առանձինն։

Եթէ ըստ առաջին խորհրդեան մերում մարթ իցէ աշակերտս աստի առաքել այդր ի վարժ, ի հարկէ ամենայն ծախք եւ պարտք վճարիցին. իսկ եթէ ոչ՝ ապա եւ Քո մնալ անդ ի զուր է, բայց եթէ ի վաճառ տանն, թէ գուցէ յոյս. եւ այսպէս կամ այնպէս զերծցիս ի հոգոց եւ ի հառաչանաց, որ եւ զիս հաշէ ընդ Քեզ։ Յուսացուցանեն յայսմ ամսեան զդարձ Գեր[յարգոյ] Աբբահօրս ի Հռովմէ, եւ այս եւս դիւրէ զգործս մեր։ Համբերեսցուք փոքր մի եւս. եւ ես զսոյն մաղթեմ ի Ս. Ղեւոնդեանց եւ ի Վարդանանց, ընդ իմ եւ ընդ Քո։

Ետու Հոլասեանց զհանգանակութիւն Տիր. Պետրոսի, յաւելուածով թղթադրամոյ. եւ որպէս լուայ՝ առժամայն սկսեալ են բաշխել պարտատեարց իւրեանց, ողորմելեացն, առ որս տնահայր նոցա Պօղոս ի յունիս ամսոյ անցելոյ տարւոյն ցայսօր եւ դանկ մի չէ առաքեալ։

Երեկ ուղւոյ արարաւ արկղիկ մի յամրընթացիւ ի ձեռն ֆրանգեդդեայ, յորում են խնդրեալդ Ջախջախեան բառագիրք [48] 40 ֆրանգաց. եւ Քո Ջախջախեանն եւ Հայկազեան եւն. եւ 10 օրինակք Ասսիզաց։ 10 օրինակք եւս Ասսիզաց յառաջագոյն առաքեցան թղթատարաւ զոր անշուշտ ընկալեալ ես։

Յ՚3 ամսոյս ժամանեաց անշունչ եւ կապարապատ՝ քաղցրախօսն եւ քաղցրաբարոյն երբեմն, Հիւրմիւզեան Եդ[ուարդ] [49] եւ հանգուցաւ ի միում տապանաց շինելոց ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլէ, որոյ հոգի բարեխօս լիցի մեզ։

Համարիմ թէ որպէս աստ եւս առաւել յայդմ քաղաքի իցեն տուփք նամականւոյ, վասն ի մէջ քաղաքիդ ցրուելոյ, եւ կարէք ի մերձաւորագոյնն տալ արկանել 2 փողով զգրական իմ առ Րէյ. իսկ եթէ եւ այս ծանրութիւն լինի՝ խնդրեմ ծանուցանել ինձ. եւ յայնմհետէ ուղղակի առաքեմ առ նա։

Ողջունելով զՈմն, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

891.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 9 փետր[ուար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Համառօտիւ ծանուցանեմ, զի ընկալայ զգրեալդ յ՚2 ամսոյս, եւ զընկալգիր արկեղն, որ յուսամ թէ անվնաս հասցէ յետ աւուրց։

Բայց զարմացաք ընդ բանն որ զԿալուածական ընկերութեան. քանզի Եղ[բայր] Անտոն ասէր եւ ասէ, զի Քո գրեալ է նմա թէ հատուցանելոց ես այտի առ ընկերութիւնն զմնացեալ պարտս անցելոյ ամին։ Իսկ Վեհ գրէր ի Հռովմէ թէ քանզի հատուցանելի արծաթն ի ձիակրկիսէն հայթհայթելոց է՝ լաւ էր թէ որպէս եւ յառաջն այտի առաքէիք։ Իսկ Եղ[բայր] Անտոն մնայ պատասխանւոյ առ ի Քէն։

Զի՞նչ այդ նորութիւնք եւ փոփոխութիւնք ի Պետութեանդ. աքսոր փոխարքայի, եւ մերազնեայց ծանօթից Պաշտօնեայ լինել. շնորհաւո՜ր, շատ է թէ յարակայեսցին ի պաշտաման իւրեանց՝ փառաւոր առնելով եւ լինելով։

Մաղթելով բարեկենդանութիւն մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

892.

* Հայր Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 11 Փետր[ուար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Առաւել քան զքերդուածս բանահիւսից հաճոյագոյն արդարեւ են պարզաբանու­թիւնք սրտից հարազատաց, եւ այնպէս ընկալայ եւ անշուշտ ընկալար զոր ի տօնական աւուրս սրբոցն։ - Մնայաք ընդունել եւ այլ ինչ լուր, որ թուի անագանել առ խօթութեան Սրբազանին. արդարեւ ընդերկարէ՜ պանդխտութիւն Վեհիս, որ կարեւոր եւս էր ի չքու­թեան ժամանակիս (իմա զչիք արծաթն). Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ անդադար գրէ եւ խնդրէ առ ի զերծանել ի պարտուց տեղւոյն. եւ այժմ խնդրէ 2000 խոստանա­լով յետ վեց ամսոց կամ յաւարտ տարւոյս տոկոսեօք հանդերձ դարձուցանել զայն։ Իսկ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ խոստանայ յայսմ եօթնեկի առաքել ընդ հաշուի սենեկին եւ արծաթ որչափ ինչ գտցէ. այլ մեզ թողու վճարել եւ զիւր խոստացեալն վճարել զ՚2802։50. մնացեալ պարտս յուլիս ամսոյ 1876 ամին առ կալուածական ընկերութիւնն. ընդ որ յոյժ զարմացայ. եւ խնդրեմ ծանուցանել Վեհի. ես զառաքելին ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլէ ծախեցից ի պէտս վանացս, զորոյ չկարացի փակել զպարտս անցելոյ ամի, եւ տանջիմ ի տնտեսէ եւ ի հանդերձապետէ։ Գրեցի ես առ նոյն ինքն Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ զզարմանս իմ. գրեսցէ թէ կամի եւ Վեհ, զի զայն պարտս կալուածականին՝ բանիւ եւ գրով խոստացեալ է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ վճարել բովանդակ զ1876 ամին, եւ այժմ այսպէս գրէ։ Շատ է աւուրն չար իւր։

Եթէ նմանագրեալ եթովպական թուղթն առ քեզ իցէ՝ դարձո առ իս, գուցէ առաքեցից առ որ ասեսդ։ Armenia Cristiana անուն մատեան ոչ գիտեմ, այլ արձակ թուղթ մի այդպիսի իմաստիւ, գործ Վիլլոդի [50], որ կարծեմ գտանի յարեալ ի Բառագիրս նորին. թերեւս նոյն իցէ եւ մատեանդ։

Կարծեմ գրեցի նախընթացիւս, զի եհաս Լեհացի մատեանն որ զ Նիկոլէ. եւ հեղինակ բանին է Հ[այր] Pidou. Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս (որ կաղայ տակաւին եւ չիջանէ ի սրահէ) ասէ թէ ի Ս. Սեղբեստ[րոսի] վանս [51] քաղաքիդ Հռովմայ գտանէր ձեռագիր օրինակ գրուածոյն Բիտուի. եթէ գտցի եւ արդ՝ արժանի է ընդօրինակութեան։

Համարիմ թէ գտցի տեղեկութիւն զիրացն, հանդերձ այլովք եւս կարեւորօք ի գիրսն P. Ferro [52], Storia delle missioni dei Theatini [53], տպագրեալ ի Հռովմ, 1704. խնդրեա՛ զմատեանդ եւ ստացիր ընդ իմ եւ ընդ Քո. յորում գուցէ եւ վարք Հ[օր] Գայեդանոյ ուրուք Հայ միանձին։

Եթէ գտանես լաւագոյն գիրս մի caso ից, ի պէտս մերայոց յերեկոյս յետ ընթրեաց Մեծ պահոց, ի պիտանի զբօսանս, առաքեսջիր։

Միջի պատկերս առ Պ[ատուական] Հ[այր] Վրթանէս [54] ի պատասխանի թղթոյն։

Ողջ լեր, ողջունելով եւ զայլս, եւ զՎեհ՝ շնորհակալութեամբս։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

893.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 14 փետր[ուար] 1877

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Ի սկիզբն աւուրց յիշատակաց փրկչական կրիցն՝ ընկալաք որպէս ի նորին ձեռանէ զլուրն հաղորդեալ ի Քարտուղարէ Ժողովոյն. եւ որպէս արժան էր մեզ միշտ ի Տէր եւ ի Տիրամայրն ապաւինել, առաւել եւս յայսմ հետէ. խոնարհեցուցանեմք զգլուխ մեր ընդ Գլխոյդ մերոյ առ Գլուխն հանուրց, որ ի ժամանակի բարձրացուսցէ զոր խոնարհեցուցանէ։ Եւ իմովսանն աղաչեմ մի՛ աւելի քան զմիաբանքս դնել ի սրտի եւ հոգալ. զի միաբանութեանս է ամենայն որ լինի, եւ հաւատամք թէ Դուք զոր ի ձեռս ձեր էր արարէք եւ վաստակեցէք, իսկ ելք ոչ ի մեր ձեռս էր, եւ ոչ իսպառ աւարտեալ համարիմ զիրսն։

Ըստ ակնարկութեանդ որ ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գարեգնի ՝ գրեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ղուկաս ի Ֆիեսոյ ՝ գալ այսր, զի ժողովեսցուք եւ ապա գրես­ցուք զխոնարհ տեսութիւն մեր։

Արգադիր մեծարանօք մնամ

Գերյարգոյ Տէրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

894.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 14 փետր[ուար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Երկոցուն թղթոցս միովս արարից պատասխանի, եւ այն թերակամ. թերակամ ասեմ ոչ զի տժգոհ եմ, այլ զի չկարեմ գոհանալ եւ գոհացուցանել, որպէս փափագեմս. իմա՛ վասն խնդրոյդ 2000աց, թէ եւ համարիմ արդէն ընկալեալ Քո 1200, առաքելովն ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորէ եւ պարտուցն որ առ իս. եւ մնան 800, որ չկարեմ ասել, զի չգիտեմ, թէ ե՞րբ առաքեսցի։ Ամենեքին զչքաւորութիւն խոստովանին եւ խորշին ի փոխառութենէ, որպէս եւ ես, եւ անձկացեալ մնամ դարձի Վեհիս ի Հռովմէ, զի եւ Քո եւ մեր իրքս յարդարեսցին ըստ կարի. եւ մեղք մեր յապաղեն զայն վասն խօթութեան Սրբազանին. այլ եթէ տակաւին այն տարտամ վիճակ յերկարել երեւեսցի՝ կարծեմ հարկ լիցի դարձ նորա. զայլ հնար ոչ տեսանեմ։ Զի՞նչ ասիցես, եթէ եւ Պօլսոյ գործակալ մեր գրիցէ զհատուցումն 2802 ֆր[անգ] զպարտս անցելոյ յուլիս ամսոյ առ Կալուածական Ընկերութիւնն, զոր կարծէաք թէ ինքն անտի հնարելոյ վճարելոց է, մեզ առնել, դրամօքն ինչ զոր ի սենեկէն Պօլսի խոստանայ առաքել, զայն որ ի պէտս միաբանութեանս ծախելոց է, եւ որոյ քանակ չկարծեմ թէ հասցէ ի կշիռ այնց պարտուց։ Ահա յայսպիսիս տատանիմ եւ ես. եւ որչափ խօսել մարթ է խօսիմ ըստ իմում տեսութեան զՔոց եւ զմերոց իրաց։

Վասն գնոյ վարժատանդ հարցանես. չգիտեմք եւ մեք ասել ինչ որոշակի, մարթ է եւ ի տեղւոջդ հարցանել զկարծիս չէզոք առն, առ ի գիտել զարժէսն։ Յարգ տեղւոյդ յաւելեալ է վասն նորաշէն եկեղեցւոյն որ հանդէպ պարտիզիդ. եւ ասեն, թէ քառակուսի մեդր տեղւոյ արժիցէ 200 ֆր[անգ] եւ եթէ տունդ պարտիզաւն հանդերձ իցէ 5000 մ[եդր] ², ապա միլիոն մի արժէ. եւ հասարակաց, որչափ ինչ իմանամ, կարծիք են մի՛ նուազ քան զմիլիոն մի տալ, այլ ի վերուստ եւս ձեռնարկել։

Զոր Բարեկենդանն ոչ կարաց՝ յուսամ թէ Մեծ պահք զօրեսցեն, եւ զօրացուսցեն զմեզ յ՚արութիւն յիշատակաւ վշտակիր Գլխոյն հանուրց, որ գիտակն է ամենայն ցաւոց, եւ կարեկից եւ դիւրիչ։

Ողջ լեր յամայր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

895.

* Հայր Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 16 Փետ[րուար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Գիրդ անագանեալ աւուրբ միով ի քաղաքիս՝ եհաս յաւուր մոխրոց, եւ մոխրամածեաց զմեզ [55]. Օրհնեալ են կամք Տեառն։ Զմտաւ ածեալ զանցեալ գնացս եւ դէպս մեր, արդարեւ խոս­տովանիմ, զի անարժան վարկանէի զմեզ դիւրաւ եւ փութով յաջողութեանց փափագե­լոց եւ յուսացելոց. այլ ի քաջալեր եւ յուսադիր բանս նոցա զոր ասեսդ՝ եւ ես համոզկեր լինէի. եւ ընդ այս իսկ ընդ Քեզ ցաւէ ինձ, զի այնքան մեղրաբանեցին, եւն. որ ոչ միամտութեան մե­րոյ այնքան մեղ է, որքան կարծեմ նոցա երկբանութեան։ Այլ զի ես զանօրէնութիւնս իմ ին­ձէն գիտեմ, դարձեալ ի Քաւիչն եւ ի կատարիչ յուսացայց, եւ մի՛ ի մարդ, մանաւանդ յայն­պիսիս, ընդ որս որպէս ընդ հուր վարելի է, որպէս կարի շատ մերձենալ եւ ոչ կարի հեռանալ։

Եպիսկոպոսութիւնն ոչ պատիւ ինչ է, ըստ իս եւ ըստ բազմաց, այլ հարկ վասն ձեռնադրելեաց մերոց, եւ իբրեւ այնպիսի ընկալցուք երբ եւ տացի. իսկ եթէ պատիւ ինչ առնել կամիցին կամ արժանի դատիցին, արասցեն եւ տեսցուք։ Զի՞նչ ասիցէ Բիդրա [56] եւ այլ բարեկամք։

Դու մի՛ լքանիր եւ մի՛ լքանիցի Վեհ, եւ վաստակք ձեր յարգեսցին յողջամտաց եւ յայժմուս եւ յապայն։

Յուսամ զի առ վտանգաւոր բան գրողին ի Պօլսոյ որ խառն բնակութեան ի վարժատան Գ աղկեդոնի ընդ բանադրեալսն՝ արար Վեհ զգուշութիւն։ Թէ եւ անցցէ տեղին ի ձեռս մեր՝ ինձ առ ժամս փափագելի է տալ ի վարձու քան մերայոցս ներամտել։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

896.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պօլիս

Ս. Ղազար, 16 փետր[ուար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Երկտողիւ ծանուցանեմ, զի յետ ծրարի թղթոցդ եւ հաշուեցուցակին ընկալայ եւ զծրար դրամոյն. տաց առ Եղ[բայր] Անտոն զբաժին նորա 658. զմնացեալն ստիպիմ ծախել ի պէտս վանացս եւ ի փակել զգնացեալ ամն, այլ խիթամ թէ կիսափակ մնայցէ դուռնն։ Իսկ առ կալուածականն չգիտեմ ուստի՞ հայթհայթիցեմք. ի դառնալ գալ Գ[երյարգոյ] Աբբահօրս խորհեսցուք։

Արկղն ձեռագրաց չերեւեցաւ տակաւին, համարիմ թէ ի Դրեստ մնայ ընդ այլոց բեռանց եւ ոչ ծովակուր իցէ լեալ։

Ընդ համօրէն աշխարհի ապշիմք ընդ քաղաքական փոփոխութիւնս արեւելեան մայրաքաղաքիդ, եւ ցանկամք անդորր կայից. որում բարեխօս լիցին եւ Մեծ Պահք։

Ողջոյն առանձինն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորիսի յորմէ ընկալայ գիր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

897.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 16 Փետր[ուար] 1877

Սիրելի եղբայր,

Անցեալ շաբաթ գիր առի Քեզմէ, բայց ես չգրեցի, սպասելով Ձեռագրաց գալուն, սակայն մինչեւ ցայսօր չհասաւ. ի Դրեստ մնացեալ է արկղն, գուցէ այսօր հասնի, շատ հեղ այսպէս հանդիպի, մանաւանդ ի ձմերան, բեռանց ուշանալն ի գալ ի Դրեստէ ՝ Լոյտեան նաւուք, որ շաբաթն երիցս երթեւեկեն։

Ոսկէշինութեան բուսոց ստորագրութիւնն ալ կարդացի։

Չեմ յիշեր գրեցի՞ նախընթացիւ, որ եթովպական մատենէդ քանի մը տող նմանագրելով խաւրեցի ի Հռոմ, ի Բրոբականտա, կարդացող չէ գտուած, կանոնիկոս մը կայ եղեր գիտակ, անոր տարուեր է, նա ալ բան չէ հասկացած։ Գուցէ ուրիշ քաղաք ուրիշ գիտնոյ ալ խաւրեմ, երբ նմանագրութիւնն կամ նմանատպութիւն ի ձեռս բերեմ։

Հնախոյզն Հռովմայեցի քիչ ատենէն պիտի վերադառնայ եղեր ի Փիլադելփիոյ [57] Ամերիկոյ, եւ ի գալն պիտի ցուցուի թասդ։

Ընդունեցայ երեկ երիկուն եւ ամսոյս 9ին գրածդ։ Քանամուսալի բժշկին գործն արդարեւ ուրիշ բժշկական մատենի մէջ ալ տպագրուած կ՚ըսուի, որ է Guidonis Chyrurgia parva [58] սակայն իմ գտած տպագրութեանցս մէջ չկար. առանձին ալ տպագրեալ է։

Բամպարակին ստուգաբանութեանն հաւանիմ։

Կըրնամ խնդակցիլ Քեզի այդպէս թեթեւ վարձքով պատկերաց նմանահանութեան համար. թուի թէ պատկերահանդ ալ (որոյ մէկ մատիտագիծ Տիրամայրն միշտ աղօթանոցիս վրան է) բարեկամութեան կամ կարօտութեան աղագաւ յանձնառու է, եւ կամ երբ պարապ ատեն գտնէ՝ պիտի նկարէ, եւ կամ խիստ քիչ ատենի մէջ նկարելով՝ ժամանակէն կը վաստըկի՝ երանգոց եւ ոսկւոյ կորուստը։

Յիշեալ անգղիացի զարդատիպ մատենից նման փռանկերէն մ՚ալ երբեմն աչիցս հանդիպի քաղքիս գլխաւոր գրավաճառին քով, բայց կարծեմ պարզապէս գրոց պատկեր ու զարդ չէ. քանի մը թերթ ալ մենք ունինք այդպիսի ձեռագրաց նմանահանութիւնք, բայց անկատար բաներ են։ Վերջապէս, գլխաւոր պակասութիւնն ոչ է կերպն գիտնալն՝ այլ հատուցանելի վարձքն։

Արեւելագիտական Ժողովոյ վրայօք ըսածներդ ալ չեն հեռի յիմ գաղափարէս. ի վերայ այսր ամենայնի, եթէ ժամանակաւ յիշես ազգային անձ մը հմուտ լեզուաց եւ բանասիրութեան կամ հնագէտ, կըրնաս նշանակել, երբ որ ըլլայ։

Պօլսոյ հնութեանց թանգարանին նիւթոց չկա՞ն արդեօք լուսանկարք, (յայտ է թէ ոմանց համար կ՚ըսեմ եւ ոչ ամենուն). ինչպէս ատենօք խաւրեր էիր այն թռչնակերպ պղնձեայ պատկերքն։

Երեկ մեր հին Սմբատայ կամ Կիւլիկեան տարեգրոց վերջին յիշեալ դէպքն եւ կիսատ մնացեալքն քննէինք, որ է Եդուարդ թագաւորի վիրաւորիլն. այս դէպքս եղեր է յամի 1273 ի յունիսի 17. յուստի մինչեւ ցայն ժամանակ հասանէ տարեգրութիւն մեր թերակատար ձեռագրին։

Առ ժամս չունիմ այլ ինչ ասելի, եւ մնամ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին] [59]

898.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 17 Փետր[ուար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ներեսցէ Վեհս ակամայ անագանելոյ գրութեանս ի պատասխանի ակնարկութեանն՝ զոր ծանուցեր թղթովդ ի՚ 11 ամսոյս. քանզի ես, որպէս եւ գրեցի Քեզ, յընդունելս զթուղթդ առ օրին գրեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ղուկաս. իսկ նա յայսմ առաւօտու ընկալեալ է զգիր իմ, չգիտեմ ո՞ւր եւ զիարդ արգի[լ]եալ, եւ եկն վաղվաղակի. ընդ նմին եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր, եւ խորհրդակցեալ եւ խօսեցեալ, յայս հաւանիմք. զի եթէ ըստ գրութեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի յետ տեսաւորութեանն ընդ Պատ­րիար­քի քաղաքիս [60], (որոյ ասացեալ է թէ չէ բոլորովին անկարելի խնդիր վաղ ձեռնա­դրութեան եպիսկոպոսութեանն, մանաւանդ եթէ գտջիք պաշտպանս) փորձեսջիք առ բարեկամս, եւ թէ տեսանիցէք յոյս, ըստ բարեխօսութեան Պատրիարքիս՝ որ յանձն առեալ է ամենայն ըղձիւ գրել առ Գրեդոնի, կարէ յամել Գեր[յարգոյ] Աբբահայրս. իսկ եթէ չտեսանիցի յոյս՝ ի հարկէ դարձցի առ փափագողս իւր եւ կարօտս։ Եւ եթէ այլ ինչ պատճառ կամ դէպք ծագիցին որ պատշաճ երեւեցուսցեն զտակաւին յամել նորա, արասցէ որպէս լաւ թուի։ Բայց խնդրեմք, զի վաղ ծանուսջիք մեզ զգալն կամ զյապաղելն, եւ եթէ նոր ինչ ծանուցաւ ի Ժողովոյն։ Միայն թէ մի՛ լքանիցիք. զի ինձ երկոքին եւս դէպք աստուա­ծատուրք երեւին, յաջողելն՝ իբրեւ շնորհ անակնկալ, եւ ոչն յաջողել ըստ մերս տեսութեան՝ խրատ նորին, որում արժանի եմք, եւ ասեմ զայս վասն հասարակի Ուխտիս, եւ յայտ է թէ ոչ վասն արժանապատիւ Գլխոյս, որոյ նախազգած պսակ փշեայ պատուականագոյն լիցի ի գանձս մեր քան զականակուռն թագ։

Փութամ ի գրելս, զի տարցէ զթուղթս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր, զի երեկոյ է եւ ժամս։ - Ողջ լեր եւ ողջունեա սրտալիր մեծարանօք զՎեհ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

899.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 20 Փետր[ուար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Փափագեալ մնայաք գրոյդ, եւ ընկալայ երեկ յանագանի. արդ մեծաւ եւս փափա­գանօք մնամք միաբանութեան կամաց Աստուծոյ եւ մեր, մեր եւ Աստուծոյ, եւ աղօթեմք։ - Իմ իսկ բազում անգամ ածեալ էր զմտաւ զխնդրեալդ մուտս առ Սրբազանն, այլ խիթայի, զի ոչ թողուցուն. չիցէ՞ Քեզ մարթ դիմել առ խոստովանահայր նորին, խոստովանել զի խէթ ունիս եւ կամիս հաշտիլ ընդ Սրբազանին կամ զնա միջնորդ ունել առ Սրբազանն, զի թէ այլք ոչ առաջարկեսցեն՝ motu proprio [61] աւարտեսցէ. եւ այսպէս շինեսցին միտք մեր եւ սիրտք՝ եթէ հաշտ է ընդ մեզ Հայրն հասարակաց. եւ մի՛ ընդերկար սպասեսցեն վար­ժա­րանեայք ի ձեռնադրութիւն։ Այնքան կարտինալս եւ եպիսկոպոսունս եստեղծ Սրբազանդ, փափագեմք զի եւ Նորընտիրս մեր Աբբահայր յիւրայոցն իցէ. եւ ըստ այսմ կարգի։

Զխնդիրն դիւանական, զնօտարացս, թողից յայլ նուագ, որպէս եւ զայլ նմանիս. միայն ասացից ի կարճոյ, զի էր ընդ եղբարսն գտանի եւ ի հին երկաթագիր Մաշտոցի մերում զոր քաջ ճանաչես, եւ համարեալ է Թ. դարու գրուած քան զայս հնագոյն ես ոչ գիտեմ, եւ յ Երուսաղէմի եւ յ Էջմիածնի գրադարանաց չկարեմ տալ ծանօթս։

Եթէ գտցես զ Ֆերրոյ [62] առ Թէադինս [63], խնդրեա եւ առ Վեղարաւորս զ P[adre] Carli Dionisio [64], Il Moro trasportato … a Venezia, եւն. տպագրեալ ի Պասսան, 1687 [65], կամ ճանապարհորդութիւն ի չորեսին կողմանս աշխարհի, յորում գոն պիտանի տեղեկութիւնք եւ զազգայնոցս. թերեւս իցեն եւ այլ տպագրութիւնք մատենիս, ես զնշանակեալ զայս ճանաչեմ։

Ողջունիւ ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Զմիւս թուղթն ետ Պ[ատուական] Հ[այր] Վահան, զերբեմն շարադրեալն ի † [հանգուցելոյ] Գաբբելլեդդեայ [66]. յայտ է զոր խնդրէն, այլ կարծեմ թէ տարաժամ է։ Ըստ խնդրոյ նորա առաքեցի, զի արասջիք զարժանն եւ գիտասջիք թէ առ նմա անկ իցէ առնել զայս խնդիր։

900.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 21 Փետր[ուար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Երեկ ընկալաք զգրեանն արկեղաւ առաքեալ, եւ բաժանեցաք ըստ նշանակութեանդ. այլ չկային ի նոսին գրեաթէ եւ ոչ մի յայնցանէ՝ զորս նշանակեալ էիր իբր տուեալս ի Պաշտօնէէն, բաց յերկուց վերջին հատորոց Որիբազայ, եւ ի լրացուցիչ ինչ թերթիդ. եւ ոչ մի ի մերոց փափագելեաց. թերեւս ժամանակաւ շնորհեսցին եւ ոմանք յայնցանէ։

Չգիտեմ Քոյի՞ն գիտութեամբ եթէ ինքնին թելադրեալ է Ոմն առ Տիւբրէյ կապարա­գործ զհաշիւ իւր. զոր ես համարեցայ չընկալեալ եւ չհանի ի վեր, գիտելով զի անհաճոյ լիցի եւ այլոց. իսկ ես առանձինն յոյժ զարմացայ, զի մինչ ի Քում ցուցակիդ 4035 Ֆր[անգ] նշանակիւր պահանջ կապարագործի, աստր 544։55 վասն 1875 ամի եւ 594։97 վասն 1876. միահամուռ 1139։52։ Արդարեւ ոչ այնքան գումարն ծանր թուելոց է, որքան դարձեալ անակնկալ եւ աննշանակ պարտուց վերերեւումն, եթէ ստոյգ իցեն. եւ յայսմ կարծեմ չկարեն անմեղադրելի լինել առ որովք եղեալ են ծախքն, եւ կամ չգիտէին կամ չծանուցին կամ արուեստաւորն ստէ։

Մինչդեռ ակն ունէաք յաջողութեամբ դարձի Գ[երյարգոյ] Աբբահօրս եւ զայսոսիկ եւ զայսպիսիս յարդարել, այլազգ կատարի կամ կերպարանի Ժողովն եւ մնայ աւուրս ինչ եւս Վեհն տեսանել թէ գուցէ յոյս յաջողութեան, եւ ըստ այնմ տնօրինել զդարձ իւր. եւ մեք աղօթակցելով սպասեմք։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս ասէ գրեալ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանա­գինէս եւ պարզեալ զխնդիրս ինչ պարտուց իւրոց, այլ եւ առաքեալ դրամ ինչ եւ պատրաստեալ այլ եւս։

Յուսամ թէ էջք Ճէմրէից [67] փոքր մի սթափեցուսցեն եւ տացեն պարսպել ի պարտիզի, եւ ներգործեսցէ գարուն, շատ է թէ մի՛ խարդախեսցէ Մարտն մոլի։

Ողջունելով զԸնկերակիցդ, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

901.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 23 Փետր[ուար] 1877

Սիրելի եղբայր,

Այս անգամ համառօտիւ ծանուցանեմ որ վերջապէս հասան ի ձեռս մեր Ձեռագիրքն, եւ հիմայ են ի սենեկիս, զորս դեռ չեմ պրպըտած պարապով, թէեւ շատ պրպըտելու բան չկայ, արդէն յիշատակարաններն ունենալով, մնայ վրանին նշանել, թուակարգել եւ դասակարգել, նախ զոմանս կարկատելով, կամ ի տփի տեղաւորելով, զի դժար է կազմելն զհին Մաշտոցն, որոյ յետին թուղթքն արդարեւ բրդգզեալ են. զատեցի անկէ զանկատար աւետարանն, որ մէկ տեղ կարած կամ հատած էր, եւ որ չարժեր ինչ, բայց եթէ իբրեւ ի տապանի հանգուցանել։ Քան զձեռագիրսն ինձ պատուական եղեւ տպագիր Մաշտոցի մասն, զոր եւ հանեցի եւ առանձին կազմել տամ, անոր ալ լրացուցիչ մասն ձեռագիր բան չարժեր, այլ զայն ալ առանձին ամփոփեմ։ Տպագիրն այն նոյնագիր եւ զուգաժամանակ է երկու ուրիշ տպագրոց զոր ունիմք, նոյնպէս անկատար մէկն՝ աւելի լրագոյն՝ Սաղմոս [68] է, եւ կարծեմ առաջին տպագրութիւնն է Աբգարու [69] (զի պակասին յետին թուղթքն). միւսն շատ պակաս՝ Ժամագիրք [70] եւ Պատարագամատոյց [71], յորում բաղդիւ գոյ եւ թուական տպագրեալ ՌԺԷ, որ է 1568. երեք գիրքն ալ նոյն տառերով տպագրեալ են. եւ պէտք է ըլլան կամ Աբգարու տպագրութիւնք ի Վենետիկ, կամ ի Կ. Պօլիս, զի ըստ Տիրացու Մաղաքիայի, ի նոյն 1567-8 տարին տպագրատուն հաստատուած է ի Կ. Պօլիս ի ձեռն Առաքելի Խորվիրապեցւոյ, եւ տպագրեալ Տօնացոյց եւ Քերականութիւն [72], զորս ոչ ունիմք [73] ։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս ուրիշ բան մ՚ալ հանեց ի սնտուկէն, նոր տպելիք կամ հալելիք ի քիմս, փոքրիկ պիտակ մ՚ալ տուաւ յորում ծանուցանես իբրեւ ի դիմաց ընտանեաց ըլլալն, վասն որոյ եւ քաղցր շնորհակալութեամբ առ ամենայն քաղցրացուցիչս ի քաղցր յիշատակի ունիմ զնոսա, եւ ունիցին վայելողքն. այլ ի դառնութեան եւ ի թանկութեան ժամանակի ընդէ՞ր է այդ։

Երեկ գիր ընդունեցայ ի Մասլադրեայ [74], ընդ նմին եւ թերթ կամ թիւ մի յ Ecole de Chartes [75] օրագրի յորում երկու թուղթ բան խօսի զԱսսիզաց, հաճութեամբ, եւ ապահովացընէ որ գործն ամբողջ է, այնչափ է, զի ես երկբայութեամբ իմն ըսած էի թէ գուցէ մասն մի ըլլայ. նա՝ ըստ գլխակարգութեան եւ ըստ նիւթոց կը հետեւացընէ, թէ թէպէտ եւ համառօտ, եւ շատ կարճ քան զ Երուսաղեմի Ասսիզսն, սակայն ամբողջ է։ Գոհ եմ ասոր վրայ։ Պաներ (որ է չափուշ) բառին համար ալ ասէ, թէ փռանկ banier ն ըլլայ, այսինքն հրատարակողն զ bans ս տերանց կամ իշխողաց։ Յայլս հաւանի տեսութեանց իմոց. եւ ի թղթին խնդրէ յինէն որ եթէ ի դիւանս Վենետկոյ գտնեմ ինչ զԽաչակրաց ժամանակէ յօժարութեամբ տպագրեն յօրագրի իւրեանց։ - Ի նմին թերթի խօսի համառօտիւ եւ զ Սարուանդիքարի դաշնաթղթէն [76], զամբողջ թարգմանութիւնն ալ դնելով։

Ողջ լեր յուսով մօտալուտ գարնան։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

902.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 28 Փետր[ուար] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալաք զվճիռ Ժողովոյ Կարտինալացդ, եւ որպէս Ձեզ այդր մեզ եւս երեցուն որք ծանեաքս՝ հարկ թուի խոնարհել։ Գրեցի ի ժամուս առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ղուկաս ՝ զի դարձցի ի գեղջէ եւ եկեսցէ ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի. իցէ՜ թէ բաւական լինէր առաջիկայիցս ժողով եւ չելանէր խնդիրն ի վանականն, առ ի չլսելոյ, որպէս երբեմն ինչ ինչ. այլ զի վասն հասարակաց է խնդիր եւ յանձնառութիւն՝ արասցուք որպէս եւ տեսցի նախ ժողովոյ առաջակայիցս։

Երեկ, յորում զթուղթդ ընկալայ, կոչեցեալ է եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր ի Պատրիարքէ քաղաքիս [77], որ ծանուցանէ նմա զխնդրոյս առանց ի վեր հանելոյ զվճռա­գիրն, զոր եւ թուի, ասէ, անձամբ կամել բերել ի վանս, (որ ինձ աւելորդ եւ անախորժ երեւի, եւ թէ կարացից՝ արգելից)։ Բայց եւ Քարտուղար նորա առանձինն թելադրեալ է առ Վ[երա­պա­տուեալ] Հ[այր] Գրիգոր ՝ գրել Ձեզ, զի մի՛ փութասցի Գեր[յարգոյ] Աբբահայր ի դարձ, զի մի՛ խափան լիցի եպիսկոպոսութեանն. եւ զի երթիցէ ստէպ ի Վատիկան ի ժամու շրջագայութեան Սրբազանին ի պարտիզի. երթիցէ մերձ ընդ մերձ եւ առ Գրեդոնի եւ առ Նարտի [78], յետ շնորհաւորելոյ զնա վասն նորոյ պաշտամանն (զոր անշուշտ արարեալ էք), եւ ինքն եւս թելադրողն գրելոց է առ նոյն Նարտի ՝ զի աջողաբար ոք է ասէ։ Զայսոսիկ կրկին հարկ համարեցայ գրել ի վերայ հասեալ թէ ինքն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր չունիցի գրել առ օրին։

Յայսցանէ ի վերայ հասանէք, զի իմ եւ այլոց եւս լիցին կարծիք՝ յետ լսելոյ զբանս Ֆրանգեայ եւ զսոցա, մնալ տակաւին Վեհին յամբոկ գործոյ աստիճանին, շատ է թէ յառաջ քան զԶատիկն իցէ այն, զի յետ զատկին մարթ է յերկարաձգիլ՝ մինչեւ ի միւս եւս զատիկ. եւ մեր պէտք են Գլխոյս ըստ բազում դիմաց։ Թուի ինձ թէ պարտ է Քեզ իբրեւ առանձինն եւ գիտելով զպէտս եւ զփափագ Ուխտիս՝ հարցանել եւ տեղեկանալ ի Ֆրանգեայ ՝ թէ գուցէ՞ յոյս հաստատուն եպիսկոպոսութեանն յառաջ քան զզատիկն, զի ըստ այնմ տնօրինեսցէ եւ Միաբանութիւնս։

Յանագանել Վեհի նաեւ եօթնեակս ինչ՝ յառաջեսցէ Մարտ ամիս. եւ խնդիր մի կարեւոր է Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժարանի վասն օգնականի տնտեսութեան (յելա­նել Մղտես­ւոյն), եւ ուղեւորութեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սրապիոնի. առ որ գրելի թուի, կամ սպասել դարձի Վեհին եւ նոր կարգաւորութեան, կամ տակաւ պատ­րաստիլ ի չու, եթէ եւ Եղ[բայր] Ստեփանոս փութով գալոց իցէ, որպէս ասի։ Վասն օգնա­կանի տնտեսի կամ փո­խա­նակ Մղտեսւոյն խորհեցաք եւ խօսեցաք ինչ՝ այլ ոչ զոք յեղբարց գտաք պատշաճ կամ բա­ւա­կան, կամ հաճոյ Տեսչին. եւ թէ ընդ ոք հաճէր նա՝ ոչ այլքն. հաւանի նա, եւ ես, զի թէ գտցի հաւատարիմ ոք աշխարհիկ (եւ ոչ որպէս եղեալն) դիւր լիցի եւ վարժարանին եւ վանաց. զի եղբարք մեր ծերանան եւ նուազին, եւ Եղ[բայր] Աստուա­ծատուր [79] գրեաթէ հիւան­դա­պահ եղեւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Բառնաբայ, որ նորանորս հիւանդանայ եւ ցարդ անժամ եւ անպատարագ մնայ. երեկ վերստին կալեալ է զնա ջերմն, եւ համարէր մեռանել։

Դարձ առնելով ի սահմանադրութիւնս Ժողովոյն, առաւել խոչընդակն ինձ եղեւ տպագրութեանն խնդիր. գէթ ըստ այսմ տեսութեան, զի վճիռն այն, (մանաւանդ եթէ հրատարակիցի, թուեցուսցէ թէ մեր անպատշաճ եւ կասկածելի իրս տպագրեալ իցէ. եթէ էր այդպէս՝ հարկ էր Հռովմայ բացայայտակի նշանակել եւ յանդիմանել եւ տալ ուղղել. իսկ եթէ ոչ՝ ընդէ՞ր իցէ տալ զկասկածդ դժնեայ։ Թուի ինձ թէ եւ յառնուլ մեր յանձն զսահմանեալսն՝ հարկ է վասն այսր վայելչաբար բողոք ինչ կամ տեսութիւն առնել գրով եւ տալ. որպէս զի եթէ յապայն մեղադրիցեն զմեզ կամ պախարակիցեն՝ յանդիման արասցուք զբողոք մեր կամ զպատասխանի։

Ընկալայ ի ժամուն զթուղթ Լագաւայ վասն նօտարական դիւանացն խնդրոյ. չեղեւ այդ բաւական, արդ պատրաստեմ խնդրագիր առ այլ պաշտօնեայ, զոր եւ ակն ունիմ առաքել ընդ հուպ. զի ի ժամս պարապոյ յառտնին կամ ի ներքին հոգոց՝ մատուսցես որպէս պատշաճ դատիցի։

Վասն Քո դարձիդ՝ իմ առանձին կարծիք ստորասական են։

(Եթէ համարձակիս ասել մեղմով առ Ֆրանգի, թէ բարի է փոյթ ձեր վասն մեր, այլ յո՛ւշ՝ զի եւ արժան է եւ զհեղինակութիւնդ սիրելի առնել, եւ մի՛ իբրեւ պատուհասիչ՝ խրտուցիչ. քանզի մարթ է երիտասարդաց լքանիլ եւ ոչ շինիլ սրտիւ. զի թէ եւ յանցաւորք իցեմք կամ իցեն ոմանք, այլ յանդիմանութիւն եւ կշտամբանք ի վերայ ամենեցուն հասանեն, եւ այն ի բազում ամաց հետէ առանց ինչ քաջալեր եւ շնորհ ընդունելոյ ի Ծաւալոցէդ) [80] ։

Արգադիր ողջունիւ եւ քաջալերութեամբ առ Վեհս, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

903.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 1 Մարտի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ահաւասիկ ըստ երիկեան խոստմանս աղերսագիրն առ Պաշտօնեայն Շնորհաց եւ Արդարութեան [81], զի սմա անկ է ասացին գործդ. ըստ այսմ արարեալ է եւ Չերեզոլա [82] գունց Զուիցերեաց եւ ընկալեալ զշնորհսն, որպէս եցոյց ինձ զհրամանագիրն՝ դիւանապետն։ Առաջին պաշտօնեայն (ներքին) չէ քաջ իմացեալ զխնդիր իմ որ միայն զՆօտարաց դիւանէն էր, եւ ոչ զՀասարակացն. եւ ազդ արարեալ է գլխաւորի սորա, եւ նա շփոթեալ. ծանուցի ես զիրսն. իսկ պատճառ դրամական պահանջից նօտարացն ծանեայ զայս՝ զի Պետութիւնն չտայ նոցա թոշակ՝ որպէս Հասարակաց դիւանաց, եւ հարկ է նոցա մաքսել զդիւանամուտսն։ - Յուսամ թէ բաւիցէ աղերսագիրս, մանաւանդ անձամբ մատուցանելով ի ձեռն հաւատարիմ. իսկ եթէ այլ ինչ խնդրիցի՝ արասջիք, զի անդ է Գ[երյարգոյ] Աբբահայր, եւ կարէ խնդրել վասն իմ եւ վասն այլոց։

Երեկ յանագանի ընկալայ զթուղթ Վեհի, եւ զի գրեմ յառաւօտուս՝ չկարեմ այլ ինչ ասել, բայց զի երթայց ի քաղաք ի վարժարանն, եւ ծանուցից զոր հրամայէ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն. եւ այն ի դէպ ժամու. քանզի երեկ հանդիպեալ անդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի ՝ գտի զնա յոյժ բորբոքեալ վասն այսր խնդրոյ, իբրու զի չէ ընկալեալ ի Վեհէ ի կարծեցեալ ժամու պատասխանի վասն երթի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սրապիոնի, եւն. եւն. եւն. ։ Ի մեկնիլ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սրապիոնի եւ յառաջ իսկ քան զայն, հարկ է ըստ երիկեան նշանակութեանս, գտանել փոխանակ նմին, կամ զոր եւ է օգնական ի վարժարանին, մանաւանդ ի պակասել արդ եղբօր։

Խնդրէ Վեհ վկայութիւնս զյարաբերութեանց թեմական եպիսկոպոսի եւ կրօնաւո­րաց. - խուզեալ եւ հաւաքեալ էր իմ երբեմն զայդ եւ տուեալ առ Հանգուցեալն, թերեւս այն իցէ որ գտեալդ է այդր, եւ չգիտեմ թէ ունիցի՞ զհաւասարն. այլ խնդրեցից դարձեալ, որպէս եւ զայլսն զոր ի դիւանս մեր քննել ասէ։

Ողջոյն եւ աղօթք։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Երեկ ասաց ինձ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն թէ Գունցն Օսմանեան հարցանէ զՁեզ թէ զի՞ եղեւ թարգմանութիւն ի փռանկ լեզու գրուածոյ իրիք։ - Երկրորդ զի Օսմանեան դեսպան քաղաքիդ [83] սպասէր այցելութեան Վեհի առ ինքն, եւ ցարդ ասէ չերեւեցան։ Առնէք զարժանն։

904.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, Մարտ 2 1877

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Ըստ ակնարկութեան Տեառնդ ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գարեգնի, ի դառնալ Վ[ե­րապատուեալ] Հ[օր] Ղուկայ ի գեղջէ՝ ժողովեցաք երեկ առաջիկայքս ի խորհուրդ վասն ծա­նօթ խնդրոյն մեծի. եւ թէպէ[տ] զառաջինն թուեցաւ ումեմն թէ այնքան ծանր են պարտքն ի վերայ մեր եդեալք՝ մինչեւ ընդհանրական Ժողովոյ պիտոյ լինել, այլ ապա ոչ ընդ­դի­մախօսեաց. եւ հասարակաց միտք յայս հանգեան, զի որովհետեւ յանուն Սրբազանին հրա­տարակի վճիռդ, եւ Ծիրանաւորք մտերիմք խորհուրդ տան խոնարհաբար ընդունել, եւ Ձեր իսկ յայդ յանգի տեսութիւն, եւ չառնուլն ի յանձն մեծագոյնս յարուսցէ դժուարու­թիւնս եւ վտանգս, կամ յերկարաձգութիւն աներբ ըստ բանից Գահերիցու Ժողովոյն, հարկ է մեզ հնա­զանդելով Սրբազանին՝ յանձն առնուլ [84]. յայտ եւս առնելով մեղմով, զի չեմք անզգայ ծան­րութեանցն եւ նուաստութեանց։ Եւ զի ոչ միայն ամփոփիչք ազատութեանն են պայ­մանքն՝ այլ եւ դժուարինք յիրս իրս, խնդրեսցուք պարզաբանութիւնս, եւ (երբ պատշաճ թուի­ցի եւ) թեթեւութիւնս որդիաբար դիմելով առ Հայրն հասարակաց որ կարէ յաւելուլ եւ բառնալ [85] ։

Քանզի ծանրագոյն է խնդիր յարաբերութեան կամ իշխանութեանն թեմականի ընդ միանձունքս՝ յարեւելս՝ հարցանելի է եւ գիտելի թէ ո՞րքան իցէ թեմականին իշխանութիւն ի վերայ սոցա, համարիցի՞ ունել իրաւունս տնօրինելոյ եւ ի ներքս ի վանսն կամ ի վանատանն, ըստ իւր կամաց առնել զաբբայս, եւ զայլ պաշտօնեայս, եւն. որ անտանելի թուին։ Եթէ չկամին տալ մեզ զիրաւունս արեւմտեայ կրօնաւորաց, յիշելի է, զի եւ եպիսկոպոսունքն յարեւելս արեւելեայք են՝ եւ չեն կիրթք որպէս զարեւմտեայս. եւ փորձ անցելոց ամաց տայ եւ մեզ խիթալ ի նոցանէ, որպէս նոցա առ ի մէնջ։

Տպագրութեանն խնդիր եւս, (եթէ ոչ լիցի ըստ Բիդրայի [86] բանիցն), տաղտուկ եւ ամօթալի թուի, վասն չնչին եւ էջ մի բանի եւս, ըստ ո՛ր եւ է նիւթոյ, ազդ առնել եւ խնդրել հրաման ի Պատրիարքէ քաղաքիս [87] ։ (Անտեղի իսկ թուի ինձ. զի թէ էր մեր յանցուցեալ ի տպագրութիւնս եւ անպատշաճս հրատարակեալ՝ հարկ էր Հռովմայ վաղագոյն սաստել եւ արգելուլ. իսկ եթէ չարար զայս՝ չիք մեր ուրեմն զառածեալ, եւ ընդէ՞ր այդքան խստութիւն)։

Ի Ձեռնադրութեանցն խնդիր, նոյնպէս նուաստացուցիչ եւ անարգ թուի վասն փոքր աստի­ճանաց իսկ խնդրել թոյլտուութիւն, որք յարեւելս չեն ինչ այնքան մեծարոյ, որպէս յարեւմուտս։

Միով բանիւ՝ առ հնազանդել եւ խոնարհել յանձն առնումք, այլ եւ խնդրեմք կամ խնդրեսցուք, զի որ ինչ պարզապէս առ օգուտ իցէ՝ կացցէ, իսկ որ առ նուաստութիւն կամ պատիժ՝ բարձցի ժամանակաւ։

Ըստ թելադութեան եւ ըստ յուսոյ երկոցուն Ծիրանաւորացն անդ եւ որ աստի ի Պատրիարքարանէ, հարկաւորիմք հաւանել յամելոյ ցանկալի դարձի Վեհիդ, այլ եթէ քան զխոստացեալն կամ յուսադրեալ պայման ժամանակին անդրաձգեսցեն՝ կարի ծանր եղիցի մեզ, եւ կաղասցեն գնացք ուխտիս։

Ոչ համարձակեցայ ես, եւ ոչ կարեւոր այլք վարկան վասն այսոցիկ գումարել Վանական Ժողով, խիթալով յաւելորդ բանից, այն զի եւ չէ մարթ բացէ ի բաց ընդդիմանալ այնպիսի առաջարկութեան, այսինքն յայնպիսի Աթոռոյ եկելոյ։ Բայց թէ առ ապահովու­թիւն ապագայի՝ հարկ համարի Վեհդ՝ ազդեսցէ բացայայտ պատուիրանաւ. իսկ ես խորհիմ առանց ժողովոյ ծաւալել զլուրն եւ զխնդիրս։

Ծանուցաւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սրապիոնի [88] եւ պատրաստի ի չու, թերեւս եւ յառաջ քան զԶատիկն։ Հերու ի սահմանելն առաքել զնա ի Կ. Պօլիս ՝ բանք եղեն ունել ի նկատի՝ զի մարթ է յետոյ կարգել զնա վերակացու. հա՞րկ իցէ ասել նմա թէ առաքումն գուցէ առ սակաւ ժամանակեայ լիցի, գուցէ ոչ [89] ։

Փոխանակ նորա հաւանութիւն եղեւ Ժողովոյս առ ժամս իբրեւ ցգալուստ Եղ[բայր] Ստե­փա­նոսի կամ վասն երկամսէի առաքել ի վարժարանն զ Եղ[բայր] Օգոստինոս, իսկ ի դա­սա­տուութիւն երթիցէ եւ դարձցի ի պայմանեալ ժամս մի ոմն երիտասարդ Հարց։ Փո­խանակ Եղ[բայր] Օգոստինոսի կարգեսցի Եղ[բայր] Յովսէփ ի հոգ հանդերձատան, առանց թող­լոյ եւ զտպագրատուն. եւ այս իբր առժամանակեայ ցդարձ Վեհի եւ ի նոր կար­գա­ւո­րու­թիւն. խնդիրն փափուկ՝ մնայ ի գործ տնտեսութեան դրամոյ հանդերձատանն թէ ու՞մ անկ իցէ տալ. Հանդերձապետի՞ն թէ օգնականին. թէպէտ եւ զդրամն միշտ առ նոյն Հանդեր­ձա­պետ տայր, այլ զգնելն Եղ[բայր] Օգոստինոս առնէր։ - Սա պիտոյ էր ի վանս եւ վասն օտա­րա­կանաց. կարիցէ՞ զտեղի նորա լնուլ (գէթ վասն իտալացւոց հարկաց Ֆրէրդ որ այդր, եթէ չիցէ կարեւոր տեղւոյդ (զայս յինէն խորհրդածեմ, զի ի ժողովիս չեղեն բանք վասն դորա)։

Կարծէաք թէ ճարտարապետն Բելեզինայ ցարդ աւարտեալ է զբան վաճառման տանն որ ի Ս. Յովհ[աննէս] Պրակորայ [90], այլ չէ աւարտեալ. փակեալ է զդրունսն եւ զբանալիս կալեալ, եւ յերից ամսոց հետէ անշահ եւ անպտուղ մնայ տեղին. վասն որոյ հարկ է փութով առաքել այտի յատուկ գիր գործակալութեան առ Օրթիս վասն վաճառման տանդ, զորոյ զթաղ եւ զթուահամար նշանակեմք ի պատառի թղթեկիս. իսկ Օրդիս է որդի Յովհաննու, del fù [91] Giovanni. զի հարկ է զանունն նշանակել ի գրի գործակալութեանն։

Խնդրեմ փութով ծանուցանել զկամս Ձեր եւ զհաստատութիւն առաջարկութեանցս վասն պաշտամանց կամ պաշտօնէից, զի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր եօթնեակ մի պայմանաժամ եդ. եւ թէ անագանէ կամ չյաջողիցի ըստ առաջարկութեանս, խորհի առնուլ ի տնտեսուչ զծերունին Կալլոյ երկամեայ պայմանաւ (ոչ երկամսեայ)։

Զթուղթ մայրապետացն բացի՝ կարծելով պատարագի խնդիր։ Միւս թուղթն կարծեմ ի Գաւայ վանաց [92] գայ, ուստի եհաս եւ գիրք ստորագրութեան տեղւոյն։

Ընկալայ զգրուածսն (վասն թեմականի եւ կրօնաւորաց) զառաքեալն այտի։

Ողջունիւ միաբան եղբարցս եւ արգադիր մեծարանօք մնամ

Գերյարգոյ Տեառնդ

ն[ուաստ] Ծառայ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

905.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 2 Մարտի 1877

Սիրելի եղբայր,

Փետր[ուար] 23ին գրածիդ պատասխանեմ, զոր ժամ մ՚առաջ կարդացի. անցեալ շաբաթ չեմ գիտեր գիր գրեր էիր թէ ոչ, վասն զի Պօլսէն թուղթ չընդունեցանք, եւ չեմք գիտեր թէ արդեօք չէ՞ր ղրկուած, թէ կորուսեալ է։

Ասիական լրագրին մէջ Սանկուինեդդեայ [93] գրածն կարծեմ կարդացեր եմ, բայց եւ տարակուսիմ. եւ չգիտեմ ալ թէ ունի՞մք զայն հատոր, վասն զի մեր հաւաքումն ալ շատ պակասաւոր է. քննեցից։ Ես ալ ուրիշ գործ մը նշանակեմ, եթէ չէ անծանօթ քեզ եւ բարեկամիդ, հրատարակեալ նոր, անցեալ տարի. Lucien Leclerc [94]. - Histoire de la médecine Arabe. Les Sciences en Orient, leur transmissions à l'Occi[d]ent. - Paris, Ernest Leroux, 1876. 2 հտ. գինն 20 ֆր[անգ]. ե ս ալ փափագող եմ եւ ոչ ստացող։

Իսկ Շլումպէրկերայ գրածը, պէտք էր ինքն ղրկէր ինձ, ըստ խոստմանն, զի առաւ յինէն տեղեկութիւնս զհայ դրամոց Ռուբինեանց, եւ խոստացաւ ի տպագրելն՝ առաքել օրինակ մի։

Յիշես զ Ներսիսեանն ի մօտել գարնան եւ յերեւել ծաղկանց մարտի. ես ալ ջանամ հայթհայթել գէթ մի երկու հարիւր ֆր[անգ] սակայն ոչ այն գնով որով առեր ես առաջին անգամ, վասն զի Ձեռագիրքն, ըստ մեծի մասին, հասարակ բաներ են, Աւետարան, Մաշտոց, գանձարան, եւն. Ճառընտիրն ալ՝ ըստ նիւթոյ բանիցն ոչ է ընտիր, եւ չունէր ինչ նոր. երկրորդ, ոմանք կողաթափ եւ խլխլեալ. եւ երրորդ՝ ոչ հնութեամբ եւ ոչ գրչութեամբ նշանա­ւոր ինչ։ Միայն քահանայաթաղի Մաշտոցն հին 1207ին գրչութեամբն եւ նոր եւ անծանօթ տեղեաւն (Ասորեմայր) [95] պատուական է, ունելով եւ ճառս ինչ։ Նոյնպէս եղաւ ինձ, ըստ գրելոյս անցեալ անգամ տպագիր Մաշտոցի մասն, յորմէ մենք 6 թուղթ միայն ունէինք, իսկ սա ունի 36։ Գանձարանք ալ չափաւոր են յիւրեանց կարգի, այլ չեն հին եւ ընտիր գանձուց հաւաքմունք, այլ հասարակք եւ նորք։ Ղրկածներովդ եւ ղրկելիներով ունիմք 80ի մօտ Մաշտոց, նոյնքան, եւ թերեւս աւելի Աւետարան. Գանձարանք կ ՚ըլլան իբրեւ 24, Յիսուս Որդի իբրեւ 20։ - Ձեռագրաց սենեակն եւ դարանք սիրունիկ են, այլ փոքր, շուտով լցուին այդպիսեօք, պէտք է տեղ պահել նորոց եւ լաւագունից կամ թէ զհասարակս եւ զոչ պիտանիս փոխադրել ուրիշ տեղ. եւ սիրով կ՚ընեմ, եթէ լաւք բռնեն անոնց տեղը։

Շնորհալւոյ Աւետարանի Խորանաց մեկնութիւնը յանձնեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս յ՚օրինակել, բայց ձեռագրին մէջ (որ է նօտր) չկան նկարք։ Քանա Մուսալիի վրայօք (ըստ զարմանալի զուգադիպութեան) թղթոյդ հետ թուղթ մ՚ալ առի ի վարժապետէ միոյ ի Հայտէլպէրկէ [96], որու յանձներ էի քննել. եւ տայ տեղեկութիւնս զհեղինակէն՝ գտնելով տպագրութիւն մը, բայց ոչ իմ ուզած թուականիս, այլ ի 1513, յորում չկայ յիշատակ թարգմանչին Դաւթի, բայց նա յանձն առնու քննել եւ ուրիշ տեղ, ուստի յիշեցընեմ նմա եւ ոչ զ Կէթթինկէն [97] ։

Եթէ գայ եւ հարցանէ Անգղիացիդ նիւթն զքանդակեալ ակնէդ կամ ըլլայ առիթ ապահովապէս խաւրելու ի Հռովմ, այնպէս ընեմ. այլ զարհուրիմ 1000 ոսկի ըսել, թէ եւ փափագիմ որ ունենայիր, առ ի ծախել ի գիւտս պիտանիս։

Ողջունեմ զծանօթս եւ մնամ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

906.

Կարապետ Եզեանին [98]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 4 Մարտի 1877

Ազնիւ տէր,

Ընկալայ ընդ թղթոյդ եւ զփոխանակագիր 130 ֆրանգաց ՝ ի գին Հայկազնեան բառագրոց [99] զոր ակն ունիմ թէ եւ Դու ընդունիցիս ընդ թղթոյս, յեօթն մասունս տրոհեալ, որպէս զի մարթ լիցի առաքել թղթատարաւ թեթ եւ ագին ծախուք, ապա թէ ոչ եռապատիկ աւելի պահանջէին ծախք ճանապարհի. թէ եւ Քո լիովին հատուցեալ է եւ զնոյն ։

Ընկալեալ էի վաղու եւս զԼեհարէն գիրսն, այլ ոչ գիտէի թէ Քո իցէ առաքեալ զայն, վասն որոյ արդ լինիմ ոչ միայն շնորհակալ այլ եւ շնորհապարտ։ Նոյնպէս շնորհ ունիմ եւ վասն ծանօթութեան գրոցն զոր հարցեալ էք ։

Յայցելութեան ձերում առ մեզ ասացէք ունել կամ գտանել հին տպագիրս հայերէնս. գտանիցի՞ արդեօք այդր Աստուածաշունչ մատեան տպագրեալ զատ յՈս­կա­նայն [100], ի Կ. Պօլսոյն [101] եւ ի Մխիթա­րայն [102]: Դարձեալ՝ Մաշտոց, Տօնացոյց, Քերական, Սաղմոս, տպագրեալք ի ԺԶ. դարու:

Ողջունիւ ընկերակցացս ողջունելով զընտանիս Քեռդ, մնամ

խ[ոնարհ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղ ե ւո նդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

907.

* Հայր Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 6 Մարտի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընդ ճանապարհ Վառնայ հասին թղթերդ. թուի թէ իրազեկ եղեալ իցեն փափա­գա­նացդ ի դարձ ի վանս. այլ ուրախութեամբ եւ փառօք, կամ գոհութեամբ։

Խնդրեմ ծանուցանել մեզ եթէ դարձեալ կերպարանափոխ լիցին խնդիրք մեր այդր, կամ բան եպիսկոպոսութեանն անդրաձգեսցի քան զոր յուսացուցին Բիդրա եւ Ֆրանգի։

Յեռանդն առաքեցի առ Վեհ, կամ յառաջագոյն եւս, զտպագրեալ թուղթն վասն դարադարձի Ս. Բենեդիկ[տոսի] այլ ոչ իմացայ զխնդիրն, ե՞րբ եւ յորո՞ւմ աւուր կատարելոց են զյիշատակն, եւ զի՞նչ է դարադարձդ. ծննդեա՞ն Սրբոյն, որպէս կարծեմ, թէ այլ ինչ. եւ զի՞նչ ի դէպ իցէ մեզ առնել. ինձ թուեցաւ տպագրել զկանոնս նորին զթարգ­մանեալսն ի Լամբրոնացւոյն։

Վարձեցէ՞ք զտուն մեր, կամ դաշնադրեցա՞յք, զի ոչինչ գրեցէք։

Եթէ յաւելցի ժամանակ ի հոգոց եւ ի հոգեւորէ՝ ծանիր թէ ո՞յր ծախիւք տպագրի մեծ գործ Ռոսսեայ [103] ՝ Գետնադամբանացն Հռովմայ, եւ մա՞րթ իցէ ձրի առնուլ. թէ ոչ զայն՝ գէթ զօրագիր նորա Bullettino Archeologico ։

Ողջունելով ըստ պատշաճի, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

908.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 9 Մարտի 1877

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Մի ըստ միոջէ ընկալայ զերեսին եւս շնորհեալսդ, զերկուս առ իս եւ զերրորդ առ Հասարակութիւնս. եւ ըստ ակնարկութեանդ գրեցի իսկոյն առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ղուկաս եւ Օգոստինոս գալ ի Ժողով վանական. եւ գալն ժողովեսցուք, եւ ընթերցցի ազ­դա­րարդ, որպէս հաճութեամբ ընթերցաք առաջակայքս զգեղեցիկ գրեալդ առ Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ. բայց ես վարանիմ թէ զիա՞րդ կարիցէ ամփոփել ընդ թեւօք զերկոսին վարժարանս կամ տեղիս, զ Բերային եւ զ Քաղկեդոնի, եւ չբացցի՞ նոր ծախուց դուռն։ Այլ ոչ զայսմանէ եւ ոչ զկարեւորագոյն խնդրոյ Հռոմայ կարեմ ի սուղ ժամուս գրել, (զի երեկոյ է եւ զՊօլսական ծրարն եւս ամփոփեմ), գրեցից միայն զտեղականսն։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն հանդերձի ի չու, մեկնիլ աստի յետ ութ աւուրց, այն է ի 16 ամսոյս. վասն որոյ եւ խնդրէ ընդ քահանայական վկայագրին (dimissorio) եւ հրահանգ ինչ գրով զպաշտամանէն, թէ զի՛նչ եւ որչափ։ Իսկ վասն վկայագրի ի Պատրիարքէ քաղաքիս [104] ՝ չոգայ այսօր, եւ ոչ կարացի մտանել առ նա՝ զի կիսահիւանդ է, խօսեցայ ընդ քարտուղարին եւ ի ձեռն նորա ընդ ինքն. որ եւ շինեալ է յոյժ, զի այսպէս հլութեամբ հարցանեմք եւ խնդրեմք, եւ ասացեալ է, զի ուղեւորն ինքն գրեսցէ սակաւատող բան, զի վասն գործոց Միաբանութեանս երթայ ի Պօլիս եւ ոչ հաղորդեսցի ընդ հերձեալսն. եւ ես ասէ ստորագրեցից՝ յորժամ ածցէ զնա առ իս Հ[այր] Ղեւոնդ [105] ։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս եւս խնդրէ թուղթ, զի ասէ յետ երկուց եօթնե­կաց մեկնիլ. չգիտեմ ո՞րքան ստուգիւ. այլ զի մի՛ անլսող երեւեսցուք եւ մերժող՝ ծանու­ցանեմ Գերյարգոյ Տեառնդ՝ ազդել մեզ զարժանն [106] ։

Եղ[բայր] Յովսէփ դժուարի յանձն առնուլ զօգնականութիւն Հանդերձապետի։ Վասն որոյ լաւ լիցի ըստ խոստմանդ փութով առաքել զՖրէրն։ Այլք յանձն առին եւ յարմարեցան իրքն։

Ողջունիւ մեծարանաց Պ[ատուական] Եղբարցս մնամ

Գերյարգոյ Տեառնդ

ն[ուաստ] ծառայ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

909.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 12 Մարտի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Վերջին թուղթքդ պղտորեցին զմեզ, իմա ի բանի եպիսկոպոսութեան, որ յամսոյ յամիս տօնէ ի տօն ձգձգի. եւ իմ առանձին կարծիք են թէ ի զուր է սպասել Վեհի այդր ցՊենտեկոստէ [107]. բայց զայսմանէ գրեսցուք յետ գումարելոյ զՎանական Ժողովն, որ առ բացակայութեան երկոցուն գիւղատեսչաց՝ ոչ կատարեցաւ. այլ յուսամ թէ այսօր կամ վաղիւ կատարիցի. եւ յետ այնր ի վերջ կոյս եօթնեկիս ըստ սովորութեան մտցուք ի կրթութիւն հոգեւոր, առաջնորդութեամբ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Դաւթի։

Բարւոք է առաջարկդ գրախնդրութեան ի Vit [ torio ] Emm [ anuele ] գրատանէ. այլ տե՛ս քաջ, զի մի՛ արդեօք բանադրանք եդեալ իցեն ստացողաց զինչս վանորէից խափանելոց, եւ ծանո՛ զի ըստ այնմ արասցուք։

Վասն Պորճեան Ճաշոցի [108] ՝ անցեալ է ժամն, զի կամէի լուսատպել զյիշատակարան Սմբատայ եւ հրատարակել յԱսսիզսն. սակայն փափագեմ ստուգել գէթ զմի տողն յորում անուն մօր նորա յիշի, Տամա Վիծի՞ թէ Տամ ալիծի. եւ վասն այսորիկ ստէպ խնդրէի, զի Վիծի անծանօթ անուն էր, իսկ Ալիծի բազումք։

Այսօր երթայ Եղ[բայր] Օգոս[տինոս] ի վարժարանն Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] եւ մեք մնամք Ֆրէրին, զոր՝ թէ անդ իցէ տակաւին՝ ուսուցէք թէ գայ յօգնութիւն հանդերձապետի եւ յայլ ինչ աշխատութիւն, զի մի՛ համարիցի գալ իբրեւ ի ժամանակս գիւղազբօսութեան։

Գապարաճեան պատանեակն վէրս ինչ ունելով՝ բժիշկն ստիպէ տանել ի հիւան­դանոց եւ անդ հատանել եւ դարմանել, եւ բուժեսցի ասէ ի 15 աւուրս, իսկ աստ ի վանս չէ մարթ. եւ մեք խորհեցաք առաքել զնա ի Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժարանն, եթէ մարթիցի անդ յարմարել, զի եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր այսպիսի պայմա­նաւ ցուցեալ է հաւանութիւն. ապա թէ ոչ՝ հարկ է առաքել ի հիւանդանոցն. աստ դար­մանէր զնա Եղ[բայր] Օգոստ[ինոս]։ Եթէ հարկ լիցի դնել զնա ի հիւանդանոցն՝ նախ տացուք հանել զկրօնաւորական ձեւն։ Զայսմանէ չեղեւ ժամանակ գրել առ Գ[երյարգոյ] Աբբահայր եւ խնդրեմ ծանուցանել, զի թերեւս այսօր կամ վաղիւ առաքեսցի։

Եղ[բայր] Օգոստ[ինոս] մոռացեալ է յանձնել առ Մագսուտ զգիրսն, եւ ասացի նմա տանել այսօր ի վարժարանն, ուստի կարծեմ հարկ լիցի անդրէն առ տէրն դարձուցանել, զի որպէս եւ գիտես, Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն պատրաստի ի չու։

Դառնալով ի նախագրեալ խնդիր մեր կարեւոր, յելանելն աւուրբք յառաջ առ Պատրիարքն [109] (զոր չտեսի) եհարց քարտուղար նորա ծանօթ, եւ ես ասացի զբանս Ալոյիզեայ [110], եւ թէ մեք առաւել սորա բանից հաւատամք՝ քան այլոց, զի սա է գործօնն, վասն որոյ խիթամք թէ յապաղեսցէ ձեռնադրութիւնն. իսկ նա ասէ, գոյ այլ եղանակ յարմարելոյ զիրսն, եւ թէ ինքն գրեսցէ, (կարծեմ առ Գրեդոնի). Զայս ոչ յուսալով ինչ գրեմ, այլ զի դէպք եղեն։ Բայց դարձեալ խնդրեմ ի քէն առանձինն եւ իբր ի դիմաց Ուխտիս հարցանել եւ տեղեկանալ ի Ֆրանգեայ, ըստ ներելոյ մարդկային հաւատոց, թէ գուցէ արդարեւ յոյս կամ ստուգութիւն ձեռնադրութեան մինչեւ ի Նոր Կիւրակէ, զի ըստ այնմ տնօրինելոյ է Ուխտս զդարձ Գ[երյարգոյ] Աբբային, որում պէտս ունի։ Որպէս զի կարասցուք եւ մեք ըստ այնմ գրել այդր։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

910.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 14 Մարտի 1877

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Աւադիկ զոր խնդրէիքդ, իցէ՜ թէ բաւական լինէր, որպէս արժանն է, ի համոզկեր առնել զնոսա, եւ լռեցուցանել զվայրապար խօսս, որք յերկարաձգել նկրտին զխնդիրն եւ պարտասեցուցանել զոգիս։ Այլ մեզ արժան է ի վեր քան զամենայն՝ Աստուծոյ յանձն լինել եւ մարդկօրէն եւս լաւագոյն համարելով ի սկզբան աստ զդժուարութիւնս կրել եւ լուծանել՝ քան յապայն [111] ։

Քանզի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգոստ[ինոս] եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ղու­կաս գրեալ էին ի հինգշաբաթու աւուր գալ այսր, ի վաղիւն լիցի Վանական Ժողովս, (թէպէտ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ղուկաս եհաս ի գեղջէ)։ Իսկ այսօր յետ աւարտելոյ զգիրս՝ չոգայց ի քաղաք ընկերել Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սրապիոնի առ Պատրիարքն [112] ։ - Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր արդէն հաճեալ էր եւ կամէր զնա կարգել Գործակալ վարժարանին Վենետկոյ. վասն որոյ եւ ըստ պատուիրանի Վեհիդ ծանուցից նոցա։

Արգադիր մեծարանօք մնամ

Գերյարգոյ Տեառնդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

911.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 16 Մարտի 1877

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Երեկ՝ ի գալստեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Օգոստինոսի ՝ կատարեցաք զՎանական Ժողովն, ընթերցմամբ շնորհելումդ թղթոյ եւ վճռոյ կամ կոնդակին. որում տեսեալ, զի չէ մարթ ընդդիմադրել՝ ամենեքին հաւանեցան խոնարհել, որպէս կանխաւ եւ մեք. վասն որոյ ում եւ արժան է՝ կարէք՝ որպէս եւ գիտէք, ծանուցանել զայս։

Իսկ վասն ցանկալի դարձի Ձերոյ՝ ժողովեցաք այսօր Առաջիկայքս խորհուրդ առնուլ, զի թուի թէ ամսոյ յամիս եւ տօնէ ի տօն կամին յերկարաձգել, եւ մեզ ըստ բազում գլխոց կարեւոր է գտանել Վեհիդ յաթոռդ. այլ երիկեան թուղթ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գարեգնի ՝ Ձերով ակնարկութեամբ գրեալ, դարձեալ ի վարանս արկ զմեզ, թէ մի՛ արդեօք խափան լինիցիմք գործոյ եպիսկոպոսութեան, հրաւիրելով զՁեզ այսր փութով, եւ ոչ լսելով բանից Բիդրայի. բայց եւ ի հակառակէն ոչ կարելով վստահել ի բանս նոցա, եւ տարակուսեալ ընդ բան Ալոյիզեայ զոր ասացեալ է առ Տէրդ՝ յետ երից ամսոց տեսանել, մնացաք յ՚երկմիտս. եւ յանձն առնեմք ի տեսութիւն Ձեր, զի որ պատշաճագոյն թուիցի, դիտելով զշարժմունս տեղւոյդ, առնիցէք։ Խորհրդածեցաւ եւս թէ մարթ է Վեհիդ խնդրել հրաժեշտ ի Ս. Հայրապետէն ի դարձ, ասելով միւսանգամ դառնալ ի հանդէս յոբելինի եպիսկոպոսութեան նորին, եւ առնել այնպէս։

Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յակոբոսի երաժշտական գործն մերձ է յաւարտ, որպէս լուայ ի տպագրապետէ [113], այլ չեւ եւս է աւարտեալ. իսկ ինքն ստիպէր իմն զիս խնդրել վկայական ինչ թուղթ վասն իւր ի Պատրիարքէ, յորմէ զգուշացայ. այլ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն տարի առ նա գրուածով ինչ խոստման վասն չհաղորդելոյ ընդ հերձեալս՝ եւ Պատրիարքն [114] վկայական տողովք ինչ ստորագրեաց։ (Տկար էր ինքն Պատրիարքն եւ երակ հատեալ)։ - Տեսեալ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յակոբոսի, զի չէր իմ խօսեցեալ վասն նորա՝ ինքնին երեկ գնացեալ է առ Քարտուղարն եւ յանձնեալ նմա զհին վկայական առաքմանն ի Զմիւռնիա, եւ զվկայական քննութեանն առաջի Մուդի Պատրիարքի [115] ՝ եւ խնդրեալ նոր իմն վկայական կամ յանձնարարական։ Զոր լուեալ իմ եւ այլոց՝ տհաճեցաք, եւ ի նմին երեկոյի քարտուղարն ի դիմաց Պատրիարքին գրեալ կոչէր զիս։ Չոգայ այսօր եւ խօսեցայ ընդ Քարտուղարին, աւելորդ համարեալ ելանել առ Պատրիարքն հիւանդագին. ծանոյց զիրսն, որպէս գուշակէի, զի ասացեալ է Պատրիարքն ոչ ճանաչեմ որպիսի ոք է, եւ զիարդ տաց առանց գրոյ Աբբահօր կամ աթոռակալին, եւն.. եւ ես մեղմելով յայս հանգուցի զբանն՝ զի փոքր մի անհամբերութեամբ կամ եռանդեամբ փութացեալ է նա, եւ յորժամ Գ[երյարգոյ] Աբբահայրն տացէ նմա զվկայական առաքելութեանն՝ շնորհեսցեն եւ նոքա թէ հաճին վկայութիւն ինչ. եւ հաւանեցան եւ մնացին առ Քարտուղարին հին վկայականք խնդրողին։ - Արդ ասացից առ սա՝ զի գրեսցէ առ Վեհդ զիւր խնդրոյ, եւ ըստ այնմ շարժեսցի։

Չկարեմ ի համառօտեալ ժամուս այլ եւս յերկարել, զի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրի­գոր մնայ նաւակի դառնալ ի Վենետիկ. եւ մեք յայսմ երեկոյիս մտցուք ի հոգեւոր կրթու­թիւն. եւ Տէրդ աղօթեսցէ լինել մեզ օգտաւէտ, եւ օրհնութիւն յաւելցէ ի նոյն։ - Ոչ ժամանե­լով գրել առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին ՝ ողջունեմ եւ մնամ արգադիր մեծարանօք

Գերյարգոյ Տեառնդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

912.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 16 Մարտի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Աւադիկ ըստ վերջին գրութեանս աւարտեմ զհաշիւ 1000 ֆրանգաց՝ զոր Գործակալ Մուր[ատեան] վարժարանի անցուցանէ առ Ձեզ, առաքելով իմ զփոխանակագիրդ 500 ֆրանգաց, զմիւս 500 լցուցեալ մանր հաշուօք մերովք կամ պահանջիւք, որք են.

27 Ասսիզք վաճառեալք յառաջն եւ յետոյ	218
Ի Ռէյայ ընկալեալ յիմ հաշիւ	40
Ի Պետրոսէ Հոլասեան	150
Փոխանակագիր Եզովեանի	130
Ջախջախեան բառգիրք (հանեալ զծախս ճանապարհի)	22
Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս պարտի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր	24
	584
յորմէ հանեալ զայլեւայլ մանր ծախս Քո	73
մնային պահանջք իմ կամ վանաց	511

եւ արդ ընկալեալ իմ ի հազարէն զ՚500 մնան առ Քեզ աւանդ կամ պահանջ 11 ֆրանգք։ Salvo errore [116].

Արդ միանգամ եւս աշխատութիւն կարեւոր յանձն առեալ, կամ թեթեւութիւն ծանո որոշակի, զի մնալովդ յայդմ պայմանի, այսինքն, Քո եւ ընկերի միոյ, եւ ընկալեալ զտնավարձսն ձեզ ի ծախս, (հանդերձ տրիւք առ Պետութիւնն վասն հարկի, ջրոյ, եւն. ) տակաւին որքանո՞յ տարեկան նպաստի պէտս ունիցիք. ըստ կարի որոշակի գրելով, եւ չթողլով ի բաց կարեւոր ինչ, զի մի՛ յետոյ դժկամութիւն լիցի եւ անընդունելութիւն։ - Զայս գրեմ յայլմէ թելադրեալ, զի կամք են դարմանել եւ յարմարել զիրսն. եւ մինչդեռ պատեհ է կամ ջերմ երկաթն՝ մի՛ զանց արասցուք։

Ողջ լեր։ Մեք յայսմ երեկոյի մտցուք ի կրթութիւն հոգեւոր, եւ դու աղօթակից լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

913.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 16 Մարտի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Համառօտիւ նշանակեցի ի վերջին թղթիս, զի ընկալայ զգրեալդ ի 23 Փետր[ուարի]. եւ արդ ծանուցանեմ, զի երեկ ընկալայ ի Գործակալէ վարժարանաց 1000 ֆր[անգ] փոխանակ հազարին զոր առեալ էք այդր, եւ անցուցանեմ առ Եղ[բայր] Անտոն, զի կալցի ի հաշիւ կալուածական հատուցմանց. յուսամ թէ ոչ միայն հազար մի՝ այլ աւելի եւս ընկալեալ էք ի վարձուց ձիակրկիսին, վասն որոյ հաճեսջիր առաքել, զի վճարեսցուք գէթ զմնացեալն ի յուլիսէ անցելոյ ամի պարտս առ նոյն Ընկերութիւն 2802 ֆր[անգ] որ ցարդ անվճար մնայ, եւ տուժիմք զտոկոսին։

Մնամ եւ պարզելոյ հաշուին վասն որոյ գրեալ է Ե[ղբայր] Անտոն, այսինքն զի հերու ի ձիակրկիսէն ընկալեալ էք 7189 ֆր[անգ] իսկ ի հատուցումն Կալուածակ[ան] Ընկերութեան հատուցեալ էք եւ առաքեալ էք այսր ընդ բնաւ 8545 ֆր[անգ] որով ելքն յաւելուն քան զմուտս կրկիսիդ 1356 ֆր[անգ] ուրեմն այս յաւելուած տուեալ է յարկեղէ վանաց կամ յայլեւայլ մտից սենեկին Պօլսոյ։ Սակայն Եղ[բայր] Անտոն ասէ թէ ինքն վճարեալ է (չյիշեմ քանի հարիւր) վասն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Օգոստինոսի ի նոյն հաշիւ Կալուած[ական] Ընկերութեան, եւ արժան էր հանել զայն ի հաշուէ 1356 ֆրանգաց, կամ ի վերայ նորին յաւելուլ իբրեւ պահանջ Վանաց. եւ այսպէս շփոթ իմն կայ։

Յաւելից եւ գիւտ մի. ի ծրարի դրամոց զոր առաքեալ էիք ամսով յառաջ, 3181 ֆր[անգ] գտի ոսկի մի աւելի, թերեւս զի ընդ նաբոլէոնիցն կայր մի միայն կրկնակ ոսկի, այսինքն 40 ֆրանգաց. եւ եթէ չէ իմ սխալեալ ի համարելն՝ կալայց զայն ի սէր քո եւ իմ։ Բայց ահա արդէն յեռանդն ոսկի մի թռեաւ ի հաշիւ Վինեա [117] վիրաբոյժ բժշկի, զոր կոչեցաք վասն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Բառնաբայ եւ Գապարաճեան մանկանն. զսա անվնաս եգիտ, իսկ միւսն կայ յերկուց ամսոց հետէ արգիլեալ ի սենեկի եւ արդ յանկողնի, վասն ծնկանն, յոր թուի իմն խախտուած, չնչին իմն առթիւ պատճառեալ, զի յելանելն յանկողնոյ ոտն պատանդի ի սաւան, եւ ի ձգելն բռնութեամբ՝ լսէ ճարճատիւն ինչ ի ծնկանն, եւ յայնմ օրէ տապաստ դնի, ոչ կարացեալ ոչ պատարագել եւ ոչ իջանել յեկեղեցի։ Յետ աւուրց դարձեալ գալոց է Վինեա, տեսցուք զինչ ասիցէ։ Եւ այս խաղ այսպէս։

Այսօր ուղւոյ լինի (կամ եղեւ) Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն գալ այդր փոխանակ Եղ[բայր] Ստեփանոսի։ Տէր յաջողեսցէ ամենեցուն։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

914.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 17 Մարտի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յետ գրելոյ երեկ առ Վեհ՝ եհաս գիրս այս ի Պօլսոյ առ նա, իսկ զմիւսն առ Քեզ, մոռացեալ եմ դնել ընդ Հիւպպողիտայ կամ Պապիայ բանիցն։ Միւս երկու հատուածքն կամ ճառք Հիւպպողիտայ ՝ զորոց գրէ Պ[ատուական] Հ[այր] Արսէն ՝ երկար բանք են. զի՞նչ արասցէ Բիդրա. եթէ առանց թարգմանելոյ տպագրել անդ կամի՝ ո՞ր շնորհ է մեր։

Զխորհուրդ կամ զտարակոյս Առաջիկայիցս վասն դարձի կամ յամելոյ Վեհի այդր՝ գրեցի առ Նա. վերջին գիրդ եւ բանք Բիդրայ ՝ այդպէս կաշկանդեցին զմեզ, այլ թողաք ի կամս Վեհի. բայց իմ կարծիք որպէս եւ ոմանց այս են, զի թէ առաւել հաւանական թուիցի Ալոյիզեայ յամեցողութիւն քան Բիդրայի յուսացողութիւն՝ մարթ է դառնալ փութով Վեհի այսր յաւագ տօնիս, եւ մերձ յաւուրս յոբելինի եպիսկոպոսութեան Սրբազանին՝ վերադառնալ. զի մի՛ այդր ընդերկար մնալով անփոյթ իմն թուիցի նորընկալ պաշտամանն աբբայութեան, եւ մի՛ մեք ագահաբար իմն ակնկառոյցք եպիսկոպոսութեան։ Դժուարութիւնն թուի յ՚անձն Աբբահօրս, իբրեւ ձեռնունայն դառնալով եւ նշաւակ ոչ բարեկամաց. վասն որոյ եւ մեք թողաք ի կամս նորա, եւ ի Քո եւս տեսութիւն. վասն որոյ զոր ի Բիդրայէ լուար՝ լուիցես եւ ի Ֆրանգեայ, եւ դարձեալ ծանուսցես մեզ։

Չասացեր ինձ զվանատանդ վարձելոյ կամ ոչ. եւ թէ զիա՞րդ տնտեսէք ի չքութեան ժամանակիս։

Ողջ լեր աղօթիւք առ երկնաւորսն բարեխօսս։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

[Յ. Գ. ] Չառաքեցէք եւ զգիր գործակալութեան Օրդիսի յատուկ՝ վասն տանն վաճառելւոյ։

915.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 21 Մարտի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Թէպէտ եդեալ էի ի մտի մինչչեւ աւարտեալ աւուրցս կրթութեան չընթեռնուլ եւ չգրել թուղթ, այլ խիթալով թէ կարեւոր ինչ իցէ եկեալ ի Հռոմայ, ընթերցեալ զքոյդ եւ մինչչեւ հաղորդեալ այլոց՝ պատասխանեմ համառօտիւ։ Գուցէ եւ առ իս գրեալ իցէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ զիրացն, զի ընկալայ գիր ի նմանէ այլ չեւ եւս եմ ընթերցեալ. եւ մարթ էր կասկածել թէ նա այնու ոգւով գրիցէ, եւ որք ընդ նմա միաբա­նիցին։ Առաջարկքն կամ պահանջք վճռագրոյն՝ որքան եւ ծանունք եւ նուաստացուցիչք՝ չեն ինչ ամենեւին հակառակք Սահմանադրութեան մերոյ կամ չիք ինչ ի Սահմանա­դրութեանս որ նոցին հակառակիցի. այն զի չկայր մեր եպիսկոպոսութիւն ի կարգման Սահմանադրութեանս. եւ է ինչ որ մեզ դիւր եւ շահաւոր լիցի, որպէս քննութիւնն առաջի Պատրիարքի. եւ իմ եւ նմանեաց սիրտ եւ գլուխ ջեռան, այլ տակաւ հանդարտեցին։

Ըստ նախընթաց գրութեանս մարթ է չսպասել ամսօրեայ եւս ժամանակս վասն եպիսկոպոսութեան, եւ մարթ իսկ է ասել թէ դառնայ Վեհս, զի մի՛ համարիցի թէ վասն եպիսկոպոսանալոյ յանձն առնու զայնպիսի պայմանս, կամ վասն յանձնառութեանն ետուն. եւ եկեալ ի վանս յարդարեսցէ զկարեւորս, եւ ապա շնորհեսցեն նմա զաստիճանն, ոչ յետ բազմաց։ Սակայն իցէ ըստ յուսադիր բանից Բիդրայ ՝ յետ սակաւուց տուեալ լինելոց էր աստիճանն՝ չկամիմ իմովսանն խափանել. զի եւ օգուտք կան մեզ ի վաղ եպիսկոպոսանալոյն։ Յետ վաղուին հաղորդեալ զգիրդ առ ընկերակիցս իմ՝ գրեցից դարձեալ։

Զթուղթ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակոբոս ՝ չտամ մինչեւ միւսանգամ գրիցես առ իս. քանզի խիթամ թէ կշտամբանաց կամ խրատու բանք իցեն ի նմա, եւ լիցի վրդովումն. աղաչեմ հանդարտել եւ զՎեհ. քանզի նորա գործն անհամբերութեան եւ սակաւ ինչ անխոհեմութեան թուի. այլ ես յ՚անոյշն կապեցի եւ զպատրիարքարանն եւ զսա, եւ չիք այլ ինչ անդէպ արարեալ սորա. վասն որոյ ըստ այսմ մասին մի՛ խռովիցի Վեհ։ Չկան եւ այլ ինչ, կարծեմ, Տերամբ, անկարգք ինչ խիթալիք ի վանս, գէթ նոր եւ մեծ ինչ։

Ակն ունելով զի հաղորդես զայսոսիկ Նմա, յիշեցուցանելով զի եթէ գլուխն ցաւի՝ եւ մեք ցաւիմք եւ նեղիմք, եւ արժան է ըստ կարի յանդորրու ունել, եւ յԱստուած առնել ապաստան, եւ ի շնորհս հոգիազօր աւուրցս աւագաց, մնամ աղօթախառն

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

916.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 22 Մարտի 1877

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Գիր զոր երեկ ընկալայ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Քարտուղարէ մերմէ այտի եւ որում պատասխանեցի առ օրին, եւ զոր ընթերցայ այսօր երկոցուն Առաջիկայից եղբարցս, միւսոյն ի գեղջ գոլով, ցաւեցոյց զմեզ եւ վշտացոյց վասն վշտաց եւ հոգոց Տեառնդ մերոյ եւ Հօր. եւ որպէս իմ սիրտ՝ նոյն եւ Ընկերակիցքս թելադրեցին գրել առ Տէրդ, զի մի՛ արդեօք առաւել հոգովք վնաս լիցի եւ Անձին եւ Ուխտիս՝ որ մարմին է լրութեանս, եւ հարկ է սմա զմեծ մասն բառնալ կրիցն, եւ Գլխոյն ըստ իւրում չափու. մանաւանդ թէ ըստ կարի յստակ եւ անխռով կալ նմա՝ զի քաջիկ ուղղեսցէ զբովանդակ մարմինն։ - Համարիմք ի թղթոյ եղբարցս որ ի Կ. Պօլիս ՝ զտագնապդ [118]. այլ եթէ հասարակաց ի մի վայր դիպեալ էր մեզ՝ կարծեմ թէ եւ նոցա կարծիք այլ ազգ լինէին, կամ մեղմէին կամ հանդարտէին, որպէս որոց աստս. եւ աւելորդ թուի մեզ միւսանգամ զխնդիրսն ի մէջ մուծանել եւ ի՚ ժողով հանել, մանաւանդ ի վանական, եթէ գուցէ այդպիսի ինչ առաջարկ, զի յայնժամ թերեւս եւ որք ըստ մեզ խորհին՝ ոչ կամիցին մտանել ի ժողով, եւ զոր միանգամ եւ երկիցս ծասքեցին եւ ծանուցին առ Ձեզ, միւսանգամ որոճել։ Յամելով առնել պատասխանի առ տուողս վճռոյն՝ ո՞չ արդեօք անհաւանք եւ դիմադիրք երեւիցիմք, եւ զմեր գործ մեզէն յամեցուցանեմք։ Թուի մեզ թէ մարթ էր որպէս հանդերձեալ էիք՝ տալ առ նախագահն զհամառօտ պատաս­խանիդ հաւանական, ծանուցանելով, ըստ նախագոյն գրութեանս, զի կարօտիմք պարզա­բա­նու­թեան յինչ ինչ, եւ զի զգամք զծանրութիւն եւ զնուաստութիւն որ ի վերայ մեր դնի յիրս իրս, եւ ակն ունիմք ժամանակաւ դիւրութեան։

Սիրողք եմք Վեհիդ եւ փափագողք դարձիդ [119], այլ եթէ վասն այսպիսի խնդրոյ կամ դիպուածի՝ ոչ այնքան. եւ, որպէս գրեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Քարտուղար մեր, եթէ ըստ բանից Բիդրայ տեսանիցէք հաստատուն զյուսադրեալն՝ մի՛ կորուսջիք զպատեհն. իսկ եթէ հաւաստի եւ այդմ ի դերեւ ելանել եւ յանսահման ժամանակ ձգել աստիճանին՝ ծանուսջիք եւ արասջիք որպէս արժան թուի. զի յայտ է թէ յայնժամ աւելորդ եւ այպանելի իցէ յամելդ այդր։

Գրեցի երեկ եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոսէ, զի լռեաց խնդիրն, եւ ինքն կայ արդ որպէս յառաջն, անշուշտ մնալով շարժման Վեհիդ [120] ։

Ի պատշաճ դատման յամելոյ այդր Վեհիդ՝ հաճեսցի, ըստ խոստմանն առաքել զՖրերն, ի գործ օգնականութեան Հանդերձապետի, զի ամենեքեան ակն ունէին վաղ ժամանելոյ նորա։

Յերեկոյի տօնի Ս. Յովսեփայ Աստուածահօր եդեալ զՍրբութիւն ի Բազմոցի աղօթեցաք վասն Ուխտիս, եւ աղօթելով ի զօրավիգն նորա եւ Գլխոյն մնամ

Գերյարգոյ Տեառնդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

917.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 22 Մարտի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Հարեալ ի բանիցդ՝ որոց պատասխանեցի երեկ, ընթերցայ այսօր առ երկոսին ընկերս (Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մ[անուէլ] եւ Դաւ[իթ] եւ համախոհութեամբ գրեցի առ Վեհ՝ զծրարեալս։ Բանդ որ առաւել հարկանէ զիս այս է, Գոն եւ ցաւք եւ մտահոգ տագնապք՝ որ ցեց են ոսկերաց. որպիսի՞ ինչ իցեն։

Լուայ զի հրատարակեալ է եպիսկոպոսութիւն Պալճեանի [121] յօրագիրս. արդարեւ մեծ մահացումն է այս մեզ. այլ զոր ծանր է առ ի մարդկան ընդունել՝ առ յԱստուծոյ ընդունելով առաքինասցուք. լաւ եւս է ի մարդկանէ ոտնհար լինել եւ մի՛ յԱստուծոյ։ - Եւ դու ըստ գեղեցիկ երբեմն սովորութեանդ՝ նաեւ ի ձախողակսն՝ քրքիջ բարձեալ ծիծաղել, այնպէս արա, եւ լեր ուրախ եւ մխիթար Գ[երյարգոյ] Աբբահօրս։

Բազում դժուարութիւնք լեալ են եւ վասն եպիսկոպոսութեան Ագոնցի [122], որպէս երկարապատում գրեալ է (կարծեմ Ջախջախեանն [123] ) Պորճեան նախագահին [124] ինքնին գոլով գլխաւոր դիմակաց եւ արգել, այլ ի ձեռն այլոց յաջողեալ է, յորս մի եւ խոստովանա­հայր Ս. Պապին, առ որ երթեալ եւ աղերսեալ են մերքն։ Իսկ նորոյ † [հանգուցելոյ] աբբահօր (Հիւրմիւզ[եան]) [125] ներկայ Սրբազանս ինքնին առաքեալ է Breve Apostolico [126] եւ կոչեալ յեպիսկոպոսութիւն՝ ոչ կամելով զի Ժողով ծիրանաւորաց առաջարկեսցէ. եւ զայս ինքնին գրով ծանուցանէ առ նա Քարտուղար Ծաւալոցին խնդակցելով ընդ պատիւն, եւ ասէ ինքնին մատուցեալ առ Սրբազանն զաղերսն՝ զի ընտրեալ Աբբայն fosse promosso secondo la consuetudine all'Arcivescovato di Siunia, … S. Santità si degnò di annuire e di ordinare che la collazione fosse fatta per mezzo di Breve Apostolico senza la proposizione in Concistoro, come negli altri casi si è praticato. Միթէ ո՞չ կարիցէ որ շնորհեաց միանգամ շնորհել եւ միւսանգամ ՝ ի յաւերժ յիշատակ իւր յՈւխտիս։

Ողջ լեր եւ ժիր։

Հոգեկից Եղբ [ այր ]
Հ [ այր ] Ղեւոնդ Մ [ արգար ] Ալիշանեան
Ո [ րդեգիր ] Կ [ ուսին ]

[Յ. Գ. ] Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ չէ ինչ գրեալ զխնդրոյն, որպէս կարծէի երեկ, այլ զայլոյ իմեքէ։

918.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 23 Մարտի 1877

Սիրելի եղբայր,

Ամսոյս 9ին գրածդ առի անցեալ շաբաթ եւ կարդացի յետ շաբաթու մը. թղթիդ մէջէն ելաւ Մեսրովբ Վարդապետ մի կամ թարգմանիչ մի, զի ընդհանրապէս Շարականք Կանովն Թարգմանչաց գրեն. բաւական խատուտիկ շնորհաւոր է վեղարաւոր վարդապետդ կանաչափիլոն. եւ աւելի մաքուր կամ նոր մնացեալ քան մեր ունեցած երկու հին Շարականներ, որք թուական եւ յիշատակարան չունին, բայց ՉԻԵ [1276] թուականէն հին կ՚երեւին, մանաւանդ մին յորում Վարդանանց պատերազմն նկարեալ է ամբողջ երկու երես, յորում ամենէն հրաշալին է փիղն Պարսից բանակին, յորոյ վերայ աշտարակն, ըստ նկարագրութեան Եղիշէի. նկարիչն որ անշուշտ փիղ տեսած չէ եւ գաղափարն չունի, ցուլի պէս կենդանի մը նկարեր է, վրան բարձր շէնք մի իբրեւ աշտարակ, յորոյ վրայ ալ երկու կարմրաքիւլահ [127] Պարսիկ աղեղնաւորք։ Ունինք աւելի զարդարուն Շարական ալ բայց նորագոյն։ Եթէ քու Շարականիդ մէջ բազմաթիւ են նկարքն՝ լաւագոյն եւս է։

Արտեմիսեան ակնդ ինչուան ապահով ձեռք չգտնեմ՝ չեմ խաւրեր ի Հռովմ։

Ձեռագրաց նկատմամբ ես ալ համոզեալ եմ որ զբարին որսալու համար՝ չարն ալ (ներուի այսպէս ըսելուս) ընդունելու է. սակայն չէի յուսար որ Ներսիսեանն հասարակ աւետարաններ կարենար ծախել մէկ երկու ոսկւոյ։

Մոնբելիէի դաշնագրերէն ես ալ կարծեմ որ նոյն են ընդ հրատարակելոցն ի Cartu­laire ն [128], զոր եւ Տիւլորիէ իր Խաչակրաց հայ հեղինակ պատմչաց մէջ հրատարակած է իբր համանման, վիմագրեալ, բայց կարծեմ լուսագրելով հանած չէ։

Հաուրանի Տիգրանեան արձանագրութեան վրայ չգիտեմ ինչ ըսելիք. լատին արձանագրութիւն մ՚ալ կայ հօն, (չգիտեմ զայն ալ ընդօրինակեր է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս) յորում Հռովմայեցի Պոպլիոս ծերունի մը նոյնպէս Արամազդայ կ՚ընծայէ զտաճարն. Ռէյ համարի զայս նորոգութիւն տաճարին, իսկ զ Տիգրանայն շինու­թիւն. եւ հիանայ ընդ գեղեցկակերտ շինուածն։

Չունելով առ ժամս ըսելու ուրիշ բան, եթէ կ՚ուզես քիչ մի ծիծաղիլ եւ չես գայթակղիր գրելուս, ըսեմ որ խաւրած նկարիդ վրայ նորէն նայելով կը տեսնեմ որ անոր ընչացքին մէկ կողմն կապոյտ է միւսն կանաչ, այլ թուի chiaro - oscuro, որպէս է եւ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

919.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 25 Մարտի 1877
Առանձին

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ֆրերն եհաս յերից աւուրց հետէ, եւ ետ ինձ զերկհատոր Bullar. Propag [129].

Զծրարեալս անվերնագիր բացեալ՝ տացես առ որ ուղղեալն է, եթէ գտցես զնա անխռով. կարծեմ թէ վասն Քաղկեդոնեան վարժարանին բանք իցեն, զի մի ի թղթոցն ասի լինել Հ[օր] Վարդանայ [130] ։ Քանզի չէ թեթեւ եւ Քաղկեդոնեան խնդիրն, եւ ինձ անժամ թուի բացումն կամ վարումն վարժարանին այժմէն առ ի մէնջ, չկամիմք թէ եւ այս հոգ նեղեսցէ զԳ[երյարգոյ] Աբբ[ահայր]. վասն այսորիկ զհանգամանս նորին դիտելով՝ տացես վաղ կամ անագան զթղթերն. եւ մեզ ծանո ծանո զորպէս Նորին, զի հոգամք. նոյնպէս եւ զպատճառս երկար խօսակցութեան Գրեդոնեայ, այլովք հանդերձ։ Եւ խառնեալ զկիրսդ ընդ փրկչականացն ըստ աւուրցս պատշաճի, ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

920.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պօլիս

Ս. Ղազար, 27 Մարտի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յետ գրելոյ իմ յանցեալ ուրբաթու՝ ստուգեցի կամ յիշեցի, զի միակ պակաս թիւ օրացուցին ի լրումն շարին՝ ոչ է 1836, այլ 1838, եւ խիղճ եղեւ ինձ, զոր եւ փութամ ուղղել, զի մի՛ եւ Դու փոխանակ պիտանացուին զաւելորդն խնդրես։

Բայց մեզ խնդիր կարեւորագոյն եւ տագնապող ի ժամուս, որպէս եւ գիտես, Հռովմայն է։ Զպատճէն սահմանին կամ կոնդակին ընկալեալ՝ տագնապեցաք եւ տրտմե­ցաք եւ մեք, որպէս զքեզ, Սիրելի Եղբայր, այլ զամենայն քննեալ, եւ զի չիք ինչ հակառակ Սահմանադրութեանս, եւ յերկար վայելումն ազատութեան կամ առանձնաշնորհութեան մերոյ՝ ծանրագոյն յարդարէ զզրկումնս եւ զնուաստութիւն, եւ զի ընդ[դ]իմադրութեամբս ոչ միայն թէ չշահիմք՝ այլ եւ կորուսանեմք՝ թերեւս անգիւտ, այլ խոհեմութեամբ տեղի տալով՝ շահիմք առ փոքր փոքր, թերեւս աւելի քան զառաջինն, որպէս եւ խրատեն ճշմարիտ բարեկամք եւ սիրողք մեր, ընդ որս եւ Պատրիարք քաղաքիս [131], հաւանեցաք մեք ի հասարակի, զի տացեն ի Հռովմ բան հաւանութեան, այլ խնդրելով պարզաբանութիւն ինչ ծանր խնդրոցն, եւ զգացուցանելով, զի ակն ունիմք ապա խնդրելով մեղմել ինչ ինչ։ Զի գոյ ինչ՝ որ թէպէտ եւ ծանր թուիցի՝ այլ օգուտ է մեզ եւ անդորր, այսինքն քննութիւն առաջի Պատրիարքի քաղաքիս եւ խոստումն չհաղորդելոյ ընդ հերձեալսն։ Խնդիր տպա­գրութեան եւս կարծեմ ինքնին պարզեսցի. թուի ինձ թէ որպէս առ Աւստրիական պետու­թեամբ՝ Աբբահայրս էր պատասխանատու՝ թերեւս զսա ինքն կարգեսցէ Պատրիարքն փոխանակ իւր քննիչ հայերէն գրոց։ - Որ զիարդ եւ է, հարկ է կարեւոր եւ անդիմադարձ՝ վասն կամաց Սրբազանին, յանձն առնուլ, եւ նոյն ինքն յանձնառութիւն զիջուսցէ զպա­հան­ջողսն։ - Անշուշտ Դուք այդր ի միջի ազգի եւ կուսակցութեանց՝ բազում ինչ լսելով՝ աւելի եւս վրդովիք, եւ ըստ այնմ թերեւս գրիցէք զտեսութիւնդ առ Գ[երյարգոյ] Աբբա­հայր, զորմէ լուաք թէ մինչ հանդերձեալ էր տալ պատասխանի առ Ծիրանաւորն Նախա­գահ՝ կասեալ է ընդունելով գիր այտի, եւ յոյժ վրդովեալ եւ այլայլեալ, զի մի՛ ինչ անմիա­բա­նու­թիւն կամ դժկամակութիւն երեւիցի ի մեզ. եւ մեք յոյժ խռովեցաք թէ գուցէ հիւան­դու­թիւն հասցէ նմա եւ տագնապ մեծ յոյժ մեզ. վասն որոյ եւ խորհիմք թելադրել, զի յետ Զատկին հեռասցի առ վայր մի ի Հռովմայ ի գիւղորայս կամ յայլ քաղաք, եւ Եղ[բայր] Անտոն ՝ որ յոյժ հոգայ զնմանէ՝ պատրաստէ ռոճիկ ճանապարհի։ Բայց քան զայն լաւագոյն թուի ինձ, Սիրելի, եթէ Դու քոյին հասարակասէր եւ հաւանական բանիւ հանգուսցես զնա եւ զմեզ եւ առ այս՝ ինձ առանձինն խորհուրդ ի միտս անկանի՝ թէ հեռագրաւ իսկ ազդես­ցես նմա, զոր ընկալցի յաւուրս Զատկի եւ խնդութեամբ տօնեսցէ. եւ դիւրեսցի այնու կնճիռն, եւ կարճեսցի յապաղումն եպիսկոպոսական խնդրոյն։ Մեզի իսկ ոչ միայն ցանկալի այլ եւ կարեւոր թուէր փութով դարձ նորա եւ մի՛ յապաղել անդ վայրապար, այլ զի բարեկամ Ծիրանաւորք պնդեն եւ բռնադատեն մի՛ դառնալ ի վանս՝ մինչչեւ առեալ զաստիճանն յառաջ քան զՊենտակոստէն, որպէս ասեմք հարկ համարիմք եւ մեք զիջանել, առ ի չվրիպիլ ի պատեհէն, զի մի՛ յետոյ խիղճ լիցի եւ դժուարութիւն. եւ համբերեմք պէսպէս կարօտութեանց։

Ի սակաւուցս բազմագոյն եւս իմացեալ ի սրտէս քան ի գրչէս՝ որ քան զսա ծանօթագոյն է Քեզ, եւ կնիք բանիս զկարծիս իմ գիտելով՝ թէ հարկ իսկ է մեզ խոնարհել՝ ոչ պարանոցաւ չափ կամ միջով՝ այլ մինչեւ յերկիր, առաջի Աստուծոյ, որ եւ անդուստ բարձրացուսցէ զմեզ, մեք աստ կատարեմք եւ կատարեսցուք զՉարչարանաց աւուրքս եւ ապա զՅարութեանն, եւ Դուք ընդ հուպ յետ մեր, Ողջ լեր յերկայն վայելս

Հոգեկից Եղբօր
Հ[օր] Ղեւոնդեայ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

921.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 28 Մարտի 1877

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Ըստ թելադրութեանդ որ ի շնորհելումդ ի 24 ամսոյս՝ գրեցի եւ ես առ Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Մեծաւոր Կ. Պօլսի ընդ ճանապարհ Վառնայ, եւ ակն ունիմ թէ հասցէ յառաջ քան զԶատիկն, եւ նա ոչ անագանեսցէ պատասխանել հաւանօրէն առ Տէրդ. եւ հասարակացն Տէր յաջողեսցէ անդորրութեամբ համառօտել զերկար պանդխտութիւնդ զոր կրէքդ եւ կրեմք։

Ըստ միւսոյ եւս թելադրութեան՝ չետու զգիրդ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակով­բոս. աւարտեալ է տպագրութիւն երաժշտականին, եւ խնդայր, զի սկսեալ է վաճառել օրինակս ինչ. բայց տայ առնել փոփոխութիւնս ինչ թղթոց (cartine). որ եւ այն ընդ հուպ վճարեսցի. եւ յետ այնր չգիտեմ թէ չկամիցի՞ դարձեալ յիշեցուցանել զուղեւորութիւն իւր. եւ զի յամէ Տէրդ այդր՝ արժան թուի կամ բացայայտ ասել ցնա, զի սպասեսցէ գալստեանդ երբ եւ իցէ, կամ այժմէն պատրաստել նմա հրահանգ ճանապարհի։

Զգիր գործակալութեան Օրդիսի մի՛ խղճեսցէ Տէրդ առաքել փութով, զի փոխանակ 30 ֆրանգաց՝ կորուսաք մեք 300. նախ զի ի չորից ամսոց հետէ անվարձ մնայ տունն եւ տամք վասն նորին զհարկ տէրութեանն, եւ երկրորդ, զի արդէն վճարեցաք Բելեզինայ աւելի քան 100 ֆր[անգ] վարձս վասն խօսից եւ գործոց ինչ նորա ի համար տանն այնորիկ. ցարդ տուժեալ մեր եւ ոչ շահեալ [132] ։

Ակն ունիմ թէ կատարեալ զՍրբազան Տօնիցս աւուրս, զորս եւ յամենայն սրտէ շնորհաւոր մաղթեմ Տեառնդ՝ ի զօրա ւ իգն հոգւոյ եւ մարմնոյ, հաճիք առ փոքր մի ելանել ի քաղաքէդ եւ կազդուրել ի գեօղս կամ յուխտ Լուսաւորչին, յորոյ պէտս Եղ[բայր] Անտոն յօժարափոյթ մատակարարէ։

Փափագելով Եղբարցս, զի միւսանգամ աղօթեսցուք առաջի Սրբութեան ի Բազմոցի, արարաք այնպէս եւ յաւուր Ցաւոց Տիրամօրն, յորում աւուր եւ Քորքն այնոքիկ Ցաւագին Տիրամօր՝ որոց խնդրեալ էր ի Տեառնէդ ողորմութիւն գրեալ էին գիր շնորհակալութեան. Տէր լուիցէ աղօթից նոցա եւ նմանեացն եւ պարգեւեսցէ յամայր կենդանութիւն

Գերյարգոյ Տեառնդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

922.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 28 Մարտի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զի՞ եղեւ խնդիր մտից ի դիւանս Նօտարաց. իմ ի մտի եդեալ էր յետ Զատկին առնել անդ քննութիւն, եւ զի մերձենան աւուրքն՝ կամեցայ յիշեցուցանել. Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մատաթ ասաց ինչ ի գրութենէ Ռէյի ուրումն վարձուորի վանատանդ, այլ չիմացայ որոշակի, նա մանաւանդ հարցի զԴիւանապետն եւ ասաց չընկալեալ ինչ հրաման կամ ազդ։

Բարւոք կատարեալ զյիշատակ աւուրցս եւ աղօթելով վասն իմ, ապա յարիցես ընդ Քրիստոսի յուսոյն մերոյ ընդ երկար հիւանդութիւն եւ ի կենցաղումս։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

923.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պօլիս

Ս. Ղազար, 30 Մարտի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ակն ունիմ թէ ժամանեալ իցէ թուղթ իմ զոր ընդ ճանապարհ Վառնայ գրեցի չորիւք աւուրբք յառաջ, իսկ ի գրութենէ Եղ[բայր] Ստեփանոսի իմանամ, զի կորուսեալ է թուղթ մի նորա առ իս, չգիտեմ թէ կայի՞ն ընդ նմին եւ այլ թուղթք։

Ի վերոյիշեալ թղթիս ծանուցանէի, զի գտի զօրացոյցն 1821 ամի, եւ պակասորդն էր ոչ 1836 այլ 1838։

Ընկալայ ի ժամուս զհաշուէցուցակ վանատանդ, եւ խնդակցիմ ընդ առաւելութիւն հասիցն, գէթ եւ զմերս փափագէր հաւասարակցել՝ թէ ոչ յաւելուլ։ - Ի Լազեանց տանէ գուցէ՞ յոյս թափել գէթ զ՚2000ն զոր անցուցեալ ես ի հաշիւն յայն։

Խօսելով ընդ Եղ[բայր] Անտոնի ուղղեսցուք զխնդիր 757 ֆրանգաց Կալուածական հաշուին։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս ի ժամուս՝ կաղ ի կաղ եկն ի սենեակ իմ բերելով զթուղթ իւր, այս երկու եւ կէս ամիսք են չէ իջեալ եւ յեկեղեցի, գուցէ այսօր (Աւագ ուրբաթ) կամ յաւուր Զատկի իջցէ, զի փոքր մի լաւագոյն գտանէ զանձն։

Յարկեղէն առաքելոյ ի Ռափ[այէլեան] Վարժարան ՝ ընկալայ 12 Ձեռագիրս եւս. չգիտեմ այնչափ էր եդեալն ի նմին, զի չէր ուրուք նշանակեալ. լաւագունից ակն ունիմ, զի դոքա բրդագզեալ եւ կտրատեալ կամ կրծեալք են, ըստ մասին։

Մաղթելով զշնորհս մերձեցեալ հրաշափառ աւուրցն մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

924.

* Հայր Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 5 Ապրիլ 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Հնգօրէիւ յառաջեաց Զատիկ ի Պենտակոստ [133] անդր, եւ մեք որպէս զձեզ ակն կալեալ մնամք լուծման տարակուսանացս ի միջոցի Յինանց, զի ըստ այնմ գիտասցուք ո՛րպէս եւ երբ ընդունել զԳ[երյարգոյ] Տէրս։ Եւ զի այտի գալոց է լուրն՝ ի ձէնջ մնամք նախ լսել։ Եթէ, ըստ կարծեաց ոմանց, թուիցի եւ ձեզ, կամ երեւիցի ստուգութեամբ, եպիսկոպոսանալ յաւուրս պենտակոստէից, եւ մնալ այդր Վեհի ցկատարումն Յոբելինի Սրբազանին (կարծեմ ի սկիզբն յունիսի) եւ յետ այնր գալ, իցէ՞ ի դէպ կանխել զգիւղագնացութիւն գարնայնոյ վանականացս, զի գտցին ամենեքին ի վանս։ - Այսմիկ՝ այտի խնդրեմ լուծումն։

Չգիտեմ եւ ես թէ իցէ՞ եկեալ հրաման ի դիւանս Նօտարաց, զի չերթամ յաւուրքս ի քաղաք վասն օդոց սակաւ ինչ խառնակութեան եւ ձեղուան կամ ծածկութիւն նաւակին ի շինութեան գոլոյ։

Առ Բիդրա խնդրեմ հարցանել, ա) ծանօ՞թ իցէ Բենեդիկտեան ոմն Berenger [134] (Վրընջեր ըստ Հայումս) իբր ի ԺԲ դարու որոյ հաւաքեալ եւ յարմարեալ իցէ զկանոնս Ս. Հօրն Բենեդ[իկտոսի] [135] կամ զյարմարեալն յաշակերտաց նոցին գտեալ ի Fescamps [136] վանս եւ տարեալ յայնկոյս ծովու, այսինքն ի կողմանս Ասորւոց առ խաչակրօք։ բ) Ո՞ւր կարծիցէ թէ գտցին Ձեռագիրք ինչ անյայտացեալք ի փակման վանորէիցն առ Նաբոլէոնիւ. օրինակ իմն, Սաղմոսն կամ Աւետարան Ս. Սիմէոնի Հայկազնոյ որ ի Մանդուա. երկու օրինակք կանոնաց Ս. Բենեդիկ[տոսի] (հայերէն) որք գտանէին ի Ս. Գէորգ վանս քաղաքիս Վենետկոյ [137] ։ գ) Գուցէ՞ յոյս՝ Նորին պաշտպանութեամբ ընդօրինակելոյ ի դիւանս Վատի­կանի զպատշաճեալսն ազգիս մերոյ։

Բազում ինչ ի բազմաց խնդրեալ էի, եւ տեսանեմ զի ծանրաշարժ են միւսքն, որպէս ասես, հանդերձ այլովքն. այլ դարձեալ խնդրեմ զմի զայս, զկոնդակ Լեւոնի Ժ վասն հաստատութեան Ս. Խաչ եկեղեցւոյ Հայոց ի Վենետիկ, զոր յիշէ Ֆլամինիոյ Գոռներ [138], այլ ոչ հրատարակէ, եւ աստ ոչ գտի. հարկ է գտանել այդր, այլ ոչ գիտեմ յո՞ր դիւանի կամ պաշտօնարանի. զոր Քեզ դիւրին է ստուգել եւ գոհացուցանել զՔեզ եւ զիս։

Խնդրեմ տեղեկանալ եւ ի Դոմինիկեան գրապետէն թէ ո՞ւր դիմելի իցէ կամ առնլի հրաման վասն ընդունելոյ զգրեանն մենաստանաց փակելոց. զի գուցէ ստասցուք զվերջին հատորս Բոլլանդեանց [139] ՝ որք պակասին առ մեզ, եւ պատուականք են քան զգիրսն ինչ՝ զորմէ նախ գրեալ էի։

Ընկալայ եւ զ Գրեդոնեայ տուեալսն. շնորհ ունիմ. կամէի եւ գրով շնորհակալել, այլ տարակուսեցայ. զի յետ այնքան ժամանակի 4 միայն առաքեալ է պատճէնս, յորոց արդէն ունէի զ՚3, եւ մի միայն նոր գտաւ. չկարծեմ թէ ես նշանակեալ իցեմ նմա զորս արդէն ունէի, եւ համարիմ թէ, զի չորեքին եւս Նահապետի կաթողիկոսի վերաբերին՝ միանգամայն գտեալ իցէ եւ տուեալ գաղափարել՝ իբրեւ հաճոյ ինչ։ Համբերութիւն։

Յետ աւուրց ինչ ի ձեռն Օգոստինեան քարոզչի միոյ առաքեցից քանդակ մի թանկագին զեղբօր իմոյ, ցուցանել առ Գասդելլան, թերեւս եւ այլ ինչ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

925.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 6 Ապրիլի 1877

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Մեծապէս ցաւեաց խորհրդակցացս ամենեցուն, որք ընթերցան կամ լուան զգրեալդ ի 4 ամսոյս, որպէս եւ ինձ, ընդ վերստին արգելն կամ յետս կալ Տեառնդ ի տալոյ առ որ արժանն է՝ զհաւանական պատասխանին. եւ ամենեցուն այս են կարծիք՝ զի տաջիք զայն անյապաղ ծանուցանելով յետոյ, թէ կամիք, առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ ՝ զհարկն եւ զպատշաճ։ Բայց չէր արժան, եթէ ներեսցի ինձ ասել, խռովեալ Տեառնդ ընդ այն գրութիւն նորա, զի գրեալ է մինչչեւ ընկալեալ զերկար գիրդ՝ զոր ասէիք գրեալ առ նա, եւ մինչչեւ զիմս ընկալեալ. զորս թէ ընկալեալ էր՝ այլազգ կարծեմ գրէր։ - Ոչ միայն տաղտուկ այլ եւ ծանր թուի Առաջակայիցս կրկին եւ կրկին դառնալ ի մի անգամ սահմանեալս եւ հաւանեալ, ոչ է մարթ յերիս տեղիս լինել կէտ եւ կենդրոն ժողովոյ կամ սահմանելոյ [140] ։

Վասն Քաղկեդոնեան խնդրոյն եւս՝ չհաւանիմք ընդ խառն բնակակցութիւն. լաւ եւս է մնալ ի վիճակին յորում են՝ քան թակարդիլ մեզ յերեւելի եւ յաներեւոյթ որոգայթս եւ վտանգս։ Արժան է բացայայտ ասել ց Հ[այր] Վարդան [141] եւ համախոհն, թէ մինչչեւ իրաւախոհ լեալ ընդ Հռովմայ ՝ անմարթ է նոցա մեզ հաւասարել։

Մինչ ես զայսոսիկ գրէի՝ եբեր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ զծրարեալս ընդ սմին, զոր կամէր թէ ստորագրեսցեն ամենայն Առաջիկայք, այլ զի եւ ես ըստ հասարակաց նոցին մտաց գրէի՝ շատ համարեցայ յարել եւ զնորայն ընդ սմին։

Մաղթելով ի նորայարոյց Փրկչէն մերմէ զառաքինազօր արութիւն եւ քաջալե­րու­թիւն մնամ մեծարոյ յարգանօք

Գերյարգոյ Տեառնդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

926.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 6 Ապրիլ 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Խնդրեմ փութով յընդունելդ զծրարս ի բերողէն՝ ծանո ինձ, զի անկասկած եղէց ընդ ողջամբ հասանել ականն քանդակելոյ ի ձեռսդ. զոր փափագէ եղբայրն իմ Սերովբէ ցուցանել եւ վաճառել առ Գասդելլանի. համարի նա լինել Արտեմիսեայ դշխոյի եւ չքնաղ իմն. որպէս եւ նախնական գինն՝ զոր նշանակեալ էր, 1000 ոսկի անգղիական ! իսկ վերջնականն 200. այսինքն է 5000 ֆր[անգ]։ Արդ դու ի հարկէ ոչ ի հազարէն սկիզբն առնես, այլ ի միջակայից ուստեք, կամ ի մերձաւորէ առ վերջնականն։ - Բայց զգուշա­ցուցա­նելով զգուշացուցանէ տէր գոհարին մի՛ տալ թոյլ հանելոյ զկնիքն կամ զգաղափար՝ մերձեցուցանելով նիւթ ինչ, կամ ի կնքամոմ դրոշմելով, զի դիւրաբեկ է ասէ ակնդ եւ մարթի խորտակիլ կամ փշրիլ։

Միւս եւս ակն պատուական եւ անգիւտ առաքեմ զհատուածդ. Առիսդիտեայ քրիստոնեայ փիլիսոփայի Ջատագովութեանն [142], որոյ բնագիր եւ ամենայն ինչ կորուսեալ է, եւ առ մեզ գտանի հատուածդ։ Չկամիմ թէ տայցես զայդ առ Բիդրա կամ ծանուսցես. այլ թելադրեմ յեղուլ ի լատին բարբառ. եւ թէ պատշաճ թուիցի՝ իբր նոր եւ անգիւտ ինչ եւ առաջին ջատագովութիւն քրիստոնէութեան (թէ եւ յաւաղ, ըստ մասնեայ) ընծայել Ս. Պապի ի հանդիսի յոբելինին։ Այլ եթէ լաւագոյն ինչ առ այդ դուք գիտիցէք, ըստ կարճելոյ ժամանակիս, եղիցի. բայց, որպէս կանխեցի ասել, մի՛ վաճառեր զմարգարիտդ այլոց, այլ զիարդ եւ երբ եւ է առ ի մէնջ հրատարակեսցի։

Գիտես զի կայ յանուն իմաստասիրիդ միւս եւ երկարագոյն բան «Ի գոչումն աւազակին». այլ ինձ անվաւեր թուեցաւ ճառդ, վասն որոյ եւ չետու գաղափարել. բայց եթէ եւ այնպէս համարիցիս եւ զայն զուգել ընդ սմա, տալով թարգմանել, ծանո՛ եւ յղեցից։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

927.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 6 Ապրիլի 1877

Սիրելի եղբայր,
Քրիստոս յարեա՜ւ ի մեռելոց.

Չգիտեմ թէ գրով ալ իմացուցի որ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոնի յանձնեցի քու ղրկած եւ մասամբ ընդօրինակած Յիշատակարաններդ, որոցմէ կարծեմ քանի մ՚ալ մնան, եւ ատենօք զայն ալ դարձընեմ։ - Նոյն ձեռքով խաւրեցի եւ Մասլադրեայ գրածն զԱսսիզաց [143], զոր կարդալէդ յետոյ կըրնաս յանձնել առ Եղ[բայր] Ստեփան, որ բերէ հետը, զի ուրիշ օրինակ չունինք, եւ ձգեմք ի խորշ մի ընդ հայկական յիշատակաց։

Երեկ յանկարծ լսեցի որ պիտի մեկնին այսօր ասկէ քանի մ՚աշակերտք Մուրատ Ռափ[այէլեան] վարժարանի, ընդ որս եւ Փափազեանն Յովսէփ, որում յանձնեցի ողջոյն միայն, եւ երկու պատկերիկ (տուրք տէրտէրի) մին առ Գաթինկոյ [144], միւս առ Էլպիս, որք առանց կռուի ընտրեն եւ առնուն, անոր համար վրան անուն չնշանակեցի։

Լսեցի Գասդելան նոր դարձեր է յ Ամերիկոյ, առ որ պիտի տանի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին զթասդ արծաթի. յուսամ եւ ես քիչ օրէն ղրկել հօն զԱրտեմիսեան քանդակդ, եւ ապա ծանուցանեմ։ Առ այժմ եւ յամայր ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

928.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 11 Ապրիլի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ զգրեալդ յեռանդն, որպէս եւ զՎեհի, եւ մնամք լսել զխորհրդածութիւն Ֆրանգեայ յետ ընդունելութեանն զգիր հաւանութեան մերոյ եւ լսելոյ զհրաժեշտ Վեհի առ ի դարձ այսր։ Շփոթեցուցանեն բանք Բիդրայ, թէ առ ի գիտել զժամանակ եպիսկոպոսութեան անկ իցէ լինել ընդ գտակաւ Սրբազանին. ո՞ է որ դնէ զգտակն եւ զընդ գտակաւն նմա։ Առակաւոր եւս են ա՛յլ բանքն (dans le dernier moment) [145] բայց ակն ունիմ թէ լուծցին ի մօտոյ. իցի՜ւ թէ ի կենդանութեան Սրբազանին։

Ս. Բենեդիկտեայ Կանոնաց նոր թարգմանութիւնք՝ եթէ Վիենականաց եւ եթէ մերայոցս՝ չեն ինչ ինձ արգոյք, զհին եւ զնախնեացն ունելով, եւ զսա արժան է տպագրել, եթէ տպագրել ինչ կամիցիմք, այլ քան զայն հետաքննական իցէ Վրնջերի [146] գրուածն, եթէ չգուցէ նորա բնագիր, զորմէ խնդրեցի տեղեկանալ ի Բիդրայ։

Օգոստինեան վարդապետ մեկնելոց էր յեռանդն, երկուշաբաթի, եւ յուսամ թէ արդ հասեալ իցէ եւ աւանդեալ քեզ զակնն եւ զ Արիսդիտեայ պատառիկն։

Հարցի աւուրբք յառաջ ի Նօտարաց դիւանսն, եւ չէին ընկալեալ պատուէր ինչ այտի, եւ խոստացան ծանուցանել եւ ցարդ չծանուցին թէ ընկալեալ իցեն։

Երեկ անձրեւաթացք ի ճաշաժամու եկին Ալլահվէրտեանքդ, յամեալք ի Լորետոն [147] եւ յ Անգոնա վասն սակաւ ինչ տկարութեան միոյն. օթեվանս կալեալ են ի Լունա [148] ։ Ի ներել օդոց եւ նաւակի՝ յայց ելից եւ ես։

Առանձին ծրարիւ ընկալայ զծրարեալս ի սմա, եւ զի չգոյր ի ձէնջ գիր կամ բան զնմանէ, դարձուցանեմ այդրէն (տուժիւ քանի մի փողոյ), ոչ կամելով ինձէն առթել այլոց գայթակղութիւն կամ բան մեղադրանաց, մանաւանդ զի եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ ասէր լաւ է չընթեռնուլ քան ընթեռնուլ այնպիսի գրուածս, թէպէտ եւ ոչ ինչ գիտէր զայնմանէ, այլ զբանս ինչ թղթոյ Վեհին առ ինքն համարէր յառաջին գրուածսն ակնարկել կամ ի նման ինչ։ Եթէ կարեւոր դատիցի Վեհ զընթերցումն այլոց եւս, կարէք վերստին առաքել, (նզովելով 40 դանկ), լաւագոյն արդեօք էր դարձուցանել առ գրողն ինքնին, եւ ընդ ոչ գրեալսն համարել։

Կատարեցաք յառաւօտուս, որպէս անշուշտ եւ դուք այդր զյիշատակ տարեդարձի աւուրս, մաղթելով հանգիստ հանգուցելոյն ի ժամու, եւ արիութիւն հոգւոյ եւ մարմնոյ յաջորդին, զոր եւ մեծարանօք ողջունելով, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

929.

Մինաս Չերազին [149]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 13 Ապրիլ, 1877

Ազնիւ Տէր Մինաս աղայ.

Նամակնիդ որ ի 6/18 յունուարի՝ ընդունեցայ քիչ մ՚ուշ, քիչ մ՚ալ ուշ ընծայած երկու երկասիրութիւնդ, եւ ահա քիչ մ՚ալ ուշ պատասխանեմ, շնորհակալ ըլլալով բարեսէր յիշողութեանդ։ Արդէն « Գրական փորձեր» [150] -էդ փորձեր եւ հաճեր էի հանճարոյդ, զոր նոյնպէս հաստատէ եւ « Ազգային դաստիարակութիւն»-դ [151]. եւ յուսացուցանէ ապագայ իմաստալից եւ ճարտասան գրուածներ ալ։ Զայս այսպէս կարծեմ անկեղծաբար. եւ նովին անկեղծութեամբ ալ կ՚ըսեմ, որ քերականական լեզուիդ չեմ հաւան յամենայնի. գլխաւո­րաբար մեր լեզուին յատուկ յոգնաձայն բառերն եզակի ընելուդ, եւ զամեն սեռական հոլով փոխելուդ ի, զոր օրինակ՝ փոխանակ մտաց՝ միտի ըսելուդ, Աստուածի եւ այլն [152] ։ Չեմ ուզեր նա եւ այն յորձանապտոյտ գրաբարի եւ աշխարհաբարի խնդրոյն մէջ մտնել, զի երկու կողմն ալ փաստեր ունին. եւ թէ մէկն միայն զառաջինն ուզէ ընդունիլ, թուի թէ անբնական կ՚ըլլայ, իսկ թէ միայն զերկրորդն՝ եւ այս ինձ թուի անբանական։ Հարկ է երկուքին ալ տեղ մը եւ չափ մը սահմանել. եւ կարծեմ խնդիրն այս բանիս վրայ պիտի մնայ ։

Փափագելով բարգաւաճանացն՝ մնամ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

930.

* Հայր Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 15 Ապրիլ 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Գոհացայ ընդ ողջամբ հասանել ի ձեռսդ աւանդի եղբօրն իմոյ. մնայ յաջողութիւն վաճառմանն, եթէ կամք իցեն Տեառն։

Զոր ասեսդ զընծայելւոյ առ Սրբազանն՝ յար եւ նման խորհրդածեալ էր եւ իմ, նոյն եւ զԿոնդակացն. այլ զի ժամանակ անձուկ էր՝ ոչ յուսացայ մեծ ինչ առնել, եւ չգիտեմ իսկ թէ ցո՛ր ժամանակ գուցէ պայման ընծայատրութեան, եթէ կամք եւ կարողութիւն լիցի հատընտիր ինչ թղթոց կամ կոնդակաց տպագրելոյ։

Ցանկալի էր եւ ինձ գիտել զամ խնդրոյ Հայոց եւ զտուչութեան Լեւոնի Ժ կոնդա­կին. այլ զոր գիտեմս՝ ահա նշանակեալդ է ի պատառի թղթիս, վկայութիւն Ֆլա­մին[իոյ] Քոռ­նե­րի տեղեկագրողի զեկեղեցեաց Վենետկոյ, որ ոչ նշանակէ զամ եւ զամանակ։ Այլ ինձ թուին առաջին ամք քահանայապետին, քանզի Հայք անդստին ի 1497 ամէ խնդրեալ եւ թափեալ են զտուն իւրեանց որ ի Ս. Յուլիան [153], ի ձեռաց իտալաց, եւ մտեալ յայնմ ամի ի բնակու­թիւն, ապա խորհեցեալ են հաստատել եւ մատուռն։ - բ) Յոյնք ի խնդրելն յամի 1511 ի դքսէն եկեղեցի վասն ինքեանց, յիշեն զի Հայոց ստացեալ էր արդէն. ապա յառաջէ խնդիր եւ ստացուած Հայոց քան զամենայն 1511։ Այսչափ ինչ կարեմ ասել։ - Յիշի եւ այլոց քահա­նայապետից շնորհել ներողութիւնս եկեղեցւոյն, որպէս Ուրբանոսի Ը, այլ եւ ոչ այսորիկ յիշատակի ամ. միայն Աղեքսանդրի Է ի յիշի ամ շնորհման լիակատար ներողութեան Ս. Խաչի, այն է ամն 1655. այլ եւ սորա ոչ յիշի ամիս. մարթ է խնդրել եւ զայս, թերեւս յիշիցի ի կոնդակին եւ նախընթաց տուչութիւնք։ Սակայն փափագելին է Լեւոնեանն։

Խօսեցայց ընդ Պ[ատուական] Հ[օր] Արսենի [154] զ Իրենիոսէ (զի ի ժամուս գտանի ի Վենետիկ, գնացեալ պատարագել ի ծանօթն Ս. Մարտին [155], որոյ ծերունի քահանայ մի 86ամեայ վախճանեալ է, վասն որոյ ստէպ խնդրեն ի մէնջ պատարագ։

Եթէ ծիրանաւորաց բանք չելին ի գլուխ՝ յուսալի է թէ սպասաւորացն (Գրեդոնեայ) կատարեսցի. երանի՜ պարզից եւ պարզամտաց, յորոց լինել ախորժեմ։

Ալլահվէրտեանք այսօր իսկ գալոց են այսր լսել պատարագ եւ ապա առնել ճաշիկ. տաց զողջոյնս քո։

Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յակոբոսի հիւանդութիւն, զորմէ գրեցի առ Վեհ, բաւական ծանր է, ոչ վտանգաւոր. ի հարբըղխէ պատճառեալ Pneumonite, հարկ է ասէ բժիշկն զի հիւանդութիւնն կատարեսցէ զընթացս իւր, եւ ցաւուրս 15 բժշկեսցի։

Ուսանողն Գապարաճեան յաւագ շաբաթու առաքեցաւ ի վարժարանն ի Վենետիկ, եւ անդ դարմանեալ՝ դարձաւ յաւուր Զատկին եւ արդ բարւոք կայ։

Մնալով հաստատագոյն ինչ լսել զխնդրոյ Գ[երյարգոյ] Աբբահօրս, ողջ լինել մաղթեմ Յ[արգոյ] եղբօրդ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

931.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 15 Ապրիլ 1877

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Յետ ընդունելոյ զշնորհեալդ յ՚9 ամսոյս՝ ակն ունէի լսել եւ զոր յուսայիքդ՝ զտեսու­թիւն Նախագահ Ծիրանաւորին [156], այլ թուի թէ չեւ եւս է յաջողեալ տեսաւորութիւնդ. եւ մեք ընդ յոյս եւ ընդ կասկած տարուբերեալք՝ զառաջնոյն յաւէտ բուռն հարկանեմք։

Ընկալայ զգիր գործակալութեան Օրդիսի, զոր եւ վաղիւ յանձնեցից նմա, փութա­ցու­ցանելով ի գործն, որքան հնար է։

Յեօթնեկէ հետէ ի մահիճս կայ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս տենդախառն հարբըխիւ եւ հազով. եւ բժիշկն պատուիրէ կալ նմա յանկողնի այլ եւս եօթնեակ մի։ Եղ[բայր] Աստուածատուր [157] եւս սովորական միջացաւով տկարացեալ է. ի դէպ ժամու եհաս Ֆրերն յօգնականութիւն, ապա թէ ոչ ստիպէաք վարձել դարձեալ սպասաւոր օտար, այն զի եւ ֆրերն իսկ յառաջին աւուրս գալստեանն՝ զգաց ոտնացաւ, եւ ցարդ սակաւ ինչ զգայ։ Թերեւս յօժանդակ սոցին յաջողեսցի երիտասարդ մի Նոր Ջուղայեցի, զորմէ եօթնեկօք յառաջ գրեալ էր անգղիացի քարոզիչ ոք՝ թէ գայցէ այսր փափագելով մտանել ի վանս մեր, այլ յելանելն յիւրեանց վանատանէ ոչ է կամեցեալ թողուլ անդր զձեւ կրօնի իւրեանց, եւ ընդ այս դժուարէր։ Արդ երեկ եհաս զորմէ գրէրն, Միքայէլ Հայրապետ Յարութիւնեան, 23 ամաց սնամէջ քթով. բերելով եւ վկայականս յանգղիացւոց անտի քահանայից եւ այլոց, որք գովեն զբարս նորա, զաչալրջութիւն եւ զմտադիւր սպասա­ւորու­թիւն առ իւրեանս, եւ փափագեն եւ յուսան, զի յաջողեսցի նմա հաստատել ի կրօնաստանի, զի այս է փափագ նորա։ Եւ ինքն ասէ ի մանկութենէ փափագեալ ծառայու­թեան Աստուծոյ, եւ ծնողացն հաւանեալ թէ այն իցէ կոչումն նորա. ի տղայ տիոցն՝ հայր նորա տարեալ է զնա ի Կալկադա, ուր վարժեալ ի Մարդասիրական Ճեմարանի [158], ապա մտեալ է ի ծառայութիւն Աբգարեանց [159] իբրեւ գրագիր. գիտէ քաջ զանգղիացի լեզու, եւ պարսկերէն խօսել, ասէ գիտել եւ այլեւայլ բարբառս Հնդկաց։ Յ՚անցելում աշնայնի մտեալ է ի կրօն ինչ անգղիական քարոզչաց անուանեալ Ս. Յովհ[աննու] Աւետարանչի, որք մերձաւորագոյնք են յուղղափառ դաւանութիւն, եւ ընկալեալ ի սոցանէ իբրեւ եղբայր. այլ փափագելով, որպէս ասէ, ստոյգ վարդապետութեան եկեղեցւոյ եւ առանձնագոյն կենաց՝ հարցեալ զազգայինս տեղւոյն (Պոմպայի) եւ թելադրութեամբ նոցին եկեալ է այսր։ - Ըստ վկայագրոցն եւ ըստ իւրոց բանից՝ բարեսէր թուի, եւ յանձնառու եղբայրական վիճակի՝ որչափ ինչ բացատրեցի նմա. նախ զայս եդեալ պայման, զի չխոստանամք ինչ նմա ընդունել կամ ոչ, մինչեւ ծանուսցուք առ Գ[երյարգոյ] Աբբահայր մեր. եւ երկրորդ, զի թէ եւ լիցի հաճութիւն ընդունել զնա՝ յեղբայրական կարգ մտցէ եւ ոչ ի քահանայական. եւ որ առաջնագոյնն է՝ տացէ դաւանութիւն հռոմէական եկեղեցւոյ։ Ինքն առ ամենայն յօժար եւ պատրաստ ասէ զանձն, գլխաւոր կէտ նպատակի ունելով զծառայութիւն Աստուծոյ։ Բերեալ ասէ ընդ իւր երկուս արկեղս եւ զմահիճս իւր. եւ ունել քանի մի ռուփի դրամ։ Իւրով ծախուք ետու նաւավարաց մերոց վարձել նմա սենեակ մի վասն սակաւ աւուրց (զի ոչ գիտէ զլեզու քաղաքիս) եւ նմա ասացի յետ աւուրց ինչ դառնալ եւ առնուլ ի մէնջ պատասխանի զխնդրոյն, զոր եւ տացուք ըստ ակնարկութեան Վեհիդ, որպէս յուսամք՝ ըստ կարի փութով։ - Տեսանեմ եւ յայլս յօժարութիւն ընդունելոյ զնա, ի կարեւոր ժամուս. այլ հարկ թուի ինձ նախ քաջիկ եւս ծանուցանել զպայման մեր եւ զպարտականութիւն նորա, եւ ապա գրով եւս դաշնաւորիլ, զի եթէ ի սակաւ ժամանակի կամ ինքեան կամ մեզ անհաճոյ թուիցի մնալ նորա առ մեզ՝ մի՛ պարտաւորեսցուք մեք հատուցանել զծախ ճանապարհի նորա, զի ոչ կանուխ գիտութեամբ մերով եւ հաւանութեամբ եկն այսր. (թէեւ ինքն իսկ չունի դրամս առ այն պէտս, եւ անգղիացի ընկերութիւնն միջնորդեալ եւ առեալ է նմա ձրի նաւագնացութիւն)։ Եւ առ ի զգուշութիւն եւ կրթութիւն նմին, բնակութիւն կալցի ի վարժարանի, եւ հրամանաւ վերակացուին (թէ յանձն առնուցու եւ սա) ելցէ արտաքս ի սպասաւորութիւն յոր կարգեսցի. եւ կացցէ աշխարհական զգեստուն, մինչեւ փորձեսցին հաւատք նորա եւ տացէ դաւանութիւն, եւ ապա զգեցցի զմեր ձեւս։ Եւ եթէ բերեալ իցէ ընդ իւր զձեւ անգղիական այնր կրօնի՝ դարձուսցէ առ կրօնն, կամ տացէ յաւանդ առ ի դարձուցանել, որպէս պահանջէր մեծաւոր նոցա [160] ։

Այսոքիկ առ ժամս իմ տեսութիւնք. հրամայեսցէ Տէրդ զարժանն. բայց կարօտութիւն եղբարց երթալով զգալի լինի ի վանս, զի բաց ի միոյն այլք գրեաթէ առհասարակ ալեւորեալք են եւ պարագլուխ նոցա հասցէ ընդ հուպ ի Պօլսոյ, Եղ[բայր] Ստեփանոս, որպէս գրէն։

Արգադիր մեծարանօք մնամ

Գերյարգոյ Տեառնդ

Խ[ոնարհ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

932.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 19 Ապրիլի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Արդարեւ, որպէս ասեսդ ի վերջնում թղթիդ, թեթեւ ինչ համարէի զխօթութիւնդ, զորմէ յառաջնումն գրէիր փոքր մի խօթ եմ մարմնով, եւ ասէի լինել զոր Փռանկքդ ասեն courbature. միանգամայն եւ կամելով հոգալ եւ ստուգել ինչ զտնտեսականէն՝ անագանեցի ի պատասխանին. այլ արդ տեսանեմ, զի Քո ապախտ արարեալ զզատկական աւուրբք՝ տանջիս ցաւօք եւ ցաւեցուցանես զմեզ. յանձնեցի զաղօթսն ըստ քոց կամաց եւ իմոց, ծանուցի եւ առ քոյսն. եւ ակն ունիմ թէ այնոքիւք եւ շնորհօք գարնանային աւուրց կազդուրեսցիս յոգի եւ ի մարմին։ - Բայց ինչ մի յառաջին թղթէդ եհար եւ զիս, բանդ. « Եթէ տխրագոյն այտի ի վանացս լուրք չժխորէին զսիրտս». - չգիտեմ ես զի՞նչ լուրքդ իցեն եւ ո՞ լրաբերն կամ լրագիր, զոր թերեւս պատժել անկ իցէ։ Կասկածեմ թէ վասն հռոմէական խնդրոյ մերոյ իցէ եւ օտար կարծեաց ուրումն. այլ որ զինչ եւ է, արդ տուեալ է Գ[երյարգոյ] Աբբահօր զգիր հաւանութեան առ Ժողովն. եւ Նախագահն բռնադատէ զնա չմեկնիլ անտի մինչչեւ եպիսկոպոսացեալ։

Ունիմք եւ մեք ի վանս հիւանդ յերկուց եօթնեկաց հետէ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս որ թէ եւ արդ յապաքինեալ է, այլ եօթնեկաց եւս պէտք են ի բոյժ եւ ի կազդուրումն։ Իսկ իմ դեւն [իմա՛ թեւն] թեթեւագոյն դիպաւ ինձ զայս ձմեռն, եւ չարգել ի պատարագելոյ, միայն յամառեալ կայ յոսկրածալ արմկան աջոյս ի վեցից ամսոց հետէ, եւ խաղ առնեմք զերեսօք։

Պատրաստեսցուք յընդունելութիւն ծպտեալ հիւրոյդ. շատ է թէ եւ զայս նուագ ոչ ի դերեւ հանցէ զակնկալիս մեր։

Չգիտեմ գրեցի կամ լուա՞ր, զի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն առաքեցաւ ի Պօլիս, ուստի մեկնեսցի Ե[ղբայր] Ստեփանոս յետ վաղուին (21 Ապր[իլի] գալ այսր. արձակեցաւ եւ անուանակից քո Պարտիզակցի Աբրահամն Կելոյեան։

Լուար անշուշտ եւ զ † [մահ] Ասդրիւք տիկնոջ ի Մոնբելիէ։ Աղօթելով վասն կենդանեաց եւ քոց, եւ ողջունելով զոմն՝ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Աւուրբք յառաջ աստ էին Ալլահվէրտեանն Պօղ[ոս] եւ ընկերն եւ կարծեմ երեկ մեկնեցան գնալ այդր. եթէ ծանիցես զտեղի բնակութեան նոցա՝ ծանո՛ եւ ինձ. եւ եթէ գայցեն յողջոյն քեզ՝ ողջունեսջիր յինէն։

933.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 20 Ապրիլի 1877

Սիրելի եղբայր,

Երեկ իրիկուն ուշ ատեն ընդունեցայ ապրիլի 6ին գրածդ, եւ բացի ու թողի, որ քունս աւելի չփախցընէ, եւ այս առտու կարդալով, կը փութամ մէկէն պատասխանել, զի օր է թղթատարի, եւ ես մտադրեմ երթալ ի քաղաք վասն կարեւոր ինչ գործոյ։ Եւ սկսիմ նամակիդ վերջի տողէն, այն է թէ կը վախես որ ստէպ նամակ գրելովդ ժամանակիս արգելք չըլլաս. - ի բաց փարատէ այդ վախդ. եթէ դու դու չըլլայիր կ՚ըսէի թէ այդ պատրուակ մ՚է կամ փախուստ տալ. գոնէ չափաւոր առողջութիւնդ կ՚իմանամ գրելովդ եւ գոհանամ. եւ ես ալ առիթ կ՚ունենամ Քեզ գրելու. թէ եւ իմ թղթերս աւելի չոր ու նիհար են, եւ շատ հեղ աւելի բացասական քան դրական. ինչպէս այս անգամս ալ. որ է այս ինչ. Գասդելլանի տեսեր է զարծաթի թասդ եւ չէ ընդունած, ըսելով, Արդ հին չէ, այլ նմանութիւն հնոյ, եւ ոչ 150 տարուան հնութիւն ունի. եւ շատ գտուին այդպիսիք ի Ռուսս եւ ի Մոլտաւիա. 70 կամ 80 ֆր[անգ] կըրնայ արժել, բայց ես չեմ տար. եւն. Ուրիշ հնավաճառաց ալ ցուցեր եւ հարցեր է աւանդապահն. ամենքն ալ գրեթէ նոյնպէս ըսեր են, միայն թէ եթէ amateur մ՚ըլլայ այդպիսեաց՝ կըրնայ 150 ֆր[անգ] յուսացուիլ։

Իսկ Արտեմիսեան քարդ՝ կամ դեռ չէ ցուցած առ Գասդելլանի, կամ դեռ չէ գրած. բայց Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգնի ձեռքը հասնիլն ապահով է, զի զայդ գրեց եւ իմացուց ինձ։

12 Ձեռագրերն ալ շատոնց ընդունեցայ, զոմանս քիչ մը կոկել տուի, նշանեցի եւ դասաւորեցի ի մատենադարանի. եւ սպասեմ մնացելոց, յուսալով որ բերէ Եղ[բայր] Ստեփանոս։

Բայց Ներսիսեանին ապսպրելու է որ աւելի առողջ գրքեր բերէ, եւ ոչ այդքան մկնակեր կամ թրակեր ու գլգլած մանաւանդ եթէ այդպէս հասարակ նիւթեր ըլլան, ինչպէս են Աւետարանք, Շարական եւն. ։

Գալով անոնց կամ ընտիր Ձեռագրաց պատկերաց նմանագրութեան իմ կարծիքս էր ընտրել ի զանազան գրոց, եւ ոչ զմի գրքի զամեն պատկերներն ալ օրինակել, բայց եթէ կարգէ դուրս հրաշալի բան մի ըլլար, որպիսի չեմ կարծեր մեր քովն եղածներն եւ ոչ զ Կոստանդեանդ. եւ անշուշտ թէ ոչ ոսկէզարդ փայլմամբ՝ այլ այլով մասամբք գերագոյն են քան զնա եւ զ Լամբրոնեանն մեր Մլքէի [161] թագուհւոյ կոչեցեալ աւետարանն իբր 1000ամեայ, զի գրեալ է ի 902, որոյ թէ պատկերքն եւ թէ սիւնք աւելի բնատիպք են, եւ խորհրդաւոր զարդեր ալ ունի աննման այլոց աւետարանացն։ Քան զայն հնագոյն եւ յունական են պատկերք Տրապիզոնեան [162] կոչեցեալ Աւետարանին մերոյ, զորս Սեպասդիանոֆ [163] Ռուս հնաքնին (որ յ Աթոսի վանս հազարաւոր պատկերներ եւ զարդեր գաղափարեր էր, իբր 14, 000, եւ զոմանս ինձ ալ ցոյց տուաւ) համարէր Թ եւ մինչեւ Ը դարու նկար, եւ շատ հաւնէր։

Ֆոսգարինի դքսին [164] գիրքը շատ տարի չէ որ ստացանք եւ քններ եմ, չիք ի նմին յիշատակ Գանամուսալեայ. աւելի յուսալի էր Չիգոնեայ [165] Վենետկագիտին վենետկեան գրագիտութեան մէջ գտնել, բայց հօն ալ չգտայ։ Եթէ չծուլանամ ըստ նախ գրութեանդ՝ քննել տամ եւ ի Կէթթինկէնի համալսարանի [166] որոյ վարժապետաց մէկն այս օրերս թերթ մի խաւրած էր ինձ, եւ կըրնամ զայն առիթ առնուլ թղթագրութեան։

Վենետկեան դրամոց եւ դրամագրոց վրայօք ըսածներուդ ուրիշ անգամ պէտք է պատասխանեմ, ինչուան որ քննել տամ, սկսեալ այսօրուընէ։

Յիշեալ Հարանց Վարքն անպէտ բան մի թուի, որպէս եւ ասես, բայց եթէ 5 կամ 6 ֆրանգի տրուի՝ ձգեմք յանկիւն մի ի շնորհս ապուշ պատկերացն եւ աղուաշիւ վերջաւորու­թեանն, որով եւ ես վերջացընեմ գիրս, եւ ողջունելով զհարազատս՝ մնամ նոյնպէս

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

934.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 21 Ապրիլ 1877

Աստուածամեծար Տեառն մերոյ եւ Աբբահօր
Գերապայծառ Տեառն Իգնատիոսի Վարդապետի
Ողջոյն յարգութեան եւ համբոյր աջոյ։

Սրբազան եւ ուխտական հանգոյցն որ զօդեաց զոգիս եւ զկամս մեր ընդ Վեհիդ՝ յօրէ անտի երկնաւոր եւ երկրաւոր ընտրութեանդ ի Գլուխ Ուխտիս, եւ փարելի գորովդ զոր առ ամենայն որդիացեալքդ ցուցէք եւ ցուցջիք եւ զոր զգայք այժմիկ, մեծ հաւաստիք են եւ հզօրագոյն թարգման ի մեծի խնդութեանս մերոյ՝ զոր վառեաց եւ եռացոյց ի սիրտս մեր լուր այդքան սպասեալ եւ քօղածածկեալ աստիճանին՝ յոր արժանն ամբառնայ զարժանին։ Վասն որոյ յետ ջերաջերմն գոհութիւնս մատուցանելոյ առ Աստուած եւ առ խնամակալ մեր Աստուածամայրն, եւ աղօթելոյ վասն բարեխօսաց բարեկամաց, սրտալիր խնդութեամբ մատչիմք ծնրադիրք ի համբոյր աջոյդ. եւ զդա մաղթեմք զօրանալ աստուածեղէն աջովն՝ առ ի լինել մեզ յամս յամայր առաջնորդ ուղղացոյց, օծիչ ընտրելոց, կանգնիչ գլորելոց, նաեւ սրբիչ արտասուաց, եւ բարձրացուցիչ տանս Մխիթարայ ՝ նորին հոգւով [167] ։

Այսու դաւանութեամբ համօրէն միաբանիցս՝ մնամ

Աստուածամեծար Տեառնդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Աթոռակալ Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

935.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 21 Ապրիլի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Մեծի աւետաւոր լրոյդ՝ մեծ թուղթ մեծամեծ բանք պիտէին, այլ ի սուղ ժամանակիս շատացիր սղագունիւս, ընկալեալ զգրկախառն եւ սրտալիր համբոյրս։ Անագանի ընկալայ զգիրդ եւ ընթերցեալ ի ժամ մտից անկողնոյ՝ խնդութիւն եւ արտասուք ցրուեցին զքուն զայս գիշեր. եւ յառաւօտուս յետ պատարագելոյ ամենեցուն երիցս երիւք զանգակաց հնչմամբ ժողովեալ ի յեկեղեցի երգեցաք զգոհաբանականն, եւ ապա փոքրիկ գաւաթօք մաղթեցաք զարժանն։

Այլ զարմանալի եւ ահեղ իմն է միշտ տեսչութիւն Աստուծոյ. երեկ գնացեալ ի քաղաք՝ քանզի յաւելուին ինձ վայրկեանք ինչ՝ կամեցայ հարցանել զողջունէ Պատրիարքի քաղաքիս [168]. եւ ասեն ոչ ի բարւոք կայ. զի՞ է ասեմ. ասեն. ժամ մի կամ ժամ եւ կէս յառաջ կաթուածահար եդաւ ի ձախոյ կողմն, եւ բարձեալ ի չորից արկաւ յանկողին, եւ ծանրացեալ է. յերեկոյին դարձեալ ետու հարցանել ի ձեռն նաւավարի. ասեն, փոքր մի լաւագոյն է, զի զգաստացեալ է։ Կամիմ այսօր յետ գրութեանս (յառաւօտուս) երթալ դարձեալ եւ ստուգել եւ գրեցից յետոյ. որպէս եւ զայլոց ինչ իրաց, զի չժամանեմ այժմ։ Միայն զայս ասացից, զի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ (որ հիւանդագին յօդացաւով կծկեալ կայ՝ որպէս գրէ) ծանոյց զի յետ աւուրց ինչ գայցէ այսր Տիւբանլու. անշուշտ աստի գնայ ի Հռովմ, եւ կարէ լինել ընթերակայ ձեռնադրիչ, եթէ այդպէս պատշաճ դատիցի։

Խնդաւէտ ողջունիւ եղբարցս առ եղբարքդ՝ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

936.

* Հայր Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 22 Ապրիլի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Երեկ գրեցի հապճեպով զմեծ աւետեացդ, եւ այսօր ի պատառիկ թղթոյս գրեցից զայլոց նիւթոց թղթոյդ. զառաջնոյն եւ որ զառաջնոյն գրելով եւ այսօր առ Վեհս։

Ծանուցի առ հարազատն իմ զոր ինչ գրէիր զարծաթի թասէն. ծանուցից եւ զոր գրեսդ զԱրտեմիսեան քանդակէն։

Բանք Բիդրայ զ Վրընջերայ ոչ գոհացուցին զիս. այլ զի գրեալ եւ հարցեալ էի զ Հ[այր] Օտիյլոյ [169] ի Միւնիք ՝ սորա տուեալ տեղեկութիւնն առաւել հաւանական գտաւ. զի նշանակէ Վրընջեր [170] մի Berenger [171] ի ԺԱ դարու եւ ի Ֆեքան վանս Fecamps [172], ուր եւ խնդրէի զնա. սակայն եւ նա չգիտէ թէ գրեա՞լ ինչ իցէ սորա կանոնս. եւ այս առ այժմ բաւական է. եթէ տացէ յետոյ Բիդրա եւ այլ ինչ ծանօթս՝ բարի է։ Այլ թուի ինձ թէ ոչ ճանաչեն դոքա զայսպիսի գրուած հեղինակին, եւ գուցէ ընդ կորուսեալս իցէ առ նոսա, եւ գտանիցի այս եւս ի մերում դպրութեան հայկականի, թարգմանութեամբն թէպէտ, աւա՜ղ ոչ անթերի, այլ եւ ոչ պատառիկ որպէս զ Արիստիդեայն եթէ Ս. Բենեդ[իկտոսի] կանոնք յ՚30 էջս բովանդակին՝ Վրընջերայ գրածոյն մնացուած առ մեզ է 20 էջ, որ է ասել երկու յերից մասանց. եւ բաւական բան մի է. եւ կարեմք զայս հրատարակել թարգմանութեամբ ի յիշատակի Մեծի Հօրն միանձանց արեւմտեայց։

Ես իսկ ի գրելս զկոնդակէ Լեւոնի Ժի խորհրդածէի, զի ոչ լիցի կոնդակ, այլ դարձեալ հարկ համարիմ ոչ առանց կոնդակի կամ կոնդականման վճռոյ կարելի լինել զայդպիսի իր. յիտալաբան գիրսն նոյն Ֆլամ. Գոռներ ասէ փափագեալ Հայոց ունել եկեղեցի ազգային ծիսիւ ne ottennero da Leone Papa X la facoltà [173]. եւ կարծեմ թէ օդացինդ բանիւ չէ մարթ ottenere զայդպիսի facoltà. եւ զիարդ եւ իցէ հարկ է ի դիւանս ուրեք լինել յիշատակութեան խնդրոյդ որ ցանկալի է յոյժ առ ի գիտել զհանգամանս իրացդ Հայոց կամ զսկզբնաւորութեան Ս. Խաչի. զի այդպիսի կոնդակք յիշին եւ զհին դէպս։

Léopold de Lille [174] զոր առաջարկէ Ծիրանաւորդ՝ համարիմ թէ իցէ վերակացու մատենադարանին Ս. Ժերմենի. այլ ո՞ է Abbé Martin դ [175] հայագէտ չկարծեմ կենդանի գոլ, զի չէր լուեալ թէ գուցէ հայագէտ ոք յայդ անուն։

Շնորհ ունիմ մեծապէս անարգամեծար բանից դորին ծիրանաւորի կրօնաւորի, այլ չեմ արժանի մտից յամենայն գրանոցս Վատիկանու, եւ ոչ եւս ներէ հասակ խորասուզեալ յայդպիսիս, բայց եթէ ըստ Խորենացւոյ ՝ սաղապաճեմ [176] անցանել։ Նա թէ եւ բանային ծածուկ դիւանքն այնոքիկ՝ անբաւական լինէի, եւ վասն հասակիս եւ վասն անվարժութեան յընթերցուած այնպիսեաց, առ որ հարկ է երիտասարդագունի ումեք վարժել, եւ նուիրել մեծ մասն մի կենաց յընդօրինակութիւն, որ պակասեալ է յինէն անդարձօրէն։ Մի ինչ թերեւս մարթ իցէ. տալ զցանկ կոնդակաց ինչ՝ զորոց գիտեմ զթուականս, եւ խնդրել զհաւասարն, զոր մարթ է տալ նոցա ընդօրինակել եւ մեզ վճարել. կամ թէ շնորհիցեն՝ բերել զբնագիրն կամ զմատեան ի սենեակ ուրեք դիւանացն՝ եւ տալ գաղափարել միոյ ի մերայոցս։ Այլ զի երիցս եւ չորիցս ետու զայդպիսի ցանկս՝ ի դերեւ ելի, գրեաթէ զզուեալ եմ, եւ կամիմ թողուլ առ այլ Հ[այր] Ղեւոնդ, կամ ընթեռնուլ յայլ աշխարհէ, եթէ համարիցին ինչ պիտանիք այդպիսիքդ յայլումն յայն աշխարհի, որոյ դպրութիւնք՝ դպրութիւնք են յաւիտենից, եւ իցէ՜ ի նոսին միայն ըմբռնեալ լինէի եւ յառաջն եւ յապայն։

Ողջունելով զորս այդր մնամ պատասխանւոյ առ ի Վեհէ կամ առ ի Քէն զխնդրոյ ընծայելւոյն առ Սրբազանն, առ որ ե՞լ արդեօք մերս ի շնորհակալութիւն։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

937.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 22 Ապրիլի 1877

Արհիապատիւ Տէր եւ Գերյ[արգոյ] Աբբահայր,

Յերիկեան գրելոցս առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Քարտուղար մեր՝ ծանեայք զդէպս Պատրիարքի քաղաքիս [177] որ կայր ի վտանգի եւ երեկ յերիկուն. այսօր չգիտեմ ցարդ զորպէսն. եւ այս դէպք ցաւալիք հարկաւ բառնան զխորհուրդ ձեռնադրութեանդ այսր ի Վենետիկ, յոր իմ եւ յառաջագոյն չէր հաւանեալ, եւ ըստ գլխոց գլխոց պատշաճագոյն վարկանէի ի Հռովմ. ուր, եթէ եւ առաւել ինչ ծախք լինիցին, հարկ է ջանալ որպէս եւ հնար իցէ մեզ՝ հայթհայթել, զի անհրաժեշտ է իրն. յայտ է թէ ըստ կարի չափաւորութեամբ վարիք, որպէս ցարդ, եւ յերկարութիւն բնակութեանդ չհամարիմք թէ առտնին պահանջիցէ անսովոր ծախս, բաց ի շքոյ եպիսկոպոսական երթեւեկութեան։ Զայսմանէ դարձեալ լիցին բանք, մնալով եւ ժամանելոյ Եղ[բայր] Ստեփանոսի ի վերջ եօթնեկիս, տեսանել թէ բերիցէ՞ ինչ ի Պօլսոյ [178] ։

Պատշաճ է մնալդ այդր ի սակս Յոբելինի Սրբազանին [179], որպէս եւ վաղու խորհրդածեալ էր մեր եւ զայն. եւ որպէս թուի՝ հազիւ ի կէս յունիսի ընծայեսջիք այսր. կշռելով զժամանակն եւ զպատշաճութիւն գտանելոյ ի վանս կամ ի գեղջ (նորընծայից) ծանուսջիք եւ որ Ձեզ պատշաճ թուի ժամանակ երթի եւ դարձի սոցա ի գիւղ [180] ։

Կարեւորագոյն խնդիր արդարեւ ընծայն է առ Սրբազանն, եւ ժամանակիս սղութեան չներել արժանաւոր ինչ եւ նոր նուիրել, բաց ի նշանակելոյդ՝ յերաժշտականէն. զորոյ եւ օրինակ մի յղեսցէ այդր Տպագրապետն [181], եւ տեսջիք զընծայականն [182] առ Մարգարիտա [183], որով ընծայականաւ ոչ միայն իբրեւ 12 կամ աւելի օրինակք վաճառեալ են աստ. այլ ասէ իբրեւ 150 եւս օրինակս կամ աւելի առաքեալ ի Բարիզ եւ ի Վիենա, եւ ո՞ գիտէ որքան անդ վաճառեալ իցեն. եւ երեկ առաքեցին, որպէս լուայ, զօրինակն փառակազմ առ Բամբիշն, հանդերձ թղթով, զոր չգիտեմ ո եւ որպիսի ինչ գրեալ է։ Եթէ յետ այդր ամենայնի մարթ իցէ տակաւին՝ բառնալով յայլոց օրինակաց վաճառելեաց զընծայականն՝ նոր ընծայական կարգել եւ նուիրել առ Սրբազանն, չիք դիւրագոյն քան զայդ ընծայ՝ ի պատրաստել. այլ մեզ թուեցաւ թէ արդէն հռչակեալ իմն իցէ ընծայումն առաջին, եւ կրկնութիւնն լիցի առ երկրորդն ոչ քաջավայելուչ։

Եթէ չիցէ հնար դարմանել զայդ, կամ պարզապէս ասել, հարկ է հրաժարել եւ յայդմանէ, քանզի չբաւէ ժամանակս առ նոր ինչ տպագրութիւն, նաեւ ընտրանաւ հաւա­քա­ծոյի կոնդակաց իբր 50 Պապից խորհրդեամբ յիսներեկի յոբելինին 50 կոնդակաց եւեթ որպէս նոր անկաւ ի միտս մեր, միակ մարթելի եւ ոչ անպատշաճ նուէր դատիմք տալ կազմել մի մի օրինակ ի մերոց տպագրեալ մատենից, ի բաց թողլով զոմանս, եւ դնել ի վերայ միոյ միոյ զնշան Պապին. որ եւ գրաւէ զաչս յոլովութեամբ հատորոցն, եւ կացցէ մնասցէ, որպէս յուսամք, ի միում ի Պապական մատենադարանաց. մինչդեռ թելադրեալքն ի Գրեդոնեայ (եթէ ունէաք ինչ այնպիսի) անցանելոց էին յայլ ձեռս։ Տպագրապետն [184] խոստանայ հասուցանել զկազմն [185] ։

Արդ եթէ այս եւ եթէ առաջինն եւ թէ այլ ինչ նոր պատշաճ դատի Տեառնդ՝ խնդրեմք փութով ծանուցանել. զի այլ ինչ առ այս ոչ գտաք ասել. եւ չէ հնար ոչ զկորուսեալ ժամանակ յետս բերել, եւ ոչ ի սուղ ժամանակի մեծ ինչ եւ նոր արտադրել։

Եղբայրացուն սնաքիթ յեռանդն եմուտ ի վանս եւ ի վարժարան. զպակասութիւն քթին (եթէ ներեսցի խօսել գէթ ընդ ծանր՝ զայսմանէ, իմացայ ի վիրաց անտի լինել՝ զոր տեղացիքն ասէ կոչեն Ճղու-խոց այսինքն Խոց Ճուղայի, որպէս ի Բաղտատ կոչեն խոց արմաւ որ եւ ամենայն տեղացի փոքր կամ մեծ (նաեւ եկք օտարականք) խոց մի արտա­բերեն ի միում մասին, եւ սորա ելեալ է ի քիթն. իսկ մայր նորա ի դարմանելն զամ մի՝ պիրկ կապեալ է, եւ ի պրկանաց անտի մնացեալ է ճնշումն, ապա թէ ոչ մնայր միայն սպի ինչ։ Իսկ ինքն այլովք հանգամանօք ընդունելի ոմն թուի, անգղիական կրթութեամբ եւ կոկութեամբ. յանձն էառ զամենայն պայմանսն եւ գրով իսկ ետ, որպէս եւ զզգեստն՝ զորմէ գրեցի, եւ զոր դարձուսցուք նաւաւն՝ որով եկեալ էր։ Ցարդ գոհ է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դաւիթ ՝ որ զառաջինն վարանէր ընդունել ի վարժարան. երեկ առաջնորդութեամբ միջացաւ Ե[ղբայր] Աստուածատրի աւել էած սրահից, սկսաւ զանգակ հարկանել, օգնել սեղանա­դրութեան, յորժամ սեղանատուն ազատ իցէ յերթեւեկէ. այլ զի այդոքիկ փութով կամ ի սակաւ ժամանակի գործին, խորհիմք եւ ժամս ինչ տալ նմա գործել ի տպագրատան, գրաշարութեամբ, եթէ եւ Տէրդ պատշաճ դատի. զի այդպէս արարին երբեմն եւ այլք։

Ալլահվէրտեանք ՝ որք յանցելում Կիւրակէի ճաշեցին աստ եւ յետ երկուց մրրկալից աւուրց մեկնեցան, գրով աղաչէին զիս մատուցանել առ Տէրդ զողջոյն մեծարանաց։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս կազդուրի յուշիկ, տակաւին յանկողնի, զի եւ օդք աւուրցս մարտի պատշաճագոյնք քան ապրիլի՝ չներեն յանդըգնել։

Խոնարհելով ի համբոյր աջոյդ՝ մնամ

Գերյարգոյ Տէրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ [ այր ] Ղեւոնդ Մ [ արգար ] Ալիշանեան
Ո [ րդեգիր ] Կ [ ուսին ]

938.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պօլիս

Ս. Ղազար, 23 Ապրիլի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Աւելորդ համարիմք որպէս եւ դու, խօսել գէթ երկարօրէն զծանօթ խնդրոց մերոց. բայց յոյժ հաճեցայ ընդ բանդ թէ «կամ իմ ոգիք ջերմացեալ են յոյժ, կամ ձերդ ցրտացեալ» եւ որք լուանն (զայս միայն) նոյնպէս խնդալով հաճեցան։ Արդարեւ եւ մեք ջեռաք եւ ցրտացաք, դարձեալ ջեռաք, եւն.. այլ լաւագոյն զհանդարտելն գտաք, լսելով զկարծիս եւ զոգիս դատաւորաց մերոց. որք ըստ միոյ դիմաց խստիւ յոյժ վարեալ են, եւ ըստ այլում քաղաքավարութեամբ լռեալ ի բազում ասելեաց զոր ուժգնակի արտաբերելոց էին՝ եթէ գտանէին նոր ինչ առիթ գործոյ կամ բանի ի մեր կուսէ. եւ ի խնդիր եպիսկոպոսութեանն բազմաց հակառակեալ է, որպէս գրեն մերքս, բայց Գահերէց Ծաւալոցին [186] հզօրագոյն ջատագով կացեալ (որքան եւ հեզ եւ տկար երեւի) բարեխօսութեամբ նաեւ Պատրիարքի քաղաքիս [187] (որ ի վտանգի մահու կայ կաթուածահար ի ձախակողմն) ուր ուրեմն յաջո­ղե­ցուցեալ է, որպէս անշուշտ գրեալ են եւ ձեզ, եւ զկիսով մայիսի ձեռնադրեսցի, եւ մնացեալ այլ եւս ժամանակ մի անդ ի Հռովմ վասն հանդիսի Յոբելինի Սրբազանին՝ դարձ­ցի այսր զկիսով յունիսի։ - Կամայ եւ ակամայ պահանջին ծախք յեպիսկոպոսանալն, որքան եւ խնայութիւն գործիցի, եւ հարկ է ցնծալ. վա՜շ սեւաշուք ժամանակիս յորում շշունջ է պատերազմի. այլ որչափ ինչ հնար է եւ Քաջունւոյդ ՝ ցնծա եւ ցնծացո՛. ակն ունիմ թէ եւ Եղ[բայր] Ստեփանոս բերէ ինչ։

Զծրարեալս գիր առ Հոլաս խնդրեմ յապահովի հասուցանել, չէ հարկ թէ գիտասցէ ընդ մեր ձեռս անցեալ զթուղթն. այլ թէ եւ գիտասցէ՝ չիք վտանգ ինչ։

Յեօթնեկաց հետէ յանկողնի կայ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս թոքային հարբղխիւ, այլ արդ յապաքինեալ է։ Իսկ միւսն (Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառն[աբաս]) եռոտանի շրջի, եւ կայ մնայ անպատարագ, եւ զրկագոյն եւս։

Ընկալեալ ի ժամանակին եւ զ՚12 Գրչագիրս զոր առէք ի հարազատէս՝ դասեցի ի դարանս եւ մնամք մնացորդացն. այլ զի շատք լլկեալք եւ հաշմք էին եւ հասարակ իրք, յայլում նուագի ազդելի է նմա, որպէս եւ ես ազդեցի, զի մի՛ գնեսցէ այնու գնովք զայդպիսիս. (եւ եթէ առիթն բերցէ՝ զգուշութեամբ իմն յիշեցուցանել) զի առաքեսցէ կամ յանձնեսցէ եւ զընտրելագոյնսն՝ զոր ունի առ ի տալ ընդօրինակել զպատկերսն, եւն. զի զխեշերանս իմն տեսեալ այլոց՝ ոչ շինին, եւ համարին ոչ պիտանեօք լնուլ զդարանս, որք եւ անձուկք են։

Ողջունելով զընկերակից եղբարս՝ կամ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

939.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 23 Ապրիլի 1877

Սիրելի եղբայր,

Առիթ ունենալով թուղթ ղրկելու ընդ ճանապարհ Վառնայի, գրեմ քեզ ալ քանի մի տող։

Գասդելլանի տեսեր է Արտեմիսեան քանդակդ, շատ հաւներ է, շատ ալ ծիծաղեր է ուզած գնոյդ. եւ այդպիսի գնով ոչ երբեք կը վաճառի ըսեր է. եւ թէ այդ քարդ կոտրած է եղեր է եւ վարպետութեամբ յարմարցուցած. ես ալ փոքր ճեղքի պէս բան մը տեսեր էի։ Ատոր նման երկու գեղեցիկ քանդակ ալ կայ, ըսեր է, որոց մէկն ինքն ծախեր է Բրիտան[ական]-Մուզէոնի [188] երկու հազար ֆրանգաց. միւսն ալ Անգղիացի մը տուեր է Ֆիորենցայի մուզէոնին ։ Վերջապէս հօս ի Հռովմ չի ծախուիր ըսեր է, եւ խորհուրդ տուեր է խաւրել ի Բարիզ կամ ի Լոնտրա [189], կամ նաեւ ի Վիենա։

Ցանկի մէջ գտայ յիշեալ Վենետկեան դրամագրոց մէկն, որ գտուի եւ ի գրատան Ս. Մարկոսի [190], այն է Appel Joseph, այլ ոչ լոկ վենետկեան դրամոց, այլ միջնադարեան եւ նոր ժամանակաց ինչպէս նշանակէ խորագիրն, եւ է գերմաներէն Appel Josephi - Repertorium zur M ò nzkunde des Mittelalters und der neuern Zeit. - Pest, 1820.

Անցեալ տարի կամ այս տարի հրատարակեր է ոմն Tréverret [191], L'Italie au XVI siècle [192], յորում ասի երկարօրէն ճառել (յէջ 332 ... ) զՄանրագորաց. գիրքը չեմ տեսած, այլ վրայօքն տեղեկութիւն մի կարդացի։

Այս եւ այս անգամ այլ այսչափ. եթէ Եղ[բայր] Ստեփանոս հասնի հօս շաբթուս վերջերը՝ գուցէ նորէն գրելու առիթ ունենամ։

Ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

940.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 25 Ապրիլ 1877

Սիրելի եղբայր,

Ճամբորդի առիթ ունենալով՝ կը դարձունեմ առ քեզ Մեսրովպ վարդապետիկդ, որ դնես ի շարս նմանեացն։ Երեկ ալ Վառնայի ճամբով թուղթ մը խաւրեցի քեզ, որոյ ի ձեռքդ հասնիլն փափագիմ շուտով իմանալ. զի անով պիտի իմանամ թէ ուրիշի ալ գիր մը խաւ­րուած էր՝ ուրեմն հասած պիտի ըլլայ այն ալ որոյ կորսուիլն ինձ եւ ուրիշի ցաւ կ՚ըլլայ։

Չունենալով այլ ինչ ըսելու փափագանօք խաղաղութեան աշխարհի, մնամ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

941.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 27 Ապրիլի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զի մի՛ յերկարասցի դարձեալ լռութիւն առ յինէն, եւ զի գիտացից զորպէս ցաւոցդ մանաւանդ թէ զփարատումն նոցին, գրեմ եւ զհակիրճս. այլ առաւել ցաւիմ ընդ վրդովս սրտիդ վասն բանին միոյ զոր առ ոչինչ գրեցի ես, որպէս եւ էրն իսկ, եւ այնպէս գոլ ծանուցի առ որ արժանն էր, եւ չէր արժան հասանել այդմիկ յունկն քո, զի որպէս բազում անգամ բան մի րոպէական անհամբերութեամբ կամ անխորհրդածութեամբ սպրդի ի շրթանց, նոյն եւ ի գրչէ, որում եւ ինքն ասողն կամ գրող չտայ փաստ կամ հաստատութիւն, որպէս եւ այդմ չետ ոք։

Ծանո՛ թէ ե՞րբ ելցես արտաքս ի տանէ, գէթ կառօք. եւ թէ ո՞րքան հեռի իցէ S. Germain des Prés շոգեկառօք։

Այսօր եհաս ողջամբ Եղ[բայր] Ստեփանոս, եւ յաւելաւ հասակակից կամ ծերակից մեզ։

Լուար ապաքէն ի Հռովմէ զանուանել Գեր[յարգոյ] Աբբահօրս յեպիսկոպոսութիւն, եւ մեք զգոհացողականն մատուցաք առ Աստուած. որոյ անքնին կամք եղեն ի նմին աւուր կաթուածահար առնել զբարեսէր Պատրիարք քաղաքիս [193], զջատագով մեր եւ փափագող փութով եպիսկոպոսութեան Աբբահօրս, եւ այսօր ի հոգեվարս է, թէ ոչ եւ յօրհասի։ Ի վտանգաւոր հիւանդութեան եւ Հ[այր] Բրոզտոչիմոյ [194] ։ Իսկ մերս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս ախտացեալ էր Pneumonite, եւ արդ կազդուրեալ ելանէ ի սենեկէ եւ իջանէ ի սեղանատուն։ Հապա՜ եւ դու։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

942.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 27 Ապրիլի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Եհաս ողջամբ Եղ[բայր] Ստեփանոս յառաւօտուս, եւ յանձնեաց զերկուս հա­զա­րեակսն, յորոց մին լիցի ճարակ կալուածականին ի լրումն պարտուց յուլիսի անցելոյ, եւ միւս ի պէտս ծախուց եպիսկոպոսութեան, եթէ չհասցէ եւ այլուստ նպաստ։ Մեք ըստ կարի զգուշանամք ի տնտեսութեան, բայց ի հարկէ կարեւոր նորոգութեանց, զորս թողուլն վնասակարագոյն եւ մեծածախ եւս լիցի յետոյ. եւ յԱմենախնամն լինիմք յանձն յաննշոյլս ապագայի։ Ծագեա՛ Տէր զողորմութիւնս քո. եւ կեցո՛ զամենեսին առ հասարակ, եւ առանձինն առ որ գրեմս

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

943.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 27 Ապրիլ 1877

Սիրելի եղբայր,

Ասկէ երկ երկու կամ երեք երեք օր առաջ ալ թղթեր գրեցի քեզ, մէկն ընդ Վառնայի ճանապարհ, միւսն ճամբորդի ձեռօք. եւ զայս երրորդ գրեմ ծանուցանելով Եղ[բայր] Ստե­փա­նոսի ողջամբ հասնիլը. յորմէ ընդունեցայ ընդ թղթոյդ եւ ի թղթիդ Վենետկեան դրամները. անոնցմէ դուրս պզտի տփով մ՚ալ սփինգսանման կապուտակ գլուխ մը, որոյ վրայօք բան չէիր գրած։ - Դեռ Ձեռագիրերը չտեսայ։

Մեր ներքին տնական լուր մը տամ, թերեւս արդէն լսած ըլլաս, Աբբահայրնիս անուանեցաւ եպիսկոպոս, եւ գալ ամսին Հոգեգալստեան տօնից մօտ պիտի ձեռնադրի Աստուծով։

Հօս գեղեցիկ օրեր եւ օդեր սկսան, յուսամ որ հօն ալ գան եւ ցրուեն հարբուխդ, որ գոնէ ժամանակիս մթութեան եւ չորութեան դէմ ազատ գլխով կռուիս, եւ ազատ սրտով ողջ մնաս, ողջունելով զծանօթս։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

944.

* Հայր Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 28 Ապրիլ 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Եթէ գտցես ինչ կարեւոր ի գրելիսս՝ հաղորդեա Վեհի, առ որ չժամանեմ գրել, թէ եւ ընկալայ զողջունագիր Նորին ընդ քոյումդ։

Պատրիարք քաղաքիս յօրհասի տագնապս ասիւր երեկ յերիկուն, չգիտեմ ի ժամու առաւօտուս զիարդ անցոյց զգիշերն եթէ էանց։ Իսկ Հ[այր] Բրոզտոչիմոյ շիջանի որպէս զկանթեղ վառեալ ի տան Աստուծոյ. տեսի զնա իբր եօթնեկաւ կամ նուազիւք եւս աւուրբք յառաջ, եւ թուեցաւ ինձ ոսկեղէն վանդակաւ կախեալ թռչուն մի մերձ ի թռանել յազատու­թիւնն ցանկալի. սովորական քաղցր եւ անմեղ կերպարանօք, յոր ախտ հիւանդութեանն խառնեալ էր զերանգս իւր, որպէս ստուեր ի լոյս։ Իբր տասն աւուրբք յառաջ քան զհարուած իւր՝ գնացեալ է Պատրիարքն յայց նմա եւ յօրհնութիւն, ապա հարցեալ է զինքենէ իբր առ բժիշկ, եւ նորա ասացեալ ինչ ինչ զգուշեաւ. այլ ի մեկնիլ նորա ասացեալ է ցայլ ոք, եթէ ես ուղեւոր եմ ի մօտոյ, այլ եւ Պատրիարքն կամ կանխէ քան զիս կամ զհետ իմ գայ։ Զայսոսիկ լուայ յաւուր յորում զգոհացողականն մատուցաք վասն մերոյ Վեհիս եպիսկոպոսութեան։

Վասն ընծայի առ Սրբազանն՝ առաջարկութիւն Քո ընտրեցաւ, եւ յանձն էառ Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Դաւիթ ՝ կատարել. գործն տպագրելի արդարեւ չէ երկար ինչ, այլ տա­կա­ւին ըստ իս եւ ժամանակն չէ երկար առ ի շնորհօք յարդարել զտիպն եւ զկազմն եւն. ։

Ի թղթեկէս ծրարելոյ իմանայք, զի այսօր ընդ երեկս մնամ ընդունել զ Տիւբանլու զորոյ թուղթ երեկ ընկալեալ եւ կասկածեալ թէ նորա իցէ՝ բացի եւ գտի որպէս կարծէի. ապա ներկայ գտցի հանդիսի երանաշնորհ Հիմնադրի մերոյ, զոր յեկեղեցւոջ եւ ի գրատան կատարեսցուք ըստ սովորականին, իսկ ի սեղանատան յիւրաքանչիւր սովորական կայս եւ ոչ ի միջի։ Յոյժ համառօտ սահմանեալ է զժամանակ մնալոյ իւր առ մեզ, չգիտեմ թէ կարիցեմք յերկարել, որպէս արժան է, եթէ կամիցի եւ զքաղաքն տեսանել։ Եթէ ուղղակի կամ յետ աւուրց գայցէ այդր՝ յանձնեցից նմա թուղթ, թերեւս եւ մուղթ ինչ։ Եւ եթէ յամես­ցէ այդր՝ մարթի որպէս գրեալ էր եւ այլ անգամ, զնա ունել ընկերակից ձեռնադրութեան Վեհիս, թէ չգտցի այլ ոք պատշաճագոյն։ - Հռչակեաց Ֆրէրն եթէ Վեհի ընտրեալ իցէ յանուանական աթոռ իւր զ Եփեսոս ?, եւ զիս հարցանեն թէ ստո՞յգ իցէ. ես կարծեմ թէ ոչ, եւ թէ այդպէս իցէ՝ լաւ լիցի արդեօք ասել ց Կեսար (զի կարծեմք թէ նա իցէ գրողն առ Ֆրերն) մի՛ լինել պատճառ վայրաբանութեանց։ - Փափագէի թէ առթիւ եպիսկոպոսու­թեանն խափանէր եւ դժալուր մակակոչութիւնն Ghiurekian եւ կոչէր Cirillo կամ նման ինչ։

Մի՛ ինչ փութար կամ հոգար զ Արիստիդեայ բանիցն, զի չէ ինչ կարեւոր ի ժամուս։ - Իսկ վասն Իրենէոսի իմ է յանցուածն. զի անդէն յանձնեցի Պ[ատուական] Հ[օր] Արսենի [195] եւ նա քննեաց, իսկ ես մոռացայ գրել Քեզ, զի չգտաւ ինչ, եւ չիք իսկ նշանա­կեալ ի ցանկս, եւ ոչ ի վարս նորին Աւգերեանն կամ գտեալ է յայլոյ ուրուք գրուածս, կամ յայլում գրատան։

Հարցի դարձեալ զնօտարացն դիւանապետ. ասացին թէ եկեալ է ի Պաշտօնէէն բան վասն իմ, այլ իբր տեղեկութիւն հարցանելով, եւ սոքա պատեհ զայն առեալ (քանզի կամին զի լիցին այսպիսի խնդիրք, որպէս զի ստիպիցեն զՊետութիւնն կարգել իւրեանց թոշակ) գրեալ են, որպէս ասեն, թէ գոն եւ այլ խնդրողք, եւ ի շնորհել միում ազատ եւ ձրի զայդ շնորհ՝ գանգատիցին այլք. եւ ակն ունին ի մօտոյ ընդունել պատասխանի ըստ ցանկութեան իւրեանց։ - Արդ եթէ բարեկամ քո իցէ այդր եւ կարիցես տեղեկանալ զստոյգն, բարի է, ապա թէ ոչ սպասեսցուք, եթէ մնայցէ եւ յիս տենչ կամ պարապ։ Բայց յառնել Պաշտօնէին մեզ զշնորհդ՝ արժան էր կարծեմ եւ մեզ երկտող ինչ տալ գիր, զի նովաւ մատչէաք ի դիւանսն կամ առ դիւանապետն, զի կարէ նա թագուցանել զգրեալն առ ինքն յայսպիսում պատեհի, եւն։

Չգիտեմ թէ գրեալ իցէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ առ Վեհ կամ առ Քեզ, զի փափագէ եկաւորել այդր վասն ձեռնադրութեան Վեհիս, եւ մեզ պատշաճ թուի նուիրակութիւն մի. թէ եւ ծախք ինչ լիցին վասն ուղւոյ. որպէս լիցին այդր պէսպէս վասն ձեռաձրաց, եւն. միայն զպատիւն (rinfresco [196] ) խնայօրէն առնել ինձ թուի, ըստ անձկութեան ժամանակիս։ Սատարեսցուք ըստ կարի առ այդոսիկ յառաջիկայդ։

Երեկ եհաս ողջամբ Եղ[բայր] Ստեփանոս, զորոյ ընդ այլոցն ընկալեալ ողջոյնս՝ ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

945.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 30 Ապրիլի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Փոխանակագիրն ծրարեալ ի թղթիս է ի հատուցումն պարտուցս առ Կալուածական Ըն­կերութիւն [197] վասն մնացորդի վեցամսէին յուլիսի անցելոյ ամի. կարծեմ թէ եւ տոկոսի եռ­ամսեայ տալի է, զոր շնորհ արարեալ եւ հանեալ ի մերոյ առանձին հաշուէս (զոր նշանա­կեալդ էիր վերջին թղթովդ), լրացուսցես եւ ծանուսցես։ Արժան էր յաւելուլ եւ այլ ինչ ի փո­խա­նակագիրն վասն այլում, այլ հազիւ զայսքանս գումարեցաք յամսոց հետէ. եւ զմի մասն դեռ նոր եբեր Եղ[բայր] Ստեփանոս. եւ զայլ ինչ զոր եբեր՝ առաքելոց եմ ի Հռովմ վասն ծախուց եպիսկոպոսութեան Գ[երյարգոյ] Աբբահօրս։ - Արդ մնայ հէլվայն այլում պատեհի։

Յառաւօտուս մեկնեցաւ առ ի մէնջ Եպիսկոպոսն Օռլէանի [198] գոհութեամբ յերկուց կողմանց. եկեալ էր յերեկոյի շաբաթուն միով քահանայիւ տեսչաւ կղերանոցին իւրոյ եւ միով սպասաւորաւ. փառաւորեաց զհանդէս յիշատակի նախահօր մերոյ Մխիթարայ, զի կատարեցաք երեկ. եւ ի սեղանատան բազմեցաւ յաթոռ նորա, եւ մեք յիւրաքանչիւր կայս, եւ ոչ ի միջի, այլ լռութիւն լուծաւ։ Յառաջիկայ հինգշաբաթոջս կամէր լինել այդր կամ ի Վերսայլ, անշուշտ եկեսցէ եւ ի վարժատունդ եւ լուիցես ի նմանէ զտեսութիւն իւր զվանացս, ընդ որ յոյժ հաճեցաւ։ Անհնարին էր բռնադատել զնա, զի յերկարեսցէ զառ մեզ բնակութիւնն, զի կարգեալ էր զամենայն ժամանակ իւր եւ զժամ գտանելոյ ի ժողով ծերակուտին Վերսայլի. եւ թէպէտ ցանկալի էր ինձ ասպնջականել զնա ընդ երկար, այլ խիթայի եւ ի ծերութենէն եւ ի հազալոյն հարբղխիւ, եւ խիթամ իսկ թէ աշխատութիւնն եւ ուղեւորութիւնք ի վեր քան զչափ հասակին մի՛ վտանգիցեն նմա։ Եթէ ի մօտ աւուրս երեւիցի այդր, խնդրեմք շնորհակալել վասն պատուելոյն զմեզ, զի արդարեւ վասն մեր միայն թուի եկեալ ի Բիզայէ այսր, եւ ոչ զոք քան զմեզ տեսեալ այսր՝ դարձաւ դէպ ուղիղ ի Միլան։ Ի հակիրճ եւ ի զբաղեալ միօրեայ ժամանակի չեղեն ինչ բանք կարեւորք։ Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ եւ Դաւիթ որք ընկալան զնա ի կայարանէ երկաթուղւոյն՝ նոյնք եւ դարձուցին զնա անդր. իսկ ես ընկերեցի նմա յեկեղեցիս Ս. Մարկոս, Ս. Գէորգ եւ ի Սալուդէ [199], զի զերիս զայսոսիկ փափագէր տեսանել. եւ ի ժամ ճառախօսութեան (Պ[ատուական] Հ[օր] Մեսրովպայ) [200] չոգաւ ի Լիտոյ [201] ։

Գոհ եմ յոյժ ընդ կազդուրելդ որպէս եւ մերս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբ[ոս] ելանէ ի սենեկէ, այլ ոչ ի վանաց՝ երթալ ի քաղաք. եւ ողջագոյն եւս մաղթեմ լինել, եւ բարի ճանապարհ մեկնելոյն։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

946.

* Հայր Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 2 Մայիսի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ զ Արիստիդեայ պատառիկն լատինացեալ, եւ տաց ընդօրինակել զբրդոնն։

Հիւրն ծանօթ՝ ըստ գրութեան իւրում արար զգալն եւ զերթալն, զի յառաջիկայ հինգշաբաթոջս, որ է վաղիւ, գտանել կամէր ի ծերակուտին Վերսայլի։ Յաւել զհանդի­սու­թիւն աւուր յիշատակի Նախահօր մերոյ, միայն ի ժամ ճառախօսութեանն չոգաւ տեսանել ի Լիտոյ. եւ յետ ճաշու ի Վենետիկ ՝ ի Ս. Մարկոս, ի Ս. Գէորգ եւ ի Սալուդէ, հաճեալ յոյժ ընդ որ ետեսն ի նոսին եւ ի վանս. եւ կարծեմ գրելոց եւս է զայսցանէ։ Յանձնեաց զողջոյն իւր առ Գեր[յարգոյ] Աբբահայրս, ցաւելով զի ոչ պատահեաց եւ տեսութեանն, որպէս եւ մեք։

Աշակերտուհին քո, ըստ կանխասաց երբեմն բանիդ մայրապետացեալ է առ Քորս Գթութեան [202], եւ ամոլակիցն մտեալ առ Լազարիստս [203], զորմէ չասացին ինչ մեզ աստ, այլ երեկ գրով ծանոյց Աբեղայն, որպէս կոչէ զինքն, թերեւս զի ետու նմա զԱղօթս Աբեղայի [204], ասելով, զայս տամ քեզ իբրեւ առ Եղ[բայր] Պօղոս, թէ եւ ի տալն ոչ գուշակէի, զի ի մօտոյ լինելոցն։

Առաքեմ ծրարիւս 500 լիր. իտալ. վասն Ձեռնադրութեան իրացն, այնչափ եւս կարծեմ առաքեաց Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ղուկաս, կամ առաքէ. եւ այսոքիկ առ ժամս մուղթն ՝ զորմէ գրէի նախընթացիւս. յուսամ թէ եւ այլուստ կամ այլ անգամ լցցին պէտքդ. միայն թէ, որպէս եւ լաւ քան զմեզ գրէք, ըստ ժամանակիս հանգամանաց չափաւորիք, զի մնան եւ աստ առնելի ծախք ի գալստեան Վեհի։ Ի հարկէ ընդ գիտելդ ծանուցանէք մեզ յառաջագոյն զստոյգ օր ձեռնադրութեանն։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

947.

* Հայր Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 2 Մայիսի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Թէպէտ եւ յառաւօտուս գրեցի Քեզ զիրաց իրաց եւ առաքեցի դրամ (զորոյ հասանելն յուսամ, զի ծանուցանես վաղվաղ) փութամ գրել եւ զայս ի ծանուցանել, զի ի միջօրէիս ընկալայ ի կողմանէ Պաշտօնէի պետութեան զհրաման խնդրոյ իմոյ վասն Նօտարական Դիւանաց [205], զորմէ եւ սակաւ աւուրբք յառաջ գրէի Քեզ. եւ վասն այն փութամ, զի մի՛ եւս խօսեսցիս զայնմանէ, բայց եթէ շնորհակալութեամբ առ բարեկամն՝ եթէ ի ձեռն նորին վճարեցաւ գործդ. իսկ եթէ ի Քո ձեռն՝ կրկին եւս շնորհակալեմ։

Շարականքն ընծայելիք պատրաստին, որպէս գրեցի. այլ զի փոքրիկ ինչ լինիցի մատեանն եւ ոչ երեւելի՝ եթէ դիցի ի հանդիսի ընդ այլս, ոմանց թուի յաւելուլ եւ թիւ ինչ ի գրոց մերոց կազմելոց ըստ յառաջագոյն գրելոյս. իսկ ոմանց՝ որպէս Քեզ՝ գրեանդ անպէտ թուի։ Արդ վերստին ի տեսութիւն առեալ՝ թէ այդպէս ըստ յետնոյդ երեւի՝ լռութիւն լիցի. իսկ եթէ ի դէպ համարեսցի եւ Վեհի եւ ձեզ՝ ծանուսջիք փութով, թէ կամիք եւ հեռագրաւ, առ ի ժամագիւտ լինել։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

948.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 6 Մայիս 1877

Արհիապատիւ Տէր եւ Աբբահայր,

Վասն խառնակութեան օդոց, եւ պատրաստութեան նորընծայից ի հարցաքննութիւն, եւ եւս առաւել վասն փափագանացն ընդունելոյ զՏէրդ յաթոռն եւ ապա երթալոյ ի գիւղ, կան մնան աստ գնալիքն. եւ արդարեւ չներեն աւուրքս զբօսնուլ բացօթեայ։ Արդ փոքր մի անագան, այլ գոհագոյն երթիցեն, կրկին օրհնութեամբք։

Վասն ուղեկցին Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Հմայեկայ ՝ մեզ այլ ոք թուեցաւ յանկագոյն. նախ, զի առաջարկեալդ այտի (եթէ չիցէ ուրուք ինչ գրեալ նմա) չսպասէ կարծեմ այդմ, եւ ստէպ երթալով ի Վենետիկ ՝ պաշտամանն աղագաւ, բաւական հովանայ, այսինքն հով առնու։ Իսկ մեր առաջարկելիս էր Պ[ատուական] Հ[այր] Արսէն, որ յամսոց հետէ մաղձոտիլ թուի եւ նեղի, եւ յայտնէ պէտս օդափոխութեան կամ փոփոխութեան. եւ զի երկամաւ յառաջ խօթացաւ յերկար, խիթամք թէ այսպիսի ինչ՝ թերեւս եւ ծանրագոյն հանդիպեսցի. վասն որոյ մարթ է զառիթս այս ի դէպ առնուլ, շատ է թէ բաւական լիցի եօթնեկաց ինչ բացակայութիւնն, կամ թէ հարկն ցուցցէ այդր՝ կացցէ եւ այլ եւս ժամանակ ինչ անդ։ - Բայց նոր իմն դժուարութիւն ծագի այժմ, գէթ յաւուրքս, զի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ յուղարկ գնացեալ եպիսկոպոսին Օռլէանայ [206] ի Վենետիկ, դարձաւ ընդ երեկս վտանգեալ ի հովոյ, եւ ըստ ոչ սովորութեանն՝ տկարացաւ, այսօր ի ժամուս եկն բժիշկ եւ պատուիրեաց կալ յանկողնի, bronchite [207] է ախտն. յուսամ թէ կազդուրեսցի եւ կարողասցի փափագելումն. այլ մարթ է եւս թէ առ զգուշութեան չտայցի նմա թոյլ ուղւոյ լինել. եւ յայնժամ դժուարանայ եւ միւսոյն ուղեկցութիւն, բայց եթէ միայնակ ուղեւորիլ սմա։ - Այլ յետ աւուրց հարկաւ գրեցից զորպիսութիւն սոցա. եւ եթէ Տէրդ՝ մինչչեւ մտեալ ի կրթութիւն [208] հաճեսցի՝ գրեսցէ զկամս եւ զխորհուրդ իւր։

Վասն անուանական թեմի շնորհելոյ Տեառնդ՝ ընդ նմին համբերութիւն ասասցուք. բայց Տրայանուպօլիսք բազում են, ես ախորժեմ զ Կիւլիկիոյն, որ ի ծագս սահմանաց իշխանութեան մերոյ Ռուբինեանց, որ եւ Սելինոնդ կամ Սելինի կոչի։

Ողջունիւ համօրէն միաբանութեանս եւ արգադիր մեծարանօք մնամ

Արհիապատիւ Տեառնդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

949.

* Հայր Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 6 Մայիսի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զոր ինչ ասես վասն եղանակի առաքման կամ դիպաց թղթադրամոյն, զնոյն եւ ես եւ այլք ասէաք զերկուս տագնապիչ երկայն աւուրս, մինչեւ եհաս թուղթդ ակնկալեալ՝ գրեաթէ անակնկալ լրով յաջողութեանն. զի իբրեւ յառաջնումն աւուր (ուրբաթու) ընկալայ զգիր Վեհին, յորում չգոյր նշան ինչ, եւ յերկրորդում աւուր միջօրէի չեհաս ի քէն գիր, անյոյս այնուհետեւ լինելով՝ գրեցի ի նմին երեկոյի (շաբաթու) գիր առ Վեհ, պատուի­րեալ նաւավարին, զի նախ տեսցէ թէ կա՞յ թուղթ ի Հռովմէ, եւ ըստ այնմ առաքեսցէ կամ ոչ. եւ ըստ բաղդի գտեալ զգիր քո՝ յետս դարձոյց զոր գրեալս էի առ Վեհ։ Իսկ սխալումն եղեւ մասամբ յինէն եւ մասամբ ի Վիջենցոյ. ես փոխանակ 50 հարիւրեակ դնելոյ ի վերայ՝ եդեալ էի 40. դարձեալ՝ ոչ գտեալ զ Վիջէն ՝ յանձնեցի այլում, եւ նա առ Վիջէն. եւ զի գոյր ընդ թղթոյն եւ այլ թուղթ՝ սա ծածկեալ է զկնիքս միւսոյն. եւ Վիջենցոյ ոչ յիշելով զկնիքսն, զերկոցուն եւս երեսագիրս տեսեալ թղթակնքօքն՝ արկեալ է ի տուփ թղթատանն. որոյ պաշտօնեայ կամ բաշխիչ ազնուախոհ գտեալ՝ արարեալ է որպէս եւ գրեսդ, եւ որպէս ասացեալ է վերակացու թղթատանն։ Ես մտադրեալ էի աղքատօրէն առ աղքատս տալ 5 լիրա եթէ յաջողէր գիւտն. ըղձամ յաւելուլ եւ ընծայ մի առ ազնուամիտ պաշտօնեայն։ Ասէր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր ՝ եթէ հրաշից հրաշս համարելի է թէ ողջամբ հասցէ ծրարն, եւ նշանակ իմն վերին խնամոց ի վերայ Գեր[յարգոյ] Աբբահօր եւ քո. եւ ես զամենայն նմա վարկանիմ։ - Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ղուկաս յերեքշա­բաթոջս դառնայ ի գեղջէ, եւ յապահովի առաքեսցէ նոյնքան եւս, կամ ի ձեռն ուղեւորի՝ թէ յաջողեսցի։

Զթուղթ Մալգոլմի առաքեցի յանձնել առ Եղ[բայր] Օգոստինոս, գրեալ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր, զի ծանուսցէ նմա զոր ասեսդ։

Հ[այր] Բրոստիչիմ առկայծէ տակաւին. ջրգողեալ ասեն եւ հերձոտեալ սրունիցն՝ ջուր բազում հոսեալ է. եւ այնու փոքր մի մեղմեալ տագնապ իրանացն, եւ զայս վիճակ լաւագոյն համարին, այլ միշտ ծանր եւ վտանգաւոր։

Վասն Ճուղայեցի եղբայրագրելոյն խնդրեմ առաքել (թէ գտցին, մանաւանդ ձրի որպէս յուսամ) անգղիարէն ուրբանեան դաւանութիւն, քրիստոնէական եւ այլ ինչ հոգեւոր գրեան ի նոյն լեզու, զի լաւագոյն իմանայ յայս լեզու քան ի գրոց մեր բարբառ. զՆմա­նու­թիւն Քրիստոսի՝ ունի, այն չէ պիտոյ։ Եւ զի առ Անգղիացիս առ որս կացեալ է իբր ամ մի, վարժեալ է խոստովանել երկիցս յամսեան, թախանձէ սկսանել եւ աստ. եւ մեզ թուի չյապա­ղել անդր քան զՊենտակոստէ, տալով յայնժամ եւ զձեւ մեր զգենուլ։ Բայց առ յապահո­վու­թիւն հարցանեմ թէ զիա՞րդ արժանի իցէ առնուլ զդաւանութիւն նորա։ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դաւիթ գոհ է զնմանէ, եւ ցարդ ոչ ոք ասաց կամ լուաւ ստգիւտ զնմանէ։

Շարականքն մտին ի տպագրատուն. այլ զբովանդակ աւագ օրհնութիւնս ոչ ժամանեսցեն տպագրել, զի Մաչէկ սրբագրէ զլատին թարգմանութիւնն Ասկէրեանին [209], եւ յուշիկ յառաջէ. բայց տունքն որ զՏիրամօրէն [210] են՝ յաւելցին։

Ողջունելով զՊ[ատուական] եղբարսդ՝ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

950.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 9 Մայիսի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Հարցանես թէ զի՞նչ նշանակիցէ բան թղթիս ի մերոյ առանձին հաշուէս, այն հաշիւ է զոր գրեալ էիր նախընթաց թղթովդ, այսինքն է գին 10 Ասսիզաց եւ խոզենւոյն առաքելոյ յ Եղ[բայր] Յովսեփայ. յայն գումարէ ասէի հանել զշահ պարտուց մերոց առ Կալուածական Ընկերութիւնն [211] ։

Իսկ վասն Ձեր պիտոյից խօսեցայ ընդ գործակալին՝ որ անցողաբար հանդիպեցաւ աստ. այլ թերեւս առաջին նշան տալոյ զանգակին իցէ ձայնս իմ, զոր հարկ է երկրորդել եւ երրորդել՝ առ գումարումն. մանաւանդ ի ժամանակիս յորում ամենուստ Չ Չ լսի, եւ նաբոլ. ոսկի արժէ 22։72 իտալ լիրայ։ Եթէ առ քանի մի հարիւր ֆր[անգ] դժուարութիւն կրիցի ի փոխարկել զթուղթ յոսկի, զի՞նչ ասիցես առ 12, 000 եւ աւելի ֆրանգս, զոր ամի ամի պարտական գտանի Ուխտս հատուցանել առ Կալուածականդ Ընկերութիւն. քանզի ի վերայ սովորական պարտուց՝ յաւելու Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ման[ուէլ] յանձնելն մեզ եւ զհա­տու­ցումն շահու 50, 000 եւս ֆրանգաց, որով պարտաւորիմք վճարել զշահ 200, 000աց 6%, զատ ի 25, 000աց զոր վճարէ գործակալ Մուրատ[եան] վարժարանի։ Եթէ զբովանդակ հասս մեր որ ի Վենետկոյ եւ ի գեղջէ՝ տացուք առ այն, հազիւ բաւէ կամ ոչ. եւ զի ի Կ. Պօլսոյ անյոյս ասէ ընդունել ինչ ի վարձուորաց տանց կամ Մանէժին [212], եւ զի գրեան եւս ոչ վաճառի, չգիտեմ զի՞նչ առնել մնայցէ մեզ։ Ինձ թուի թէ կամ կամայ եւ ակամայ ստիպեսցուք չհատուցանել զպարտս տոկոսեացն առ Ընկերութիւնն եւ պարտական մնասցուք յապայն հատուցանելոյ ծանր ծանր եւս տոկոսեօք. կամ հարկ լիցի վաճառել կալուած մի (զո՞ր) եւ զգինսն տալ առ այն. եւ կամ, որ փափագելի է քան զամենայն, զվար­ժա­տունդ զայդ ի Rue Monsieur, վաճառել, որպէս երբեմն յուսացուցանէիր, եւ ճողոպրել։ Ապա թէ ոչ (առանձինն ասելով, անօգուտ թուի ինձ Քո այդր մնալդ եւ տանջիլ. քանզի չկարծեմ թէ յայսպիսում չքութեան ժամանակի կարիցեն աստի անցուցանել այդր աշակերտս)։ Չգրեցի զայսմանէ առ Վեհս, մնալով աւարտման բանի ձեռնադրութեանն, զի փոքր մի նուազ հոգով՝ ստասցի զօծութիւնն, եւ ապա հոգասցի ընդ մեզ։

Կոպինոյի [213] առաջարկն այս թուի. էր նորա գտեալ պղնձեայ պատկերիկ մի, զորոյ խնդրեցի եւ ընկալայ զգաղափար հողեղէն, իբրու զգտելոյ հնութենէ ի սահմանս Որմեայ, որպէս յիշեմ. զբուն պղնձեայն արդ կամի վաճառել. յորմէ խիթամ, զի այնպիսի այր որ դեսպան գնացեալ է ի Պարսս, ոչ թեթեւագնոյ տայցէ, եւ մեք չկարեմք բառնալ ծանունս, եւ ենթակայն ոչ յայտնապէս հայկական եւ ցանկալի ինչ է. եթէ տայր ընծայ, կամ միոյ ոսկւոյ ընդունելի էր։ Իսկ Ձեռագիրքն այլալեզուք՝ նոյնպէս միայն յընծայ ընդունելիք են, զոր ոչ իսկ առաջարկելի է. եթէ ունէր եւ հայերէն Ձեռագիրս, խնդրելի էր։

Առ Մուրատ ինչ ոչ գրեմ. այն զի ամսօք յառաջ գրեալ է նորա եւ առ Գ[երյարգոյ] Աբբահայր մեր, եւ ոչ գիտեմ զի՞նչ ընկալեալ պատասխանի։ Եթէ կամիցիս դու գրել, աւադիկ հասցէն. Parame - Villa Chateaubriant, B[o]ulev[ar]d Beau Rivage - Ile et Vilaine - John A. Moorat.

Դեռ ոչ լուաք զելս Կոնդակի եպիսկոպոսութեանն, այլ ըստ կանխագրութեան նոցին՝ յայսմ իսկ եօթնեկի ելանելոց է, եւ ի միւսումն մտցէ ի հոգեւոր կրթութիւն [214] նորընծայն յեպիսկոպոսութիւն, որում նշանակեալ են թեմ զ Տրայանուպօլիս. քանզի օրինադրեալ են չտալ անթեմական եպիսկոպոսաց զազգային թեմական անուանս. այսպէս եւ Պալճեա­նին [215] թուեալ են թեմ զ Ագռիտիա [216], չգիտեմ յոր կողմն աշխարհի։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս ապաքինեցաւ. իսկ այժմ յանկողնի կայ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ, bronchite ախտիւ, թէպէտ ոչ ծանր, այլ բաւական կարծեմ յարգելուլ զնա ի փափագել ուղեւորութենէն ի Հռոմ ՝ վասն հանդիսին։

Երեկ եկին ի տես վանացս 15 սօֆդայք [217] ՝ որք առաքեալք էին ի Բեշդ արքունի նուի­րակութեամբ, եւ առաջնորդ նոցա զգեցեալ սպիտակ ոսկեթել լօդիկ, որպէս շուրջա­ռաւոր շրջէր. եւ զհամարիչ իւր տէրվիշական ի սպիտակ մարգարտանման նիւթոյ, գոր­ծուած Երու­սա­ղեմի, ետ մեզ ընծայ, դնել ի թանգարանին։ Ի պարտիզի մինչ տեսին եւ զա­խոռն, եւ ասա­ցի թէ կովեանն միշտ ի տեղւոջն կան եւ չելանեն արտաքս, էօյլէ իսէ օնլարը տա տէր­վիշ էթմիշսինիզ [218], ասաց տէրվիշապետն. որ d ' ailleurs [219] էր այր բարե­մոյն եւ խոհա­կան. եւ (եթէ ոչ գայթակղիս) ի սեղանատան նստեալ ի տեղւոջ Աբբային էարբ գաֆէ անշաքար։

Զայսոսիկ գրեցի, զի եւ սթափական ինչ ունիցիս առ յինէն եւ փոքր մի կամ շատ ծիծաղեսցիս, եւ ողջ լիցիս։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

951.

* Հայր Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին

Ս. Ղազար, 10 Մայ[իս] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Վաղիւ, ներելով օդոց, երթիցեն ոմանք ի մերայոցս ի հանդէս յուղարկաւորութեան † [հանգուցելոյ] Պատրիարքին [220], եւ յետոյ ըստ նախահոգակ ընդունելութեանդ՝ ճաշեալ ի վարժատանդ՝ լիցին ունկնդիր քննութեան օրէնսգիտութեան, կարծեմ թէ երեք ոմանք լիցին։

Զոր ասեսդ զինէն զԺողովոյ առաջակայից գումարելոյ, օտարոտի իմն է ինձ, եւ չգիտեմ ո՞յր եւ որպիսի ինչ լսեցուցեալ Քեզ։ Յիշեմ ինչ ասացեալ (վաղ ուրեմն) բայց ոչ զառաջակայից Ժողովոյ, այլ զվանականէ։ Մի՛ տարապարտ բաներով խռովիր. շատ լիցին Քեզ հոգք տեղւոյդ, եւ ցաւէ ինձ, զի չէ յաջողեալ Քեզ կալ գէթ օր մի աւելի յ Ազոլոյ [221] ։

Չընկալայ դեռ ի Հռովմէ բան զառաջարկելոցն աստի գնալոյ անդր, վասն որոյ աւելորդ է այժմ ասել ինչ. եւ զայլոց՝ յորժամ եկից այդր՝ խօսեսցուք կամ թէ դու իբրեւ հրաշագործելով եկեսցես այսր։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

952.

* Հայր Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 10 Մայիսի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ոչ կամելով ուղղակի աշխատ առնել կամ արգել լինել կարեւորագոյն հոգոց եւ պատրաստութեանց Գեր[յարգոյ] Աբբահօր, գրեմ առ Քեզ, զի զկարեւորսն ծանուսցես նմա, եւ զառ ի նմանէն առ մեզ։ - Ուղեւորութիւն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Հմայեկայ անմարթ դատի յայսմ պատեհի, որպէս եւ անմարթ թուի կազդուրել նորա ի սակաւ աւուրս՝ առ այն ձեռնարկ։ Իսկ զմիւսոյ առաջարկելոցս մնամ լսել այտի։ Լուայ, առանձնաբար իմն, զի խորհի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր առաքել այդր եւ զՊ[ատուական] Հ[այր] Մինաս առանձնակի. մարթ էր, ըստ իս, առ ի չգոյէ այլոց՝ ընկերել զսոսա. բայց թուի ինձ թէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր չհաճի ընդ ընկերութիւնն։

Ընծայելի գիրքն տպագրի, իսկ զընծայական բանն ի ձէնջ այտի ակն ունիմք, ուր եւ աղբիւր լատինաբանութեանն, թէ կամիք նամակաձեւ բան եւ թէ պարզ վերտառական կամ արձանական որպիսի ինչ կամ ձեւ իմն ի թղթեկիս ծրեցաւ։

Զկազմ օրինակին ընծայելւոյ առ Սրբազանն՝ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դաւիթ խորհի այդր ի Հռովմ տալ առնել, ուր ճարտարագոյն արուեստաւորք գտցին եւ զարդք եւ նշանք պապականք։ Ծանո՛ ինձ թէ քանի աւուրք բաւական իցեն առ կազմն. կամ քանի՞ աւուրբ յառաջ յղեսցի առ ձեզ կազմելին. գիտելով եւ զայս, զի չէ մարթ բազում աւուրբք յառաջ, քանզի կարճ է ժամանակն, եւ ըստ իս յոյժ կարճ՝ առ արժանաւոր տպագրութիւն։

Եղ[բայր] Օգոստինոս խօսեցեալ է ընդ Մալգոլմի, իսկ նա բացէ ի բաց մերժեալ զխնդիրն, զի ի Նէապօլիս խօսակցեալ է ընդ Աղանուրեանց ։ Այսչափ ինչ ծանուցանէ ինձ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր։

Միանսարեանն խնդրէ օրինակ մի զվիմագրեալ տետրակի տեառն Սանտալճեան Ստեփան եպիսկոպոսի [222], չգիտեմ որպիսի ինչ իցէ. համարիմ տպագրեալ այդր, եւ թէ չունիմք, զի չյիշեմ ինչ այդպիսի, ստացի՛ր եւ վասն մեր։

Եկից յայլ խնդիր տնտեսական, ծանր եւ դժուարամարս. ի ձեռն Եղ[բայր] Ստեփա­նոսի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ առաքեալ է առ իս զմուրհակս կամ զանդորրա­գիրս Կալուածական Ընկերութեան [223] առանց ինչ ինձ բնաւ գրելոյ, այլ ի վերայ պատառոյ միոյ թղթոյ նշանակելով, զի Միաբանութիւնս պարտի ամի ամի հատուցանել առ այն ընկերութիւն 12, 000 եւ քանի մի եւս հարիւր ֆրանգ. զի ի վերայ 150, 000 ֆրանգաց յաւելեալ է եւ 50000 եւս փոխ առեալ, զորոյ տոկոսիս կարծեմ ցայժմ ինքն Վ[երապա­տուեալ] Հ[այր] Մանուէլ վճարէր՝ աւելի քան զ՚3000 տարեկան. եւ այժմ լռիկ մնչիկ թողու ի վերայ Ուխտիս ծանուցանելով յամենայն թուղթս իւր թէ մի՛ ինչ յուսայք ի Կ. Պօլսոյ, զի վարձուորք ոչ հատուցանեն՝ քանզի չունին տալոյ ինչ։ Մնայ ապա Ուխտիս հատու­ցանել. եւ ուստի՞. - եթէ զամենայն հասսս մեր որ ի քաղաքէս Վենետկոյ եւ յագա­րա­կաց գեղջ՝ տացուք առ այն ընկերութիւն, կամ հազիւ բաւէ կամ ոչ իսկ։ Իսկ Միաբա­նութիւնս ի՞ւ պարենաւորեսցի, որոյ եւ հասքն այնոքիկ չեն բաւական. եւ ի վաճառմանէ գրոց ի Կ. Պօլիս զայս ամ ցարդ 1080 ֆր[անգ] հասեալն է։ - Զայսոսիկ ոչ կամէի զմտաւ ածել Վեհիս, զի յանդորրու կատարեսցէ զհոգեւոր կրթութիւնն եւ որ զհետ այնորիկ. ոչ կամեցայ եւս թողուլ յետ դարձի նորա այսր, զի գուցէ յետ ձեռնադրութեանն պատեհ լիցի խօսել ընդ Նախագահին եւ առնուլ ի նմանէ գիր ընծայութեան առ եպիսկոպոսունս Գաղղիոյ վասն մուրողութեան. զի իմ կարճ տեսութիւն չգտանէ հնարոյ բայց եթէ վաճառել ստացուած մի մեծագնի, կամ զվարժատունն Բարիզեան. այլ յաջողութիւն եւ այսմ պիտի. կամ բացէ ի բաց ասել ցԸնկերութիւնն Կալուածական (եթէ մարթ իցէ ասել) թէ ցամս ինչ չկարեմք հատուցանել վասն խափանելոյ եկամտից մերոց յարեւելս. եւ կամ անակն­կալ սքանչելեօք գտանել 200, 000 ֆր[անգ] եւ տալ առ ընկերութիւնն եւ զերծանել։ Իցի՜ւ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

953.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 11 Մայիսի 1877

Սիրելի եղբայր,

Ընդունեցայ ամսոյս 3ին գրածդ, եւ իմացայ Պերոզականդ էութիւնն. յուսամ քիչ օրէն առիթ ունենալ ի Հռովմ յուղարկելու, եւ ըստ գրութեանդ յանձնեմ, որ եթէ չվաճառի յետս դարձընեն ընդ դարձուորաց կամ ընդ Աբբահօր մերոյ, զոր քանի մը շաբթէն յուսամք ընդունիլ եպիսկոպոսացեալ։

Եղ[բայր] Ստեփանոսի բերած Ձեռագիրներէն չորս հատ մը բոլորովին ի բաց ձգեցի ի դասէ գրադարանաց, յանկիւն մը դնեմ ընդ նմանիս, մինչեւ անակնկալ այցելութիւն մ՚ըլլայ։ Մնացելոց մէջ, ինչպէս որ ըսես, Միսալն [224] է լաւագոյն, որ աւելի ալ յարգի կ՚ըլլար մեզ, եթէ ընտրելագոյն օրինակ մ՚ալ չունենայինք։ Իսկ Աւետարանաց մէջ հնագոյն եւ անթուական՝ ի սկիզբն ունի Աւետարանացոյց խորագրաւ քանի մը թուղթ բան իբրեւ տօնացոյց, որ սովորաբար չի գտուիր աւետարանաց մէջ, եւ ըստ այսմ յարգի է, բաւական ալ հին գրուած կամ հեղինակութիւն է. այն աւետարանն ըստ մեր ցանկի եղաւ ԿԱ. իրմէ վերջը (բաց ի դուրս ձգած չորսէն) կան երեք ալ, որով բոլորին թիւն է ԿԴ։

Մլքէի Աւետարան ըսուածն եւ գրուածն ի ՅԾԵ [906] թուին՝ նոյն են. երկու տեղ նոյն աւետարանին մէջ թուական կ՚երեւի թէ եւ կիսեղծ, մէկն ՅԾԵ [906], միւսն ՅԾԱ [902], եւ այս է հնագոյնն ի թուանիշ ձեռագիրս մեր, 902 թուականին Քրիստոսի, որով եւ հնագոյն քան զեկեղեցիս Անոյ եւ զպատկերս նոցին։ Հատ մ՚ալ ունիմք ՆԾ [1001] թուա­կանով, այլ անպատկեր. իսկ գեղեցիկ զարդուք՝ բաց ի Լամբրոնացւոյ Աւետարանէն եւ միջակներէ, ունիմք երկուք ալ մեծադիր քան զ Լամբրոնացոյն, եւ շատ գեղեցիկ ու հանճարեղ զարդուք. մէկն գրեալ ի ՈԿԳ (1214) ի Հաւութառ, որոյ նկարիչն (Իգնատիոս) անոր նման աւետարան մ՚ալ գրեր է եղեր Հոռոմոսի վանաց համար, որ եւ ոսկէտուփ է եղեր. ըսել է որ այն ատեն ալ մեծ յարգ կու տան եղեր այս նկարազարդ աւետարանաց, եւ նկարիչն ալ նշանաւոր է եղեր [225] ։ Միւսն գրուած է ի ՈՀԹ (1230) ի հայրենիս մեր, Կարնոյ քաղաք գրողն եւ նկարող (Գրիգոր) ինքնին վկայէ իր ճարտարութիւնը, «Ծաղկազարդեալ յօրինեցի ոսկւով պատուականաւ, հրով փորձեալ եւ զտեալ, եւ երփն երփն երանգօք եւ պայծառ դեղովք դրոշմեալ՝ ներգործեցի ի սմա ազգի ազգի քանդակս, խորանաձեւս եւ երկնանմանս, եւ այլ մանրամասն ինչ ծաղկօք, ըստ տուեցելոց ինձ շնորհաց ի Հոգւոյն Սրբոյ»։ - Եթէ նկարչաց կամ ստացողաց խօսիցն նայիմք՝ Լեմպերկի Պապեռօնեան աւե­տարանն [226] որ գրեթէ ժամանակակից է Լամբրոնացւոյն, աւելի գերազանց պիտի ըլլար, վասն զի անոր նկարչին համար կ՚ըսէ յիշատակարանն թէ աննման էր ի համասեռսն, իմա՛ յազգայինս իմա յարուեստակիցս։ - Իսկ Տրապիզոնեանն մեծագոյն եւ հսկաձեւ աւետա­րանն, որ ունի գունափայլ զարդեր, այլ ոչ առաջնոց պէս հարուստ, ըստ երեւութին ԺԲ կամ ԺԱ դարու թուի, շատ մաքուր եւ նոր մնացեր է. բայց պատկերներն (որ առանձին զատուած կազմած են) յայտնապէս հնագոյն են եւ յունական, հանդերձ յոյն տառիւք եւ անուամբք, ըստ Սեպաստիանոֆի [227] մինչեւ Ը դարու գործ. սակայն խորանքն եւ աւետա­րանչաց պատկերք, որ եւ զանազանին ի սոցանէ՝ թուին հայկականք եւ նորագոյնք։ Այս­չափ պատկերաբանութիւն ի հին գանձուց, եւ ոչ ի նորոյ. երբ Կոստանդեան Աւետարանն տեսնեմ՝ կըրնամ բաղդատել ընդ հնոցս։

ԶԱկանց չունիմ ինչ ըսելիք ի ժամուս. բայց այդ քո յիշեալ Դանայ եւ Պօղոսի մի՛ գու­ցէ տաճկերէն տէհնէ կամ տէհնէճ նոյն դահանակ բառն ըլլայ, եւ Պօղոսին ալ մեղեսիկ (!)

Խաւրած վենետկեան դրամոցդ համար ըսեր էիր որ առանց նորէն քեզի հարցընելու տամ ինչ գին որ տան. սակայն այնքան նուազ գին տուեր են, որ ես չտուի. այսինքն հատին իբրեւ 0, 65 (սանդիմ). գուցէ ընդ ուղեւորի խաւրեմ ի Հռովմ, եւ եթէ յետ դառնայն՝ այն ատեն զոհենք։ Իսկ նախընթաց թղթովդ հարցուցած Մադարոնայ ՝ Մորոզինի ինչուան 20 ֆր[անգ] կամ իտալ լիրէ արժէք տուեր են, եւ ուզեր են, Մարինոյի աւելի նուազ, իբրեւ կիսով պակաս։

Ներփակեալդ տուի առ Եղ[բայր] Ստեփանոս, նա ալ այս ներփակեալս տուաւ, եւ ըսաւ որ յիշեցընեմ թէ ուրիշ հաշուիկ մ՚ալ ունիք եղեր, վասն Ասսիզի, ուրիշ գրավաճառի միջախառնութեամբն։

Էրնուֆի [228] գիրքն [229] ունիմ, որ է համառօտութիւն Թիլմանի [230], յորմէ կարծեմ ատենօք համառօտեալ բան մը հրատարակեցի ի «Բազմավիպին»։

Իսկ Trevret ի ( sic ) [231] գիրքը չեմ տեսած, երբ անցնի ի ձեռս՝ յիշեմ զՔեզն. Freschot ի [232] գիրքն ալ ունիմք նաեւ ի մեր գրատան, ինձ համար չէ պիտանի, բայց ցանկի մը մէջ նշանակուած է իբր սակաւագիւտ։

Ողջունելով զծանօթս եւ զնորադարձն ի Լիոնէ ՝ մնամ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան Ո[րդեգիր] Կ[ուսին] [233]

954.

* Հայր Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 13 Մայիսի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ զանգղիարէն գրքոյկսն եւ զթուղթդ, որպէս եւ քո ցարդ ընկալեալ իցէ զյետին թուղթ իմ յորում գրէի զընծայական բանից առ Ս. Պապն՝ ընդ գրոցն, յառա­ջաբանօրէն։

Չասէք որոշակի թէ տուա՞ւ կոնդակն, այլ թէ ձեռնադրեսցի յաւուր Պենտակոստէին. եւ մեք մաղթեսցուք յառաջ եւ յետոյ զՀոգին շնորհաց զեղուլ յամենեսին առատապէս։

Յ՚երեքշաբաթի առաւօտուն կարծեմ մեկնեսցին Պ[ատուական] Հ[այր] Արսէն եւ Մինաս գալ այդր եւ զի առ հարկի տկարութեան եւ օդափոխութեան երթան չհամարիմ թէ տհաճիցին այլք։ Յանձնեցի առաջնոյն հնութիւնս ինչ, զորոց եւ գրեցից, որ թէ ոչ վաճա­ռիցին՝ ընդ յառաջագոյն յղելոյն եւ տարելոյդ՝ դարձուսցես ողջամբ։ Եթէ Վ[երապա­տուեալ] Հ[օր] Ղուկայ չիցէ առաքեալ զխոստացեալն, կամ ոչ ժամանիցէ եւ կամ առ ապահո­վու­թեան՝ առաքեցից ընդ եկաւորսդ, զոր թէ հասցէ միւսն (Հ[այր] Ղուկայն) կալցես իբրեւ յաւանդի, դասելով ընդ հնութիւնսն։ Գիտեմ զի 1000 կամ 1500 լիր. իտալ չէ ինչ մեծ առ հանդէսդ, այլ ինձ ամենեւին իսկ սնոտի ինչ թուի rinfresco ն [234] եւ բռնադատ ծախք ի զրկանս աղքատաց։ Վասն հանդիսի ձեռնադրութեան նախորդ † [հանգուցելոյ] Աբբահօր ծախեալ է ամենայն սարօք 230 սկուտ քանի մի առաւել կամ նուազ, որոյ մեծ կէսն է վասն rinfresco ին, ի հարկէ լաւ քան զիս տեսանէք եւ գիտէք զառնելին։

Առ Պ[ատուական] Հ[այր] Արսէն տաց ես եւ զճանապարհեայ դարձին. որ թէ ըստ անկարծ դիպաց մնայցէ անդր՝ աւանդեսցէ քեզ զայն։

Ողջունելով զորս այդր են մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Համարիմ թէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր տեղեկագոյնս գրեալ իցէ զ Մալգոլմայ, զորմէ լուայ յ Եղ[բայր] Օգոստինոսէ ՝ թէ մեղմագոյն յետոյ խօսեալ է ընդ սմա, եւ ասացեալ ծանուցանել Աղանուրեանց եւ ըստ այնմ գործել։

955.

* Հայր Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 14 Մայիս 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Աւադիկ ըստ խոստմանս երիկեան գրութեամբ առաքեմ ձեռամբ եկաւորիդ զթղթադրամն 500եան. մանաւանդ զի տեղեկացայ, զի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ղուկայ չէ առաքեալ Ձեզ, այլ ինձ յանձնէ հոգալ զայն։

Առաքեմ եւ ծրար մի հնութեանց, յորս նախ գտցես տփիկ մի եւ ի նմա պերոզակն գլուխ մի կապոյտ կանաչ, զայն առաքէ եղբայր իմ առ Գասդելլանի. եւ զի հազուագիւտ ասէ զքանդակն ի վերայ այնր նիւթոյ՝ ըստ սովորութեանն սկսանի ի հազար ֆրանգէ, իջանէ ի կէսն, եւ ի խոնարհ եւս խաղայ. ինձ յետին գին ասացեալ է 300 ֆր[անգ]։

Իսկ այլ հնութիւնք՝ ութ թուով, 3 փոքունք, 3 մեծ քանդակք եւ 2 ոսկէկալ կնիքք՝ մեր են վանացս. ցո՛յց առ Գասդելլանի եւ նշանակես զարժէսն. ինձ ազնուագոյն թուի մեղեսիկն եգիպտուհի, զոր Լածծարի արժեցուցեալ է ց՚400 ֆր[անգ]. այլ թէ յոյժ առաւել տայցէ հնագէտդ իտալացի՝ եւ հաճիցի Վեհ ի վաճառել, նոյնպէս եւ զայլսն, դուք գիտասջիք. ապա թէ ոչ նշանակաւ արժէիցն դարձուսջիք ողջամբ։

Յանձնեմ բերողիս եւ ծրար մի Վենետկեան դրամոց, 19 թուով, (եթէ ի ճանապարհին չիցէ վ[ա]ճառեալ). չեն ինչ մեծագինք յերկուք միայն ասին սակաւագիւտք գոլ. եղբօր իմոյ են. փորձեա զարժէսն, եւ թէ չնչին տան գինս, մինչեւ ցմի նաբոլ. ոսկի զբովանդակն՝ տուր, կամ ծանո՛։

Վասն արծաթ թասին գրէ տէրն՝ զի թէ եւ հարիւր ֆրանգ տայցէ ոք՝ վաճառեսցի. իսկ զարտեմիսեան գոհարն՝ համարի ի բանից Գասդելլանեայ որ 2000 ասէր, թէ կարասցէ այլուստ արժեցուցանել կրկին եւ աւելի։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

956.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 15 Մայիս 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ զգրեալդ յ՚13 ամսոյս եւ զլատին ընծայագիրն, յոր յուսամք յաւելուլ եւ տող մի յաւելուածոյ ընծայիւ ընդօրինակեալ պատկերի միոյ Տիրամօր ի Տրապիզոնեան Աւետարանէն, որ ըստ Սեպասդիանոյի [235] հազարամեայ հնութիւն ունի, իմա՛ պատկերն, զի գրութիւն աւետարանին նորագոյն թուի։

Ուղեւորք մեր երկոքին մեկնեցան յառաւօտուս, եւ կարծեմ յառաւօտու հինգշաբաթին լինին այդր. որոց յանձնեալ եմ ինչ ինչ, եւ 500 լ[իրա] իտալ։ Մի՛ համարիք զդոսա ներկայացուցիչս Ուխտիս, որպէս եւ ցնոսա իսկ ասացի, եւ ասասջիք որոց կամիք, զի որ այդպիսի լինելոց էր հիւանդացաւ եւ մնաց, ընկերքն եկին. զ Հ[այր] Արսէն վասն պատճառին զորմէ գրեալ էի առ Վեհ՝ կարեւոր համարեցաք յղել. զմիւսմէն մեք ոչ ինչ գիտէաք, եւ անագան լուայ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորէ. այլ լաւ եղեւ երկուց ի միասին լինել քան միոյն։

Այսօր եկն յայցելութիւն վանացս Maurus Wolter աբբայ Բենեդիկտեան [236], որ գայ այդր իջեւանել ի Ս. Կալիստոս [237] եւ խնդութեամբ ասաց ներկայ լինել ի ձեռնադրութեան Վեհիս, թէ արժան համարիք՝ հրաւէր տաջիք եւ նմա, զի եւ թուի սիրելի եւ խնամարկեալ ի Սրբազանէն։

Լսի աստանօր թէ զօր հանդիսի Յոբելինին յ՚3 օրէ յունիսի փոխադրելոց են ի 10 ամ­սոյն. եթէ ստոյգ իցէ՝ խնդրեմ ծանուցանել մեզ, զի լաւ եւս պատրաստեսցի պատ­րաստելին։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

957.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 17 Մայիսի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յետ ընդունելոյ երեկ զգրեալդ ի 15 ամսոյս, որով ծանուցանէիր զապաձգութիւն ձեռնադրութեանն ցկիւրակէ Ամենասուրբ Երրորդութեան, ընկալաք այժմիկ զիմաստ հեռագրութեանդ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր, որով թուի անդրէն յառաջին սահմանն վերադարձեալ, այսինքն յօր Պենտակոստէին, վասն այնորիկ եւ խնդրէք զոտանաւոր բանն առ Նախագահն, զոր եւ վաղիւ (յառաւօտու ուրբաթուն) ուղեւորեսցէ Հ[այր] Տպագրապետն [238], եւ յուսամք, զի ընկալջիք յերկրորդումն աւուր, եւ ժամանեսցէ յակնկալեալն կէտ։

Եթէ չէր Սրբազանին ստորագրեալ ի Կոնդակն՝ թելադրէի փորձել եւ վերստին տալ գրել (ծախելով եւ վասն աշխատութեանն) եւ փոխանակ Տրայանուպօլսոյ ընտրել զ Սիւն­նա­դայն, զի Գրիգորի Էի Պապի թուղթն առ Գրիգոր Վկայասէր ՝ յանուն եպիսկոպոսի Սիւննադայ վերագրեալն է. եւ առաջին թուղթ է Հռովմայ Քահանայապետի առ քահա­նայապետ Հայոց (թող զի Սիւննադայ մերձակայն է Սիւնեաց)։ Եթէ հարկ անյեղլի է մնալ Տրայանուպօլսոյ անուան, քանզի բազում Տրայանուպօլիսք են, չիցէ՞ մարթ համարել մերումս զ Կիւլիկիոյն որ եւ գեղեցիկ անուամբ Սելինոնդ կամ Սելինի։

Զընծայելին առ Ս. Պապ [239] անմարթ է հասուցանել ի 21 ամսոյս, եւ հազիւ աւուրբք յառաջ քան զ՚3 յունեայ հասցէ։ Հարկ էր այսպէս լինել անագանողաց յընտրութիւն եւ ի գործ։

Յուսամ թէ այսօր հասին մեկնեալքն աստի, զորս ողջունեմ ընդ այլոցն։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

958.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 17 Մայիսի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Մի ըստ միոջէ ընկալայ զերկոսին գիրսդ, եւ վասն երկրորդին տուժեցի 0։90, զի ոչ ըստ չափու բաւականին վճարեալ էր անդ։

Ի լրումն պարտուց մերոց առ Crédit Foncier վասն անցեալ ամի յուլիսի՝ զշահ 2802 ֆրանգաց, վասն 3ամսեայ անագանելոյն, համարէի սակաւ ինչ լինել, այլ ստոյգ ոչ գիտէի, վասն այնորիկ գրեալ էի թէ հաճեսցիս լնուլ. եւն. իսկ յետ ընդունելոյ զգրեալդ վասն այնր՝ տեղեկացեալ, զի պահանջեալ շահն այն ոչ ժամանէ ի 40 ֆր[անգ] աւադիկ ծրարեմ ի թղթիս եւ այսու աւարտի վճարումն վասն անցելոյ ամի եւ ներկայիս ցվերջ յուլիսի, զի ի սկզբան տարւոյս առաքեցաւ առաջին վեցամսեայն. իսկ ի յուլիսէ աստի եւ անդր՝ ոչ գիտեմ զինչ լինիցի. զի սովորական ճանապարհաւ անմարթ է մեզ հասուցանել կամ հայթհայթել տոկոսիս, եւ զանսովորն չգիտեմ։

Վասն եպիսկոպոսին Օռլէանի [240], զոր դարձեալ ողջունեմ, ասէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ, թէ նորա խոստացեալ է ամի ամի տալ ի վարժատունդ 2000 ֆր[անգ] իբր ի թոշակ աշակերտաց, եւ այնու պայմանաւ, զոր ինքն եդեալ է, յանձն առեալ է իջեվանել ի տանդ։ Առ մեզ աստ ի վանս օր մի միայն եկաց, եւ այն ի հանդիսի աւուր, եւ չէր մարթ եւ պարապ ակնարկել զայդպիսիս. խոստացեալ է միայն գրել ինչ զվանացս։

Ձեռնադրութիւն Գեր[յարգոյ] Աբբահօրս սահմանեալն է ի կիւրակէ Ս. Երրորդու­թեան, զի ընդ Պալճեանի ձեռնադրեսցի, որ այն ինչ ժամանէ անդր։

Ողջունելով զոմն մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

959.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պօլիս

Ս. Ղազար, 18 Մայիս 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զծրարեալ թուղթս ի Լոնտոնէ ընկալաք յաւուրքս. եթէ զՀնդկային խնդրոց ինչ բան իցէ ծանո, մանաւանդ զյաջողակն, որով թէ հնար է խնուլ զանդունդ պարտուց եւ տոկոսեաց։

Յոյժ փափագէի գիտել եթէ զոր իբր ամսով յառաջ առաքեցի գիր ընդ Վառնայի ճանապարհ եհաս ի ձեռսդ, զի էր ընդ նմին եւ գիր մի առ Վիջէն Հոլաս ՝ կարեւոր յոյժ. եւ ի նոյն աւուրս եհաս արգել նաւագնացութեան Դանոբայ վասն պատերազմին եւ չգիտեմ զի՞ եղեւ թղթոցն։

Յետ վաղուին յաւուր Հոգեգալստեան տօնի ձեռնադրելոց է Գ[երյարգոյ] Աբբահայրս յեպիսկոպոսութիւն, որպէս գիտէք անշուշտ եւ յետ հանդիսի Յոբելինի Ս. Պապին որ ի սկիզբն յունիսի՝ դարձցի այսր։

Խաղաղութիւն մաղթելով աշխարհի եւ բարեկենդանութիւն Քեզ՝ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

960.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 18 Մայիսի 1877

Սիրելի եղբայր,

Երկտողիւ իմացընեմ որ Պերոզակդ խաւրեցի ի Հռովմ. այլ դեռ չիմացայ ընդու­նելութիւնը։

Այս շաբաթուան աստից ղրկուած սնտուկով գրքոյկ մը խաւրեցի Քեզ՝ Վենետկոյ Ս. Մարկոս եկեղեցւոյ նորոգութեանց վրայօք, որուն ետեւը յաւելուած մ՚այլ կայ՝ անոր սեանց վրայ գրուած հայերէն գրուածոց կամ անուանց. Հնարանիդ մէջ անցուր, եւ յիշէ զքո

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

961.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 19 Մայիս 1877

Արհիապատիւ եւ Հոգիազարդ Տէր,

Յառատաբուղխ հոսանս շնորհաց Հոգւոյն Սրբոյ, որովք հաւատամ դեռադեռ զար­դա­րեալ եւ առլցեալ զանձնդ բովանդակ, առաւել քան զահարոնեանն իւղագլխութիւն [241], ոչ ի յաւելուած ինչ այլ իբրեւ յանժոյժ արտաբերութիւն առ ի մէնջ՝ ընկալ եւ խառնեա զհրճուանս եւ զմաղթանս սրտիս եւ սրտակցացս որդիացելոց քոց, յաւուր եւ ի պահու լրման ուխտիցս. զորս եւ նախ քան Քեզ՝ Ընտրողին զՔեզ եւ Օծողին մատուցաք Հոգւոյն Սրբոյ, եւ մատուսցուք ստէպ, զի ըստ երկնատեղաց անձրեւոյն օրինակի՝ տակաւ ծաւա­լեսցի եւ աճեսցէ ներգործութիւն շնորհացն ի Քեզ եւ Քեւ ի բովանդակ յօդեալն ի Քեզ մարմին Ուխտիս, յամս յամայր [242]. յորոյ դիմաց՝ լիապատար խնդութեամբ եւ արգադիր մեծարանօք՝ մատուցեալ ի համբոյր սրբազնեալ օրհնաձիր աջոյդ, մնամ

Արհիական Տէրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Աթոռակալ Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

962.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 21 Մայիսի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ծանեաք ի հեռագրէդ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր զկատարումն հան­դի­սի ձեռնադրութեանն, իւրովք սարօք։ Յաւուր յորում ընկալաք զաւետիս ընտրութեան կամ անուանելոյ Վեհիս յեպիսկոպոսութիւն Պատրիարք քաղաքիս [243] անկեալ էր յախտ մա­հա­ցու, իսկ յայսմ առաւօտու յ՚7 ժամու վախճանի հրեշտակակերպն Հ[այր] Բրոզտո­չիմոյ. յաւուր չորեքշաբաթի կատարելոց են զպաշտօն հանգստեանն. երթիցեն եւ ի մէնջ պատա­րա­գիչք, եւ առ տնին եւս անկ համարիմք կատարել պաշտօն՝ որպէս արարաք եւ վասն Պատ­րիարքին. այլ կարծեմ արժան է եւ բան մի ի դիմաց վանացս հրատարակել ի լրագրին։

Այսօր զգեցաւ Ճուղայեցի եղբայրացուն զձեւ մեր։

Արդեօք հնարեցա՞յք զնշան (arma) Վեհիս, կամ զիա՞րդ եւ որպիսի՞ ինչ կամիցի, առ ի դնել ի վերայ դրան եկեղեցւոյս. կամ տուք պատրաստել, կամ ծանուցէք որպիսի՞ ինչ առնել։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

963.

* Հայր Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 26 Մայիս 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Արդ աւարտեալ այդր զկարեւորագոյնն գործոց եւ հանդիսից՝ ի հարկէ զդարձն խորհիք, եւ զհանգամանս յարաբերութեան ուխտիս ընդ Պատրիարքի քաղաքիս [244]. եւ զի չիք արդ գահակալ աստ, պատշաճ թուի այդր ընդ ծիրանաւոր նախագահին յարմարել զիրսն, գէթ առժամանակեայ, եւ գլխաւորապէս վասն տպագրութեան. զի թէպէտ եւ ինձ անարգ եւ փցուն թուի վասն ամենայն փոքու իրի առնուլ հրաման ի պատրիարքարանէ՝ այլ զի մի՛ դրժողք խոստմանցս համարեսցուք՝ արժան թուի տնօրինել։ Երկրորդ, վասն ձեռնադրութեան կամ տուչութեան փոքր աստիճանաց. զի թերեւս յօժարութիւն լիցի փութով զայդ աստիճանս տալ վարժարանեայց, եւ յազգիս մերում հասարակ ինչ է տիրացու լինել, եւ վասն այդորիկ հարցանել պատրիարքի կամ սպասել յաջորդի, ծաղրա­կան երեւի։ Երրորդ (որ ոչ պատշաճի ի բնիկ մեր իրս) բազումք սպասեն Վեհիս վասն առնլոյ դրոշմ, եւ անկ է առնուլ արտօնութիւն, որպէս կարծեմ, այդր։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս [245] ի նկարեալ պատկերաց վաճառեաց զչորս եղանակսն, զկէս գնոյն յանձնեաց ինձ, եւ կիսովն խնդրէ նորոգել զյատակ հիւրասենեկին, որ արդարեւ կարօտ է նորութեան, եւ խնդրէ հրաման՝ զի տացէ պատրաստել զնիւթն, այսինքն արուեստական քարինս, եւ ի դէպ ժամու՝ յարդարել։ Զայս եւ զայլ պատշաճսն խնդրեմ ծանուցանել Վեհի եւ զնորա կամսն՝ ինձ։

Ի սեպտեմբերի գալոյ ամին Ժողով Արեւելագիտաց գումարելոց է ի Ֆիորենցա [246], եկն եւ առ մեզ հրաւէր գրով, կարգելով զիս իբր հրաւիրող ազգայնոց եւ ծանուցող. իմ առ այդ չիք բնաւ յօժարութիւն, այլ ոմն ի մէնջ եցոյց յօժարութիւն երթալոյ ի Ժողովն. մինչչեւ պատասխանեալ (առ Կուպեռնադիս քարտուղար Ժողովոյն կամ առ Ամարի [247] նախագահ) կամեցաք ստուգել թէ իցէ պատշաճ կամ անպատշաճ գտանել մեր յայնպիսի Ժողով ուր յամենայն կրօնից եւ յանկրօնից գտցին առաջիկայք. հարցաւ Պատրիարքն, եւ նա ասաց ստուգել. եւ մինչչեւ տուեալ պատասխանի հանգեաւ ի Տէր։ Արդ խնդրեմ հարցանել այդր զհոգեւորականս՝ զիրացս, զի ապա խորհեսցուք մեք զմեր առնելին։

Ընկալեալ էք անշուշտ այժմ զընծայելին առ Սրբազանն. գիրքն ստուարացաւ դատար­կութեամբ իջից, որ բաւական տգեղութիւն տայ միջին, թէ եւ զարտաքինն յոյս ցուցանէ։ Իսկ ճակատուն երեւոյթ չգիտեմ թուիցի՞ հաճոյ այդպէս խայտաբղէտ յատակաւ եւ սեւանիշ տառիւք մինչ ես կարծէի ոսկեգիր դրոշմել զտառսն՝ այլով յատակաւ։

Ողջունելով զորս ընդ Քեզ ըստ իւրաքանչիւր պատշաճի, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

964.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 27 Մայիսի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Լուար ապաքէն, զի յաւուր Պենտակոստէին ձեռնադրեալ է Գեր[յարգոյ] Աբբահայր մեր յարքեպիսկոպոս ընդ Պալճեանի. եւ յուսամք, զի յետ սակաւ աւուրց դարձցի յերկա­րեալ պանդխտութենէն։

Յերկրորդում աւուր տօնին վերափոխեցաւ պատուական եւ սիրելի Հ[այր] Բրոզտոչիմոյ, սուգ եւ կարօտ մեծ թողեալ իւրոցն եւ ծանօթիցս։ Փոխանակ նորա կարգեալ է տեսուչ տեղւոյն Հ[այր] Յակինթոս։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ ընկալեալ զգիր քո խնդրէ վասն տկարութեանն, յիմ ձեռն ծանուցանել, զի ունիմք անթերի զ Որիբազայ հատորսն. թերեւս այլազգ ինչ երբեմն ես գտեալ էի, այլ յետոյ ստուգեցաւ, զի կային առ մեզ առաջին հատորքն եւ վերջին առաքելովքն լրացաւ գործն։ - Իսկ այժմ խնդրի նշանակեալս ի թղթեկիս, բայց միայն Texte ն, որ է տետրակ մի, իսկ ատլասն նմանագիր տիփլօմից՝ չպիտի, զի ունիմք, եւ նոր իս[կ] ընկալաք այտի ի պաշտօնէէն տուեալ, յորմէ կարծեմ խնդրելի է զտետրակն, թէ չգտցի առ գրավաճառի դիւրագին, զոր եւ թղթաբերաւ կարէք յղել։

Իսկ վասն վարձելոյ սենեկաց զոր եպիսկոպոսն Օռլէանի [248] կազմեալ է ի վարժա­տանդ, դէպ ժամանակ վարկանիմք ազդել նմա պարզապէս զառաջարկութիւն խնդրողացն ի վարձել զտեղին, որով կամ ինքն վարձէ եւ կամ թողու. յիշեսցէ թերեւս յայնժամ եւ զխոստումն իւր։

Աւուրբք յառաջ եկին ի տես մենաստանիս Բարիզացիք հայր եւ որդի Dromery անուն. հայրն խոհական ոք ծերունի յոյժ պարտիզասէր կամ բուսագէտ՝ հնգիցս եմուտ ի պարտէզ քառանկեան դիտելով, սքանչանալով եւ անուանելով զծառսն. եւ զի ասէր եւ իւր դարմանել պարտէզ ի քաղաքիդ ետու նմա զանուն քո եւ զտեղւոյդ, զի փոխադարձ տեսջիք զպարտէզս եւ զտունկսն բերող կամ ընկերող նոցին Ժէհան ՝ որդի վերատեսչի Լազարէդի ողջունէ զՔեզ, նոյնպէս եւ Ֆէտէրիչի, զոր տեսի երեկ, Հոլասեանք տարակուսեալք, եւ այլք։ Եւ ես ողջունելով զոր ընդ Քեզ՝ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

965.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 1 Յունիս 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Համարէի թէ յետի փոխանակագրաւս վճարեալ իցեմք զոր պարտէաքս առ Crédit Foncier ցյուլիս ամիս տարւոյս, եւ արդ ի գրելոցդ ի վերայ հասանեմ, զի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ չէ վճարեալ զտոկոսիս 50, 000աց յունուարի տարւոյս, եւ այն են պարտքն մնացեալք իբր 1550։ Չգիտեմ զի՞նչ լինելոց է այդ խնդիր, եւ մնամք գալստեան Վեհի, որում եւ ակն ունիմք յառաջիկայ եօթնեկիս։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ սկսաւ երեւել ի սեղանատան եւ յեկեղեցւոջ, թէ եւ արտաքոյ եռոտանի շրջի։

Ֆէտէրիչի յանձնեաց զողջոյնսն առ Քեզ, զորմէ չյիշեմ թէ գրեցի նախընթացիւս։ Եւ ես ողջունելով զոմն մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

966.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 1 Յունիս 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Թերեւս յետին իցէ թուղթս զոր գրեմ յառաջ քան զմեկնել Վեհի այտի, ընդ որում գայցէ՞ եւ գնացողն ընդ նմին. փափագեմք գիտել զայս, որպէս ես եւ զգալուստն, եթէ չիցէ անդ պիտոյ նմա մնալն ի ժամուս վասն պարագայից իրաց ինձ անծանօթից։ Յայտ է թէ կամիմք եւ ստուգիւ գիտել զօր մեկնելոյ Վեհի մանաւանդ զօրն հասանելոյ այսր, նաեւ զժամն, զի առաքեսցի նաւակն։

Վասն նշանին կամ վահանին չկարացաք ինչ յարմարել կամ հաւանել, եւ կարծեմ մնայցէ յետ գալստեան Գ[երյարգոյ] տեառնս յարմարել, թէպէտ մեր փափագ էր յառաջա­գոյն դնել ի վերայ դրան եկեղեցւոյն. զիմաստս Քո եւ զիմս նշանակեալ էի առ Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր, զի տացէ ձեւագծել ինչ, եւ նորա տուեալ էր առնել միոյ յաշակերտացն. այլ զի յոյժ սկզբնական էր՝ ոչ համարեցայ արժանի առաքել այդր։ Իմ խորհրդածեալ էր ի նշանակ Կիւրեղ մականուան ձեւակերպել զլուսեղէն կամարն եւ զխաչ ի Գողգոթայէ ցլեառն Ձիթենեաց, որպէս նկարագրէ Ս. Կիւրեղ ի թղթին առ կայսրն [249]. եւ զթուղթ նորա եւ զգիրսն Կոչումն Ընծայութեան դնել ի վերայ սեղանոյ միոյ կամ տրա­պիզի՝ ի նշանակ Տրապիզոնի հայրենեաց Ընտրելոյն։ Եւ ի միում կիսաբաժնի կամ երրրորդ մասին վահանին զսիւնն Տրայիանու, զոր ասէիրդ, եւ զառիւծն՝ որայ կամ հաց ի բերանի, ի նշանակ ծանօթ բանից Ս. Իգնատեայ ։

Հատուած բանի զ Հ[այր] Բրոզտոչիմեայ հրատարակեցաւ ի լրագրին, փոքր մի անագան եւ փոքր մի երկար քան զիմ տուեալ չափն, զոր Լանդանա [250] ընդարձակեաց եւ կամէր այնպէս տպագրել։

Երեկ եկն տեղապահ պատրիարքական (Պերենկոյ [251] ) իբր ի փոխադարձ այցելութիւն, եւ ասէր զնոր ընտրելոյ Պատրիարքէն (Ակոսդինեայ [252] ) թէ հանդերձի գնալ ի Հռովմ եւ խնդրել ազատ լինել յայնմ պատուոյ կամ աթոռոյ, այլ չէ յայտ թէ լիցի ընդունելի։

Հարցանէր եւս թէ Վեհ ունիցի՞ արտօնութիւն տալոյ դրոշմն. եւ ես ասացի որպէս գրեալն էիր. յայտ է, զի սպասեն գալստեան նորա զի աշխատ արասցեն։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

967.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 7 Յունիս 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յեռանդն ողջամբ եհաս ի Հռովմայ Գեր[յարգոյ] Աբբահայր մեր եւ ուրախութեամբ ընկալաք եպիսկոպոսապէս։ Արդ տակաւ սկսանիմք խորհել ի կարեւոր գործս մեր, թէ եւ գիւղական աւուրք ի վերայ հասանեն, եւ մնամք ժամանելոյ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգնի։ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ թէպէտեւ զերծաւ ի հիւանդութենէն՝ այլ ուժաթափ է, վասն որոյ եւ նա գնալոց է ի գիւղ ի կազդուրումն։

Երեկ ի ժողովի բանք եղեն զտեղւոյդ եւ զպարտուց մերոց առ Créd [ it ] Fonc [ ier ] եւ ամենեցուն տենչ եւ յոյս երեւէր, վաճառել զվարժատունդ եւ վճարել զոգետանջ պարտսն։

Հարցանես զ Հոլասեանս. - ի չարէ ի չար. - Վիջէն Աղայ մի անգամ եւեթ առաքեաց իբր 160 ֆր[անգ] եւ ոչ ինչ այլ. վասն որոյ շուարեալ մնան, եւ տանուտէրն ստիպէ զնոսա ելանել ի տանէն։ Տիրացու Պետրոսդ արդ վերադարձեալ է այդր. եթէ կարէր գէթ զամսա­կան վարժապետի եղբօր իւրոյ (25 ֆր[անգ]) հայթհայթել եւ առաքել, շնորհ մեծ առնէր ընտանեացն եւ զիւր եւս պարտս լնոյր։

Զհետ † Բրոզտոչիմոյ փութացաւ առ նա եւ սերտ սիրելի իւր Հ[այր] Մանսուեդոյ. նոքա գտին զիրար յերկինս, այլ մնացեալքն յերկրի յոյժ ի խոր խոցեալն են. զի երկոքին սիւնք էին տան իւրեանց։ - Տէր հասցէ յօգնութիւն անօգնականաց։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

968.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 14 Յունիսի 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ի լրումն պարտուց մերոց առ Crédit Foncier աւադիկ առաքի, 1550 ֆր[անգ], զի այդչափ ինչ է գրեաթէ նշանակեալդ առ ի քէն ամսով յառաջ իսկ մնացեալ 150ն պատառիկ մի Ձեզ. բայց դու գրես 300, զի այդչափ տուեալ է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգոստինոս, իսկ ես կալայ զ՚150ն ի հաշիւ պահանջից իմոց առ ի Քէն վասն 10 Ասսիզացն յետնոց եւ խճուղից Օնիկ Պէյի, եւն. ։ Թերեւս չէր այս ժամ ընդունելոյ զպահանջս զայս, այլ զի եւ իմ քսակ սնիկ էր, արարի։ Երեկ տարայ եւ զ՚10 ֆր[անգ] տուրս քո առ Բրոդայն երերկոտ եւ երախտագէտ շնորհակալու։

Երեկ գիր ընկալայ յեպիսկոպոսէն Օռլէանի [253] գրեալ ի 23 մայ[իսի] յանձն առնէ զօգնական իւր զեպիսկոպոս Coullié [254], եւ սա ծանուցանէ՝ զի հասցէ այսր ի 16 ամսոյս. ընկալցուք որպէս զծերն։

Յերկրորդումն աւուր Կիւրակէի՝ Գեր[յարգոյ] Աբբահայրս երթալոց է ի Սալուդէ եկեղեցի [255] տալ դրոշմն բազմութեան տղայոց։

Սա ինքն Գեր[յարգոյ] Աբբ[ահայր] քննելով զհին հաշուէգիրս գտեալ է ի տարեկան հաշուէցուցակս Ռափ[այէլեան] վարժարանի ի գրեալսն ի Քէն, զի յամի 1854 նշանակես ի զուգակշռի ելից եւ մտից 75, 000 աւստր[իական] լիրս յաւելեալս յարկեղ, իսկ ի յաջորդ 1855 ամին՝ նշանակես յելսն կամ ի ծախս՝ 55, 000 գումար մի անցուցեալ (ոչ նշանակես ուր) առ առաւելուլ տոկոսեօք նորին զտարեկան ելամուտն։ Իսկ ի յաջորդ ամս ոչ նշանակին տոկոսիքդ կամ հասք 55000ացդ, եւ ոչ եւ յետոյ թէ զի՞ եղեալ է գումարդ, եւ զի ոչ յիշեմ եւ ես զիրսդ՝ կամի գիտել։

Երեկ եկն այսր Ստեփան Փափազեան ոմն Օրթագիւղցի որ յայց ելեալ էր եւ վարժատանդ ի Բարիզ, այլ զՔեզ ոչ գտեալ ի տան, եւ ոչ զմիւսն, զոր ողջունելով՝ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

969.

Félix-Antoine-Philibert Dupanloup - ին [256]

Venise, Saint-Lazare, ce 18 juin, 1877

Monseigneur,

Deux mots seulement et deux grands remercîments. Votre Grandeur ne pouvait pas nous fournir un souvenir ni plus précieux ni plus gracieux que l’envoi de Monseigneur son coadjuteur. Il nous a charmé par sa bonté, par sa piété, par sa candeur. Je ne peux pas Vous envier, Monseigneur, mais je peux Vous féliciter d’avoir trouvé, même forme, un si excellent pasteur et successeur ; et je crois que ce sera le plus beau monument dont vous enrichirez l’Orléanais et la France.

Nous regrettons seulement que sa visite aussi n’a été qu’un passage rapide : cela nous res[s]emblera comme un songe ; cependant ce songe nous a révélé un ange de plus.

Unissez de temps en temps vos saintes bénédictions avec celles de Monseigneur Coullié, et agréez l’hommage de notre Monseigneur Abbé Général et de toute sa communauté, qui aussi de sa part priera pour Vous et pour votre bien aimée patrie.

J’ai l’honneur, Monseigneur, de baisser Votre main, et d’être

Votre très humble serviteur
P. Léon M[arcar] Alishan
Vicaire des PP. Mechitaristes
de Saint-Lazare

Թարգմանմութիւն

Վենետիկ, Սուրբ-Ղազար, 18 Յունիս 1877

Գերապայծառ Տէր,

Երկու խօսք ընդամէնը եւ երկու մեծ շնորհակալութիւն: Ձերդ Գերապատուութիւնը անկարող էր մեզի պարգեւել աւելի նուիրական եւ հոգեթով յուշ մը, քան առաքումը իր գերապատիւ օգնականին: Վերջինս հմայեց մեզ իր բարեհոգութեամբ, կարեկցանքով, միամտութեամբ: Ես չեմ կրնար Ձեզի նախանձիլ, Գերապայծառ Տէր, սակայն կարող եմ Ձեզ շնորհաւորել, որ ի դէմս նոյն անձին՝ Դուք գտած էք փայլուն հոգեւոր հովիւը եւ Ձեր հետեւորդը, եւ ես կը կարծեմ, որ սա ամենասքանչելի կոթողն է, որով Դուք պիտի հարստացնէք Ֆրանսան եւ օռլէանցիները:

Մեր ափսոսանքը կը յայտնենք միայն, որ վերջինիս այցելութիւնը այդքան կարճատեւ էր. նման էր երազի, սակայն այդ երազը եւս հրեշտակ մը բացայայտեց մեզի:

Ժամանակ առ ժամանակ Ձեր սրբազան օրհնութիւնները միախառնեցէք Գերապայծառ Քուլլիէի օրհնութիւններուն եւ շնորհք ըրէք ընդունիլ յարգանաց հաւաստիքը Արհիապատիւ մեր աբբահօր եւ ողջ միաբանութեան, որ իր հերթին իր աղօթքը պիտի բարձրացնէ յանուն Ձեզի եւ Ձեր նուիրական հայրենիքին:

Ինծի համար մեծ պատիւ է, Գերապայծառ Տէր, համբուրել Ձեր սրբազան աջը՝ որպէս

Ձեր խոնարհ ծառան

Հայր Ղեւոնդ (Մ[արգար] Ալիշան
Աթոռակալ Մխիթարեան միաբանութեան

970.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 29 յունիս 1877

Սիրելի եղբայր,

Երկու շաբաթ կայ որ ամսոյս սկիզբները գրած թուղթդ ընդուներ եմ, եւ ուշացայ պատասխանելու. մէկ մը սպասելով յիշեալ սնտուկին, որ պիտի բերէր Ալպումդ, եւն., եւ դեռ չհասաւ, կարծեմ վաղը պիտի հասնի. մէկ մ՚ալ որ անցեալ շաբաթ թղթատարի օրը ի գեղ գտուեցայ։ Արդ սնտուկէն ելլալիքներուն պատասխանն ի հարկէ պիտի մնայ ապագային, իսկ առջի գրածներուդ պատասխանեմ հիմայ։

Պապեռօնեան Լեմպերկի Աւետարանին [257] նկարները գաղափարելու խրատ տաս. ես շատոնց ունեցեր էի զնոյն փափագ, այլ գործն դժուարին, այս միջոցիս առիթ ունեցայ հօն ծանօթ կանոնիկոսէ մը թուղթ ընդունելու եւ պատասխանելու, եւ յիշեցի փափագս, որ թէ հնար է հաւատարիմ անձի մը յանձնէ եւ խաւրէ կամ բերէ զՁեռագիրն, զոր նոյնպէս դարձընեմ։ Տեսցուք ի՞նչ յաջողի։ Արդ կանոնիկոսն որ զուարթ ազգային մ՚է եւ հիմայ Աթոռակալ [258] արքեպիսկոպոսին [259] ՝ շատ հեղ եկած է հօս, եւ թէ դարձեալ գալու ըլլայ՝ հաւատամ թէ բերէ հետը. թէ եւ ի թղթին գրէր, թէ ծերացեր է, եւ այսուհետեւ յոյս չունի մէկ մ՚ալ տեսնուելու, սակայն ես ունիմ յոյս։

Տրապիզոնեան աւետարանին յոյն նկարներէն Աստուածածին մը ընդօրինակել տուինք համանման գոյներով, եւ դնելով ի ճակատ շարականաց ինչ թարգմանութեամբ՝ ընծայեցինք Ս. Պապի ի հանդիսի Յոբելինին. այդ նկարը պարզ լուսագրել ալ տուի, եւ առթով խաւրեմ օրինակ մի։

Գրած նամակիդ կարգաւ երթալով ի պատասխանելս՝ կարգն կու գայ Եղ[բայր] Ստեփանոսի. երբեմն երբեմն կը գանգըտի իր ցաւերէն, երբեմն աւելի աղէկ կը գտնէ զինքն. բժիշկն խաւրեց զնա ի Դիրոլոյ ի բաղանիս՝ Լեվիգոյ [260] կոչուած տեղւոյ մը, ուր գնաց այս ութ օր է, բայց բնաւ բան մը դեռ չի գրեց, չգիտեմք ի՞նչպէս է։

Յիշեալ Deyrolle ի [261] ճանապարհագրութիւնն ի Հայս հրատարակուած է ի Tour du Monde, եւ ունիմ. նշանաւորագոյն ի նմին է Նարեկայ վանուց պատկերն։

Cramer [262] չունիմ, առ ի քննել զ Մենտուրա Միւսիոյ. Սմիտհ [263] աշխարհագրական բառգիրքն [264] ասէ զհին անուն տեղւոյդ Մանտրուպօլիս [265] լինել, ոչ յիշէ զ Մանտագորն. կարելի է քննել եւ յայլ գիրս։

Վարպետ Սկանտարն վիենական բժշկարանի, ծանօթ էր ինձ իրենց գաղափարած Յիշատակարանէն, զոր իրենք սղալ օրինակելով Սկանտարի անունը խանգարեր էին. գրեցի իրենց եւ նորէն քննել տալով ստուգեցին որ իրաւ Սկանդար պիտի ըլլայ. իսկ մեր բժշկարանաց մէջ յիշուածն չգիտեմ, եւ նորէն չի քննեցի։ Նորագոյն ժամանակի քանի մը բժշկաց անուն ալ գտայ, զոր ուրիշ անգամ՝ թէ յիշեմ։

Յովասափայ դպրի տաղքն վասն ԺԲ կենդանակերպից եւ Է Մոլորակաց չգիտեմ թէ ունիմք, իմ ցանկիս մէջ նշանակուած չեն, բայց ակընջիս ծանօթ կու գան. ժամանակ չունեցայ քննելու ի տաղարանս մեր։

Նամակիդ կարգն եկաւ մեր Մայրագրին [266]. - գրածներուդ քանիին զուգադէպ յիշա­տակք հանդիպեցան այս օրերու մէկն ալ էր այդ անձին. նամակէդ օր մը յառաջ Փափազեան (կարծեմ Ստեփան) աղայ ոմն եկաւ ի վանս եւ յիշեց զնա. ես ասացի թէ հիմայ շատ պառաւ պիտի ըլլայ. դեռ ժիր է, ըսաւ, եւն։ Եւ ես ողջունեմ ընդ հարազատի Միքայէլի։

Մէկ զուգադիպութիւն ալ է Քանամուսալի բժշկին խնդիրն, զորոյ վրայ գրածն գաղափարեր ես ի Լըգլերքայ. ըստ յառաջագոյն խրատուդ (որ ըստ Մոր[տ]դմէնայ) առիթ ունենալով գրեցի ի Կէօթինկէն [267] առ վարժապետ ոմն ծանօթ թղթակցութեամբ. նա յանձն առաւ քննել, բայց երկրորդ թուղթն կարճմտութեամբ կամ յանդիմանութեամբ մը ըլլալով վասն իմ ուրիշ բան մ՚ալ հարցընելուս, զոր սխալ կերպով հարցեր էի, չիշխեցի կրկնել. անցեալ օրեր նոյն վարժապետն timbre - porte թղթեկի վրայ գրելով ծանուցանէ որ իր մէկ ընկերակիցն՝ Վիւսդէնֆէլտ [268] ՝ առաջիկայ սեպտեմբեր ամսոյ մէջ գործ մի պիտի հրատա­րակէ Արաբերէն գրոց թարգմանութեանց վրայօք, յորում պիտի խօսի եւ զ Քանամուսա­լեայ, - Տեսցուք թէ մեր խնդրած Դաւիթն ալ պիտի յիշատակի՞, զոր չեմ կարծեր հին թարգմանիչ ըլլայ Հեթմեանց ժամանակակից, այլ ժամանակակից տպագրութեան մատե­նին ի 1497. փոքր կարծիս կամ հաւանութիւն մի այլ, գտայ Կիպրոսի եպիսկոպոս մի Դաւիթ Հայ, ի սկիզբն ԺԶ դարու որոյ կայ թուղթ մի կամ երկու գրեալ առ ոմն Վենետկեցի զիրաց արեւելից, այսինքն զՊարսից եւ զՕսմանեանց ժամանակին։ Սպասենք Վիւսդէնֆէլ­տայ. եւ անցողա­բար յիշեմ որ սա շատ տարի առաջ (1840) գրքոյկ մի հրատարակած է գերմաներէն զԱրաբա­ցի բժշկաց, եւ ունիմ, այլ ի զարմանս իմ եւ Քեզ՝ չի յիշեր զ Քանամուսալի, մինչդեռ անոր գործոյն հետ տպագրուած ուրիշի գործ մը յիշէ, որ է Ապուլխասիմ Abulcasis [269]. յայտ է որ իմ խնդրած տպագրութիւնս չէր տեսած, եւ գուցէ հիմայ գտած ըլլայ։

Կը մնայ հարցումդ թէ զ Մելիքով Լօռիս [270] անձամբ ճանչած ըլլամ. - ոչ՝ այլ Ապտուլլահեանց հանած լուսանկարէն յիշեմ զդէմքը, ձառադէմ։

Յիշելով զ Ապտուլլահեանս ՝ յիշեմ եւ զայս զոր նոր լուայ, թէ մօտերս ի Հայս ճանապարհողի մը տեսարանաց լուսագիրեր հաներ են, փափագէի ունենալ, կամ գէթ զպատկերաց զինչութիւնն եւ ցանկն ունենալ. եւս եւ գիտնալ թէ ո՞վ է ճանապարհողն. ես ունիմ քանի մը լուսագիր Երմաքոֆ [271] Ռուսի հանած։

Վենետկեան դրամքդ ի քովս են, որպէս եւ այլ ինչ հնութիւնքդ անվաճառ դարձեալք ի Հռովմէ, երկու քարինքն եւ արծաթեայ թասն, զոր եւ հօս ցուցինք այլ չեղաւ ընդունելի։ Միայն Եթովպացի Ձեռագիրդ (որ էր Սաղմոս) վաճառեցինք իբրեւ 75 ֆրանգաց. իբրեւ կ՚ըսեմ, վասն զի ուրիշ բանի հետ վաճառեցաւ եւ ընդ թղթեայ իտալական լիրայից, որ հիմայ շատ ցած արժէք ունին, այսինքն նաբոլէոն ոսկին կ՚արժէ աւելի քան զ՚22 լիրայ։ Բայց Դու կըրնաս ուզել ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլէ կամ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոնէ 75 ֆր[անգ] զօրութեամբ գրոյս, զի այս անգամ առիթ չունիմ գրելու իրենց. այլ կարծեմ գալ շաբաթ պիտի գրեմ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն։ - Եւ ահա թուղթս ի վերջ հասաւ։ - Ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

971.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 5 Յուլիս 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Անագանեցի զայս նուագ ի գրել կամ պատասխանել վերջնում թղթոյդ, որով ծանուցանէիր զընդունելութիւն փոխանակագրին 1700 ֆրանգաց. յետ որոյ գրեալ էիր առ Վեհ, եթէ ի լրումն պարտուց մերոց առ Crédit F[oncier] պիտին տակաւին 72 ֆր[անգ]. չիմանամք զպատճառս յաւելուածոյն, զի եթէ տոյժ էր կամ տոկոսի 1515 ֆրանգաց որչափ պարտ էր հատուցանել յ՚31 յունուարի տարւոյս, ահա փոխանակ այնր 1550 վճարեցաք. զինչ են այդ 72 եւս ֆր[անգ] ծանուսջիք։ Դարձեալ զամենայն մուրհակս կամ անդորրա­գիրս զոր տուեալ է Ձեզ ընկերութիւնն Créd[it] Fon[cier] խնդրեմ փութով առաքել առ մեզ, զի խնդրէ Վեհ, եւ դիցին ընդ առաջինսն որք պահին աստ։ Նշանակեա՛ եւ զգումարն կամ զփոխանակագիր զոր առաքեցի յելս ապրիլի տարւոյս. ի լրումն պարտուց անցելոյ յուլիսի. քանզի Վեհ ընդհանուր հաշիւ առնէ ելի եւ մտի վանատեղւոյն Պօլսոյ եւ հատուցմանց առ Créd[it] Fonc[ier]. եւ գտանին ինչ ինչ ստուգելիք։

Աղաչեմ յիշել զգրքոյկն զորմէ գրեցի եօթնեկօք յառաջ, զ Texte Մերովինկեան Տիփլոմից [272], գնել եւ առաքել կամ խնդրել ի Պաշտօնէէ որ յետին անգամ ետ մեզ զգրեանն։ - Ոչ գիտեմ թէ առաքեցե՞ր եւ զ Լիդրէ [273], զորմէ գրեալ էի ի դիմաց Վեհի, զի աւուրս ինչ գեղջ կալով իմ՝ չիմացայ զերթեւեկ թղթոց եւ գրոց, եւ մոռացայ ցարդ հարցանել։

Ոչ մոռացայ այլ յամեցի եւ առ խնդիր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինեայ, զոր յանձնեցից քննել եւ նշանակել, թէեւ ինձ առ այժմ աւելորդ կամ չափազանց թուի խնդիր Le monde լրագրողի։ Խնդրէ Վեհ գիտել թէ ո՞վ իցէ որ առաքէ նմա զթերթս լրագրիդ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

972.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 6 Յուլիս 1877

Սիրելի եղբայր,

Անցեալ շաբաթ ընդունեցայ երկու նամակներդ որ յ՚12 եւ ի 19 յունիսի, եւ անոնց մէջ յիշեալ աւանդներդ, զոր եւ պահեմ զգուշեաւ։ Ինձ հաճոյագոյն երեւցաւ Լեւոնեան ոսկին, որ գրեթէ կրկին մեծութեամբ է քան զմեր հին ոսկին։ - Բոժոժիկներն ալ հնչեցուցի յականջս իմ եւ այլոց, քաղցր եկաւ ձայնիկն։

Թորոսեան մատանիդ ալ հանդերձ ընծայականաւդ յանձնեցի առ Վեհս, որ եւ շատ հաճութեամբ ընդունեցաւ, եւ անշուշտ ինքնին գրէ Քեզ, կարծեմ Դու առաջին եղար, որ ընծայիւ պատուեցիր զնա։

Փոքրիկ մատանին իր առիւծի կորեամբք ինձի ալ հաւանութիւն տայ Լեւոնեանց ըլլալու, այլ 2 տառից չեմ հաւանիր, զարդք ինչ թուին։

Չորեքդրամեան Արշակունոյդ վրայօք չգիտեմ ինչ ասել, ոչ գիտելով զարուեստդ. բայց զի կ՚ըսես թէ քու Արշակունեան հաւաքմանցդ արժանակշիռ է դա. ես ալ իբրեւ թան­կա­գին աւանդ պահպանեմ։

Զ Վարդան Պատրիկդ ալ շնորհակալութեամբ ընդունելով դնեմ ուրիշ Պատրիկ Վարդանայ մը քով, որ Քսիֆիտինոս կոչի, եւ յիշես անշուշտ որ ի Բարիզ խաւրած կապարեայ կնքոցդ մէջ էր, եւ նշմարելով զանունն ի բաց առի, այն քան զնոր խաւրածդ լաւագոյն պահուած է. եւ կարծեմ Մորտդման յիշէ ի գիրս իւր։

Ընդունեցայ նաեւ զԱւետարանն եւ զընդօրինակեալ զարդաձեւսն. շատ լաւ ընդօրի­նա­կեր է, ապրի իմ հին աշակերտս եւ ուղէկիցս ի Բարիզէ ի Վենետիկ. միայն լաւ եւս ջանայ պահել զտիպս մարդկային կերպարանաց. մէկ մ՚այլ թուղթն պիտէր լաւագոյն եւս, հաստագոյն եւ արժանավայել։ - Իսկ աւետարանին հայրենիքն սխալ գրուած կամ կարծուած է. տեղն է ոչ Կանգնեղ գիւղ, այլ Կան գեղ, եւ շատ ծանօթ գեղ է այս, ի հարաւոյ եւ մօտ քաղաքին Կարնոյ, Ձեռագրին մէջ ալ գրուած է Կանգեղ, եւ ոչ Կանգնեղ. ջանամ զգուշութեամբ սրբագրել տալ պատկերաց տակի գրութիւնն։ Այդ գեղէն նահատակ մ՚ալ եղած է ի վերջին դարս, եւ որպէս յիշեմ ի Կ. Պօլիս նահատակեալ։ Ձեռագրին յիշատակարանաց մէջ ալ կարեւոր ուղղելիք կան. եթէ օրինակն ունիս՝ իմացու, որ ես ալ իմացընեմ զուղղելին։

Պռոտի կղզիէն [274] հանած քարերէդ ուրիշ անգամ ալ խաւրեր էիր, եւ ես քովէ քով կպցընել տալով դրի ի թանգարան մեր. յետին խաւրածդ գուցէ տամ Ծործի կոմսին [275], զորոյ գրքոյկն խաւրեցի քեզ, եւ որ մեծ անուն հանեց, եւ բազմութիւն արուեստագիտաց միախումբ ստորագրութեամբ շնորհակալութիւն գրեցին նմա։

Ողջ լեր ի ժամուս եւ յապայն։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

973.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 21 Յուլիս 1877

Սիրելի եղբայր,

Ընդունեցայ շնորհակալ հաճութեամբ զծրար լուսագրեալ Նշմարաց Հայաստանի, 29 հատ։ Բայց կիսէն աւելին չունէին իրենց անուանքն կամ տեղիքն նշանակեալ, որով եղաւ իբրեւ զապուր արագիլի ի տափակ պնակի, կամ խորտիկ աղուիսու ի նեղ շըշի, զոր չէին կըրնար ճաշակել [276] ։ Եթէ կարելի է ստուգել զանուանսն՝ յանձն առնում յետ դարձընել զանոնք որպէս զի նշանակուին եւ դարձեալ խաւրուին։ Ոմանց վրայ ալ նշանակածին գիրն նորաձեւ իմն ըլլալով ինձ, այսինքն տանգլուխ տառքն՝ դժուարանամ ընթեռնուլ, կամ տարակուսիմ. օրինակ իմն օձ, զի՞նչ է, Ց, Պ? Խաչքար մ՚ալ կայ Սանահնի վանաց, որ եւ առանձին մասամբ մեծցուցած է յայլում պատկերի. իս կռնակին մէկուն գրած է Գերեզմանաքար Ծաթերեցւոյ միւսոյն՝ Գերեզմանաքար Սարգիս Ազարթեցւոյ, այսոր վերջի բառին գլխագիրն ալ դժուարիմ ընթեռնուլ, Պ թէ Ա? - Կարծեմ թէ երկու խաչն ալ մի եւ նոյն են, զի ամենեւին համատեղ են։ - Ուրիշ պատկերի մը կռնակ նշանակեալ են երկու գերեզմանք, մին Տուտէորդւոյ, միւսն Արղութեանց, ո՞րն որու ըլլալն չիմացուիր։ Կարծեմ լուսագրողն ալ շփոթած պիտի ըլլայ։ - Իսկ դու ողջ լեր ի շփոթեալ ժամանակի եւ քաղաքիդ։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

974.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 28 Յուլիս 1877

Սիրելի եղբայր,

Երեկ ուշկեկ ընդունեցայ ամսոյս 20ին գրածդ եւ այս առտու թղթատարն կանուխ երթալուն պատճառաւ չեմ կարող երկար ինչ գրել, այլ թղթակցութիւննիս չընդհատելու համար՝ այս երկու երեք տողիկս։ - Հայաստանի լուսատիպ տեսարանաց վրայօք անցեալ շաբաթ գրածիս՝ պատասխանն ընդունեցայ այդ թղթէդ, եւ իմացայ պատկերաց հեղինակն ով է. միշտ ցաւալի եւ պժգալի իմն է այդպիսի անհոգութիւն։

Սիրտդ հանգչեցընելու համար նորէն բացի Արտեմիսեան քարին տըփիկը եւ քննեցի. նոր ճաթած կամ կոտրած բան մը չկայ. հինն ալ բըծի պէս բան մ՚է. քարին ետեւը պզտիկ փոսեր կամ ցատքածներ կան, որք քանդակին վնաս մը չունին. դէմքն պայծառ եւ անարատ կը փայլի երբ ի լոյս եւ յարեւ ուղղես։

Իսկ Արմենակիդ վրայօք լուր չունէի. ի հարկէ ապահով ձեռօք կը խաւրէ ինծի զայն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ։

Վենետկեան արծաթներդ դեռ քովս են. կարծէի թէ երկու աւելի թանկագիններն ալ պիտի խաւրես, զորոց գին հարցեր էիր, եւ մէկտեղ խորհէի փորձել ի վաճառ։

Cramer ի [277] գիրքն [278] ինչո՞ւ յիշած ես, չիմացայ։

Փափագելով սրտիդ եւ քաղքիդ խաղաղութեան, մնամ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

975.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 2 Օգոս[տոս] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ՝ որում ոչ սպասէի բնաւ, զի չէր իմ ինչ եդեալ ի մտի կամ ի սրտի. գիտելով իմ եւ սիրելով զլաւութիւն եւ զջերմութիւն սրտիդ՝ քան զայլ ամենայն յատկութիւնս նորին կամ զբնութեանդ։ Արդարեւ չախորժեմ, որպէս եւ այլք, ի Ժողովս մեր լսել ջերաջերմ բանս եւ մեղադրանս, զի խռովիմք շատ կամ սակաւ, եւ ոչ կարեմք յառաջ վարել ըստ կարգի զառաջարկութիւնս մեր. այլ ոչ կարծեմ թէ վասն այնր վնասեալ իցէ առողջութիւն իմ. այլ կարծեմ թէ ըստ չափ վնասապարտ համարիս զանձնդ, (գէթ նկատմամբ առ իս), եւ լսես կամ գուշակես երբեմն իրս եւ բանս, որ չեն լեալ, կամ այլազգ, կամ ես չյիշեմ. եւ չառնում յանձն՝ զիս առ ի Քէն զրպարտեալ կամ բամբասեալ համարեալ։ Եթէ չագահէի ժամանակի՝ կամէի այսօր գալ այդր եւ բերանացի պատասխանել. այլ թողեալ այլում նուագի, եթէ պէտք իցեն, ողջ լեր այժմ եւ առ յապա։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

976.

* Հայր Քերովբէ Վրդ. Քուշնէրեանին – Խրիմ

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 5 օգոս[տոս] 1877

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Ընկալայ զգրեալդ ի 14 յուլիսի։ Կանխաւ ընկալեալ էի եւ զթերթ տեղագրութեան Այրարատայ յ Աբել վարդապետէ [279]. եւ կարծեմ գրեալ եւս էի զընդունելս։

ԶԼեհացի գիրս Փաքինոքեայ [280] կա՛լ առ քեզ, զի ես ընկալայ օրինակ մի յայլմէ բարեկամէ, եւ կարծէի թէ Քո իսկ առաքեալ իցէ զայն, յետոյ իմացայ, զի բարեկամն ի Պետրպուրկէ առաքէր. եւ գրածն է Հ[այր] Բիտու կարմեղեանի կրօնակցի Կալանոսի ։

Գամչակն Գամճակ է, եւ հարկ է լինել ի Սուրղաթ կամ ի սահմանս. եթէ գուցեն Ձեռագիր մատեանք, Յայսմաւուրք կամ այլ ինչ այդր ի Սուրղաթ, գուցէ գտցի ի նոսին անունդ իսկ Գանձակ յոյժ հեռի է այտի, եւ չիք շփոթութիւն։

Շփոթութիւն մեծ քաղաքական իրաց եւ պատերազմացն է, վասն որոյ աղօթեսցուք շնորհս խաղաղութեան, որ թէ ոչ յայտնեսցէ մեզ զ Գամճակ, այլ բերցէ Գանձակս բարիս։

Զի՞ եղեւ Աղաչա Գէորգդ աղօթասէր։

Ողջունիւ եղբարցս ողջ եւ քաջողջ լինել Քեզ մաղթեմ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Քամճակայ վանքն ռամկօրէն կոչումն է, բուն անուն վանացն է Խոտաճա­րակի վանք, եկեղեցին յանուն Ս. Աստուածածնի. ի գաւառին Սուրղաթայ։ Անդ թաղեալ է Աւետիք վարդապետ, առաջին եպիսկոպոս կողմանցդ. եթէ գիտէ ոք զտեղի թաղման նորին անդ իցէ եւ Գամճակն. նոյնպէս թէ գտցի Խոտաճարակի վանքն [281] ։

977.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 25 Օգոստ[ոս] 1877

Սիրելի եղբայր,

Քանի մ՚օր առաջ ընդունեցայ ի Լոնտոնէ տփիկ մը քո տասն հին դրամոց, զոր առաքէր Փափազեանն, եւ պահեմ յաւանդի, Պօլսէն խաւրածներուդ հետ։

Շաբաթ մ՚առաջ ալ Հռովմէն գրէին ինձ որ Գույումճու օղլու Սավա ոմն ունի եղեր 9 գրչագիր Հայերէն (հասարակ բան, բաց ի միոյ ընտիր աւետարանէ) եւ այլ հնութիւնք. ընդ որս Լեւոնեան ոսկի դրամ մի, ոչ անծանօթ Քեզ, (ասացեր է), որոյ համար 100 լիր. Օսման[եան] խնդրէ գին. եւ արծաթի Տիգրան մի, որոյ համար ալ 10 նաբոլ[էոն] ոսկի. ըստ այսմ եւ այլ բարձրագին բաներ. որպէս եւ վասն 9 Ձեռագրացն 800! ֆրանգ։ Ես միայն Տիգրանայ համար ուզածին կէս գինն առաջարկեցի։ Բայց ձայն ձուն չելաւ ի պատաս­խանի։ Այս դրամոյս համար ըսեր է որ ի Տիարպէքիր դրոշմած ըլլայ, ուստի՞ յայտ է՝ չգիտեմ։ Պատկերին հակակողմը ի՞նչ ըլլալն չիմացայ, թէ եւ թղթի վրայ կոխածը խաւրեր էր, միայն ճիւղ մը կ՚երեւի յաղթութեան եւ ներքեւն ΥΤ տառերն. իսկ գրուածն սովորականն է (Վասիլ Վասիլօն Դիղրանու) ։

Այսչափիկովս շատացիր եւ ողջութիւնդ իմացուր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

978.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 26 Օգոս[տոս] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ըստ պատշաճի աւուրս մատոյց Գեր[յարգոյ] Տէրս զհանդիսական պատարագն, յորմէ դարձ արարեալ գրեմ զերկտողս. եւ յերեկոյի ի ժամ երկրպագութեան ամենասուրբ Խորհրդոյն յիշեցից զհեռաւորդ մերձաւոր, որպէս անշուշտ եւ Դու յիշիցես յառանձնակ աղօթարանս։

Ի թղթոց Վեհի եւ ի Պօլսոյ ծանօթ են Քեզ Հայոց Պատրիարքի [282] կամ ազգին խնդիր վասն մասնակցութեան վայելից Մուրատ[եան] Վարժարանի, զորմէ մնայ մեզ խօսել եւ ընդ Հռովմայ, զի հարցեալ է եւ անտի թէ որպիսի՞ պայմանօք ընդունիցիմք զորդիս Էջմիածնականաց։

Չունիմք ինչ նոր գրելի, բայց զի յետ վաղուին լիցի Ժողով վասն ուխտադրութեան երկուց կրսեր վարժարանեայց, որոց Տէր յաջողեսցէ ի բարի։

Աղօթեսջիր եւ վասն † Բրոդոյ Մարիաննայ որ աւուրբք յառաջ կնքեալ է դողդոջուն կեանսն։ Ընդ նմին եւ վասն բազմավաստակ Նանի հիւսան մերոյ, որ զնոյն գնացեալ է ճանապարհ՝ աւուրբ յետոյ։

Եթէ դիւրագին ինչ իցէ հատոր՝ խնդրեմ քննել եւ գնել եւ առաքել զայս Troisième Annuaire du Club Alpin։

Ողջունելով զպանդխտակիցդ մաղթեմ եւ քաջողջ լինել։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

979.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 4 Սեպտ[եմբեր] 1877

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Առթի սպասելով յապաղեցի պատասխանել հարցմանդ։ Տեսեալ է իմ գործս Աւգերեան Հ[օր] Վարդապետի զեկեղեցական Պատմութիւն Հայաստանեայց. այլ քաղեալ կամ ընդ­օրի­նա­կեալ է ի Հայոց Պատմութենէ Չամչեան Վարդապետի. եւ ըստ այսմ այսրէն հրատա­րակեալ է (ի Չամչեանէ). եւ չէ ինչ համով առ առանձնակ տպագրութիւն։ Զայլոց Հայոց Եկեղեցւոյ մերոյ չգիտեմ ինչ գրեալ նորա, բայց զլատին ծանօթ գրուածն Bibliotheca Patrum։

Հարցեալ էի զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ, զոր ողջունեմ, թէ իցէ՞ կենդանի Clément Mullet հեղինակ եւ մնամ ստուգութեան։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

980.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 14 Սեպտ[եմբեր] 1877

Սիրելի եղբայր,

Օգոստոսի 22 եւ 29 թուականօք գրածներդ ընդունեցայ. երեկ ալ ընդունեցայ Սանահնի կամուրջին լուսատիպը, որոյ նմանն արդէն ունէի. իմ ուզածս անոր մեծադիրն էր. թուի թէ չունին եղեր եւ Ապտուլլահեանք [283] ։ Ընդ նմին շնորհակալ եմ եւ վասն հետա­քն­նութեանդ Ասլանեան անծանօթացեալ Ձեռագրին [284]. եթէ գտնել չենք կըրնար՝ գոնէ ստուգելն պարտքերնիս է. շնորհակալութիւն եւ Օտեան Խաչկայ։

Խարդախապետ ձեռնադրեալ Սավայէդ [285] քովս մնաց Տիգրանեան դրամոյն կնիքը, զոր ահա խաւրեմ քեզ, որ կշռես արժէքը. բաւական շնորհքով երեւի դէմքն Տիգրանայ։ - Քանի մի Ձեռագրաց յիշատակարաններն ալ գաղափարել տուի. նշանաւոր բան մը չկայ. բայց Շարականաց մէկն ՉԻԳ [1274] թուականաւն փափագելի էր, վասն զի այնքան հին որոշ թուականաւ չունիմք մենք։ Իսկ գովեալ աւետարանին հին յիշատակարան չէին օրինակած, գուցէ չունի այլ, այլ նոր անհամ բան մը յետին ստացողի։ - Սմբատ Քիթապքն կարծեմ հետը բերած չէ. միայն ըսեր է որ ուրիշ Ձեռագիրներ ալ ունի եղեր։ Իսկ ինքն չգիտեմ դեռ ի Հռո՞մ է թէ մեկներ է անտի։

Լըքլէրի Արաբական բժշկութեան Պատմութիւնն ես ալ բերել տուի, ի պաշար ընթերցման ի գեղջ, ուր մտադրեմ երթալ յետ սակաւ աւուրց, եթէ, որպէս յուսամ չունենամ նոր այցելութիւն հին եւ շատ հին բարեկամի մը, որ է ջերմն, զոր այս օրերս ունեցայ յետ ջերմութեան օդոց, որ այս տարի ամեն կողմ անսովոր սաստիկ եղաւ. քաղքիս մէջ ալ կայ քիչ մը ջերմն ախտը։ Ջերմն անցած է վրայէս, ինչպէս կարծեմ, այլ դեռ տրորանքն կամ տրօսանքն մնան, անհամութեամբ բերնին։ Ի հարկէ զգուշանամ, որպէս կամիս։

Ուրիշ տեսակ հին այցելութիւն մը, որ եւ հաճոյական. արտօնութիւն ընդունեցայ տէրութենէն (իտալ[ական]) քաղքիս նօտարաց դիւանն ալ քննելու, ձրի, եւ գաղափարելու ուզածս, եւ գաղափարեցի քանի մը կտակներ Հայոց, իտալերէն գրուած. որոց մէջ կային չորս ալ կնքուած մնացած 2, 3 հարիւր տարիէ ի վեր. այսինքն յամէն 1585, 1591 եւն. զասոնք բանալու համար՝ պէտք եղաւ նորէն հրաման խնդրել ի Տէրութենէ, եւ եկաւ, ձրիապէս, եւ բացինք եւ գաղափարեցի. թէ եւ շատ հետաքրքրական բաներ չըլլան, 300ամեայ փակ մնալնին բաւական հետաքրքրական բան էր. հնագոյն կտակն էր 1574 ամի Շաւալատ անուամբ Հին Ջուղայեցիի մը, որ թուի թէ մեռեր է ի Վենետիկ, այլ նոյն տարուան մահագիրք կորսուած ըլլալով՝ չկարցայ ստուգել։ Կնքեալ կտակաց մէկն ալ (1639 տարւոյ) Պապիկեան Գէորգի մ՚էր, որ զինքն անուանէ յերկրէ Նոյեան Տապանին, եւ կ՚իմանայ զ Պայէզիտ ։

Ողջունելով զհարազատս եւ զմայրագիրն [286] ՝ մնամ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

981.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 28 Սեպտ[եմբեր] 1877

Սիրելի եղբայր,

Քիչ մը բժշկարաններէն դադրելով՝ նման լեզուաւ ուրիշ եւ աւելի ախորժական նիւթի մը վրայ զՔեզ զբաղեցընելու համար, խաւրեմ զգիրս վաստակոց, յորում Սմբատայ Ասսի­զաց [287] բարբառը կը լսես. եւ յուսամ թէ մօտաւոր ձմրան երկայն երեկոյից գոնէ պզտի պաշար մ՚ալ ըլլայ այս։

Լըքլէրի բժշկաց պատմութիւնը [288] շատ ախորժանօք կ՚ընթեռնում, միանգամայն եւ նախանձելով Արաբացւոց ընդարձակ եւ հարուստ մատենագրութեան վրայ, գէթ յուսումնականս, առ որովք մենք կամ հայերէն դպրութիւնս ոչինչ մի է. գոնէ ոչինչս ալ ամբողջ ըլլար։

Ողջ լեր, որպէս եմս։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

982.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 28 Սեպտ[եմբեր] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Արդարեւ ի Ֆիեսսոյ [289] ընկալայ զթուղթդ, ուստի եկի այսր, եւ յետ վաղուին վերադառնամ։ Եկն անդր եւ Քէսէճեանն միայնակ, զոր եւ աստ տեսի, որպէս եւ այսօր եկն ի վանս, եւ մեկնելոց է ի քաղաքէս ի վաղիւ կամ յետ վաղուին։ Ասացեալ է այլոց զտալն Քեզ 100 ֆրանգաց ի պատարագիս 3զ ֆրանգօք, եւ այնու հաշուով անշուշտ թուէք զպատարագսն կամ ծանուցանէք, զի ասասցեն աստ։

Հարցանէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս եթէ Ռէիզեանք յանձնեալ իցե՞ն ինչ Ձեզ յիւր հաշիւ։

Զ Գլեմ[ենս] Միւլլէէ հարցեալ էի ոչ զգիրս նորա խնդրել կամելով, այլ մանաւանդ գիրս մի կամելով ընծայել նմա, թէ եւ հայերէն. այսինքն զԳիրս Վաստակոց [290], որ դեռ աւարտեալ ել ի մամլոց. քանզի եւ նա ընծայեալ է երբեմն Տեսչաց Մուրատ[եան] վարժարանի զթարգմանութիւն իւր Արաբացի գրոց ինչ երկրագործութեան։ Ապա զի նա † [վախճանեալ] է, շնորհ ունիմ բարեկամութեան Լադուշի եւ ողջունեմ։

Յանձնեցի առաքել Քեզ օրինակ մի զԳրոցն, յորում ցաւալի է, զի պակասէ ծաղկադարմանութեան մասն, յորմէ գէթ բառս օգտէաք թէ ոչ եւ արուեստ։

Ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

983.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 20 Հոկտ[եմբեր] 1877

Սիրելի եղբայր,

Այսօր պատառիկ մի ժամանակի ունիմ քեզ գրելու։

Սավայ հնախոյզն մեկներ է ի Հռովմայ, վասն որոյ անկարելի է արդ խօսիլ ընդ նմա։

Ղազար Սարկաւագին թուղթն ընկալայ, եւ առ այժմ ողջունեմ քո բերանով, ղրկելով եւ փափագած երկու տօմարներն, զոր ընդունիս ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոնէ թէ եւ ետքինին քերդուածն (1868) չէ իմս. - Բան մ՚ալ խնդրեր էր Ղազար, Պետրոս անուամբ մանկան մի տապանագիր. կ՚ուզեմ իմանալ Քեզմէ թէ ծնողք մանկանդ յ՞որ դաւանութենէ են. զի չեմ ուզեր որ հռչակուի թէ Հ. Ղեւոնդ տապանագիր գրէ օտար դա­ւա­նութեամբ ան­ձանց կամ զաւակաց վրայ, եւ գուցէ ոմանք գայթակղին. վասն այսորիկ ալ չպատաս­խա­նեցի առ Ղազար, մինչեւ զայս ստուգեմ, կամ Դու զգուշիւ իմն իմացընես միտքս։

Վասն հնութեանցդ նշանակելոց ի ձեռս բերելու, չեմ համարձակիր առ Եագուպ կամ Մագուպ գրել, ոչ յուսալով ընդունելութիւն, այլ ինչ էր եթէ բերանացի խօսելու առիթ ըլլար։ Նախ տես զլուսանկարսն, եւ կարծեմ թէ, (եթէ ոչ թեթեւ գին մ՚ուզէ) դու ալ յանձն չես առնուր գնել այնպիսի մեծ կտորներ, բայց եթէ անակնկալ իմն բաղդիւ ստոյգ հայկական եւ արդարեւ հայկական ըլլային։

Յուսամ Վաստակոցն ընդունեցար եւ վաստակիս ի վայելելն [291] ։ Ողջ լեր շնորհաւոր ձմերամբ։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

984.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 23 Հոկտ[եմբեր] 1877

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Վերջնոյ թղթեկիդ չպատասխանեցի, զի գիտացի թէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մկրտիչ գրեալ էր Քեզ ի նոյն աւուրս զոր խնդրէիրդ։

Ընկերագրեալ էաք եւ հատուցեալ եւս զտարեկանն վասն ամսագրոցն Revue Biblio­gra­phique de Philologie et d'Histoire, եւ ընկալայ յայնմ ամի ց՚թիւ 7-8, որ է ցօգոստոս ամիս։ Պակասեն չորք եւս թիւք կամ ամիսք. ոչ գիտեմ չառաքեցա՞ւ այտի, եթէ դադարեաց յայն­ժամ ամսագիրդ։ Եթէ չառաքեցան (զի ստուգիւ չհասին ինձ) առաքեսցի, եթէ դադարեաց՝ չեղե՞ն իրաւունք պահանջել ինչ փոխարէն։ - Արդ ես խնդրեմ գիրս մի ընծայ կամ գնով, ի նմին Լըրու տպագրիչէ, զնոր հրատարակեալ Tecdander ^[292], Iter Persicum, traduit par Schefer [293]. որոյ գին նշանակեալ է 5 ֆր[անգ], զոր եւ ուրարեալ առաքեսցես թղթատարաւ։

Ողջունեմ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ, ոչ ժամանեալ գրել եւ առ նա. ասասցուք զպատարագսն ըստ դիտման Քէսէճեանի, այլ զկշիռ փոխառութեանդ (200 ֆրանգաց) առ Կարմեղեանս, չգիտեմ ե՞րբ վճարիցէ որ վճարելոցն է. յիշեցուցի միանգամ առ Վեհս, այլ հետամուտ լինել ոչ բաւեմ. շատ է ինձ չար իմ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

985.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 27 Հոկտ[եմբեր] 1877

Սիրելի եղբայր,

Ընդունեցայ զ Կոստանդնեան աւետարանն, որոյ կոնդակատիպ պատուիրագիրն (թէ եւ իսկագիր չէ) պատուականագոյն է ինձ քան զզարդանկարսն։ Ընդունեցայ եւս զ Album ն. քաջ ճարտարութեամբ ընդօրինակեր է անանունն եւ ուղեկիցն իմ ի Բարիզոյ ի Վենետիկ, բայց տեղ տեղ ինձ թուի թէ գոյները փոփոխեր է։ Խորանազարդուց մէկուն մէջ երկու գլուխ կայ, մին բոլորովին գրեթէ ջնջեալ, զոր ինքն ձեւացուցեր է. միւսն ծերունի. զայս յետինս համարեցայ թէ Կոստանդին կաթողիկոսին կերպարանքն ըլլայ, որոյ համար վկայի թէ շատ ծերացեր է։ - Լամբրոնեան Աւետարանն, զոր գիտես, Տրապիզոնեանի պատկերքն, որպէս եւ Մլքէի թագուհւոյ աւետարանին պատկերք, եւ մեր երկու ուրիշ մեծ աւետարանաց զարդք՝ աւելի պաղպաջուն են քան զ Կոստանդեանս, թէ եւ սա շատ եւ վատ գործածութեամբ գունատեալ է։

Լոնտրայէն [294] եկած տասնեակ դրամներդ արդէն խաւրած կամ յանձնած եմ, զոր պիտի ընդունէիր ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոնէ, եւ համարիմ թէ արդէն ընդու­նած ես. մէկալ խնդրածներդ ալ յարմար առթիւ ղրկեմ, գուցէ քիչ օրէ ետեւ։

Փիլիպպուպօլեայ [295] վրայօք գերմանացի գրուածին մէջ բան մը չգտայ նոր. արդէն գիտէինք մենք թէ հոն Հայք գաղթեր են, որ եւ է կերպով. ինչ նոր յիշատակ գտուած է, զայն իմացընէին մեզ. Քու յիշած Thypikon ի վրայօք բան չկար ի հատուածին. դու ուստի՞ յիշես։ Ես չեմ կարծեր որ Շնորհալւոյ եւ Թէորիանեայ [296] տրամախօսութիւնն ըլլայ այն, այլ գուցէ տօնացուցի կամ գաւազանագրոց պէս ինչ մի։ - Իսկ քաղքին հին անուան գալով՝ գտանեմ յաշխարհագրաց հնաբանից յիշեալ հին անուանք քաղքին Eumolpias եւ Ponero­polis, որոց տեղ յետ նուաճելոյն ի Փիլիպպոսէ հօրէ Աղեքսանդրի ՝ կոչուեր է Փիլիպ­պու­պօլիս. եւ վասն կանգնած ըլլալուն երեք լեռնակատարաց կամ բարձանց վրայ՝ կոչուի եղեր եւս (լատինաբար) Trimontium. Ասոնց եւ ոչ մին մերձաւոր են Բլաւնտէն բուլղար կոչման. հարկ է որ իրենց լեզուին մէջ նշանակութիւն մ՚ունենայ, որովհետեւ նմանաձայն է եւ հիմայ մեծահռչակն Բլեւնա, որոյ կոչման նման կարծեմ ուրիշ քաղաքներ ալ կան ի Բուլղարս. (լաւ էր թուրքարէն փլաւ կամ փիլաւ մեկնել, որ շուտով մ՚ուտէին եւ ազատէին այնքան կոտորածներէ. մենք ալ հանգչէինք)։ - Արդեօք Չեխ ճանապարհագիրն յիշէ՞ հայերէն արձանագրութիւնս յեկեղեցիս բուլղարաց կամ յայլ շէնս։

Bryce ի շրջագայութիւնն յ Արարատ [297] անծանօթ էր ինձ. նշանակէ՛ եւ զգինն՝ եթէ նշանակած է ի ցանկին, զոր յիշես [298] ։

Իսկ Եւսեբեայ Կեսարացւոյ վրայօք գրուածին խորագիրն ալ ես ալ նամակէդ քանի մ՚օր առաջ կարդալով ի ցանկի՝ նշաներ էի յիմ ցանկիս փափագելի գրոց, եւ յուսամ թէ կ՚ունենամք։

Ջերմն, ինչպէս գրեցի, շաբաթ մը զրկեց զիս ի պատարագելոյ, եւ փարատեցաւ, բերնի համն ալ տեղը եկաւ, 50 օր ալ անցաւ. ըսել է որ ամեն նշան ալ անցեր է, եւ փառք Աստուծոյ, առողջ եմ։

Գուցէ «Բազմավիպի» մէջ կարդաս Կուտշմիտ [299] Գերմանացի պատմագրին գրածն զմեր Խորենացւոյ [300]. այս օրերս խաւրեցինք ուրիշ երկար գրուած մ՚ալ զ Ագաթանգեղոսէ, որ կարծեմ նոյնպէս պիտի թարգմանուի կամ համառօտելով հրատարակուի գալ տարուան «Բազմավիպին» մէջ։ Անցողաբար, մեր Խոսրով Ա. թագաւորը յիշելով՝ հետաքննական համառօտ արձանագիր մը ներս բերէ, զոր պէտք էր մեզ ծանօթ ըլլալ առաջուց եւ չէր. այսինքն է, Թեբէի (Եգիպտոսի) փարաւոնեան անուանի մահարձանաց վրայ յունարէն գրուած է եղեր, (ներէ գեղեցիկ յունագրութեանս) Χοςρόης Άρμένιος ίδαίν έφάνμαςα. Խոսրով Հայ տեսեալ զարմացայ!

Պրա՛վօ Խոսրով, ով ոք եւ ըլլայ։ Կուտշմիտ համարի (ըստ Լըդրոնի ) [301] զ Խոսրով Ա. իբր ի հօրէն (Վաղարշայ) երբեմն պատանդ տուեալ առ Սեպտիմ[ոս] Սեւեր կայսր, որ յամին 202 յայց ել հնութեանց Եգիպտոսի, եւ հետն եղած ըլլայ Խոսրով։

Ողջունելով զհարազատս՝ մնամ քեզ նոյնպէս

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին] [302]

986.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 5 Նոյեմբ[եր] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յառաջ իսկ քան զընդունելս զյետին գիրդ (28 հոկտ[եմբերի]) յիշեցուցեալ էի Վեհի, որպէս եւ յետ այնր, վասն պիտոյից անպիտան արծաթոյն, որ զամենեսին տանջէ պէսպէս օրինակաւ. եւ ծանեայ, զի գրեալ է առ Գործակալն ի Պատուա եւ սպասեմք առաքմանն, զի եւ աստի այդր առաքեսցի. ոչ ունելով մեր ի պատրաստի ա՛յլ դրամ. ի գումարէ անտի հանցի 300 ֆր[անգ]. մի հարիւրն վասն Քէսէճեան պատարագեաց, եւ երկու վասն Կարմե­ղեանց, որք տակաւին չեկին խնդրել զգին զայն մելիսայի ջրոյ. եւ թէ գային՝ չգիտեմ ո՞ հատուցանէր. եւ խնդրեմ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինեայ չառնել այդպէս յայլ նուագս, զի մի՛ աւելի բանք լիցին։ - Պարտիմ եւ ես նմա (Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթա­նա­գինեայ) վասն փոքրիկ գրոցն զոր դեռ նոր առաքեաց ինձ, եւ կարծեմ չարժէ աւելի քան զ՚5 ֆր[անգ] են մեր հաշիւ (այսինքն Քո եւ իմ), եւ կարծեմ 11 ֆր[անգ] մնային ինձ պահանջք, անտի հատուցանել խնդրեմ նմա. եւ յաւելուածովն նոյնպէս գնել եւ առաքել զեղբայր մի եւս գրոցն առ նմին տպագրողի, Le livre de Calila et Dimna [303]. Առանց աճման պաստըրմայի աճեաց թիւ ուսանողաց ի նորընծայարանի, ընդ բնաւ 23. եւ տես թէ ունիցիմք եւ մեք պէտս անպիտանին։

Կամիմ յանձնել, զի առաքեսցի այդր 2 օրինակ Վաստակոց Գրոց [304], մին Քեզ, եւ միւսն Երկրագործական Ընկերութեան, զոր, յանձն առեալ աշխատանս հասուսցէ առ որ անկն է։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս, անշուշտ ծանօթ նմին ի սակս եղբօր իւրոյ աշակերտութեան, եւ զայս ի դիմաց Ուխտիս, եւ թէ արժանի համարիս՝ տացես վարձս աշխատողին քանի մի շագանակ՝որպէս ախորժէ. եւ ընդ նմին ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Լուայ ի պահուս, զի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգոստ[ինոս] առաքեալ է զխնդրեալդ, եւ մնայ փոխել ընդ ոսկւոյ եւ առաքել Ձեզ, ըստ վերոյ նշանակելոյս։

987.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 7 Նոյեմբ[եր] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ահաւադիկ աւուրբք յառաջ նշանակեալս, որ 300ովք զոր կալայք այդր՝ լրացուցանէ զ՚2000 ֆր[անգ] եւ այդպէս գրեսջիք ընկալեալ, որպէս եւ աստ գրի առաքեալ. եւ վայելելով ի բարւոջ ողջ լինիք, ծանուցանելով մեզ՝ յընդունելդ, յանկասկածութիւն։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Կամէի գիտել թէ տակաւին ի վարժատա՞նդ իցէ M. Damey, եւ ունիցի՞ ինչ գործ այդր։

988.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 29 Նոյեմբ[եր] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Չունելով կարեւոր ինչ ի գրութիւն յապաղեցի ցարդ։ Բարւոք արարեր յիշեցուցանել ինձ զբառագիրս Լիդրէի [305], զի ամենեւին մոռացեալ էի, ըստ օրըստօրէ կարճելոյ յիշողութեանս. արդ ես պարտական մնամ Քեզ մասամբ վասն այնր եւ մասամբ վասն փոքրիկ գրոցն, զոր առաքեաց Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագ[ինէս]։ Եթէ տպագրեալ իցէ եղբայր գրոցն զորմէ գրեցի՝ առաքեսցէ եւ զայն, կամ զմիւս եղբայրն Voyage de Guillaume de Rubrouck. - իսկ 72 ֆր[անգ] վասն տոկոսեաց Կալուածականին չգիտեմք վասն է՞ր է, զի թուի թէ մեք ի ժամու հատուցեալ էաք զտոկոսիսն. իսկ յաւելուածդ օտար թուի։

Հարցեալ էի վասն Տամէի, առանձինն իմ մտածութեամբ. թէ մա՞րթ իցէ բերել զնա եւ բնակեցուցանել ի վանս ի վարժապետութեան փռանկ լեզուի, կերակրելով զնա եւ զգեցու­ցանելով, այլ թոշակ դրամական չտալով, բայց եթէ սակաւ ինչ. եւ թէ կացցէ աստ ամս ինչ բարւոք եւ օգտեցուսցէ զմեզ, եւ ապա կամիցի գնալ, ընդ ծախուց ճանապարհի յաւելցի նմա ինչ։ Բայց նախ պարտ է գիտել եւ վկայել Ձեզ, թէ իցէ՞ բաւական առ այս գործ եւ յօժար։ Մեք պէտս ունիմք, զի վարժապետ դպրոցին Վենետկոյ դադարեաց ի գալոյ ի վանս։

Տիւբանլու բնակէ՞ դարձեալ ի վարժատանդ. խոնարհ ողջունիւ յիշեցուցանեմ զխոստումն ինչ քարտուղարի նորա, եթէ առաքեսցէ եպիսկոպոսն պատկերիկս վասն մանկանցս վանականաց. շատ է նմա թէ յանձնեսցէ արկղիկ մի այդպիսեաց՝ Պուասլը­պէլի [306], ուղւոյ առնել յայս կոյս, եւ զծախս ճանապարհի թէ կամի՝ վճարեմք։ Եւ նոքիմք կաղանդեմք զնոր տարի։

Ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

989.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 15 Դեկ[տեմբեր] 1877

Սիրելի եղբայր,

Շատոնց է ձայնիկդ չեմ լսեր, կը զանգիտեմ թէ ցուրտն ու ձմեռն խածած ըլլան զՔեզ. անոր հետ մէկտեղ գուցէ ժամանակիս շփոթք եւ արհաւիրք։ Ես կարճ կը գրեմ, որ գոնէ դու ալ կարճիկ մը գրելով իմացընես որպիսութիւնդ։

Սավա հնախոյզն ի քաղաքիս է, եւ գոհ կը ցուցընէ զինքն փոխնորդով ըրած առու­տուրին։ Ճերմակկեկ քարի վրայ Տիգրան մ՚ունի, զոր կ՚ըսէ թէ դու ալ տեսեր ես. եւ իբր թէ ինքն 35 ոսկի լիրայի առեր եւ 55ով կ՚ուզէ ծախել, կամ փոխնորդել մեզի, եթէ արժանաւոր բան մը գտնէ։ Ըսէ՛ շուտով, ճշմարիտ հի՞ն քանդակ է Տիգրանդ, թէ նոր շինծու։

Արծաթ դրամն ալ Տիգրանայ առջի ըսած գինէն վար չի տար, թէպէտ ինքն կ՚ըսէ թէ 15 ոսկի լիրայի առեր է։

Մեր ունեցած հին դրամոց մէջէն յունական Մեսեմբրիա [307] քաղաքի արծաթ մը, որուն վրայ մեծ գլուխ մը կայ, աչքին զարկաւ, կը փափագի փոխնորդել. անշուշտ Տիգ­րանն ալ կու տայ անոր փոխանակ. բայց իմացու մեզի շուտով թէ ի՞նչ կայ Մեսեմբ­րեանն արծաթի, որոյ մեծութիւնն Տիգրանայ դրամոյն չափ կըրնայ ըլլալ, բայց թուի հազուագիւտ։

Թղթոյս շուտ պատասխան տուր, որ ուրիշ բաներ ալ գրեմ այս նիւթիս կամ անձին վրայօք։ - Ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

990.

Կարապետ Եզեանին [308]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 27 Դեկ[տեմբեր ] 1877

Ազնիւ տէր,

Յառաջ քան զեօթնեակս ինչ ընկալաք երիս օրինակս Հիւսուա ­ ծոց Բանից նախնեաց ըստ կոչման հեղինակին Կ[արապետ] Կոստանեան [309], եւ համարեցաք Քո իսկ առաքեալ մեզ կամ քոյով թելա ­ դրութեամբ. վասն որոյ մինչ Պ[ատուական] ընկերակիցք իմ առ նա գրեցին շնորհակալիս, ես ի ձեռն Քո մատուցանեմ զնոյն առ նա, եւ Քեզ իսկ, անմոռաց ունելով զմտերմութիւնդ, յոր եւ փափագեմ վայելել փոխադարձաբար երկար ամօք զորս ըստ ահա մերձեցեալ հասեալ նո ­ րոյ տարւոյ մաղթեմ Քեզ բարեբաստիկս լինել։ Եւ ի խայրեաց անայցելու պարտիզիս մերոյ առաքեմ Քեզ կաղանդչեայ Եւսեբիոս մի եւ վաստակոց Գիրս [310]. զմի ւ ս եւ ս օրինակ նոյն գրոց ընծայել կամ յանձնել աղաչեմ ի մեր դիմաց առ ազնուաշուք Աղայ Սանասա­րեան եւ զերրորդ օրինակ Եւսեբիոսի առ Կոստանեանն, որպէս ե ւ նշանակեալ է ի վերայ գրոցն, զորս ի մի ծրարեալ առաքեմք այսօր յանուն Քո ։

Համարձակիմ յայտնել եւ զփափագ տպագրողացն եւ երկասիրողաց, զի թէ գտցին ի կողմանքդ խնդրողք այդոցիկ եւ նմանեաց, կամ թէ հաճեսցի բարեսէր տէրն Սանա­սա­րեան բաշխել ի դոցունց օրինակս ինչ ուր եւ կամի, դիւր լիցի տպագրութեանն, որ սակս շփո­թից ժամանակիս եւ աշխարհածանօթ պատերազմին ծանրանայ մեզ յոյժ, ոչ ունելով հոգ զգրոց խնդրոյ յարեւելս՝ ուր այլ հոգք կան, վասն այնորիկ անայցելու պարտէզ կոչեցի ։

Ողջունելով զընտանիս ազնիւ տիկնոջ քեռդ եւ զաչալուրջ տա ­ նուտէրն, մնամ

խ[ոնարհ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

991.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պօլիս

Ս. Ղազար, 29 Դեկտ[եմբեր] 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Թէ ոչ ընկալար ընկալցիս թերեւս յօտարէ գիր մի յինէն գրեալ, յորում ծանուցանէի, զի գործակից Սավայի [311] հնախուզի բերելոց է առ Քեզ Հայ Ձեռագիրս, զոր թէ հաճիս եւ յարմարին՝ գնես. ապա թէ ոչ գաղափարէք զՅիշատակարանսն. մանաւանդ զ Սմբատայ Գունդստապլին, որ կարծեմ գտանի ի գիրս մի Դիոնիս[իոսի] Արիոսպագացւոյ։

Գիտեմ զտառապանս եւ զտուայտանս քաղաքիդ, վասն որոյ եւ չունիմ մեծ ակնկա­լութիւն ի Սենեկէն, այլ որ ինչ եւ գտցի. ի մասնաւորի յիշեցուցանեմ, զի 2000 ֆր[անգ] կալեալ էիք ի հերուն վասն տան Լազեանց, եւ զմի հազարն ապա առաքեցիք. իսկ ես նշանակեցի ընկալեալ զերկուսն եւս, եւ զմին իբր պահանջ առ ի Քէն ի մասնաւորի նշա­նակեալ եմ. փափագեմ ջնջել զայս։

Ոչ ի սովորութենէ այլ ի սիրոյ շնորհաւորեմ Քեզ նազ զմեծի եւ զԱմենամեծի անուա­նակցիդ շնորհաց առատ զեղումն, եւ ապա զյոյս բարեաց Ամանորայ, որում գրեաթէ աշ­խարհս համօրէն կարօտի. գէթ վայելես ի քաջողջութեան եւ ի սէր յամայր ամս։ Ողջունելով զեղբարս որք այդր, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

992.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, [անթուակիր] Զ. Կիւրակէ, 1877

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ըստ բարւոյ գուշակութեանդ, եւ ոչ ըստ չարին, հրաշքն կատարեալ է, ի շնորհս Վեհի մերոյ, եւ ոչ իմ. եւ թղթադրամն հասեալ է ի ձեռս մերայոց, ազնուախոհութեամբ այնր պաշտօնէի քաղաքիս, որոյ մարթ էր եւ զորմէ կասկածէաք աներեւոյթ զայն առնել։ - Արդ եթէ Եղ[բայր] Օգոստ[ինոս] չիցէ գնացեալ առ Գլխաւոր թղթատանն՝ բարւոք է. իսկ եթէ գնացեալ եւ ասացեալ ինչ իցէ (ըստ երիկեան յանձնարարութեանս) դարձեալ երթիցէ եւ ծանուսցէ, զի ողջամբ հասեալն է աւանդն, եւ շնորհ ունիցի վասն խնամոց պաշտօնէին, զորոյ ցանկամ եւ ես գիտել զանուն, զի ընծայիւ իւիք երախտահատոյց լիցուք։

Զթուղթս առ Մալգոլմ առաքեալ ի Հռովմէ ՝ պատուիրեն, զի տարցէ Եղ[բայր] Օգոս­տ[ինոս] առ նա, եւ մինչչեւ ընկալեալ զդրամն՝ մի՛ մեկնեսցի ի նմանէ. այսպէս գրէ որ գրէն։

Նորընծայ եպիսկոպոսիս մերոյ (Աբբահօր) պատրաստեալ են անուանական թեմ զ Տրա­յա­նուպօլիս. քանզի օրէնս եդեալ են չտալ անթեմական եպիսկոպոսաց ազգայնոց զազգային (հայկական) աթոռոց անուանս. վասն այնորիկ եւ զ Պալճեանն անուանեալ են եպիսկոպոս Ակռի­տիոյ [312] ! Ձեռնադրութիւնն՝ համարին թէ կատարեսցի յաւուր Պենտակոստէի։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]