1881

1115.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 1 Յունուարի 1881

Սիրելի եղբայր,

Այս մեր նոր սկսած տարուան առաւօտուս առաջին գիրս կ՚ըլլայ Քեզ, եւ ի հարկէ լիուլի սրտով մաղթանօք, զի շնորհեսցէ Տէր ընդ աւուրց եւ բարիս, եւ ընդ տկարութեանց՝ եթէ կամի զայն, նաեւ զօրութիւն համբերատար. եւ արծուակերպ նորոգութիւն մանկութեան, ըստ Սաղմոսերգուին։

Անցեալ շաբաթ բան մը գրեր էի առ Պ[ատուական] Հ[այր] Սրապիոն, հաղորդած կ՚ըլլայ քեզ. (վասն Ձեռագրաց Լիբանանեանց ). ես յոյս չունիմ որ անոնք ուզեն օտարացընել, բայց ի թելադրութենէ այլոյ գրեցի. եւ կըրնայ փորձուիլ ի ձեռն օտար անձի, որ ամենեւին մեր վրայ չկասկածուի։

Քովս կամ քովերնիս կայ կղմինտր մը, բայց կարծեմ բեւեռաձեւ գրերով է, եւ ոչ յախճապակեայ. եթէ ուրիշ մ՚ալ խաւրած ես՝ չեմ յիշեր. (յիշողութիւնս տկարացեր է շատ). այդ բեւեռագիր կղմինտրը պահած եմք ի սենեկի ուր ընդունիմք զօտարականս այցելուս. դեռ գնող մը չէր եղած. եթէ կ՚ուզես գրէ թղթակցիդ ի Ժընեւ ճգնող եղբօրդ համար, եւ փափագիմ որ գնէ [1] ։

Ճէլայիրեանց Ատրպատականի կողմը տիրելուն տարակուսիմ, վասն զի այդ աշխարհը անմիջական Հուլաւունի յաջորդաց ձեռքն էր, ըսել է որ Ճէլայիրեանք նոյն իսկ Հալապաունի յաջորդքն են. ո՞վ է առաջին Ճէլայիրն, կամ ուստի՞ ծագած է անունդ այդ. զայս գիտնալու է։

Մեղու ներդ դեռ չընդունեցայ [2], թուի թէ առթի կը սպասէ Պ[ատուական] Հ[այր] Սրապիոն ՝ առ ի խաւրել. իսկ այս տարուանները քանի մ՚ամսէ ի վեր է որ կ՚ընդունիմ ուրիշ բարեկամէ մը, որ ի Մոնագոյ ։

Քու հին դրամոցդ նման ես ալ ճամբորդի գիրք մը ձեռք ձգեցի այս օրերս, զոր երեսուն տարուընէ վեր նշաներ էի ի խնդրելեաց տանելիս, այն է Poullet, Nouvelles relations du Levant [3], ի Բարիզ նոր եղած vente է [4] մը, արեւելագիտի մը վախճանելոյ գրոց. ընդ նմին ուրիշ մ՚ալ նման նմին Յիսուսեան Հ[այր] Վիլլոդի Voyages d'un Missionaire [5]. ուրիշ ցանկալի գրեանք ալ կային՝ բայց չհամարձակեցայ խնդրելու, վախնալով ի բարձր գնոյ. ես այս երկուքին համար ինչուան 20 ֆր[անգ] խոստացեր էի. առաջին գնողն ալ յանձն առեր է. Բեդրպուրկէն յանձնարարութիւն եկեր է մէկին համար, համարիմ Poullet, ինչուան 40 ֆր[անգ] բայց ինծի խոստացուած ըլլալով՝ իմ ափս անցաւ, եւ գոհ եղայ արժանով ազատելու։

Հարազատաց եւ հարցանողաց ողջոյն եւ մաղթանք ամանորայ։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1116.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 19 Յունու[արի] 1881

Սիրելի եղբայր,

Ի ծանօթութեան միում Վրաց պատմութեան Պրոսէի (հանգուցելոյ), հանդիպեցայ տեղեկութեան ինչ զ Ճէլայիրեանց, որոց առաջին համարի Հիւսէին Վզուրկ ի զարմէ Արղուն Ղանի, որ տիրէ Բաղտատայ եւ մեռանի յամի 1356. սորա որդի Օվէիս մեռանի ի 1374. իսկ Համմէր ասէ զ Հիւսէին որ եւ Հասան լինել ի Ճէլայիր տոհմէ թաթարաց։

Կը յիշեմ որ ժամանակաւ լօշտակի վրայօք խնդրեր էիր եթէ բան ինչ գտնեմ ի գիրս եւրոպեայց. անցեալ թղթիս մէջ յիշած Բարիզէն ստացեալ հին գրոց միոյն մէջ, որ ի Վիլ­լոդի [6] Յիսուսեան ճանապարհորդութիւն, գրէ սա ինքն կամ որ յանուն նորա գրեալ է, թէ արծաթ շինող (ալքիմիսդ) Պարսիկ մը ի Համատան, ուր գտուէր եւ Վիլլոդ, կ՚առնու կը տանի զսա չորս օր հեռու քարուտ դժարուտ լեռ մը, արծաթ շինելու նիւթ տուող բոյսը գտնելու, զոր եւ գտնելով կը փորեն հողը ոտնաչափ մը եւ կը հասնին արմատին, Elle (la racine) était ronde et grosse comme la tête d'un petit enfant, couverte de petits filamen[t]s qu'on aurait pris pour des cheveux du bas de la tête: sortaient à droite et à gauche deux branches moins grosses, mais plus longues, en forme de deux bras; et ce qui est plus surprenant c'est qu'ayant ouvert et concassé la tête il se trouva au centre une espèce de moëlle en guise de cervelle. En voyant cette plante il lui vint un doute si ce ne serait pas peut être la mandragor[e], dont on a dit tant de choses merveilleuses, et que Pithagore appelle Anthropomorphos, à cause du rapport, et de la ressemblance qu'elle a avec le corps de l'homme.

Յետ երկար ակնկալութեան ընկալայ պատասխանի ի Քիբերդէ. կը ծանուցանէ որ զբաղեալ է ի յօրինուած յոյժ ընդարձակ աշխարհացուցի փոքր Ասիոյ եւ Օսմանեան Հայաստանի, 1/400, 000 մեծութեամբ, իբրեւ 30 կտոր թղթովք, եւ յուսայ աւարտել յայսմ ամարանի. այս բանիս համար սպասէ եւ ինչ ինչ իրաց ի Լոնտոն է, որք եթէ գան ի ձեռս նորա՝ կ՚ունենայ ժամանակ ի գարնան գալ ի Վենետիկ եւ խօսիլ ընդ իս. եթէ ոչ՝ հարկ է որ երթայ ինքն ի Լոնտոն։ Զիարդ եւ է առ այժմ չի կըրնար զբաղիլ, բայց յետ աւարտելոյ զվերոյիշեալն. եւ ըստ բանիցն յուսայ զմեր խնդրեալն այն աւարտել ի միջոցի երկուց ամաց. ես իրեն առաջարկեր էի միլիոնաչափ մեծութեամբ, ինքն լաւագոյն ցուցանէ աւելի ընդարձակել, այսինքն 1/800, 000, որպէս զի աւելի անուն ընդունի. ես ալ իմանալով որ արդէն Հայաստանի Օսմանեան մասն ինքն կը պատրաստէ կրկին եւս մեծութեամբ (1/400, 000), պատասխանեցի իրեն, թէ կարելի է անոր վրայ աւելցընել նոյն մեծութեամբ եւ ռուսական մասը. եւ ահա կը բովանդակի ընդարձակ տախտակ մը։ Հօս կը լըմաննայ մեր բանագնացութիւնն։ Կը մնայ որ իմացընես Փօրթուգալ Էֆէնտիի. ծախուց վրայ առ այժմ աւելորդ համարեր էր Քիբէրդ խօսիլ, եւ չէ մարթ որոշ բան մ՚ըսել. միայն թէ եթէ իր առաջարկածն ըլլայ եւ թէ իմ, յայտ է որ շատ կամ մեծ գումար մը պէտք է։ Կ՚ըսէ Քիբէրդ, որ ատենօք այլ Պօլսեցի Պարոնայք ուզեր են իրմէ զայս բան ի ձեռն Մոր տ դման ի † [հանգուցելոյ], այլ յետոյ ամենայն ինչ լռեր է։ Զայս գիտելով չափեն բարեսէր Պարոնայքն, եւ պատուարժան բան մի գործեն, կամ գոնէ անպատիւ բան մի չընեն։

Քու Օղուլլուխ [7] Վարդեսարդ [8] Կուտինացի մերձաւոր Փետրուարի երկուքին, ըստ նոր տօմարի, ի տօնի Տեառնընդառաջի պիտի փիլանաւորի նորընծայութեամբ, ի՞նչ անուն կ՚առաջարկես, եթէ ո ւզես առաջարկել, եւ թէ հասնի ի ժամանակին։

Յուսով չափաւոր առողջութեանդ՝ զաւելին մաղթեմ։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1117.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 22 Յուն [ ուարի 1881

Սիրելի եղբայր,

Ամսոյս 7ին գրածդ ընդունեցայ ուշիկ։ Պարսկատաճիկ վիպասանութեանց վրայօք գրեր էիր ուրիշ անգամ ալ [9] ։

Յիշեալ Մեղու ի թիւերն ունիմ, եւ կարդացեր էի որ ինչ զ Երիցովէ, եւն. ։

Կարծեմ թէ Լէյարտ չէ ի քաղաքիս, բայց քննել տամ. խոստացեր էր գալ նորէն ի վանս. եւ ոչ երեկ։

Լամբրոնացւոյ Յայտնութեան թարգմանութեան ունիմք նաեւ հին օրինակ, չեմ յիշեր թէ անոր մէջ ալ կա՞յ այն յիշատակարանն, բայց կայ ուրիշ օրինակաց մէջ [10] ։

Մեսրովպայ պատմութեանն խնդրած կտորիկդ ահաւասիկ գտնես։ Իսկ այն բառն կոնիոն կամ կոտինդ [11], ես անտարակուսաբար հասկանամ զ՚ Aconitum ծանօթ թիւնաւոր բոյսն, զոր ոմանք յօրինակաց մոլեխինդ թարգմանեն. բայց կարծեմ բուն հայերէնն է ընձախոտ [12] ։

Քննել տամ թէ գտուի՞ պատկեր անօթոյն որ ի Ս. Մարկոսի գանձատան [13]. ես ալ այնպէս յիշեմ թէ Արտաշիսի անուամբ է. կայ քովս գրքի մը մէջ նոյն գանձատան թանկ տաշտաձեւ անօթոյ մը պատկեր, յորոյ յատակ գրեալ է Պ ստ-Ալլահ քուֆիկ գրով. քու ուզածդ այս պիտի չըլլա՞յ։

Ողջոյն հարազատաց։ Ի † [հանգուցեալ] Վիչ[էն] Ալիշանին Անգղիացի մխիթարիչք այրւոյն խոստացեր իմն էին տալ նմա մասն թոշակի, արդեօք տուի՞ն բան մի։

Ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1118.

Յովհաննէս Քհնյ. Մկրեանին [14]

Վենետիկ, 24 յունու[ար] 1881 [15]

Մեծարգոյ եւ բանասէր Տէր

Տէր Յովհաննէս երէց Մկրեան,

Արդարեւ անձնական տեսութիւն չունիմք, բայց Դուք, քաջ պատուական Տէր, չէիք ինձ անծանօթ եւ աննշանակ [16], թէ Ձեր պատ ­ րիարքական փոխանորդութեան պաշտամամբ եւ զՁեզ ճանաչող մեր հարց գովանի վկայութեամբ եւ թէ մէկ գրուածովդ, որոյ վրայօք յետոյ խօսիմ. նախ պարտք համարելով շնորհակալել Ձեր բարի զգաց ­ մանց եւ փութոյ (ի բաց թողլով զգովաբանութիւնսն), եւս առաւել Սրբազան Պատրիարքին յիշման [17], որ այնքան կարեւոր գործոց եւ ժամուց մէջ չէ մոռացեր եւ զայս. վասն որոյ եւ խնդրեմ մատուցանել Իրեն իմ խոնարհ մեծարանքս, մանաւանդ թէ երկարժամանակեայ լռիկ մեծարանացս բացատրութիւնը։

Իսահակ փոխարքայն [18] Իտալիոյ կամ Հռաւեննայ եւ իւր տա ­ պանն [19] վաղուց ծանօթ էին ինձ. հաւանօրէն ի Կամսարականաց անտի է, յորոց շարք Բիւզանդիոյ կայսերաց պաշտօնեայ եւ զօրապետ եղած են եւ որոց կանանց մէջ յաճախեալ է Շուշան անունն. ինքն՝ սկսեալ ի Ներսիսէ Հայկազն Պատրիկէ եւ Իտալիոյ ազատողէ՝ ութերորդ փոխարքայն է, որոց պաշտօնն երեւի սահմանեալ ի վեց տարի, եւ սա անընդմէջ երեք անգամ զնոյն պաշտօն վարեր է, ցմահն, որ ըստ ոմանց հանդիպած է յամի 638 կամ 639, ըստ այլոց 641 եւ մինչեւ 644։ Տապանն առաջին տեղէն փոխադրուած է յայժմու տեղս՝ ԺԵ դարուն մէջ. այդոր պատկերը փափագեցայ ունենալ եւ երկու տա ­ րի յառաջ բարեկամ մի հանել տալով խաւրեց, երեք կողմանց տե ­ սարանն ալ. միայն այս մէկ օրինակն ունենալով՝ առ ժամս մնայ ի քովս. տապանն ազնիւ յունական քարէ է, երկու մեդր երկայն, 0, 76 լայն, 1, 10 բարձր. երեք կողմանքն ալ քանդակեալ են պատկերօք. ճակատը (երկայնքը) Տիրամայրն բազմեալ եւ Յ[իսու]ս ի գրկի, որոյ ընծայաբերեն երեք մոգք հայազգեստք կամ փռիւգազգեստք. գլխին կողմն ներկայացնէ զՔ[րիստո]ս եւ զՂազար երիզապատ դամ ­ բանական խորշի մը մէջ կանգնած. ոտից կողմն՝ զԴանիէլ ի մէջ երկուց առիւծուց: Անտարակոյս երեք մոգքն նշանակեն Իսահակայ հայրենիքը, գոնէ Արեւելցի ըլլալն։ Կափարչին վրայ փորուած է յունարէն տապանագիրն, որոյ լատին թարգմանութիւնք ալ կան: Ձեր խաւրած փռանկերէնն ալ ճիշդ թարգմանութիւնն է լատինականին, Արձանագիրն ըստ բաւականին կը յայտնէ հանգուցելոյն որքան գովելի եւ արիական մարդ ըլլալը, որոյ վկայէ եւ պատմութիւնն. բայց տեղ տեղ պատերազմական եռանդեամբ կողոպուտ ալ ըրած ըլլալուն՝ անհաճոյ մասն ալ ունի:

Միայն Ներսէս եւ Իսահակ չեն եղած Հայ փոխարքայք ի Հռաւեննայ կայ Գրիգոր մ՚ալ, 666—678 թուականաց միջոց. բայց Իսահակայ ընտանեօք հօն ըլլալը՝ յայտնէ իր ամուսնոյ՝ Շուշանւոյ ՝ յիշատակն։ Ասկէ զատ ուրիշ յունագիր տապանաքար մ՚ալ գտուած է եղբօրորդւոյ նոյն Իսահակայ, եւ սա իսկ կանգներ է վաղամեռին մահարձան, ուր, դժբախտաբար, ոչ յիշուի անունն։ Ասոնցմէ զատ չորս կամ հինգ Հայ պաշտօնէից զինուորականաց անուանք ալ ծանօթ են յԷ դարու. ասկէ առաջ եւ վերջ ալ, ոչ միայն առանձինն ոմանք՝ այլ ամբողջ հայկական գունդ մը նստէր ի Հռաւեննայ, պահապան կայսերական Իտալիոյ, եւ շարունակութեամբ տեւած է հօն այս հայկական եւ զինուորական գաղթականութիւնն, մինչեւ Հռաւեննայի նաւահանգստին մէկ մեծ թաղը, կամ անոր classe ըսուած նաւաքաղաքին մաս մը կոչուէր Armenia, եւ հօն եղած վանորայքն ալ (լատինաց) կոչուէին վանք Արմենիոյ. մինչեւ ի կէս ԺԱ դարու կը յիշուի այս անունս, այնու հետեւ ընդ Գլասսէ նաւաքաղաքի կը դառնայ յաւէտ ի մոռացութիւն։ Շատ հաւանական է, թէ գետին տեղւոյն ծածկէ՝ ոչ միայն զոսկերս այլ եւ ուրիշ հայկական յիշատակներ, նման Իսահակայ եղբօրորդւոյն տապանաքարին. միայն չեմ հաւատար թէ գտուի եւ յիշատակ մը քաղաքին առաջին շինողաց, որոյ պատմչաց մէկն կ՚ըսէ, թէ կ՚աւանդեն որ զՀռաւեննա շիներ ենք Հայք՝ 234 տարի յետ ջրհեղեղին !

Կը յուսամ, որ Սրբազան Պատրիարքն բարեհաճի դոյզն ծանօթութեանցս [20] եւ առաւել եւս յօժարութեանս ի գործակցութիւն Ձեզ՝ ըստ հրամանի նորին։ Դառնամ հիմայ իր վաղեմի արդիւնաւոր եւ արժանաւոր փոխանորդին [21] ։ Ասոր հրատարակեալ Ա հատորն Ճանապարհորդութիւն ի կողմանս Բարձր Հայոց, որքան եւ համառօտ գրուած է, ինձ այնքան հաճոյ եւ սիրելի եղած է, որչափ չեմ կարծեր թէ ուրիշի մի կամ բազմաց ի միասին. մեծապէս ալ ցաւած եմ, որ միայն Ա հատոր մնացեր է, գէթ ինծի անծանօթ են հետեւեալքն՝ եթէ եղած են [22] ։ Այդ փոքրիկ գրքոյկն ինձ համար շատ յիշատակարաններ յայտնեց, որոց մեծ մասին գաղափարքն ալ ստացայ, ինչպէս այն երկնիստի Յայսմաւուրաց երկար եւ պատուական յիշատակարանն, որ զանազան նահատակաց պատմութիւն բովանդակէ, անկէ ինձ կարծիք կու գայ, թէ գրոց ընթացքին մէջ ալ տեղ տեղ նոր նահատակաց յիշատակներ պիտի ըլլան. բայց ինծի համար ո՛րն է նոր՝ դժար է գտնել ուրիշք. որովհետեւ ես ի շատ Յայսմաւուրաց քաղած եմ նոր վկայաբանութիւններ, եւ նորագոյնն ալ կըրնամ ճանչնալ անոնցմէ։ Փափա ­ գելի էր Շեյխնոցի գեղջ հին աւետարանն ալ մանր եւս քննել, որովհետեւ նոր յիշատակագրողն՝ Մխիթար Մշեցի, կըսէ հօն, թէ անոր յիշատակարանը նորէն օրինակեր է, անկէ զատ Էգեձոր գեղջ ալ հնագոյն աւետարանին յիշատակը, որ գրուած է եղեր ի ՅՂԶ թուականի, 947 Ք[րիստոս]ի. եւ ըսածէն այնպէս կ՚երեւի, թէ այս յիշատակարանս ընդօրինակեր է այդ Շեյխնոցի աւետարանին Ղուկասու ԺԵ գլխին քով, մէկ մ՚ալ Յովհաննու աւետարանին սկիզբը: Ձեր խոհեմութեան թողում զայս ստուգել, որ ո՛ր եւ է կերպով դիւրին է Սրբազանին հրամանաւ, լաւագոյն էր թերեւս, բուն Էգեձորի աւետարանը գտնել, այլ նախ Էգեձոր (Այգեձոր) գեղն ալ գտնալու է, որ ինձ անծանօթ է, եթէ չէ Արծկէ ի կամ Շատախ ի կողմը յիշուածքն, այլ Մշեցւոյն հարեւանցի յիշատակէն կըրնայ ալ կարծուիլ թէ Կաղզուանայ կողմերն ըլլայ։

Շիրակայ ստորագրութեան մէջ [23] քանի մի յառաջ բերած յիշա ­ տակարաններէն հարկաւ գուշակէք, թէ ո՛րչափ պիտանի կ՚ըլլան ինձ այդպիսիք, նա եւ վասն աշխարհագրական ծանօթութեանց մեր հայրենեաց, եւ վասն այն փափագեմ հաւաքել եւ ըստ տեղւոյն յարմարել։ Այլ այս բանիս նկատմամբ կըրնաք տեղեկանալ նաեւ իմ հարազատէս՝ Սերովբէ Աղայ էն [24], որուն յանձներ էիք Ձեր թուղթը, եւ որուն կ՚աւանդեմ ես ալ իմս, մնալով

Մեծարգոյ Տէրութեանդ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1119.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 4 Փետր[ուար] 1881

Սիրելի եղբայր,

Ժամանակին հասաւ թուղթդ, փափագեցայ եւ ես Ստեփան անուան դրութեան ի յիշատակ սիրելւոյդ. այլ վասն նկատողութեանց ինչ չեղեւ, եւ կոչեցաւ Վարդեսարն Անդրէաս [25]. այս եւս քեզ եւ ինձ յիշատակի անուն մ՚է։ Տէրն յաջողէ զվերջն։

Վիլլոդի [26] գրուածն յերկարագոյն եւս աւադիկ ընդօրինակեց Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս. Գրոց ճակատն հեղինակին անունն չկայ. բայց անտարակոյս եւ ստոյգ ինքն Վիլլոդ է։

Պարսկային անօթոյն լուսագրութեան խնդիրն չեմ մոռացեր. խօսեցայ ընդ գանձապահի Սուրբ Մարկոսի, չկայ դժուարութիւն իր կողմանէ. մնայ առաքել արուեստաւոր մը եւ ի գլուխ հանել։

Շատացիր համառօտիւս եւ ողջ լեր երկար։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1120.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 19 Փետր[ուար] 1881

Սիրելի եղբայր,

Ամսոյս 9ին գրածդ ընդունեցայ երեկ, եւ ահա համառօտագրեմ այսօրիկս։

Կոնիոնի վրայօք չունիմ նոր ինչ տեղեկութիւն առ այժմ։ Մոլեխինդի վրայօք գտեր եմ զբանիկս ի Վանական Վարդապետի գրուածս։ "Մոլեխինդն խոտ է. ցօղուն առնէ որպէս այն որ Սպանդ են յասել. պտուղն որպէս զմանր Պատնիճան. մահադեղ է մարդոյ"։

Լռելեայն իմացուցածիդ յայտնութեան մնամ, ի բարին, եւ ի մխիթարութիւն մօրն եւ քեռն։

Ճէլայիրեանց խնդիրն միայն Անւոյ մէջ ստակ կտրելնուն համար ինձ հետաքննելի էր, մանաւանդ անոր թուականին որ յետնագոյն է քան զամենայն թուականս արձանա­գրութեանց Անւոյ, եւ ըստ այսմ կարեւոր ի պատմութեան։

Հայկազնի Վարդան Վարդապետի չափաբան պատմութիւնն կամ Ողբն ի Վկայա­սէրն ունիմ եւ ես, եւ յիշեալ եմ ի վարս Շնորհալւոյն եւ ի Պարագայ նորին [27]. եթէ Հիսարլեան ին Ձեռագիրն հին է՝ կըրնայ արգոյ համարուիլ։

Շլումպէրկ է Չըֆտին ծանուցած Հեթմեան նշխարանոցն ծանօթ է ինձ, եւ ունիմ զպատկերն, կըրնաս արգելուլ զլուսատպելն՝ ի խնայութիւն ծախուց. ունիմ եւ անոր վրայ curieuse inscription ի գաղափարն։ Այս նշխարանոցն ատենօք Բիեմոնդի Աղեքսանդրիա [28] քաղքին մէկ վանաց մէջ գտուի եղեր, փրանկիսկեանց կամ դոմինիկեանց։ Ես շատ հետաքրքիր էի եւ բ նտռէի զայն. յետ այնքան ամաց՝ ահա դուրս ելեր է. արդեօք ուսկի՞ց եւ ի՞նչպէս. փոխանակ լուսատպին կըրնաս իմացընել ազգայնոցս խնդիրը, եւ ստացողին ո՞վ ըլլալն. եւ թէ ուզէ՞ վաճառել տանելի գնով մը առ ազգային եկեղեցական խնդրողն ի բազմաց հետէ։

Ի Վարդաշէն գտեալ Ուտիացւոց գրուածին վրայօք՝ չեմ յիշեր տեղեկութիւն. շոշորդ բան մը մտքիս վրայէն կ՚անցնի. բայց Պատկանեան ի գրածը չունիմ։ Գիտեմ որ մօտերս շատ կը հետաքննեն այդ բարբառը, արդարեւ խափարաձայն եւ ալխազուր, որչափ որ իմացեր եմ պզտի քերականութեան գրուածէ մը զլեզուոյն [29] ։

Վարդեսարին [30] նամակը հասուցի եղբօրը, որ չափաւոր իմն ձայնիւ դպրութիւն անէ ի ձայնաւոր պատարագի։

Ողջունելով զհարազատս, մնամ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] † Պէտան Պէյով պակասի հին ազգասէր բարեկամ մի [31] ։

1121.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 26 Փետր[ուար] 1881

Սիրելի եղբայր,

Հին Մեղու աց հետ ընդունեցայ եւ աղիւսեայ տակառաձեւ մը կամ գլան մը բեւեռագիր, որոյ համար սպասեմ ծանօթութեանդ, զի կարծեմ բան չէիր գրած կանխաւ, անոր նկատմամբ։

Նորատիպ Ոսկեբերանի Եսայեայ Մեկնութեան մէջ, յերես 424 կարդացուի. « Իբրեւ ի քուն իմն ի խորարթուն ետուն զանձինս յափշութիւն ». իբրեւ թմբիր ինչ առեալ կամ կոնիոն, որ է խնդակոթ. այնպէս համարձակ իմն տային ամենեցուն մուտ։

Վասն օդոց ցրտութեան կամ ոչ պայծառութեան Սուրբ Մարկոսի բեւեռանիշ անօթն դեռ չէ լուսագրեալ, այլ ի յարմարութեան օդոց՝ լինի զի տեղին մթին է։

Շուշան կին † [հանգուցելոյ] Միանսարի գրէ ինձ, թէ յառնէն մնացեալ ունի ռուբինեան դրամս Լեւոնի եւ Հեթմոյ, ագուցեալս ի պղնձեայ շրջանակս եւ գրեալ յետուստ զանուանսն. զոյգ զոյգ. ասոնցմէ 56 հատ են արծաթիք նոյնքան 56 ալ պղնձիք. կամի վաճառել, եւ հարցանէ զգինն եւ զգնող։ Ես գրեցի թէ առանց տեսութեան դժար է գնահատել, եւ թէ ռուբինեան դրամք հիմայ շատ գտուին, որով եւ ոչ թանկագինք. ինքն իմացընէ որ կըրնայ տալ զամէնն միանգամայն 75 ռուպլեաց. համարիմ թէ ռուպլիքն թղթեայք են, որով իբր 200 ֆրանգ լինի։ Դու զի՞նչ ասես. զի պիտի գրեմ իրեն թէ այս խնդրոյս վրայօք գրած եմ ի Պօլիս առ հնագէտ ոք ազգային, եւ մնամ պատասխանւոյն. յուսամ թէ եթէ ուզենք գնել՝ մեզ 75 ռուպլիէ ալ պակասով կու տայ։

Անցեալ անգամ գրածս՝ նորէն յիշեցընեմ. տեղեկանալ ի Չըֆուտ [32] Շլումպերկեր է զգնող Հեթմեան նշխարատփին. եթէ քրիստոնեայ եւ բարի մարդ է, գուցէ փորձենք ինչ։ Հեթմոյ փիլանաւորի կամ քղամդաւորի պատկերիկն, եթէ հասնի, այսօր խաւրեմ քեզ. ապա թէ ոչ՝ գալ անգամ։

Կարծեմ Մշակ լրագիրն արգիլեալ է ի տեղդ մտնելու վերջին թերթից մէկուն մէջ տայր տեղեկութիւն զբանից Ուվարովի [33] ի հնագիտական Ժողովին Մոսկուայ. ութ օր քններ է զՁեռագիրս Էջմիածնի, ըստ արուեստական մասին, առաւելապէս զպատկերս, եւ Ժ դարէն վար իջնելով ց՚ԺԴ, երթալով զարգացեալ գտանէ զարուեստն. իսկ զ Յովհաննու Արքայեղբօր նկարս գրեաթէ գերազանց ժամանակակից Եւրոպէացւոց։ Մեր քով ալ կայ գրքոյկ մի նորին ձեռագիր գրեալ վասն եղբօր դստերն Ֆիմեայ [34], պատկերօք ինչ Սողոմոնի եւ Հարսին. այլ ինձ ոչ զարմանալիք։

Ահա գիրս դադրեցընելէս քառորդ ժամու մը վերջ հասաւ (ի վենետկեան վարժարանէ) Հեթմեան պատկերիկն, որ ընդ այլ Սրբոց պատկերաց եդեալն է հուսկ ամենեցուն ի մի ի չորից երեսաց նշխարանոցին։ Արդեօք ստո՞յգ պատկեր եւ նմանութիւն է նորա թէ ոչ, դու գիտացիր։ Զի՞նչ է նաեւ մօրուաց քով գրուածն Բ Ա Ե - բարի՞։

Սպասեմ շուտով պատասխանւոյդ վասն Միանսարեան խնդրոյն, եւ մնամ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1122.

* Հ. Դաւիթ Վրդ. Նազարէթեանին

Ս. Ղազար, 26 Փետր[ուար] 1881

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Շնորհակալ մտօք եւ սրտիւ ընկալեալ զմաղթանսդ, յաւելի եւ ես ի նոյն վասն քո քան վասն իմ, ոչ զի սակաւակարօտ եմ (յոյժ կարօտ), այլ զի ասպարէզ ընդարձակագոյն մնայ քեզ, մինչ իմս ամփոփի. շատ է թէ յաջողութեամբ հասցուք ի կէտն։ Եւ վասն որոյ լռելեայն աղօթեցի՝ արդ կէս լռելեայն եւ կէս անլուռ մաղթեմ եւ մխիթարութիւն եւ համակամութիւն ընդ Վերին տեսչութեան, որոյ մեծագոյն տնօրէնութիւն երեւի մեզ ի սահմանս կենաց եւ մահու։

Ողջ լեր ողջունելով զհարցանողս թէ գտցին։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1123.

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 12 Մարտի, 1881

Սիրելի եղբայր, Հեթում Աղայ,

Էմիրզեան պատանին, որոյ վրայօք գրես, թուղթդ ընդունելէն քանի մ՚օր առաջ տեսայ. քթին տակը հասակի մեծութեան նշան կ՚երեւէր. ինձ՝ խելքը գլուխը պահող թուի. վերակացուքն ալ չափաւոր գոհ. շատ է թէ ջանայ ընդ հասակին յառաջել ի զգօնութիւն եւ յուսումն:

Արտաշիսեան վիպասանութեան լեզուին համար՝ իմ կարծիքս է աշխարհաբար գրել գրաբառին մէջ շատ դժուարութիւններ կը ծագին զգացմանց եւ այժմու գաղափարաց բացատրութեան. իսկ աշխարհաբարն թէ եւ անկատար եւ անկիրթ լեզու այլ երթալով կոկի, եւ շատ իմաստներ աւելի դիւրաւ բացատրուին. եւ որչափ ալ խորթ ըլլայ բարբառն, չի մեղադրուիր որչափ կըրնայ մեղադրուիլ գրաբառին խորթութիւնն, ու ազատ ըլլալն շատ եւ շատ դժար է եւ ոչ դիւրս ներելի: Գրած աշխարհաբարդ ինծի խորթ չի գար, մաքուր է, տեղ տեղ շատ մօտեցեր կամ խառնուեր է ընդ գրաբառի, զոր կարելի է աւելի պարզել եւ մօտեցընել մեր նամակագրութեան լեզուին:

Շատ սիրով ողջունեմ հարազատքս, մանաւանդ քո եղածը, եւ եթէ անոր բարեկամն ալ հօն է, եւ մնամ

Հարազատ
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1124.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 26 Մարտի 1881

Սիրելի եղբայր,

Երկու տողիկ ի վկայութիւն ընդունելուս զգրեալդ ի 11 ամսոյս։ - Հայկազն Վարդանայ գրուածն եթէ ոչ ի վարս Շնորհալւոյն ՝ թուի թէ ի «Բազմավիպի» հրատարակեալ է [35]. գաղափարն ի Տփղիս է ընդուներ էի, ի Ձեռագրաց Ջալալեան ին [36] ՝ որք արդ յ Էջմիածին ամբարեալ են։

Երզնկացւոյ Քերականութեան յիշատակարանը զոր ընդօրինակեր ես՝ ունիմք եւ յայլ օրինակս նոյն գործոյ [37] ։ Թորոս Կլայեցին ինձ նոյն կ՚երեւի որ Հռոմկլայեցի կոչէ զինքն յայլ յիշատակարանի բայց 40 ամօք զկնի։

Գրեցի առ այրին [38] Միանսարեան ըստ լուսոյ թելադրութեանդ։ զ՚Ուտէացւոց գրուածն ընթերցայ ես. մօտերս շատ կու խօսուի զազգէն, յորոց շատք զզուեալ ի քահանայից իւրեանց, կ՚ասուի, ռուսացեր են, կրկին մկրտութեամբ։

Յակ[ոբ] Տամատեան ՝ ըստ ամսօք յառաջ գրածին՝ հիմայ ի Սպանիա պիտի ըլլայ. իբր երկու ամիս կ՚ըլլայ որ չունիմք լուր ի նմանէ. եւ ոչ յինէն նոր ինչ տալի քեզ, այլ աւետիս գարնան եւ մերձաւորութեան հոգեւոր գարնայնոյ Յարութեան, զորոց շնորհս եւ զօրութիւն փափագելով՝ մնամ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1125.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 23 Ապրիլ 1881

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Սկսեալ ի յետնոցն, որք են, ըստ իս, Ալիկեանն եւ Հրանդ, մէն մի գրիչ նոցա։ - Երից միջակ աշխատաւորաց (յորոց ընտրութեան թերեւս սխալիցիմ) այլ ըստ նուազութեան թուոյ ընդօրինակութեանցն թուին ինձ Սարայտար, Փափազ եւ Քիւրճիխան ) մէն մի գիրք եւ մէն գրիչ։ - Վեցից բազմավաստակ ընդօրինակողաց՝ մէն գիրք եւ մէն թղթապանակ։ Յ՚իմացիցն մին տացի Եսայեանի, միւս Բարսղի, երրորդն ում եւ պատշաճ դատիցի։ Եթէ այլազգ տնտեսել պատշաճ թուիցի՝ արասցես աներկմիտ։

Յետ եւ յառաջ այսոցիկ՝ բազում շնորհակալութիւն խնամոտ փութոյ եւ հսկողու­թեանդ ի վերայ գործառնութեանս. եւ զայս իմ գոհութիւն տարեալ հանցես մինչեւ ի բլուրս Ասողկայ, ըմպելով զթէյդ եւ թաթաւելով զպաքսիմատիկն, յ՚երկար բարեկենդանութիւն քո եւ իմ, գոլով

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1126.

Սմբատ Շահազիզին [39]  

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 31 Մայիսի 1881

Ազնիւ Տէր,

Շնորհակալութեամբ ընդունեցայ եւ շատ հաճութեամբ ընթերցայ Հրապարակախօս Ձայնդ [40], գրեաթէ հաւասար համարմունք տանելով թէ գիտնական Նազարեանց ի [41] վրայ, եւ թէ նոյնպիսի գրողի անոր վարուց։ Փափագելի է ինձ որ այդպիսի ճարտար եւ զգայուն գրիչ գտնէր ուրիշ նիւթեր կամ անձեր ալ, ի գովութիւն միայն, որով հանգչի հայրենասէր սիրտ, առանց ստիպուելու յերկու բաժնուիլ, կէսն ի խնդութիւն եւ կէսն ի տխրութիւն [42] ։

Միաբանութեանս ալ կողմանէ շնորհակալ եմ Ձեր գրոց երկրորդ օրինակին համար։

Եթէ ունիք ընտանութիւն ընդ Եզեան Կարապետ աղային [43], ողջունիւս յիշեցուցէք զիս, եւ ողջ լերուք, « Վառ եւ բորբոք պահելով զկայծակն բանին »։

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1127.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 7 Յունիս 1881

Սիրելի եղբայր,

Վերջապէս դժբաղդ Ներսիսեան ն, որոյ ցաւակցիմ, քու ձեռքդ ալ շարժեց ի գրութիւն [44] ։ Ո՞ գիտէ քանի ծնողք ալ իրեն նման որդեկորոյս եղան՝ այն հիւանդութենէն, զորմէ գրէին Տփղիս ի օրագիրք, եւ բժիշկ չգտուելուն պատճառաւ ալ այնքան անմեղ զոհեր կ՚ըլլան։

Գալով ի խնդիր Ձեռագրաց, եւ նախ առ Յայսմաւուրքն Օշինեան, ինձ թուի թէ կամ շատ Յայսմաւուրք ի միոյ օրինակէ Օշնի թագաւորի օրինակուած են, կամ ինքն թագա­ւորն շատ օրինակներ գրել տուած է վասն արքունեաց. վասն զի կէս դար մ՚առաջ † [հանգուցեալ] Հ[այր] Կարապետ Եսայեան այդպիսի օրինակ մը գտեր է ի Պօլիս եւ գաղափարեր է. թագաւորական զարմից մահուան յիշատակներն ալ կան ի նմին զոր եւ ես ընդօրինակած եմ. այսպէս քու այժմու օրինակածդ ալ Թորոսի Թափրոնց [45] † [հանգու­ցելոյ] բառ առ բառ նոյնպէս ունիմ [46] ։ - Ասկէ քանի մը տարի առաջ ալ առաջարկուեցաւ մեզ գնել Օշինեան Յայսմաւուրք մը բարձր գնով, եւ կարծեմ վերջապէս գնաց յ Անգղիա։ Հայոց տպագրեալ Յայսմաւուրք մ՚ալ այդպիսի Օշնի օրինակէ առնուած է։ Հիմայ նորէն յերեւան կու գայ քո յիշեալ օրինակն. որով՝ իրարու յարգը նուազեցընեն, եւ տարակուսելի կ՚ըլլայ բնագիրն։ Ի վերայ այսր ամենայնի եթէ քեզ թուի արդարեւ հին օրինակ ժամանակակից թագաւորին Օշնի, եւ պահանջուած գնոյն կամ անոր մօտի արժանաւոր՝ կըրնաս յանձնել Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն ի, առ որ եւ գրեմ. նոյնպէս եւ զմիւս չորս Ձեռագրաց համար ալ գրեմ. յուսալով որ ասոնց մէջ յիշեալ պատկերազարդ Շարա­կանն ըլլայ միանգամայն եւ ոսկէզարդ (եալտուզլու) [47] ։ Եփեսոսի Ժողովոյ պատմու­թիւնն երանի՜ թէ հին ըլլար. այլ չեմ տարակուսիր որ ի յունէ թարգմանած է ի սկիզբն անցեալ դարու ի Գէորգ Վարդապետէ միոյ Գաղատացւոյ կամ Կ. Պօլսեցւոյ։ - Ոսկեբերանն ալ թէ եւ ոչ նոր ինչ՝ այլ բաւական հնութեամբ մատենին՝ յարգելի։ Միով բանիւ ասոնց համար եթէ վերջնական գին է՝ տանք զ՚10 ոսկին։

Ժամանակաւ գրեր էի զՌուբինեան դրամոց † [հանգուցեալ] Միանսարեանի այրին խաւրեց մեզ զանոնք. եւ տեսանք որ չեն հին դրամք, այլ շինծու օրինակք նոցին ի թանգարանէ Վիեննայ եւ այլուստ հաւաքեալք, եւ մաքրապէս ագուցեալք ի պղնձեայ շրջանակս։ Ծանուցի ղրկողին, եւ այսօր կամ վաղը պիտի դարձընեմ յետս ի Պետրպուրկ։

Շիրակայ տեղագրութեանս տպագրութիւնն մերձ է յաւարտ. այլ վախեմ թէ պիտի չգտնէ մուտս յ Օսմանաստան վասն խստիւ արգելից որ ծանօթ է քեզ. եւ մինչեւ ե՞րբ չգիտեմ։

Վարդեսարեանն [48] բարւոք է, որպէս եւ էրն, այսինքն bon enfant [49], չափաւոր իմն կարողութեամբ, նուազ énérgic (sic) [énérgique] [50]. Ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1128.

Professor Emilio Teza -ին [51]

Venezia, San Lazzaro, 15 giugno 1881

Stimatissimo Signor Professore,

Spero che con questa letterina riceverà anche il Martirio di Vahan Golthnense.

Pei suoi grandi debiti alla nostra stamperia si parlerà un'altra volta: lasciateci un poco l'onore d'esservi creditore.

Per la traduzione di quei proverbij, non posso adesso dirle niente positivamente, perché la maggior parte della nostra comu­nità si trova in campagna.

Ho letto con gusto fra gli altri quell’opuscolo dove parla Sig. Teza egli stesso, sull’opere (sic) del Patkanov. Sbaglia nel numero dei nostri Manoscritti, invece di 400 abbiamo 1400: quello di Monaco 130 mi par troppo, sarà assai il 30 solo.

Veniamo a Calila e Dimna. Anni fa fu vociferato che un sviz­zero, se non mi confondo, ne ha trovato una traduzione ar­mena: ma dopo si seppe che era in lingua aramaica. Quanto alle fa­vole della volpe, abbiamo anche noi il nostro Աղուէսագիրք [52], stam­pato già due volte, prima in Amsterdam l'anno 1669, poi mi pare a Etcmiazin l'anno 1698. Vi sono in tutto 164 favole o argu­zie. J. St. Martin l'orientalista ne ha fatto una scelta di 44 e pub[b]licato sotto il titolo Choix de Fables de Vartan (supposto autore) Paris, 1825, en arménien et en français. Quest'ultima opera è conosciuta da Ignazio Guidi nei suoi studij sul testo arabo di Ca­lila e Dimna. La favolla (sic) della scimmia e della testuggine, IX del Guidi si trova nell'armeno, sotto N° 41: dico nel testo armeno, non nella traduzione di St. Martin, ove non si trova. Ma quella favola e le altre sono compendiate.

Il nostro Աղուէսագիրք certo non è una traduzione né compendio di Calila e Dimna, ma pare averne qualche cosa. Se lei trovasse l'opera di S. Martin, potrà giudicarne meglio di me. La prevengo però che S. Martin non ha messo il suo nome nel titolo del libro, ma sotto la prefazione sol­tanto J. S. M. L’Ouvrage (a été) publié par la Société Asiatique de Paris.

Riccorderò (sic) anche io una sua promessa o desiderio di ri­pub[b]li­care il Peregrinaggio dei tre giovani figli del re di Se­ren­dippo ecc., tradotto da Cristoforo Armeno nel cinquecento: io ho fat­to cercare ma non sono riuscito trovare ne anche l'ultima edi­zione di Milano.

E tanto mi pare che basti. Spero che fra poco terminerà la stampa del mio Շիրակ:

Vale.

Suo Servo
P. Leone M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Վե­նե­տիկ, Սուրբ Ղա­զար, 15 Յու­նիս, 1881

Յար­գար­ժան Պա­րոն Փրոֆեսոր,

Յոյ­սով եմ, որ այս նա­մա­կիս հետ պի­տի ստա­նաք նաեւ Վա­հան Գողթ­նա­ցիի Վկա­յա­բա­նու­թիւ­նը:

Մեր տպա­րա­նի դի­մաց Ձեր մեծ պարտ­քե­րու մա­սին ու­րիշ ան­գամ կը խօ­սինք: Թոյլ տուէք մե­զի պա­տի­ւը քիչ մը փո­խա­տու ըլ­լա­լու Ձե­զի: ­

Այն առաս­պել­նե­րու թարգ­մա­նու­թեան վե­րա­բե­րեալ այժմ դրա­կա­նօ­րէն ոչինչ կր­նամ ըսել, քա­նի որ մեր հա­սա­րա­կու­թեան մեծ մա­սը այժմ գիւղ կը գտ­նուի: ­

Ի մի­ջի այ­լոց մեծ հա­ճոյ­քով կար­դա­ցի այն գր­քոյ­կը, ուր Պա­րոն Թե­զան Պատ­կա­նեանի աշ­խա­տու­թեան մա­սին կը խօ­սի: Կը սխա­լի մեր ձե­ռա­գիր­նե­րու քա­նա­կի հար­ցով. փո­խա­նակ 400­-ի ու­նինք 1400 ձե­ռա­գիր: Իսկ ինչ կը վե­րա­բե­րի Միւն­խէ­նի, կար­ծեմ 130­-ը շատ է, ամե­նա­շա­տը 30 են:

­Վե­րա­դառ­նանք «Քա­լի­լա ու Դիմ­նային»: Տա­րի­ներ առաջ լու­րեր շր­ջա­նա­ռուե­ցան որ զուի­ցե­րա­ցի մը (ե­թէ, չեմ սխա­լիր), յայտ­նա­բե­րած է հայե­րէն թարգ­մա­նու­թիւն մը. բայց յե­տոյ պար­զուե­ցաւ, որ արա­մայե­րէն էր: Ինչ կը վե­րա­բե­րի աղուէս­նե­րու մա­սին առակ­նե­րուն՝ մենք նոյն­պէս ու­նինք մեր « Ա­ղուէ­սա­գիրք »ը, որ ար­դէն տպագ­րուած է եր­կու ան­գամ. առա­ջի­նը՝ 1669 թուա­կա­նին Ամս­տեր­դամ, երկ­րոր­դը՝ կար­ծեմ, Էջ­միածին 1698­-ի­ն: Ընդ­հա­նուր 164 առակ­ներ կամ զուար­ճա­խօ­սու­թիւն­ներ կան: Սէն Մար­թէն Արե­ւե­լա­գէ­տը անոնց­մէ ընտ­րած է 44 հատ եւ հրա­տա­րա­կած Choix de Fables de Vartan վեր­նագ­րով (են­թադ­րեալ հե­ղի­նակ), Փա­րիզ, 1825, հայե­րէն եւ ֆրան­սե­րէն [53]: Այս վեր­ջին աշ­խա­տու­թիւ­նը յայտ­նի է Ինիացիոյ [Իգ­նա­տիոս] Կուի­տիի « Քա­լի­լա ու Դիմ­նա »յի արա­բե­րէն բնագ­րի ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րուն մէջ: «Կա­պի­կի եւ կրիայի» առա­կը, Կուի­տիի թիւ 9, կայ նաեւ հայե­րէ­նի մէջ՝ 41 հա­մա­րի տակ. հայե­րէն բնագ­րին մէջ կ՚ը­սեմ, ոչ Սէն Մար­թէ­նի թարգ­մա­նու­թեան մէջ, ուր չկայ: Բայց այն եւ միւս առակ­նե­րը հա­մա­ռօ­տուած են: Մեր «Ա­ղուէ­սա­գիր­քը», ի հար­կէ, թարգ­մա­նու­թիւն չէ եւ ոչ ալ « Քա­լի­լա ու Դիմ­նայի » ամ­փո­փու­մը, բայց կար­ծեմ, որոշ նմա­նու­թիւն­ներ ու­նի: Եթէ գտ­նէք Սէն Մար­թէ­նի աշ­խա­տու­թիւ­նը, ապա պի­տի կա­րե­նաք ինծ­մէ աւե­լի լաւ դա­տել: Սա­կայն Ձե­զի նկա­տել կու տամ որ Սէն Մար­թէ­նը իր անու­նը չէ զե­տե­ղած գիր­քի տիտ­ղո­սա­թեր­թին վրայ, այլ նա­խա­բա­նին մէջ գրուած է միայն J. S. M. L’Ouvrage (a été) publié par la Société Asiatique de Paris (Աշ­խա­տու­թիւ­նը հրա­տա­րա­կուած է Փա­րի­զի Ասիական Ըն­կե­րու­թեան կող­մէ):

Յի­շեց­նեմ նաեւ Ձեր խոս­տու­մը եւ փա­փա­քը վե­րահ­րա­տա­րա­կե­լու Սե­րեն­դիպ­պոյի Թա­գա­ւո­րի երի­տա­սարդ երեք որ­դի­նե­րու ուխ­տագ­նա­ցու­թիւ­նը՝ թարգ­մա­նուած հա­զար հինգ­հա­րիւ­րա­կան թուա­կան­նե­րուն Քրիս­տո­ֆո­րոյ Ար­մե­նոյի (Հա­յու) կող­մէ: Ես զայն շատ փնտ­ռե­ցի, բայց նոյ­նիսկ Մի­լա­նի վեր­ջին հրա­տա­րա­կու­թեան մէջ չկր­ցայ գտ­նել:

Այս­քա­նը կար­ծեմ բա­ւա­րար է: Յոյ­սով եմ որ շու­տով կ՚ա­ւար­տի իմ «Շի­րակ»­-իս տպագ­րու­թիւ­նը:

Մ­նա­ցէք բա­րով:

Ձեր խո­նարհ ծա­ռան՝
Հ. Ղե­ւոնդ Մ[արգար] Ալի­շան

1129.

* Հայր Արիստակէս Վրդ. Գասգանտիլեանին

Ս. Ղազար, 20 յունիս 1881

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Արիստակէս,

Եթէ ոչ կարիցես՝ ըստ փափագանացս՝ բերել ընդ քեզ, գոնեա մինչեւ մեկնեալ ի Միլանէ ՝ միւսանգամ խթեսցես զ Գոլոմպոյ, զի մի՛ քան զպայմանեալ կամ խոստացեալ 10 աւուրսն յապաղեսցէ զգծուած պատկերին. քանզի այժմ ես մեղադրիմ իբրեւ անագանիչ աւարտման տպագրութեան Շիրակայ ։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին ծանուցանէ զի զնամականին առ Գերա­պ[այ­ծառ] Տէրս ուղղեալ է այդր ի վանս Բարերար եղբարց [54] ի Porta Nuova.

Ահա քեզ փերթ մի ծաղկի՝ զոր այսօր իսկ ընդ քո թղթոյդ ընկալայ ի դասակցէդ, ի Շիրակայ. ոմանք ի տեղացեացն ասացեալ են Աղբերաց արիւն, իսկ ինքն ոչ կարծէ [55] ։ - Եթէ գտցի տեղի տակաւին ի համիտալական Հանդիսարանիդ Միլանու ՝ զետեղեա եւ զդա, ապա թէ ոչ՝ պատրաստեա այլ տեղի։

Ծանո՛ Վեհի՝ խոնարհ ողջունիւս, զի եհաս Անգղիացի Մղտեսին, զոր Վ[երապա­տուեալ] Հ[այր] Գրիգոր կարէր կոչել Պաղզաւակ, այլ փորձն յայտնեսցէ զորպէսն. յերից աւուրց հետէ ի վանս է։

Ողջ լեր, ըստ կարելւոյն վայելելով ի զարմանատեսսն։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1130.

Professor Emilio Teza -ին [56]

San Lazzaro, 21 giugno 1881

Stimatissimo Signor Professore,

Per schiarimento di quelle che Lei scrisse in riguardo delle favole, aggiungerò, che non mi era ignota quella edizione di Mar­siglia nel 1676, ma noi non l'abbiamo. Come in questa anche nelle altre due che ho citato, si trova la Geografia del Khorenese stam­pata insieme; senz’altra ragione, se non che nella prima (d’Am­ster­dam) i due libretti sono uniti piuttosto dal legatore che dallo stampatore; ma ciascun libro ha la sua numerazione delle pagine distintamente. Queste due edizioni hanno, come ho scritto 164 favole: il manoscritto che S. Martino aveva 168, anche un nostro manoscritto ha 168 e forse una o due di più.

Eremìa non è autore di favole, ma un dotto Վարդապետ d’Etcmiazin che ha pub[b]licato quella edizione del 1698, non si sa ove, a Livorno o Costantinopoli?

Io non ho conosciuto né letto alcun testo di Calila e Demna, altro che il trattato del Guidi: non credo che il nostro Աղուէսագիրք sia cavato da quell'opera, ma bensì il nostro autore abbi[a] raccolto sue favole di qua di là: questo autore pare che vivesse sul principio del secolo XV o sul fine del precedente.

Io Le mando copia della favola XLI, lasciando ad un altro tempo il pensiero di pub[b]licare tutta l'opera, così pure dei pro­verbij, serbandomi il piacere di servirla.

P. Leone M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Սուրբ Ղա­զար, 21 Յու­նիս, 1881

Յար­գար­ժան Պա­րոն Փրոֆեսոր,

­Լու­սա­բա­նե­լու հա­մար այն ինչ որ գրած էք առակ­նե­րու մա­սին, աւելց­նեմ, որ ին­ծի ան­ծա­նօթ չէր Մար­սի­լիոյ 1676 թուա­կա­նի հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը, սա­կայն մենք չու­նինք զայն: Ինչ­պէս ասոր, նաեւ միւս եր­կու­քին մէջ ալ, որոնք վկա­յա­կո­չե­ցի, կայ Խո­րե­նա­ցիի Աշ­խար­հագ­րու­թիւ­նը՝ միասին տպագ­րուած. պար­զա­պէս այն պատ­ճա­ռով, որ առա­ջի­նին մէջ (Ա­մս­տեր­դամ), եր­կու գր­քոյկ­նե­րը իրա­րու միացուած են աւե­լի կազ­մա­րա­րին կող­մէ, քան տպագ­րի­չէն. բայց իւ­րա­քան­չիւր գիրք ան­ջա­տա­բար ու­նի իր էջե­րու հա­մա­րա­կա­լու­մը: Ինչ­պէս գրած եմ, այս եր­կու հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րը ու­նին 164 առակ. Սէն Մար­թէ­նի ձե­ռա­գի­րը ու­նէր՝ 168 առակ, մեր ձե­ռա­գիր­նե­րէն մէ­կը նոյն­պէս ու­նի 168 եւ գու­ցէ մէկ կամ եր­կու աւե­լի: ­

Ե­րե­միան առակ­նե­րու հե­ղի­նակ չէ, այլ Էջ­միած­նի հմուտ Վար­դա­պետ մը, որ լոյս ըն­ծա­յած է 1698 թուա­կա­նի հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը, սա­կայն չեմ գի­տեր Լի­վոռ­նո՞յ, թէ Կոս­տանդ­նու­պո­լիս [57]:

­Բա­ցի Կուի­տիի մե­նագ­րու­թե­նէն, « Քա­լի­լա ու Դիմ­նա » առա­կի մա­սին ես այլ բնագ­րի ծա­նօթ չեմ եւ չեմ կար­դա­ցած: Չեմ կար­ծեր, որ մեր Աղուէ­սա­գիր­քը քա­ղուած ըլ­լայ այդ աշ­խա­տու­թե­նէն, այլ մեր հե­ղի­նա­կը իր առակ­նե­րը տար­բեր տե­ղե­րէ հա­ւա­քած է. կը թուի, թէ այս հե­ղի­նա­կը ԺԵ դա­րու սկ­զի­բը կամ նա­խորդ դա­րու վեր­ջը ապ­րած ըլ­լայ:           

  Ձե­զի կ՚ու­ղար­կեմ XLI (թիւ 41) առա­կի օրի­նա­կը՝ ու­րիշ ան­գա­մուայ ձգե­լով ամ­բողջ աշ­խա­տան­քը հրա­տա­րա­կե­լու միտ­քը, ինչ­պէս նաեւ առակ­նե­րը՝ ին­ծի վե­րա­պա­հե­լով Ձե­զի ծա­ռայե­լու հա­ճոյ­քը:

 

Հ. Ղե­ւոնդ Մ[ար­գար] Ալի­շան

1131.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 25 յունիս 1881

Սիրելի եղբայր,

Երեկ եկաւ Պր. Հիսարեան եւ ընդ թղթեկիդ բերաւ նաեւ զմին ի չորից Ձեռագրաց, զ Ոսկեբերանն [58] որ է բնագիր տպագրին մերոյ, որպէս գրեցի նախընթացիւս։

Հիսարեան դեռ չյայտնեց զգաղտնիսն սպասելով գալստեան Գ[երյարգոյ] Աբբահօրս որ բացակայ է: Զինքը ի վարժատան մերոյ ի քաղաքին ասպնջականեմք, ի դիւրութիւն նմա եւ մեզ։

Օրերով առաջ ընդունեցայ ամսոյս 24ին գրածդ ալ, հանդերձ գլխագրութեամբք Ճառընտրիդ կամ Ոսկեփորիկի, յորում չկարծեմ նոր ինչ եւ պիտանի լինել. մանր չքննեցի զճառսն, այլ ինչ որ երեւի՝ աւելի ի Մանդակունւոյ են քան յ Ոսկեբերանէ մուրացեալ. սովորաբար այն հաւաքածոյից մէջ որ վիպանման պատմութիւնք կան այդպիսի բարոյական ճառեր ալ կ՚ըլլան, գրեաթէ հաւասար արժէիւք կամ չարժէիւք։

Ներսիսեանի բերած միւս Ձեռագիրք ալ՝ զոր ցանկեր ես, եւ որպէս կ՚ըսես, չնչինք կամ չպիտոյք են. թերեւս միայն Յիշատակարանքն արժեն ինչ։ Գրեթէ փափագէի չբերելն, որ զքեզ ալ զմեզ ալ չձգէ ի փորձութիւն. եւ ի ժամուս սակաւագիւտ դրամն այնպիսեաց չվատնելու։

Գալ շաբաթ աստից մեկնին աշակերտք Մուրատ-Ռափ[այէլեան] վարժարան ի որոց ձեռօք խաւրեմ զյիշեալ Իմացսդ առ Ներսիսեան ի մխիթար որդեկորոյս աղեացն [59] ։

Դիտաւորիմ յետ գրութեանս երթալ ի քաղաք տեսանել զ Հիսարեան, թէ եւ անհնարին շոգ է այսօր, իբրեւ 24° Ռէօմ [60] ։ - Ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1132.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 27 յունիս 1881

Սիրելի եղբայր,

Ամսոյս 19-20ին գրածդ ընդունած ատենս ի սենեկիս էր Պ[արոն] Հիսարեանն, եւ ի ներկայութեան նորին կարդացի (լռելեայն), եւ միայն մեծ ճառընտրին վրայօք եղածը ծանուցի. որոյ համար գրես՝ թէ 54 բթաչափ երկայն է, եւն. ի՞նչ բթաչափ է այդ. ես կարծեմ թէ սանդիմեդր ըսել կ՚ուզես. վասն զի գաղղիական կամ ո՛ր եւ է ազգի բթաչափով՝ շատ անհեդեդ եւ enorme [61] կ՚ըլլայ. ուր մնաց որ ես այնչափ մեծ չգտայ զայն՝ երբ գաղտուկ մը մտայ յիջեվանդ՝ Կիրակի օրը երբ դու պատարագի գացեր էիր, մինչչեւ բացեալ զկնիքն. ես ծածուկ մը բացի, այն քո յիշեալ ստորին լուսանցից վրայ եղած յիշատակարանները քառասնիւ չափ կտրեցի եւ քովս են. որոցմէ կ՚իմանամք որ Ճառընտիրդ գրուած է ի Խորին անապատի կամ մենաստանի Կիլիկիոյ, ի Բարսղէ ումեմնէ, ի ժամանակս « Երիանոսի եւ Պետրոսի դիտապետաց մենաստանիս» որոյ «առաջին հիմնարկող» է Ստեփանոս։ Նուի­րատուաց մէջ յօգնութիւն գրոցն՝ նշանաւոր է կին մի Շնորհաւոր անուն «որ ի չքաւորութենէ իւրմէ մի անասնիկ ունէր ծննդական, եւ զայն վասն բարի յուսոյն իւրոյ յաւգնութիւն ետ գրոցս՝ դու ընդ միոյն հարիւրապատիկ պարգեւեա նմա զփոխարէնն» ։ Այս նշաններս տուի որպէս զի չաշխատիս եւ չյ օ գնիս ճառից ցանկը օրինակելու, զի ունիմ ես լիովին. յայտ է ուրեմն որ ճառից օրինակներն ալ պիտի ունենամք, եւ չէ յուսալի նոր բան մը գտնել ի նմին։ Կը մնայ միայն գրոց մեծութիւնն եւ ծանրութիւնն եւս եւ հնութիւնն. որոց հետ եթէ եւ գրուածքն անծանօթ եւ նոր ինչ ըլլային՝ արդարեւ 600 ֆրանգ կը կշռէր. իսկ արդէն՝ Օշնեան Յայսմաւուրաց եւ Մատթէի մեկնութեան պէս՝ մեզի ծանօթ եւ ձեռքէ անցած ըլլալովն՝ մեր դիմաց կը նուազի յարգն, մինչ ուրիշներն այլազգ կըրնան դատել եւ արժեցընել։ Ի վերայ այսորիկ չեմ ուզեր որ փախցընենք, այլ փափագիմ որ այդ գիրքդ միջնորդ եւ որսորդ ըլլայ Սլիվանեանց քով եղած միւս աւելի ցանկալի, հետաքննելի եւ գրեթէ երկբայելի երից գրոց, զորոնք ամենայն զգոյշ ջանք ընելու է առ ի ձգել յափ։ Թող իմանայ Ներսիսեանն որ Ճառընտիրն մեզի արդէն ծանօթ է եւ զպիտանիս ընդօրինակած եմք անտի. եւ կերպիւ իմն՝ զայս ծանուցանէ իր բարեկամաց, թէ նոյն անձն որ կըրնայ միայն զայդ գնել՝ արդէն ձեռքէն անցուցեր եւ գործածեր է զնոյն. բայց դարձեալ յօժարի գնել մօտաւոր գնով՝ եթէ միւս երեք Ձեռագիրքն ալ իրեն ծախուին։ Այս ոճով պէտք է վրայ տայ Ներսիսեանն եւ այն երեք գրքերն ապահով ճամբով բերէ առ քեզ [62]. եւ եթէ դժարութիւն կամ չկամութիւն ըլլայ (որ հեռի՜ լինի) գոնէ առ ժամս Յիշատակարանները խաւրեն, ուստից եւ որոշ գաղափար մը կ՚ունենամք, մանաւանդ այն Ողբոց աւերակաց. մի գուցէ Վոլնէյ [63] մարգարէի կամ վարդապետի մի գործ լինի, եւ գրեալ ի ՆԾԶ [1007] թուականի! - Մարկոս պատմիչ ՝ ինձ բոլորովին անծանօթ է։

Իսկ Հեթմոյ թագաւորի պատմութիւն գրեալ ի ? եթէ ՈԾԳ [1204], թերեւս ծնեալ իսկ չէր Հեթում, եթէ ՈՁԳ (1234) առաջին տարիներն են թագաւորութեանն. եւ եթէ ասոր ետին են այն հարիւրաւոր պատկերքն բուսոց եւ կենդանեաց, թուի ինձ թէ Հեթմոյ հրամանաւ յարաբերէնէ թարգմանեալ բնական գիտութեան գիրք մի պիտի ըլլայ։ - Միով բանիւ, որպէս քեզ եւ մեզ հետաքննելի, փափագելի, որսալի։ - Եթէ չյաջողի զասոնք որսալն (դարձեալ ասեմ հեռի՜ լիցի) առջի ըսած լեզուն պէտք է բանեցընել, ըստ իս. զի արդարեւ որչափ ալ փափագիմք այդ վիթխարի Ճառընտրիդ (մանաւանդ եթէ միայն մնայ այդ) մեզ ալ տքալի է գին հայթհայթելն, ի ժամանակիս յորում մեր գրեանքն ալ չեն վաճառիր, եւ դեռ 20 ոսկի վճարեցան 5 Ձեռագրաց համար, յորոց զմին (Մեկն[ութիւն] Մատթէի) բերաւ Հիսարեան ն ։ Այլ եթէ միւս երեքն ալ անոր հետ չորեքանան՝ կը ջանանք ամենայն հնարք եւ զոհ ընել առ ի ստանալ։ Ուստի, որպէս եւ գիտես թելադրէ առ Ներսիսեան ն, առ որ հիմայ ողջոյններս, թերեւս գալ շաբաթ երկտող մ՚ալ յ՚առաքելս զիմացսն։ Ի հարկէ կը փութայ գրել առ Սլիվանեանս եւ այն երից գինն ալ տեղեկանալ, եւ ինչ միտք ալ ունենան, գոնէ մէկ մը բերել տալ ի քննութիւն։

Յուսամ որ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն ն ալ այս բանիս ծանօթ է, անոր համար թուղթս բաց կը խաւրեմ որ ինքն ալ կարդայ. եւ թէ դու դանդաղիս՝ ինքն գրէ գործոյն յառաջընթացութեան վրայօք։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1133.

Professor Emilio Teza -ին [64]

All'illustrissimo Signore Il Signor Emilio Teza
Rettore dell'Università di Pisa

San Lazzaro, 7 luglio 1881

Illustrissimo Signore,

Abbiamo quell'opera di Froelich: sempre grazie. Conoscia­mo dieci opere armene stampate a Livorno.

Siamo alle Indici della mia operetta.

Vale.

P. L[eone] M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Մեծաշուք Պարոն Էմիլիոյ Թեզային
Փիզայի համալսարանի ուսուցչապետ

Սուրբ Ղազար, 7 Յուլիս, 1881

Մե­ծա­շուք Պա­րոն,

Ու­նինք Ֆրէօյ­լի­խի աշ­խա­տու­թիւ­նը. ան­վերջ շնոր­հա­կա­լու­թիւն: Մե­զի յայտ­նի են տա­սը հայե­րէն աշ­խա­տու­թիւն­ներ, տպագ­րուած Լի­վոռ­նոյ:

Հա­սած ենք աշ­խա­տու­թեանս ցան­կե­րուն:

Մնացէք բարով:

Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1134.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 9 յուլիս 1881

Սիրելի եղբայր,

Ինչպէս որ կարծեմ մի եւ նոյն օր ընդունած եմք իրարու գրածնիս զյիշատակարանաց մեծի Ճառընտրին. զորմէ չունիմ նոր ինչ գրելի յետ գրելոցս առ քեզ եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն ։ Մնամ անձկաւ լրոց եւ գալստեան միւս երից Ձեռագրաց Սլիւանեանց ։

Յետ աւուրց ընդունեցայ նոյն թուականաւ (28 յունիսի) գրածդ ալ, հանդերձ քերդուածով Սեբաստացի Հոմերին. դարուք յառաջ ալ Սեբաստացի Թադոս երգիչ մ՚եղած է, չգիտեմ թէ ան ալ կո՞յր։ Բայց քուկդ կարծեմ կիսակոյր պիտի ըլլայ, որ կարենայ գրել եւ կարդալ։ - Ինձ անհաճոյ են այդպիսի բաներ լսել եւ ստիպիլ պատասխան մը գրելու։ Ինչպէս ըրի անցեալ տարի, եւ ընդունող գրոյս հրատարակեր էր ի «Մասիս» լրագրի [65]. ի տհաճութենէս չկամիմ գրել եւ առ Թադոս. եթէ դարձեալ քովդ ըլլայ՝ ողջունէ. այլ եթէ պատշաճ դատիս որ գրեմ, իմացուր որ երկտողեմ։

Այս ետքի գիրդ եւ քերդուածն՝ ընդունեցայ բաց եւ անվերնագիր թղթապատենի մէջ. չգիտեմ ի՞նչպէս եղեր է, եւ որո՞ւ խաւրուեր է. որով յառաջ քան զիս անշուշտ ուրիշներն իմացեր են անմահութիւնս։

Հիսարեան Էֆէնտին ստէպ կը տեսնեմ. վաղն ալ պիտի գայ ի վանս, եւ խօսինք իր խնդրոյն վրայօք, որոյ դեռ թերահաւատ եմ։ - Յուսամ քիչ օրէն ընդունի Ներսիսեանն զիմացքն։

Ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1135.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 16 յուլ[իս] 1881

Սիրելի եղբայր,

Ամսոյս 8ին գրածդ ալ ընդունեցայ. եւ ընդ քեզ սպասեմ գրոց կամ զգրոց Սլիվանեանց. որք եթէ ըստ անուանցն նորասքանչ ինչ իցեն՝ պէտք է հնարիմք եւ զդժուարինս՝ առ ի ձեռս բերել. ես կարծեմ թէ ոչ մեծաքանակ գրքեր են, որով եւ ոչ շատ ինչ պահանջեն, բայց եթէ վասն պատկերացն. կարծիս գայ՝ թէ Մարկոսն պատմիչ ՝ ըլլայ Մատթէոս. Ողբ աւերակացն ալ՝ Վահանայ Գողթնացւոյ պատմութիւն։

Ներսիսեանի որդւոյն վրայօք՝ ծնողաց եւ պապուն կամքն պէտք է ստուգագոյն նշանակես, եւ այն ատեն առանձնակի խօսիմ ընդ Գ[երյարգոյ] Աբբահօր, յոյս տալով այնու դիւրել չստացուած Ձեռագրաց։ Նոր դաս կամ սկիզբն ուսմանց վարժարանացս լինի ի կէս կամ ի վերջ կոյս Հոկտեմբերի։

Յուսամ ցարդ ընդունած լինիս զիմացսն եւ տուեալ առ Ներսիսեան ն՝ ի մխի­թարութիւն։

Արղնոյ Բարձրահայեցին [66] արձանագիրն եւ սուսերին թերեւս մերձաւոր իմաստիւք ինչ լինին եւ ոչ բնագիրս. մանաւանդ յետինն՝ նոր գաղափարաց ծնունդ նշմարի։ Յայտ է որ Նաղաշ [67] դարու միով կրսեր է քան զ Օշին ։

Հիսարեան ն դեռ աստ դեգերի. երեկ զողջոյնդ տուի նմա, եւ նա փոխադարձէ։

Ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1136.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 23 յուլ[իս] 1881

Սիրելի եղբայր,

Ամսոյս 13ին գրածիդ՝ թղթատարաւ չէի կըրնար վաղագոյն պատասխանել. հեռագրել չուզեցի վասն Ճառընտրին, զի կերպով մը պարտաւորեցին զմեզ Սլիվանցիք, կամ ակնկա­լու­թեամբ 3 Ձեռագրացն, եւ ըստ կարճիկ գրութեան Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն ի ՝ արդէն վճարած պիտի ըլլայ այդոր պահանջած գինն ալ։ Կը մնայ հիմայ իմացընել անոնց որ մենք միշտ այն 3 Ձեռագրաց յուսով գնեցինք զՃառընտիրն, որ արդէն ծանօթ էր մեզ եւ ոչ նոր ինչ. միանգամայն ըստ խոստման նոցա վասն ապագայից՝ մենք ալ իրենց դիւրութիւն մը ըրած ըլլանք, որպէս եւ փափագին նոքա գրելով առ Ներսիսեանն ։ Եթէ չուզեն ալ վաճառել զանոնք, կը վայելէ որ ղրկեն (ապահովութեամբ) ի քննութիւն եւ յընդօրինակութիւն։ Այս յուսով զիջանք յ՚ոչ ընդարձակ ժամանակիս այս առեւտրին, որ մինչեւ հիմայ մեզ շատ շահաւոր չէ. վասն զի ստացած ձեռագրաց երեք գլխաւորքն (Ճառընտիրն, Յայսմաւուրքն, Մատթէի Մեկնութիւնն) որոց համար 1000 ֆրանգ մը տրուած պիտի ըլլայ, արդէն մերայոց ձեռքէն անցած եւ քննուած են, որպէս եւ գիտես. Ներսիսեանն ՝ որպէս թուի եւ վկայի ազնիւ անձ է, բայց ոչ ճինիւիզ [68]. իսկ Սլիվանեանք աւելի բանագէտ եւ ճարպիկ երեւին։

Երեկ ի քաղաք եւ ի վարժարանն գնացի, յանկարծուստ իմն տեսայ մանուկ մի Մուրատեան, պաշտպանեալ ի Փուլճեանց եւ յ Ալիլանեանց, յորոց ոչ գիտեմ ո՞, քո՞յր մեր թէ այլ տփիկ մի քաղցր պատառաց խաւրեր էր, որոյ շնորհակալութիւն յանձնեմ սիրոյդ։

Հիսարեանն դեռ հօս է, եւ դիտաւորի ի մօտոյ գնալ ի Հռովմ, վասն գործոցն ինչ, զոր գիտես։

Այսօր Շիրակ իս յառաջաբանն տպագրի, որ է վերջ գործոյն [69], չգիտեմ ի՞նչպէս յուղարկել քեզ, որ չանկանի ի ձեռս գրաքննչաց, որք երբեմն ի Տրապիզոն երկար ամիսներ արգիլեալ են զՅուշիկս, եւ ի փութացուցանել գրավաճառին, ըսեր են իշկէօրիւյեօրուզ [70] ։ - ի՞նչ ըսենք. սէլամէթ [71] ։

Ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1137.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 30 յուլ[իս] 1881

Սիրելի եղբայր,

Երեկ իրիկուն ընդունեցայ 23ին գրածդ բարի՜ ճամբայ Ներսիսեանի եւ յաջողութիւն գործոցն, եւ նախ երից Ձեռագրացն։ Իմացայ որ մեծ Ճառընտրին գործն ալ աւարտեր էք. եւ չեմ տարակուսիր որ ըստ պատշաճի խրատեր եւ լցեր էք զ Ներսիսեան ն՝ ի խօսել ընդ Սլիվանեանս։

Զարմանալի չէ ի քարասենեակս վանաց գտնել պատկերաքանդակս. այլ զարմանալի է վրիպիլն յաչաց այլոց. սոյն օրերս կարդայի ի Մշակ [72] լրագրի՝ Թօխմախեան Արսէնի [73] տեղեկութեանց զ Վանայ քարայրից, ի մասնաւորի զ Ակըռբեայ. սա ալ չի յիշեր զպատկերդ. որով դարձեալ ստուգութեան կարօտի. զի հարկ է վկայութեանն լինել ի բերանոյ երկուց կամ երից։

Հիսարեանս երերեալ ի դարձ ընդ Հռովմ կամ ընդ Կ. Պօլիս, դարձեալ մտադրեց մեկնիլ ի Հռովմ, առ վաղիւ, չգիտեմ դարձեալ փոփոխի՞ կամ յետաձգէ։

Շիրակ ս պրծաւ. չգիտեմ ինչպէս յաջողիմ թռցընել առ քեզ. ի հարկէ օրիկ մի յաջողի։

Զորդւոյ Ներսիսեանին յետոյ խօսիմք, մինչ ես ի հօս պատրաստեմ զգետինն, որպէս ասէ փռանկն։

Ողջիկ լեր, ողջունելով զմերայինս։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1138.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 2 Օգոս [ տոս ] 1881

Սիրելի եղբայր,

Քիչ օր է որ գրեցի քեզ, բաց քեզմէ ալ նոր գիր առի, վասն որոյ եւ դարձեալ գրեմ։ Երկու գրչայիցդ համար նորեկաց ի Սլիվանեանց, մեր ըսելիքն ալ բացասական է. որովհետեւ շատ օրինակ ունիմք այն գործերէն. Սաղմոսամեկնչին ՈԼԹ [1190] թուականն՝ հեղինակին շարադրութեան թուականն է կամ առաջին օրինակին, յորմէ դա ալ եւ ուրիշներ ալ օրինակուած են, նախագաղափարին յիշատակարանօք։ Մեր օրինակաց ոմանց մէջ ալ գտուին Լամբրոնացոյ վարքն, յիշատակ առմանն Երուսաղէմ ի, եւն. ։

Միւս ձեռագիրն ալ նոր ինչ չունի մեզ, բաց ի սակաւ եւ հակիրճ յիշատակարանացն։ Հետաքնին լինիմ թէ ի՞նչ պիտի ընէ զանոնք Ներսիսեանն. առ որ եթէ դեռ հօն է, գրեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն որ տայ օրինակ մի Յուշիկք [74] տանել առ Սլիվանեանն յիմոց դիմաց։

Այսօր թղթատարիւ ղրկեցի առ նոյն Հայր երկու օրինակ Շիրակայ. մին քեզ։ Բարեաւ հասնի, եւ բարեաւ տեսնես։

Հիսարեան Էֆէնտին երկօր յառաջ մեկներ է երթալ ի Հռովմ, ուր անշուշտ հասած է այժմ, տանելով հետը քու Շանթող խայտառակ Արամազդ ալ։ Մաղթեմ յաջողութիւն գործոցն եւ վաճառուց. զի ինքն ալ իմաստասիրաց պէս չքաւորիկ է։

Ներսիսեան ի որդւոյն խնդիրը կ՚առնում ի խորհրդածութիւն։

Ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1139.

* Մուրատ Ռափայէլեան Վարժարանի Տեսուչին

Ս. Ղազար, 3 Օգոստոս 1881

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր [75],

Ընկալայ զմատենիկսն, 4 հատոր, շնորհակալութեամբ։

Զօրութիւն երիկեան գրութեանս կանխեալ է. քեռորդ ձեր Պ[արոն] Իսկէնտէրեան ծանուցանէ, զի դժբաղդաբար մեզ, ծերունի երէցն ցրուեալ է այսր անդր զամենայն Ձեռագիր մատեանս. մի միայն գտեալ է առ նմա, ըստ բաղդի, զոր եւ առեալ առաքեալ է եւ եհաս ի ձեռս իմ, եւ է Թովմա Արծ[րունի] նօտրագիր, իբր 250 ամաց. այլ անհնարին ճճեկեր։ - Գրեցի առ առաքողն յառաջիկայ եօթնեկի։

Ողջ լինել։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1140.

Մեսրոպ Եպս. Սմբատեանին [76]

Վենետիկ, 6/18 Օգոստ[ոս] 1881

Գերարգոյ Սրբազան Տէր,

Տ[է]ր Մեսրովբ Եպ[իսկոպո]ս Սմբատեանց [77],

Երկու ամսօք յետոյ քան զթուականն ընկալայ զթուղթդ տուեալ յ Էջմիածնէ. ոչ գիտեմ ուր եւ վասն էր անագանեալ. անագանեցի եւ ես փոքր մի՝ առ տեղեկագոյնս գրել։

Խնդրեալ Տեղացոյցդ Միքայէլի Կաթողիկոսի առաքեալ առ Քահանայապետն Հռովմայ Պիոս Դ., մի ի ցանկալեաց է եւ մեր, եւ բարեբաստիկ համարէի զիս՝ եթէ գտեալ հաճէի զգեղեցիկ փափագ Ձեր [78] ։ Այլ ցարդ չէ երեւեալ խնդրեալն. եւ խիթամ թէ անգիւտ լիցի։ Չամչեան հայր մեր ոչ ի տեսութենէ եւ ոչ այլ ուստեք յիշէ զայն, այլ ի Լատին թարգմանութենէ թղթոյ Կաթողիկոսին գրելոյ ի 21 ապրիլի 1563 ամի, յորում յիշէ եւ զգրեալն ամաւ յառաջ եւ զընծայսն առաքեալս, ընդ որս եւ զտեղացոյց վանորէիցն եւ զայլոց շինից; Յիսուսեանք կամ այլ միանձնունք Լատինք գտողք նշխարաց սրբոց ի վաներդ, ոչ գիտեմ այնո՞ւ տեղացուցիւ որոնէին թէ այլով: Չամչեան ին ասացուած վարկած է, քանզի եւ ինքն գուցէ ասէ տեղեկացեալ նոցա ի գրուածոյ Կաթողիկոսին [79]: Զիարդ եւ է, գրուածն անյայտ մնայ. եւ տարէգիրն Լատին որ զթուղթ Կաթողիկոսին հրատարակեալ է եւ պատմէ զգալուստ Աբգարու, բնաւ ոչ յիշէ թէ հասին կամ եբեր եւ զընծայսն. եւ զի դեսպանդ այդ իբրեւ ամս երկուս անագանեաց յուղւոջ, չգիտեմ վասն է՞ր, այլ կասկածեմ պէսպէս դժուարու ­ թեանց հանդիպեալ, գուցէ եւ կողոպտեցաւ յաւանդիցն. ապա թէ ոչ՝ կարծեմ հարկ էր յիշել զընդունելութիւն նոցին ի Ս. Պապէն։

Յայսր ամենայնի վերայ կամեցայ փորձ մի եւս փորձել, տալ խնդրել ի դիւանս Քահանայապետականս, յոր յոյժ դժուարին են մուտք եւ խնդիր, (որպէս կարծեմ եւ յԱթոռդ Կաթողիկոսական). մինչեւ ի կէս նոյեմբեր ամսոյ՝ ժամանակ պարապոյ է պաշտօնէից ի Հռովմ, եւ հարկ է յետ այնր զգուշութեամբ խնդիր առնել, յոր թէ յաջողեցայց եւ ստուգեցից ինչ՝ ծանուցից մտադիւր Գեր[ապատիւ] Տէրութեանդ, որոյ առաջադրութիւն եւ վաստակ՝ թերեւս քան այլոյ ումեք՝ ինձ հա ­ ճոյ եւ փափագելի է. եւ մնամ իսկ անձկանօք հրատարակութեան Գաւառացուցիդ. վաղու իսկ առեալ զճաշակ հայրենասէր խուզարկութեանցդ եւ գիւտից բեւեռաքանդակ արձանագրութեանց հրատարակելոց յ Այրարատ օրագրի [80] եւ այլուր, եւ ակն ունիմ նմանեաց եւ յառաջիկայդ։

Բազմավիպի տարւոյս մասն հրատարակեալ՝ արդէն ուղղեցաւ առ Ձեզ, այնպէս եւ յետագայքն եղիցին։

Ողջունելով զմեծարգոյ Վ[ահան ] Վարդապետ Բաստամեան [81], որում ամաւ յառաջ գրեցի գիր մի եւ անպատասխանի մնացի, թերեւս առ չժամանելոյ իմոյ թղթոյս,

մնամ Գերարգոյ Տէրութեանդ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1141.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 20 Օգոստ[ոս] 1881

Սիրելի եղբայր,

Ամսոյս 8 եւ 9ին գրածներդ ընդունեցայ հանդերձ թղթով Ներսիսեան ի զքարայ­րից եւ քանդակաց Վան ի, երբ այն կողմերու յայց ելլեմ ստորագրութեամբ՝ յիշեմ եւ զայ­դոսիկ։ Այժմ բարի ճանապարհ մաղթեմ նմա եւ յաջողութիւն խնդրելեացն յ Ամիդ, առ Սլիվանեանս, զորմէ ի հարկէ ես ոչ գրեմ եւ ոչ յանձնեմ առ այլ ոք. դուք այլ այդպէս կ՚անէք։

Թոռունեան Գարեգինդ յո՞ր Վաղաւեր գեղջէ է, զի կան այլեւայլ տեղիք այդու անուամբ։ Աւելի փափագելի է ինձ գիտել զտեղի Կալհոկ գեղջ, որ չիք յիմ ցանկիս, համարիմ թէ ի կողմանս Մոկաց կամ Աղձնեաց լինի. զայս ծանո ինձ ողջունիւս առ շուշտակ վարդապետն, զորոյ գրքոյկն ընդունեցայ. կան յաշխարհագրականսն գիտելիք ինչ զընթացից գիտակաց, այլ եւ շուշտակ վարկածք զանուանց գաւառաց եւ ստուգաբանութեանց։ Լաւ եւս են գաւառական բառից հաւաքմունքն, յստակ պարզաբա­նութեամբ, յորմէ երեւի թէ գաղափարք մտացն եւս յստակք են եւ ստուգախնդիր. վասն որոյ եթէ աւելի մարմնացընէր զգրուածն կամ տեղագրէր, յաւելլով զանուանս գիւղորայից եւ զգիտելիս ինչ, հաճոյագոյն լինէր, նոյնպէս թէ նշանակէր զանուանս եւ զդիրս վանորէից, ոչ միայն շէն մնացելոց, յորոց քանի մի յիշէ, այլ եւ զաւերակաց եւ ամայացելոց. եւս առաւել թէ եւ զՁեռագրաց ինչ ունիցի ծանօթութիւն եւ զպատմական յիշատակարանաց [82] ։

Զ Հիսարլեան ի կրկին գալստեանն ի Վենետիկ ՝ չտեսի, յանձներ է ինձ միայն զպղնձեայ անկիրթ Արամազդն։ (Պարտական մնայ ինձ բարեկամդ այդ 220 ֆրանգաց. եթէ բաղդիւ դրամ անցնի ի ձեռքն, եւ իմանամ, պէտք է պահանջեմ)։

Զ թասամայ [83] ընթերցայ, այլ ոչ յիշեմ ո՛ւր. թերեւս ի «Մշակ»ի, ոչ երկար եւ տեղեկագոյն բանս։

Սակաւուքս շատացեալ ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1142.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 23 Օգոստ[ոս] 1881

Սիրելի եղբայր,

Մոռացայ գրել երեք օր յառաջ, որ Քիբերդ գրեց ինձ խաւրել զնախարտակ (ébauche) մի Աշխարհացուցի Հայաստանեայց, որ խորհրդածեմ, եւ ի գալ իւրում ի Վենետիկ ի Ժողով աշխարհագրաց [84] ի կէս մերձակայ Սեպտեմբեր ամսեան, խօսեսցուք։ Երեկ երիկուն հասաւ ծրարն. տախտակ մի մեծ եւ Փոքր Հայոց, իբր 8 կամ 9/00000 չափով մեծութեան։

Զայս գրեմ վասն յիշեցընելու Փորթուգալեան էֆէնտի ին առաջարկութիւնը. արդ ահա ժամանակն է. հա՛րց, փորձէ, թէ կ՚ուզես եւ ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրա­պիոնի, եւ ըստ կարի փութով իմացու թէ կա՞յ ինչ յոյս օգնութեան կամ սատարութեան ի Պարոնայց Պօլսեցւոց։

Ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1143.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 27 Օգոստ[ոս] 1881

Սիրելի եղբայր,

Երեւի թէ քու սիրամարգափետուր Սերովբդ հրեղէն շատ կայտառ է. այլ ինքն իր պայծառութեամբ շլացեալ չէ կարացեր լաւ նշմարել զԱնդորրանս Անւոյ, եւ առեր այնչափ բարձրացուցեր է. կամ թէ կշիռքն քո յայսմ նուագի ոչ հնաբանականքն են։ Մնայ լսել եւ զայլոց կշռադատութիւն։ Գոհանայի ես թէ եւ սեւագրով դրոշմէր, շատ էր թէ ըլլար նորայարոյց Անի ։

Մանտաթորդս՝ կամաւ այդպէս գրած եմ, թէեւ յարձանագիրս միշտ Մանտադոր թախուցէս գրի. քանզի դա մասնիկն Վրաց յոգնակի սեռական իմացեր եմ, եւ թարգմանի Մանտատորաց, իսկ խուցէս է գլխաւոր, պետ, եւն. ։

Վասն Ներսիսեանի եւ դիտեալ գործոցն՝ միաբան ընդ քեզ յաջողութիւն մաղթեմ. առանց երից յուսագնեալ Ձեռագրացն՝ 10 ոսկի վասն երկուց պատանդիցդ շատ է. թէեւ ձեռագիրքդ այդ արժիցեն ինչ՝ մեզ վասն բաւական օրինակս ունենալնուս՝ չեն ինչ ցանկալիք։

Հիսարեան էֆէնտին ողջունեմ. կարծեմ շփոթութեամբ յիշեալ երկու ակունքն հետը բերած է ի տեղդ. վասն զի ինծի թողած աւանդը՝ միայն այն խայտառակ Արամազդն է. առջի անգամ ալ երբ ի Հռովմ չգնացած պիտի դառնար ի Պօլիս, զայն միայն թողուց առ իս, յիշելով յանուանէ որ այդ պղնձէ Արամազդիկն է, յետոյ երբ ի Հռովմ երթալու եղաւ՝ յետս ուզեց եւ տարաւ. իսկ ի դառնալն ի Հռովմայ ՝ չտեսնուեցանք. այլ թողլով զաւանդն՝ մտեր է ի շոգենաւ։ Առջի թղթիս մէջ ալ գրած էի որ միայն զ Արամազդ թողեր է ինձ. թէեւ կ՚ըսէր թէ ուրիշ հնութիւններ ալ ունի յանձնելիք ինձ։ Արդ՝ յուսամ թէ կորսուած չեն ակունքն, այլ մոռացեալք իր մատանեաց մէջ, սակայն մնամ լսել եւ քեզմէ անկորուստ ըլլալն։

Տիրուհւոյ [85] համար ըսածդ ինձ ալ քիչ մը կամ բաւական տարաժամ երեւաց. կը լսէի իր եւ հանգուցելոյն մեծ գոհութեամբ եւ սիրով կենակցութիւնն, ընդ նմին եւ զզգաստու­թիւն այրիացելոյն, որպէս եւ զմօրն. սակայն բացարձակ է զկանանց առածն Սողոմոնի։ Տէր տացէ ի բարին. որպէս եւ եղբօր նորա Յակովբայ, եւ մեզ ըստ մերում պատշաճի, որոյ յուսով մնամ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1144.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case]

Ս. Ղազար, 8 Սեպտ[եմբեր] 1881

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Քանզի պարապ գտեալ սպասաւորին գնաց տեսանել զծնողսն, առաքեցից զնա, այսինքն ուղւոյ լիցի, յերկուշաբաթի առաւօտու, (12 ամսոյս). թէ այլ ինչ խափան լիցի՝ ծանուցից եւ զայն։

Պղնձեայ Արամազդիկն, զոր յանձնեցի Պ[ատուական] Հ[օր] Կոմիտասայ [86], պահես­ցի, մինչեւ ստուգեցից զգինն, զոր առաջարկելի է առ Գասդելլանի ։

Անուն սպասաւորին մերոյ է Յովհան[նէս] Ռինալտոյ ։

Աւուրս շնորհիւ ողջ լինել մաղթեմ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

[Յ. Գ. ] Երեկ յերեկոյի եհաս ի Կ. Պօլսոյ վասն նորընծայարանի Ալանեան մանուկ մի։

1145.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 10 Սեպտեմ [ բեր ] 1881

Սիրելի եղբայր,

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն ի ձեռօք հարցեր ես զտպագիր Ախտարաց գրոց. այդոր վրայօք գրած եմ ի Յուշիկս ի վարս Աբգարոյ տպագրապետ ի [87] ։ Յիշեմ եւ աստ, զի անթուական է. խոշոր անհարթ տառիւք, է ութածալ փոքր 17 հարիւրորդաչափ ընդ երկայնն. 16 տող առ էջ, բաց ի վերնագրէն կամ նիւթագրէն որ ամէն էջից վրայ ալ գրուած է։ 24 թերթ է. իւրաքանչիւր թերթ 8 թուղթ. մեր օրինակին մէջ Զ եւ Ժ թերթից միջոց ամբողջ չորս թերթք պակասին, անկէ վերջն ալ տեղ տեղ պակասին 9 կամ թուղթք. պակասէ եւ ճակատ գրոցն, որով եւ տեղի տպագրութեան եւ այլ ամենայն գիտելիք. առաջին եւ վերջին թուղթքն կան, եւ ի վերջնումս այս միայն նշան կարմրագիծ եւ կարմրագիր:

Շատ որոնեցի, չգտայ ասոր նման տպանիշ [88]. ի Պրիւնէ [89] կան այսպէս խաչաձեւք եւ տառք, այլ սեւանիշք են, եւ ի սկիզբն ԺԶ դարու տպագրեալք են. վասն որոյ եւ Ախտարքս շատ հաւանօրէն յառաջին քառորդի ԺԶ դարու տպագրեալ. թերեւս ի Լեհաստան զի անտի բերեալ է առ մեզ մեր օրինակն [90] ։

Մինչեւ ցկէս ԺԷ թերթի Ախտարք են զանազան վերնագրովք, այսինքն նախ բուն Ախտարք, ապա Եփուտ (որ է վիճակ), Տանուտրացոյց, Ամսացոյց, Լուսնացոյց, Կաղանդա­ցոյց, նշանք ամպոց եւ երկնից [91] ։ Ի կիսոյ ԺԷ թերթի ցվերջն է Հաքիմարան Ճալինոսի [92] ։

Խայտառակդ խաւրեցի ի Հռովմ, բայց վերջնական գինդ մոռացայ, նորէն յիշեցո ինձ որ ես ալ թղթակցիս։

Ժամանակաւ Լիմոնճեանի [93] նկարել տուեր էիր եւ առաքեր ինձ երկու պատկեր աւետարանչաց, յիշեմ արդեօք կամ կա՞յր նշան թէ ո՞ր դարու եւ թուականի էր մատեանն։

Ճառընտիրն եւ այլ չորք Ձեռագիրքն ընդունեցանք։

Աշխարհագրական հանդիսարանն բացուեցաւ, իսկ Ժողով աշխարհագիտաց յետ չորից աւուրց. մեք ալ յանուն Հայաստանի փոքրիկ տեղի մի գրաւեցինք եւ ըստ կարի մերոյ զարդարեցինք աշխարհագրական գրովք եւ պատկերօք եւ տախտակօք [94] ։ Տետրակի մի բան ալ գրեցի զհայկական աշխարհագիտութենէ յիտալ լեզու [95], զորոյ եւ օրինակ մի առաքելով՝ մնամ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Քանի անգամ է որ կը մտադրեմ եւ կը մոռանամ, շնորհակալ լինել ի ձեռն քո՝ եւ քո անուանակցիդ Պապայի վասն լեզուաբանական տետրակի իւրոյ. իբր 30 եւ այլ աւելի ամօք յառաջ նման իմն գաղափարաւ ես ալ քաղեր էի զբոլոր արմատական բառս լեզուիս, այնպիսի իմն հետեւանք հանելու մտօք, յետոյ ի բաց թողի։

1146.

* Հայր Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին

Ս. Ղազար, 12 Սեպտ[եմբեր] 1881

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Երեք եւ կէս ամիսք անցեալ, եւ մնայ մի եւ կէս ըստ ժամադրութեան մերում. եւ յայս հարիւր աւուրս մի անգամ միայն ընկալայ ի քէն թուղթ, եւ ոչ այլուստ լուր, ոչ գիտեմ թուղթքն կորնչին թէ գրիչք։ Յուսամ զի չես մոռացեալ զյանձնեալսն քեզ, եւս առաւել զօր եւ զժամ դարձիդ, առանց ունկն դնելոյ բաց բանից կամեցողացն իմն ունել զքեզ այդր ի հոգեւոր պաշտօնեայ ուղղափառաց մերազնէից, եւ առանց գայթակղելոյ առ կթղայիւք կախելոյ։

Սիրելի ընկերակից քո Պ[ատուական] Հ[այր] Համազասպ [96] առաքեաց այտի լուսատիպ պատկեր մի ստորագրեալ Ծիրանի թաղ Երեւանայ [97]. այդու անուամբ թաղ ոչ յիշեն տեղագիրք քաղաքին. արդ տեղեկացիր թէ ո՞ր քաղաք մերձաւոր ունիցի թաղ յանուն Ծիրանի. Երեւա՞ն, թէ Կարս, թէ Ալեքսանդրապօլ ։

Բազում ինչ այլ ի դէպ էր ինձ գրել եւ հարցանել եւ խնդրել, այլ զի զառաջնոց յանձնեցելոցն ինչ ոչ իմացայ կամ ընկալայ, քեզ թողում գուշակել, եւ հաւատարմութեամբ մնամ հաւատարմութեանդ,

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1147.

Կարապետ Եզեանին [98]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 13 սեպտեմբեր 1881

Ազնիւ եւ Բանասէր Տէր

Կարապետ աղայ Եզեան,

Գիտելով հաճոյ լինել Ձեզ որ ինչ զմերոց Հայրենեաց, առաքեմ այսօր թղթատարաւ զնոր հրատարակեալ տեղագրութիւնս Շիրակ գաւառի [99]. եւ զի կասկածեմ զճանապարհէն, խնդրեմ հաճեսջիք երկտողիւ ծանուցանել թէ հասցէ ծրարն եւ թէ ոչ։

Նոյնպէս փափագէի գիտել եթէ եհա՞ս ի ձեռս Բարեկամին Ձերոյ Սանասարեան Տեառն՝ օրինակն զոր առաքեցի երիւք եօթնեկօք յառաջ:

Մաղթելով բարօրութիւն Ձեզ յամայր՝ մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1148.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 16 Սեպտեմբ [ եր ] 1881

Սիրելի եղբայր,

Դիտաւորելով վաղը երթալ ի գիւղ եւ դառնալ ի միւս օրն, փութացայ այսօր թղթերս գրել, եւ քեզմէ լուր չունենալով, եւ զի քանի մ՚օր առաջ ալ գրեր էի, միայն ողջոյն մի յանձնեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն, եւ ահա յերեկոյիս ընդունեցայ ամսոյս 5ին գրածդ, որոյ պատասխանն արդէն կանխեր գրեր էի. այսինքն հնատիպ Ախտարաց գրոց նկատմամբ. մեր ունեցածն ալ նոյն տիպն է, որոյ նշանատիպն ալ ես եւս աղաւաղօրէն գծեր էի. արդեօք քուկդ ալ կարմրագի՞ծ է մերինին պէս։ Յուսամ որ քու օրինակդ ամբողջ ըլլայ, զի մերինն, որպէս նշանակեր եմ ի նախընթաց թղթիս շատ պակասներ ունի։ Թերեւս այդ նոր օրինակն քիչ մ՚ալ պարզէ տպագրութեան գաղտնիքը [100] ։

Կալհոկին վրայօք գրածդ լրացընելու համար ստուգէ՛ թէ ո՞ր վիճակի կամ գաւառի կը վերաբերի, զի Բաղիշէն վեց ժամ հեռի ըլլալով դէպ յարեւելք եւ ի հարկէ դէպ հարաւ, թուի ինձ թէ Մոկաց կամ Կարճկեանի եւ կամ միոյ ի մերձակցացն ըլլայ. որո՞յ։

Աշխարհագրական Ժողովն [101] ալ բացուեցաւ երեկ, գերագահութեամբ թագաւորի եւ թագուհւոյ Իտալացւոց [102] ։ Կը սպասէի Քիբէրդ ի, եւ ահա քու թղթիդ հետ մէկտեղ ընդու­նե­ցայ երկտող մ՚ալ իրմէ որ ծանուցանէ հասնիլն ի քաղաք եւ խնդրէ տեսութիւն. առ որ գրեցի վաղը առտու իմ առ նա երթալս. եւ յետոյ քու թուղթդ բացի եւ կարդացի, յորում յիշես Պ[արոն] Փորթուգալեան ի ըսածն. լաւ եղած կ՚ըլլար եթէ առաջուց բան մը գրած ըլլար, կամ յոյս մ՚ունենայի։

Կէս մ՚այս աշխարհագրական Ժողովոյ պատճառաւ կէս մը տնական իրօք, եւն., գլուխտ կը տարուբերի, եւ պիտի տարուբերի, գէթ շաբաթ մ՚ալ, յետ որոյ յուսամ երթալ առանձնանալ ի գիւղ, եւ քիչ մը հանդարտիլ, եթէ այլ ինչ չարգելու։ - Եթէ դարձեալ երթաս ի Ֆերի գիւղ յանձնեա եւ զիս Տիրամօր Լուրտ ի [103], որպէս եւ ես զքեզ, մնալով

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1149.

Otto Hermann  Wilhelm  Abich - ին [104]

16 Settembre, 1881

Illustrissimo Signore,

Le occupazioni a cagione del Congresso Geografico non mi permisero di scrivere più presto e non mi permettono in questi giorni di raccogliere tutto quello che avea notato sull’argomento dei terremoti successi nell’Armenia: dirò per tanto quello che so dell’Ararat, che parmi interessare maggiormente V [ ostra ] Signoria. Il padre della istoria armena Mosè di Chorene riccorda (Lib. I cap. 30) un’antichissima catastrofe della Grande montagna, alle estremità delle rovine della quale Tigrane contemporaneo di Ciro collonizzò (sic) li discendenti dAstiage re de’ Medi, e questo dice “successe, secondo la tradizione, da un terribile terremoto, come narrano gli delegati da Ptolomeo per misurare geometricamente le terre abitate e una parte del mare”. Sant’Efrem in un suo discorso sulla cagione dei terremoti accenna un caso, che si crede arrivati in suoi giorni, circa gli anni 340-1. “Dicite nobis rursus modum, quomodo per terræ motum Montes Armeniæ ab invicem dissiti, in mutuum quasi conflictum impellantur, ita ut ignis videatur excitari, plurimumque fumare, ex sic satis etiam longa loci intercapedine remotis; rursusque locorum intervallis disjuncti montes, singuli suo ordine, ac loco consistant ? Dunque anche nei tempi storici e non lontani fumavano e fiammeggiavano le montagne dell’Armenia!

Dall’epoca di Sant’Efrem in poi io non trovo memoria di terremoto speciale per l’Ararat, fin all’anno 1679 (14 giugno), in cui successe uno forse il più desastroso, e dal quale venne distrutto, fra le molte altre località il famoso château  di Teridate a Garni: fra diversi contemporanei che ne fanno cenno, scrive uno: “Dal monte maggiore di Massis fin alla collina di Semiramide, il terremoto distrusse tutto, e cagionò immensa desolazione”. Aggiunge un altro: “Montagna e rupi si spaccarono, e dalla crepatura delle rocche (sic) fiamma porporina montava verso il cielo: denso turbine coprì la faccia della terra dal cantone di Garni sino al monte Arakaz, con monti e valli insieme”.

Un scrittore anteriore di questi (nel 1647) nel villaggio d’Acorì, dice brevemente: “Siamo in tempi cattivi; ogni giorno siamo in convulsione o tremito”.

Quanto al recente e notissimo caso del 1840, abbiamo due lettere scritte appena due mesi dopo la catastrofe, e inviateci da un nostro collega il mese di settembre dell’anno stesso dell’840. Uno degli scrittori di nome Paulo Manucof scrive in questi termini: “Soffiò un orribile nero vento col fuoco, seguito dalle ghiaccie di Massiss, e distrusse il villaggio d’Acorì ... abbrucciò i campi seminati, non lasciando né bianca né pianta né piantagione. Da 600 kurdi salvaronsi soli 107, chi abbrucciato, chi ferito”. - L’altro scrittore, di cui non tengo il nome, e pare testimonio oculare, dice: “In questo luogo (Acorì) fu subitanea spaccatura grande, cioè fuoco sortito dal monte Massisss, un vento nero mescolato con fuoco meraviglioso, che simile a zolfo divampava e montava verso il monte con tutto il monastero di San Giacomo... tutto questo sollevato dal turbine si cadde sopra il detto villaggio, e sterminò tutti, più di 1500 persone ... Due uomini soli di nome Battista e Taddeo, salvaronsi da quel fuoco, ma sembravano abbrustoliti dal polvere (di canone (sic)) Ancora quel vento mescolato col fuoco venne abbruciar li alberi del villaggio, cavando le loro radici e disperdendo sopra la faccia della terra”.

Lei deve ricordarsi anche del terremoto di Bayezid dell’anno 1868 (2 giugno) coi rimbombi del Tandurek.

Ecco tutto ciò che io ricordo del centro vulcanico d’Ararat, e credo non ne sia inferiore quello di Khelat, cioè la costa N. O. del lago di Van, ove si narrano fatti consimili.

Mi scusi di questo imperfetto scritto, e voglia onorarmi dei suoi commandi; e se mi permettete di dimandarle da mia parte qualche cosa, sarà una sommaria nota o semplice nomenclatura delle località poco conosciute, ove Ella mi disse aver veduti resti e rovine d’antichi edifizii e monumenti; intendo nell’Armenia, lasciando a parte gli altri paesi del Caucaso, che non entrano nel cerchio delle mie ricerche archeologiche.

Augurandole salute e prosperità mi pregio di essere

Suo Umile servo
P. Leone M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

16 Սեպտեմբեր 1881

Մեծապատիւ տէր,

Աշխարհագրական համաժողովի պատճառով [105] զբաղումներս ինծի թոյլ չտուին աւելի շուտ նամակ գրելու եւ, միաժամանակ, այս օրերուն ալ արգելք կ՚ըլլան ի մի բերելու Հայաստանի մէջ տեղի ունեցած երկրաշարժներու մասին այն բոլոր տուեալները, որոնք գրի առած էի։ Առ այժմ կ՚ըսեմ այն ինչ որ գիտեմ Արարատի մասին, որ, կարծեմ, առաւելագոյն ս կը հետաքրքրէ Ձերդ տէրութիւնը:

Հայոց պատմութեան հայր Մովսէս Խորենացին կը յիշատակէ (Գիրք Ա, գլ. 30) մեծ լերան հնագոյն երկրաշարժի մը մասին, որուն յառաջ բերած փլուածքի եզրին Կիւ րոսի ժամանակակից Տիգրանը բնակեցուց մարերու թագաւոր Աժդահակի սերունդները, իսկ այդ աւերածութիւնը «լեալ ասեն յահագին իմն շարժմանէ, զոր պատմեն, որք բազմաշրջութեամբ հրամանաւ Պտղոմեայ ասպարիզօք՝ զբնակութիւն մարդկան չափեցին այլ եւ մասն ինչ զծով» [106]:

Սուրբ Եփրեմը երկրաշարժներու պատճառի մասին իր թուղթերէն մէկուն մէջ կը յիշատակէ դէպք մը, որ, հաւանաբար, պատահած է իր օրերուն, շուրջ 340—341 թուականներուն. «Ըսէ՛ք մեզի, թէ ինչպէս, երկրաշարժի հետեւանքով, հայկական լեռները, կարծէք փոխադարձ հակամարտութեան մէջ, փոխն ի փոխ այս ու այն կողմ կը ցցուին, այնպէս, որ կ՚երեւին դուրս ժայթքող բոցեր եւ շատ ծուխ, եւ ձորերով անջատուած լեռները դարձեալ կանգ կ՚առնեն՝ իւրաքանչիւրը վեր խոյանալով իր կարգին եւ տեղին» [107]:

Ուրեմն, նոյնիսկ պատմական ոչ հեռաւոր ժամանակներու մէջ կը ծխային եւ կը բոցավառէին Հայա ստանի լեռները [108] ։

Ս. Եփրեմի ժամանակներէն յետոյ ես յիշատակութիւն չեմ գտած Արարատի երկրաշարժի մասին, մինչեւ 1679 թուականը (Յունիս 14), երբ տեղի ունեցաւ երկրաշարժ մը, որ գուցէ եղաւ ամէնէն աւերիչը եւ որմէ կործանեցաւ ի թիւս շատ այլ բնակավայրերու նաեւ Տրդատի նշանաւոր պալատը Գառնիի մէջ. այդ մասին ակնարկութիւն ընող ժամանակակիցներէն մէկը կը գրէ. « Ի յաւագ լեառն Մասիսէ մինչեւ ի բլուրն Շամիրամայ իսպառ քակեաց եւ մեծ աւերումն եղեւ» [109] ։ Ուրիշ մը կ՚աւելցնէ. « Պատառեցան վէմք եւ լերինք եւ ի պատառմանէ վիմացն բոց ծիրանացեալ ելանէր յօդս: Բարձրացաւ մառախուղն եւ ծածկեաց զերկիր ի գաւառէն Գառնւոյ մինչեւ ցլեառն Արագած հանդերձ լերամբք եւ դաշտօք» [110]:

Ասոնցմէ աւելի վաղ ապրող այլ գրիչ մը (1647-ին), որ Ակոռի գիւղէն է, կարճ կ՚ըսէ. «[Անբարի ժամանակներու մէջ կ՚ապրինք]. ամէն օր երերման կու կենանք» [111] ։

Ինչ կը վերաբերի 1840 թուականի նոր եւ հանրայայտ դէպքին, այդ մասին ունինք աղէտէն գրեթէ երկու ամիս անց գրուած զոյգ նամակներ, որոնք մեզի ուղարկած է մեր գործընկերներէն մին [112] նոյն 1840 թուականի Սեպտեմբեր ամսուն։ Նամակագիրներէն մէկը, որուն անունը Պաւել Մանուկոֆ է [Պօղոս Մանուկեան], կը գրէ. «Եւ հնչեաց սեւ գիշատեսիլ քամի խառն ընդ հրոյ եւ եկն միասին ահագին սառնամանիքն Մասեաց, [Ակոռի] գիւղն կործանեաց... Եւ այգիս եւ արտորայս կիզեաց, որ ամենեւին ոչ եթող բոյս եւ տունկ։ [600 քիւրտերէն ազատեցան միայն 107-ը, ոմանք այրած, ոմանք վիրաւորուած]» [113] ։ Միւս նամակագիրը, որու անունը չեմ յիշեր եւ որ, կը թուի, դէպքին ականատես եղած է, կը գրէ. «Եղեւ անկարծ պատառումն, որ է հուր Մասիսայ լեռնէն ելեալ՝ կրակախառն սեւ քամի զարմանատեսիլ. որպէս ծծումբ այրէր, եւ բարձրանայր ի վեր Մասիս՝ բոլոր նոյն վանքովն (Ս. Յակոբայ)... Այս ամենայն բովանդակ բարձրացաւ ընդ քամուն, եւ անկեալ ի վերայ դեղին՝... կորուս զամենեսեան. թիւ աւելի քան զ1500 անձինք բնակիչք գիւղին այնր... կորեան... Այլ եւս յայտնի երկու անձինք նոյն կրակէն զերծան, զի տեսանելն (դէմք) նոցա իբրեւ պարութով այրած... որք են Մկրտիչ եւ Թադէոս անուանքն։ Դարձեալ եւս նոյն կրակախառն քամին եկեալ գեղի պարտիզացն վառեալ եղեալ ծառքն՝ բոլորովին հանեալ յերեսս երկրի ծառոց արմատքն» [114]:

Դուք անշուշտ պիտի յիշէք նաեւ 1868-ին (Յունիս 2-ին) տեղի ունեցած Պ ա յազէտի երկրաշարժը Թանդուրեկի դղրդիւններով։

Ահա այն ամէն ինչ որ ես կը յիշեմ Արարատի հրաբխային կեդրոնէն եւ կը կարծեմ, որ ատոնք նուազ աւերիչ չեղան, քան այն, ինչ որ պատահեցաւ Խլաթի, այսինքն՝ Վանայ լիճի հիւսիս-արեւելեան մասին մէջ, ուր, ըստ պատմողներուն տեղի ունեցած են նման դէպքեր։

Ներեցէք ինծի իմ այս թերի գրութեանս համար եւ հաճեցէք պատուել Ձեր յանձնարարութիւն­ներով, իսկ եթէ դուք ինծի թոյլ տայիք իմ կողմէս որեւէ բան հարցնելու Ձեզի, ատիկա կը վերաբերէր ամփոփ տեղեկութիւններու կամ քիչ ծանօթ վայրերու պարզ անուանումին, ուր, ըստ Ձեր ըսածին, դուք տեսած էք Հայա ս տանի հին շէնքերը եւ յուշարձանները, մէկ կողմ ձգելով Կովկասի միւս երկիրները, որոնք չեն մտներ իմ հնագիտական հետազօտութիւններուս շրջանակին մէջ։

Մաղթելով Ձեզի առողջութիւն եւ յաջողութիւն, մնամ

Ձեր խոնարհ ծառան
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1150.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 17 Սեպտ[եմբեր] 1881

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Հարցանես զխնդրոյ Հիսարեան ին (զոր ողջունեմ), որք լուանն զբացատրութիւնս նորին՝ ոչ բաւականացան. բռնազբօսեալ համարելով զընթերցուածն կամ յոյժ ազատօրէն, որպէս եւ ես. բայց եւ թուեցաւ ինձ թէ գուցեն բառք ինչ հայօրէն ընթեռնլիք։ Եւ զի ինքն զանենայն զոր ընթեռնոյր՝ ի հայ փոխէր, ասացի նմա՝ թէ, եթէ եւ ոչ իցէ ստոյգ իրն, սակայն ճարտարութիւն նորա այդպէս զամենայն հայափոխել՝ արժանի է վարձու եւ արծաթ մետալի. եւ ընդ այս գոհացաւ նա։ Ոչ ժամանեաց կամ չգտաւ պարապ ընթեռնուլ եւ մեկնել զեւկուպեան [115] տախտակսն, յորոց մարթ էր հաւաստագոյնս ինչ խելամտիլ քան ի հակիրճ տողաչափ արձանագրութեանց։

Բազում ամօք յառաջ Ellis [116] ոմն Անգղիացի հրատարակեալ է գիրս մի զՀայկական ծագմանէ ետրուրական լեզուի, զոր ունէի ի վաղուց, եւ ծանօթ է եւ Հիսարեանիդ։ Այսչափ վասն այսր խնդրոյ ի ժամուս, իսկ զշնորհակալեաց նորա զմէնջ, ոչ երկբայիմ. զի ցուցաւ նմա ամենայն խնամ եւ ընտանութիւն, եւ տուաւ բնակութիւն ի Մուր[ատ]-Ռափ[այէլեան] վարժատան, այլ եւ ծախք ճանապարհի ի փոխ, 220 ֆր[անգ] որ եւ փոքր մի ծանր է ինձ յանձկութեան ժամանակիս. եւ փափագեմ յաջողելոյ նմա ի սպասու Ռուպադդինի Ֆլորիոյ Ընկերութեան [117], զի դիւր լիցի նմա եւ մի՛ կորուսցուք եւ մեք զայդ գումար։

Ծանրագոյն է միւս խնդիր որ զնորընծայէն, զոր եւ ես ճանաչեմ ճատալօզ [118] եւ լեզուանի, այլ ոչ գիտէի զխազմարարն [119] լինել. մանկագոյն է յընկերակիցսն, մանկագոյն թերեւս քան զտիսն. վան որոյ երբ ամսօք յառաջ բանք եղեն ըստ խնդրոյ Վերակացուին՝ յուխտադրութիւն, հակառակ կացի, եւ յետս մնաց խնդիրն, որ ի հարկէ նորոգեսցի ի նոյեմբերի կամ դեկտեմբ[երի] ըստ փութոյ Վերակացուին, առ որ ազդեմ եւ ազդեցից ըստ իմում կարի. այլ հզօրագոյն ձեռին պէտս տեսանեմ յայնմ պաշտաման եւ վասն պատանւոյդ եւ վասն այլոց որպէս եւ քեզ իսկ վաղու ծանօթ է, եւ ոչ յաջողեցաք առնել այլազգ, թէպէտ եւ տակաւին թելադիր լինիմ Վեհի։

Գալով եւ զգրեցելովք, ի հարկէ գիտես զի քահանայացաւ որդի Հօլաս Պօղոս ի, եւ եղեւ Տէր Պետրոս [120] լատին, ձեռնադրեալ յաւուր Շողակաթի, եւ զերկրորդ պատարագն մա­տոյց ի վանս մեր, եւ հաղորդեցոյց զմայրն եւ զքորս, բաց յ Եմմայէ [121] որ առ տկարու­թեան չէր եկեալ ի վանս. եւ այժմ տկարագոյն եւս է, եւ բժիշկն խիթայ. մանաւանդ զի յամառեալ չուտէ դա ոչ հաց եւ ոչ միս, յառաջնոյն զզուելով, յերկրորդէն հրաժարելով՝ իբրու զի մի՛ վասն իւր միայնոյ լիցին ծախք, եւն. ։ Անկ էր հօրն (եթէ իցէ հայր) գիտել եւ ջանալ առնել գէթ վասն նորա որ ինչ վայել էր հօր, եւ մի՛ խիղճ ի վերայ խղճի յաւելուլ։

Չմնայ ինձ բայց միայն մաղթել ի Տեառնէ զօգուտ հասարակաց, որում գիտեմ եւ քեզ ձայնակից, եւ ի նոյն յարանալ փափագելով, ողջունելով զմի մի ի գործակցացդ եւ բնակակցաց, մնամ եղբայրական սիրով եւ յարգանօք

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1151.

Otto Hermann Wilhelm Abich - ին [122]

24 settembre, 1881

Illustrissimo ed Eccelentissimo Signore,

Non posso abbastanza ringraziarla per la sua premurosa risposta ed affetuose espressioni, non che per le generose offerte, per le quali vuole agevolare ed ajutare ai miei studij, e in qualche maniera venir a soccorso della mia povera e desolata patria.

Non volendo rubar molto del suo tempo prezioso dirò brevemente questa volta; che la sua Carta geologica dell’Armenia non è ancora arrivata all’Esposizione; come ci assicurò l’ottimo sig. Gregorien: dunque non ne posso giudicare; per altro se non è abbastanza grande non ci servirà, perche abbiamo parlato in questi giorni col bravo Dr. Kiepert, il quale s’incaricò di preparci una Carta di tutta l’Armenia, Maggiore e Minore, in larga scala.

Quanto alle Inscrizioni e Disegni Armeni, mi saranno molto desiderati ed utili; Io ho ottenuto dall’Accademia Imp[eria]le di Pietroburgo tre Album o collezioni di disegni di Kästner, e ho fatto copiare piu di 70 disegni; ne ho raccolto ancora altri di qua e di la. Ora, perche non siano repetizioni, se avesse Ella momento libero di far un elenco dei suoi disegni ed iscrizioni, perche possi io farne una scelta, andrà bene; o se a Lei torni più commodo di mandarmeli in blocco, perche io la faccia a vista, tanto meglio.

Spero fra alcuni giorni preparare qualche notizia sui terremoti di Khelath, nelle quali si parla ancora di fumo e di fiamma, ed esporrle al suo competentissimo giudizio.

Intanto ho l’onore di dichiararmi a Lei

         

Umile servo
P. Leone M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

24 Սեպտեմբեր, 1881

Մեծապատիւ եւ գերյարգոյ տէր,

Մեծապէս շնորհակալ եմ Ձեր շուտափոյթ պատասխանին եւ սիրալիր խօսքերուն համար, ինչպէս նաեւ այն առատաձեռն նուէրներուն, որոնցմով Դուք կը փափաքիք դիւրութիւն ընձեռել եւ օգնել իմ ուսումնասիրութիւններուս եւ որեւէ կերպով սատար հանդիսանալ իմ խեղճ եւ վշտակիր հայրենիքիս [123] ։

Չուզելով շատ բան խլել Ձեր թանկագին ժամանակէն, այս անգամ կարճ պիտի խօսիմ. Ձեր՝ Հայաստանի աշխարհագրական քարտէսը դեռ չէ հասած ցուցահանդէս, ինչպէս մեզի հաւաստեց պատուական պարոն Գրեգորիէնը։ Ուստի ատոր մասին չեմ կրնար կարծիք յայտնել. բացի անկէ, եթէ ատիկա բաւականաչափ մեծ չէ, մեզի պէտք պիտի չգայ, որովհետեւ այս օրերս մենք խօսած ենք ներհուն Դոկտ. Կիպերտի հետ [124], որ յանձն առաւ մեզի համար պատրաստել ամբողջ Հայաստանի՝ Մեծ եւ Փոքր Հայքի քարտէսը՝ մեծ աստիճանաչափով։

Ինչ կը վերաբերի հայկական արձանագրութիւններուն եւ նկարներուն, անոնք ինծի համար շատ ցանկալի եւ օգտակար պիտի ըլլան։ Պետերբուրգի կայսերական ակադեմիայէն եւս ստացած եմ Քեստների երեք ալպոմները կամ նկարներու հաւաքածոն եւ պատճէնահանել տուած եմ աւելի քան 70 նկար [125], որոշ բաներ ալ այստեղէն-այնտեղէն հաւաքած եմ։ Որպէսզի կրկնութիւններ չըլլան, լաւ կ՚ըլլար, եթէ Դուք ազատ ժամանակ ունենայիք, Ձեր նկարներու ու ընդօրինակած արձանագրութիւն­ներու ցանկը կազմէիք, որպէսզի կարենայի ընտրութիւն ընել, կամ աւելի լաւ կ՚ըլլար, եթէ Դուք զանոնք ամբողջութեամբ ինծի ուղարկէիք, որպէսզի աչքէ անցընէի։

Յոյս ունիմ քանի մը օրէն որոշ տեղեկութիւններ պատրաստել Խլաթի երկրաշարժի մասին [126], որմէ յառաջացած ծուխի եւ բոցի մասին դեռ կը խօսուի, այդ տեղեկութիւնները պիտի ներկայացնեմ Ձեր քննութեան։ Առ այժմ պատիւ ունիմ մնալու Ձեր խոնարհ ծառան

Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1152.

Otto Hermann  Wilhelm  Abich - ին [127]

Eccellentissimo Signore,

Secondo promisi pochi giorni fà, sottometto oggi al suo giudizio alcune note istoriche sui terremoti di Khelath; lasciando a Lei indicarmi se quei scossi si producono dal monte Sipan o da Nemrut, o da tutt’altro centro, o fors’anche dalla stessa montagna vicinissima a Khelath, e che non ha un nome particolare, a mio sapere: scosta dalla città appena alla distanza di un’ora verso N. E. avendo a suoi fianchi un celebre monastero (Madnavank), presso quale si trova una rupe circondata da muraglia come una capella (sic). La tradizione dice che originalmente vi erano due rupi distanti, e fra l’intervallo dimoravano demonij; l’Apostolo Taddeo li cacciò via, e i due rupi accostandosi unirono. Io credo che questa tradizione nasconde una memoria di catastrofe naturale avvenuta avanti l’era volgare.

Prima memoria storica delle commozioni di Khelath, a mio sapere, è quella riccordata da Noè patriarca dei Giacobiti (presso Assemani, Bibl. Orient. I T. 470-1) dell’anno 1245, che sarà certamente nota a Lei. Dopo anni 31, cioè l’anno 1276 successe quella, più forte come mi pare, ricordata da un copista, originario o abitante dei d’intorni del Lago di Van: “Iddio, dice costui, scosse una parte della terra, e sommerse Khelath et Ardjesh; e non sappiamo quante persone perirono: è un anno intiero che la terra si trema, e Dio sa quando finirà”. E poi cita due uomini, padre e figlio, “i quali, dice, nel scosso delle roccie, morirono improv [ v ] isamente”.

1351? Sulla chiesa del villagio di Gamurtci all’O [vest] di Khelath e pochissimo distante si vede una iscrizione molto alterata dal tempo, nella quale si cita la spaccatura del monte Nemrud: io non ho copia di questa iscrizione, nemmeno d’una altra in arabo che si trova nello stesso villaggio, e non so il contenuto. Però devo avvertire che la data indicata Պ in armeno (800, al quale si deve aggiungere 551) può mettersi in dubbio, perche potrebbe essere che vi fosse anche un’altra lettera cancellata, e se per esempio vi fosse un Ղ (90) la data sarebbe 1441, nel qual anno certamente accadde una terribile catastrofe, così indicata da testimonio oculare, abitante di Van: “In quest’anno accadde gran avvenimento: imperciocché il monte Nemrud che sta fra Khelath e Bidliss, subitamente rimbombò come forte tuono delle nubi; e tutti spaventati tremarono... perchè viddero che la montagna roccagliosa si spaccò alla larghezza di una città, e così continuò poco a poco; e dalla spaccatura montava su fuoco folgorante con fumo turbinoso ed odore puzzolente, così che i fanciulli s’ammallavano (sic) dal puzzo, le pietre bollivano dalla terribile fiamma, e gittavano all’aria grandi sassi con tale tuono, che la città di Khelath tutta scossa pareva rovinarsi”.

Simile accidente in minor forza avvenne questo anno stesso (1881) lì 30 maggio (nuovo stile) verso le ore 6½ a. m. (all’europea): precedettero tuoni dal monte di Nemrud, coll’agitazioni delle sue acque minerali, e fra gli altri disastri si signalò la distruzione del villaggio Theghud, sito fra Khelath e detto monte Nemrud.

Riccorderò anche il terremoto di Bidliss, del 1869, lì 11 settembre: lo scosso fù forte, ma senza recar danni sensibili, secondo ciò che riferirono i giornali.

1649 la notte 14-15 aprile, terribile terremoto di Van, che si rovinò in gran parte, come pure molti villaggi e più di 15 monasteri; con sensibili cambiamenti del terreno e delle acque. Di questa catastrofe parla lungamente lo storico contemporaneo Arachiel, tradotto dal Brosset.

Il nostro cronista Matteo D’Edessa, autore del secolo XII, cita un fenomeno accaduto l’anno 1110-1, sul lago di Van e negl’intorni: secondo lui, folgori e fiamme caddero dal cielo sul lago, che si scommosse orribilmente, e si sparse sulle rive tremanti, sue acque presero color di sangue; il fuoco o la fiamma caduta s’immerse nell’abisso delle acque. La mattina seguente trovarono masse de’ pesci del lago morti ed accumulati sul littorale; e la terra spaccata in molti luoghi assai profondamente.

Queste sono le poche notizie che avevo di questi punti del suolo armeno: se Lei mio Signor Professore, avesse altri commandi per me, mi creda sempre

Pronto a servirla,

P. L. M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

1881, Սեպտեմբերի վերջ, Վենետիկ,
Սուրբ Ղազար

Մեծարգոյ տէր,

Ինչպէս խոստացած էի քանի մը օր առաջ, այսօր Ձեր դատողութեան կը յանձնեմ քանի մը պատմական նշմարներ Խլաթի երկրաշարժներու մասին՝ ձգելով Ձեզի որոշել, թէ այդ ցնցումները կապ ունի՞ն արդեօք Սիփան ու Նեմրութ լեռներու կամ ալ Խլաթի մօտ գտնուող լերան հետ, որ, իմ կարծիքով, անուն չունի: Այս լեռը կ՚երկարի հիւսիս-արեւելեան ուղղութեամբ, քաղաքէն մէկ ժամուայ հեռաւորու­թեան վրայ է եւ անոր լանջին կը գտնուի նշանաւոր վանք մը (Մատնավանք), որու մօտակայքը ժայռ մը կայ՝ շրջապատուած պատերով եւ նման է մատուռի։ Ըստ աւանդութեան, ժամանակին երկփեղկուած ժայռեր եղած են, իրարմէ հեռու, որոնց պատռուածքի մէջ դեւեր ապրած են, Թադէոս առաքեալը զիրենք վռնտած եւ իրարու միացուցած է երկու ժայռերը [128]: Ես կը կարծեմ, որ այս աւանդութիւնը իր մէջ յիշողութիւն մը կը թաքցնէ բնական աղէտի մասին, որ պէտք է տեղի ունեցած ըլլայ Ն. Ք. ։

Առաջին պատմական վկայութիւնը, որ կը հաւաստէ Խլաթի գոյութիւնը, ինչքան ես գիտեմ, յակոբիկեան ասորիներու պատրիարք Նոյին կը պատկանի (տե՛ս Ասսեմանի, Bibliotheca orientalis, II, 470—1) [129], որ կը վերաբերի 1245 թուականին եւ որ, անշուշտ, Ձեզի ծանօթ է: 31 տարի յետոյ, այսինքն՝ 1276 թուականին, ինչպէս կը կարծեմ, տեղի ունեցած է ամենաուժեղ ցնցումը, որ յիշատակուած է գրիչի (ընդօրինակողի) մը կողմէ, որ ծնած է կամ կ՚ապրէր Վանայ լիճի մօտակայքը:

«... Ի սոյն ամի շարժեաց Աստուած մասն ինչ ի յերկրէ եւ անդնդասոյզ արար զԽլաթ եւ զԱրճէշ, եւ ոչ գիտեմք ո՜րչափ մարդոց վախճան եղեւ. եւ բովանդակ ամ մի շարժի երկիր եւ զկատարածն Աստուած գիտէ»։

Յետոյ կը յիշէ երկու մարդ՝ հայր եւ որդի, որոնք մահացած են ժայռերու ցնցումի ժամանակ [130]:

1351? Կամուրջ գիւղի եկեղեցւոյ մէջ, որ կը գտնուի Խլաթէն արեւելք, բաւականաչափ հեռու, կարելի է տեսնել ժամանակէն եղծուած արձանագրութիւն մը, ուր կը յիշուի Նեմրութ լերան երկու մասի բաժնուիլը։

Ցաւօք սրտի, ես այդ արձանագրութեան պատճէնը չունիմ, չունիմ նաեւ ընդօրինակութիւնը նոյն գիւղին մէջ գտնուող արաբական արձանագրութեան, որու բովանդակութիւնը ինծի անծանօթ է: Սակայն կ՚ուզեմ նշել, որ հայերէն տառերով նշուած թուականը՝ Պ (800 + 551) կարող է կասկածելի ըլլալ [131]: Հաւանական է, որ 800 նշանակող Պ գիրը իրեն կից ուրիշ գիր մըն ալ ունեցած է, որ ջնջուած է) եւ եթէ, օրինակի համար, ըլլար Ղ (90), թուականը պիտի համապատասխանէր 1441-ին՝ տարի, որու ընթացքին պատահած է ահաւոր աղէտ մը, որ յիշատակուած է Վանի բնակիչներու կողմէ:

«Յ այսմ ամի մեծ նշան եղեւ, քանզի լեառն Մամրուտ կոչեցեալ որ ի մէջ Խլաթ եւ ի Բաղէշ է, յանկարծակի գոռաց, իբրեւ զսաստիկ որոտումն ամպոյ, որ երկիրն ամենայն ահաբեկ եղեալ սասա­նեցան, որ եւ տղայքն ընդ հարս եւ ընդ մարս ողբս առեալ լային, վասն զի տեսին, որ սարն պատառեցաւ լայն՝ իբրեւ զքաղաք մի եւ այլ փոքր-փոքր, եւ ի պատառուածէն ի վեր հուր ցոլացեալ ելանէր մառախ­լապատ ծխով եւ ժահահոտութեամբ, որ եւ տղայքն ի հոտոյն հիւանդանային, եւ քարինք եռային յահա­գին բոցոյն, եւ մեծամեծ վէմս ընդ երկինս ձգէին ձայնիւ որոտմամբ. որ եւ ի դղրդմանէն Խլաթ քաղաք կարծիս առեալ դողային։ Զայս ամենայն տեսին աչօք բացօք եւ այլ գաւառք» [132]:

Նման աղէտ, բայց ո՛չ այդքան ուժեղ, տեղի ունեցաւ այս տարի՝ 1881 թ. Մայիս 30-ին, ցերեկուայ ժամը վեց ու կէսին (եւրոպական ժամանակով): Նեմրութ սարէն շանթ կը յորդէր, հանքային ջուրերը կ՚ալեկոծուէին, եւ տեղի ունեցած աղէտներու շարքին կը նշուի Թեղուտ գիւղի աւերումը, որ Նեմրութի եւ Խլաթի միջեւ կը գտնուէր:

Կ՚ուզեմ յիշատակել Պիթլիսի 1869 թ. Սեպտեմբեր 11-ի երկրաշարժը: Ցնցումը շատ ուժեղ էր, սակայն ո՛չ նշանակալից վնասներ պատճառած։

Ըստ ժամանակագիրներու՝ 1649 թուականի Ապրիլ 14 լոյս 15-ի գիշերը տեղի ունեցաւ Վանի ահաւոր երկրաշարժը, որու հետեւանքով գլխաւորապէս տուժեցին քաղաքը, ինչպէս նաեւ շարք մը գիւղեր եւ 15 վանք, տեղաշարժեցաւ որոշ արտերու հողը, եւ ջուրերու հունը փոխուեցաւ։

Այս եղելութիւններու մասին կը խօսի նոյն ժամանակաշրջանին ապրող Առաքել պատմիչը, որու աշխատութիւնը թարգմանած է Պրոսսէն [133] ։

Մատթէոս Ուռհայեցի ժամանակագիրը (ԺԲ դարու հեղինակ) կը նշէ եղելութիւն մը, որ տեղի ունեցած է 1110—1-ին, Վանայ լիճին վրայ եւ շրջակայքը։ Ըստ իրեն, կայծեր եւ բոցեր թափեցան երկինքէն լիճին վրայ, որ ալեկոծուեցաւ, եւ ջուրերը թափեցան տատանուող գետնի վրայ։ Ջուրերը արեան գոյն ստացան, երկինքէն թափուող կրակը մխրճուեցաւ ջուրերու խորքը։ Յաջորդ առաւօտ լիճի ափը լիքն էր սատկած ձուկերով, եւ շարք մը տեղեր գետինը ճաքճքած էր [134]:

Ասոնք են իմ ունեցած սակաւաթիւ տեղեկութիւններս հայկական հողէն։

Յարգելի փրոֆեսոր, եթէ դուք ունիք այլ տեղեկութիւններ, կը խնդրեմ զիս իրազեկ դարձուցէք։

Մնամ Ձեր խոնարհ ծառան

Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1153.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 1 Հոկտ[եմբեր] 1881

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Սպասէի ցարդ եւ դեռ ոչ ընկալայ պատասխանի յեղբօրէս վասն խայտառակ պղնձեայ պատկերին Արամազդայ, եւ կարծեմ երբեմն գրեալ էր 300 (երեքհարիւր) ֆրանգ խնդրել, այլ ոչ գտի եւ զգիրն զայն։

Վասն Րինալտոյ սպասաւորին, որ եւ ինքնին գրութեամբ յայտնէ զտժգոհութիւն ընդ դարձն, խօսեցայց ընդ Վեհի, ըստ թելադրութեանդ, եթէ ներեսցեն հողմք երթալ ինձ այսօր ի գիւղ. փափագելի իմն էր եւ ինձ մնալ դորա այդր, զի թէ գայցէ այսր վերստին դարձցի, նոր ծախք ճանապարհի լիցին. դարձեալ՝ փոխանակ նորա ընկալաք ի պաշտօն պնակալուացութեան զորդեակ Միքէլ ի հին նաւավարի մերոյ, եւ յոյժ գոհ են ընդ այն՝ հայրն եւ որդին, եւ վանականք. հարուած մեծ լիցի եւ նոցա՝ արձակումն պատանեկին. եւ այս ամենայն վասն ոչ բարւոք խորհրդածելոյ մերոյ ի սկզբանն։ Հարկ է եւս գիտել զշարժումն սահմանելոյն յերթալ ի Հռովմ, որ ասի ցուցեալ յօժարութիւն, եւ թէ կամիցի գալ յառաջ քան զձմեռն, ահա յարդարի գործն։ - Առ ժամս այսչափ կարեմ գրել, անշուշտ հաստատագոյնս գրեսցէ Վեհ, կամ ես ըստ հաճութեան նորա՝ յետ աւուրց։

Պ[ատուական] Հ[օր] Կոմիտասայ յանձնեալ էի երբեմն խնդրել ի պաշտօնատնէ Արտաքին Գործոց Պետութեանդ զօրագիր մի . . . . . . consolare, զգոյական բառն մոռացայ, որ է տեղեկութիւն գունցից այլեւայլ քաղաքաց Արեւելից՝ զոր գրեն նմա առ Պաշտօնեայն Իտալիոյ, տեղեկութիւնք վաճառականք, յորս գտանին ինչ ինչ պիտանիք. եւ կարծեմ անհակառակ եւ մտադիւր տացեն կամ առաքեսցեն մեզ ի վանս. եւ եթէ զառաջին ամաց հատորս եւս տացեն, լաւ եւս է։

Երեկ եկն եմուտ ի վանս եւ ի կարգ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Եւգենիոս, մաքրեալ եւ յարդարեալ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Մոռացեալ արկանել զթուղթս ի թղթատունն ի Վենետիկ, գտի բերեալ ի Ֆիեսսոյ. ուր եւ խօսեցայ ընդ Վեհի. հաւանի եւ Նա. եթէ շատասցի սպասաւորն 50 կամ 60 լիրայիւք, որպէս գրէիրդ։

1154.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին – Հռոմ

Ֆիեսսոյ, 4 Հոկտ[եմբեր] 1881

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ուր ուրեմն այսօր ընկալայ յեղբօրէս զպատասխանի հարցմանս զգնոյ խայտառակ Արամազդին. եւ որպէս աւուրբք յառաջ գրեցի՝ 300 լիրայ ասէ գրեալ ինձ զառաջինն, զի մինչեւ 350 եւս արժեցուցեալ են, այլ ըստ հանգամանաց ժամանակիս զիջանի մինչեւ ի կէս գնոյն յառաջագոյն պահանջելոյ։

Միւս եւս եւ նոր խնդիր է նորա նշանակեալն յուրոյն թղթեկիդ որ է վասն ական միոյ (vermiglia), ընթեռնուլ եւ հարցանել զեղբայր մեծի հնագիտին Գասդելլանի զ Augusto, որոյ ասէ գրեալ գիրս զԱկանց, թէ այսպիսի մեծութեամբ ակն քանի՞ ինչ արժիցէ, եւ թէ գտցի՞ն գնողք. կարէ առաքել զակնն՝ թէ գուցէ յոյս վաճառման։

Տխրադէմ են աւուրքս աշնանայինք, ցուրտ եւ անձրեւաթաց. եթէ գուցէ այդր օդ գեղազուարճ՝ շնչեա յայս կոյս, եւ ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1155.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ֆիեսսոյ, 6 Հոկտ[եմբեր] 1881

Սիրելի եղբայր,

Ահա այս տարի ալ թղթիկ մը գրեմ ի ծերունի Ֆիեսսոյէ, ուր որ ընդունեցայ քո ջուխ­տակ թղթերն, հանդերձ մասամբն որ զ vermiglia [135] ակնէ, եւ զոր այս առաւօտ ուղարկե­ցի դէպի Հռոմ, ընդ նմին ծանուցանելով եւ զառաջին եւ զվերջին գին խայտառակին։

Շատ ուրախ եմ Ուրբաթագրոց վրայօք, այսինքն տարբեր գիրք մի ըլլալուն ի մեր ծանօթ Ախտարաց, եւ հին տպագրութեան մ՚ալ յայտնըւելուն, ի մի եւ նոյն քաղաքի հրատարակեալ, որ դեռ անծանօթ մնայ։ Յիշես վեղարաւոր մի ի գիրսդ [136], մի՞ արդեօք նման է այն վեղարաւորին որ ի հին տպագրի Շնորհալւոյ, զոր եւ ընդօրինակեալ հրատա­րակեցի ի Պարագայի նորին Շնորհալւոյ [137] ։ Եթէ քանի մը տող ճիշդ նմանահանութեամբ խաւրես ի գրոցդ բաղդատեմ ընդ տառից մերոյս. թէպէտեւ նշանն խաչաձեւ անտարակոյս կ՚ընէ թէ միեւնոյն տառքն պիտի ըլլան։ Ես առ այժմ ի գեղջ ըլլալով՝ մնայ ի դարձիս յանձնել առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս զընդօրինակութիւն տպագրեալ Հաքի­մա­րանին. գուցէ եւ աստի խապրիկ ընեմ իրեն յօրինակել։

Մխիթարայ Հերացւոյ գրուածն մեծաւ մասամբ ունիմք նաեւ ի հնագիր բժշկարանի մերում, եւ կարծեմ մեր օրինակին մէջ ալ կան տարբերութիւնք ի տպագրելոյն։

Geonomia բառն ես ստեղծեցի, յանդգնօրէն, վասնզի մտացս եւ գրուածոյս գաղափարին յարմարագոյն կու գար քան զ Geografia, կամ թէ սա յետինս յարմար չէր իմ գաղափարիս. առաջ քիչ մը վախցայ յանդըգնելու, յետոյ ըսի որ իտալ գրութեանս մէջ այնչափ խորթութիւն պիտի ըլլայ, մէկ մ՚ալ աւելի գտութիւն [ sic ]. փռանկերէն physiographie բառն ալ այդպէս ըրած եմ. գուցէ առաջ ալ այդպէս գործածուած ըլլայ, բայց ես չէի կարծեր։ Աշխարհագիր ժողովականաց մէկն, հմուտ քահանայ մը, քիչ մը մտածեց Geonomia բառին վրայ, յետոյ համարմունք առի ըսաւ, այդպիսի բառ ստեղծողին։ Ժողովոց վերջին օրը այն խումբին ուր կ՚երթայի (թէ եւ մէկ անգամ միայն կըրցայ երթալ) որ էր Ե, Պատմական աշխարհագրութեան վերաբերեալ, որոյ քարտուղար կամ երկրորդ նախագահ էր Քանդու [138] ծանօթ եւ մտերիմ 40 օրինակ մը տուի իրեն՝ որ մէկէն բաժնեց սպառեցաւ։ Գալով Mostra ին [139], որ այս աշխարհագրական Ժողովոյն [140] լաւագոյն մասն եւ կերպարանն եղաւ, կարծեմ, արքունի գեղեցիկ դահլըճաց եւ սենեկաց մէջ, թէեւ մեզի անձուկ տեղի մը տուած էին, այլ ոչ աննշանակ մնաց մեր ցոյցն. որոյ վրայ ազգայինք մ՚ալ նկարելով կանգնեցաւ Մասիս ՝ իբրեւ նշանակ Հայոց, փոխանակ դրօշուց՝ զոր այլ ամենայն ազգք պարզեր էին. եւ մեծատառ գրուեցաւ Հայաստան եւ Armenia. ներքեւն ալ դրինք միաբանութեանս նշանն [141] ։ Հիմայ որ աւարտեցաւ Ժողովն եւ հանդէսն եւ յետս դառնան հանդիսացեալ նիւթքն, խնդրեր են ընդ այլոց եւ մեր նշաններն ալ՝ որ պահեն ի յիշատակ Ժողովոյն եւ քաղաքին [142] ։ Գալով վարձատրութեանց՝ վեց աստիճան բաժաներ էին դատաւորք. գերագոյնն էր թուղթ ընտրութեան կամ նշանաւորութեան Lettre de distinction [143] որ միայն երեւելի ընկերութեանց եւ ճոխ թանգարանաց պիտի տրուի. յետոյ

բ) Diplome de Ie classe

գ) Մետալ ա կարգի

դ) Diplome բ կարգի

ե) Մետալ բ կարգի

զ) Յիշատակ պատուաւոր:

Այս վերջի դասէն մենք ալ յիշատակ մ՚ունեցեր եմք բայց եւ Բէն որ է նախակարգեան Diplome հատ մը, որ է ըսել ամենէն պատուաւորներէն մէկն. եւ եղիցի ի փառս ողորմելի այլ արժանաւոր հայրենեաց մերոց եւ արդեանց Մխիթարայ, եւ յուրախութիւն սիրողիդ նոցին եւ եղբօրդ [144] ։

Պապային գրուածէն կըրնաս խաւրել յիշեալ օրինակներդ եթէ ծախուի բարւոք, թէ ոչ՝ վնաս ալ չըլլար [145] ։

Լամբրոնացւոյ օրինագրոց յիշատակարանն զոր գաղափարեր ես, ոչ միայն թէ նոր չէր ինձ համար, այլ զարմանալի հանդիպութեամբ մը (որ շատ հեղ կը պատահի մեր մէջ) ես ալ դարձեալ նոր գաղափար մը ընդունեցայ ի նոյն ի Կեսարիոյ, ամիս մը առաջ. գուցէ երկուքնուս համար ալ մի եւ նոյն ժամանակ օրինակուած ըլլայ։ Անոր հետ ընդունեցայ աւետարանի յիշատակարան մ՚ալ, որ կարճատեւ իշխանութիւն վարող թագաւորաց դրամներու պէս պատուական է. վասն զի գրուած է յետ մահուան Ա Լեւոնի եւ նախ քան զթագաւորութիւն Ա Հեթմոյ, առ համառօտ թագաւորութեամբ դժբաղդ երիտասարդին։

Բաց յաշխարհագրական հանդիսարանէն՝ ուրիշ հանդիսարաններ ալ կարգեցան ի Վենետիկ, հին եւ նոր արուեստից, եւն. մէկուն միայն յայց ելայ վասն քննելոյ զհայ Ձեռագիրս Լէյարտ ի, հանդիսացեալս, որք էին չորս. 2 աւետարան, մի Սաղմոս, մի Շարական, ամենքն ալ քիչ շատ պատկերազարդ. մին փոքրիկ աւետարան երկիջեան թղթեայ, անյիշատակ էր, իբրեւ ԺԵ կամ ԺԶ դարու. միւսքն ունէին յիշատակարան. մեծ աւետարանն գրեալ յամի 1469, սաղմոսն ի 1600. իսկ շարականն հնագոյն ի 1346 ի Խըրիմ քաղաքի։ Նշանաւոր եւս է տեղի Աւետարանին յ Աւագ վանք Անապատի Վաւտըռ գեղջ Տիւրիկի քաղաքի. յորում յիշին եւ ոմանք յանծանօթ երկրէն Լերդկայ։ Ի գեղ եկած օրս էր որ քննեցի եւ ընդօրինակեցի եւ հետս բերի. որով չեմ քննած՝ թէ արդեօք կա՞ն ի ցանկիս այդ անուանքն Վանտըռ եւ Լերդիկ ։ Կարես եւ դու տեղեկանալ եթէ Տիւրիկցի աղբարներ գտնես։

Ո՞ւր գտուի արդ Ներսիսեանդ. հասա՞ւ յ Ամիդ առ Սլիվանեանս։ Ողջունելով զծանօթս եւ զհին եւ նոր հարսն, հանդերձ մարբն, ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1156.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ֆիեսսոյ, 14 Հոկտ[եմբեր] 1881

Սիրելի եղբայր,

Այս թղթիկս ալ գրեմ ի գեղջէ, ուստի դառնամ յետ երկու աւուրց։ Ընդունեցայ ամսոյս 7ին գրածներդ, եւ յուսամ ի դարձիս գտնել խաւրածներդ։ Մեծ բաղդ համարէի՝ եթէ կարելի ըլլար ի Վենետիկ բան մը վաճառել։ - Խայտառակ Արամազդիկդ ալ դարձեալ եկաւ քովս, որովհետեւ Գասդելլանի ի Հռովմ չէ եղեր, այլ ըսեր են որ ստէպ կու գայ ի Վենետիկ, եւ անունս ալ տուեր են՝ որ երբ դարձեալ գայ՝ գտնէ զիս։ Եթէ այս ըլլայ՝ ցուցընեմ իրեն նոր խաւրած հնութիւններդ ալ։ - Իր եղբայրն Օգոստոս կարդալով զգրածդ վասն vermiglia ակին, տարակուսեր է իսկութեան վրայօք. զի այդ ձեւդ ասէ կարծեցուցանէ թէ ըլլայ granata կամ giacinto. եւ ստուգելու համար պէտք է փորձել զկարծրութիւնն ընդ rubino ի, շափիղայի, եւ այլոց ականց. յայնժամ կըրնայ vermiglio ըլլալ՝ երբ attacchi il Balascio, e sia intaccato dal zaffiro. եւ յաւելու, թէ եթէ ստուգես vermiglio եւ կըրնայ արժել հաւասար zaffiro ի. բայց յ Իտալիա ոչ վաճառի, այլ ի մուսէոնս Բարիզու եւ Լոնտոնի ։ - Այսչափ գրեց եւ ծանոյց ինձ ի Հռովմայ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր Ճէլալեան, որ եւ յետ աւուր ինքնին եկաւ անտի, բերելով զԱրամազդն. (եւ քիչ ժամանակէ ունի երթալ ի քաղաքդ Կ. Պօլիս ). ուստի եթէ յանձնելիք ինչ ունիս՝ փութա ինձ իմացընել. ի բաց թողլով զթոքամըղձութիւնդ, եւ ըստ փափագանացս ողջ լինելով։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1157.

Կարապետ Եզեանին [146]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 19 Հոկտեմբեր 1881

Մեծապատիւ Տէր,

Ընդունեցայ Ձեր գիրն ալ, Մեծապատիւ Սանասարեան Մ[կրտիչ] Աղային ալ, առ որ խնդրեմ հասցընել ներփակեալ թուղթս։ Իսկ միւսն, զոր ուղարկած եմ առ Պաշտօնեայն պատերազմի, խնդրելով Օսմանեան Ասիոյ Աշխարհացոյց տախտակն, զորոյ օրինակ տեսայ յԱշխարհագրական հանդիսին Վենետկոյ [147], յանձնեմ Ձեր ազնուութեանը, որ պատշաճ եղանակաւ մատուցանէք եւ ընդունիք խնդիրքս^: Խնդրածս է նորագոյն եւ մեծաչափ Աշխարհացոյցն այն Տփղիսի զինուորական պաշտօնարանէն յարմարեալ (ի ձեռն Ստեպնիցքի [148] ) նոյնպէս եւ ասոր հրատարակեալ տախտակն Ռուսաց նոր գրաւած երկիրներու ի Հայս [149]. եւ եթէ գտուի այլ ինչ այս կողմերուս նկատմամբ, աշխարհացոյց կամ տեսարանք։ Վասն զի հիմայ աւարտած եմ Ռուսական Հայաստանի ընդարձակ տեղագրութիւնը, եւ սկսանիմ պարապիլ յՕսմանեան մասին, եւ կարօտիմ ընտիր եւ ընդարձակ տեղացուցի։

Եթէ թուղթս առ Պաշտօնեայն պատերազմի տալ աւելորդ համարիք, եւ ուրիշ կերպով ստանալ նոյն քարտերը կըրնաք յետս առ իս դարձընել զթուղթը, եւ ծանուցանել եղածը կամ ընելիքը, զոր փափագիմ ըստ կարի շուտով իմանալ, կանխելով շնորհակալութիւնս եւ մաղթելով առողջութիւն եւ յաջողութիւն տէրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1158.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 21 Հոկտ[եմբեր] 1881

Սիրելի եղբայր,

Խօսիկ մի միայն։ Դարձեալ ի Ֆիեսսոյէ գտայ աւանդներդ, զտուփն հնութեանց, զչորս լուսագիր տեսարանս Վանայ հնութեանց եւն., եւ զկապերտն, որոյ գրուածքէն չկարցայ աւելի քան զքեզ բան մի ստուգել. միայն թէ զ Կիրակոսն ՝ ի գրելդ շփոթեր ես ընդ Կոմիտաս Կաթողիկոս ի [150]. Կիրակոս համարելով եւ զհեղինակ Շարականին Հռիփսիմեանց ։

Միայն տաճիկ ձեռագիրը չգտայ, որոյ համար կ՚ըսէիր թէ պիտի ցուցընես գիտնոց՝ զգինն որոշելու համար. եւ համարիմ թէ դեռ ի քովդ է։

Հնութեանց վրայօք բանի մի մտածեմ. զքարերը խաւրել հեռու աշխարհք մը ( ի Հնդկաստան ) ուր առիթ գայ հաւատարիմ անձի գնալու. փորձ մի փորձել. շահ եւ կորուստ յանձնելով բաղդի, մանաւանդ թէ Տիրոջ բաղդի։ Յուսամ որ ներես. թերեւս չըլլայ բաւական ժամանակ պատասխան ընդունելու քեզմէ. բայց միշտ գրէ տեսութիւնդ։

Ողջ լեր սիրելեօք եւ հարազատօք, յորոց եմ

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1159.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 12 Նոյեմբ[եր] 1881

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Չիք նշանակութիւն լռութեան Վեհի կամ յապաղելոյ զպատասխանի թղթոցդ, որպէս տեղեկացայ, ի գեղջ գոլով եւ երբեմն ի Պատուա, զանց արարեալ է. եւ յետ այնր գրեալ, զոր եւ անշուշտ ընկալար ցարդ։ Երբեմն եւս հոգք կամ զբաղանք նորոց ինչ իրաց լինին այդմ պատճառի որպէս, առաքումն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յակովբոս ի ի Հնդիկս, որ ի 4 ամսոյս մեկնեցաւ աստի, եւ արդ իցէ, կարծեմ, ի Կարմիր ծովդ. Տէր յաջողեսցէ զնաւարկութիւնն եւ զգործն դիտեալ, որ ակն ունիմք թէ աւարտեսցի, որով եւ եղանակաւ, այսու ուղեգնացութեամբ։

Հարուած կամ խօթութիւն Հոլասեանի նոր կնճիռն յաւելու յ՚արդէն կնճռեալ վիճակ ընտանեացն, բայց եթէ այց արասցէ Տէր։ Եմմա [151] յանկողնի կայ, եւ երկիցս խարան եդեալ՝ ոչ է օգտեալ, դարձեալ դնելոց էին։ Հարազատն իմ առաքեալ էր շշիկ մի Լուրտեան ջրոյ [152] կնքով Տեառն Պետրոսի, զորոյ կէս արկի յօրհնեալ ջրոյ ամանն իմ, եւ զմասն մի ետու Եմմայ [153]. ի լինել պատեհի առաքեա շշիկ մի եւ դու։ Իսկ սոցա Տէր Պետրոսն (Հոլաս) ընդ Պատրիարքին [154] շրջի հանապազ։ Ընդ նմա գնաց ի Հռովմ, ընդ նմա է այժմ ի Վիջենցա։

Զաշխարհագրական Ժողովոյ [155], գէթ զիմ մասնէ կամ մասնիկէ սխալ եւ սուտք հրատարակեալ են. բայց ստոյգ է զի գրեաթէ առաջին աստիճանի վկայական կամ մրցանակ սահմանեալ է վասն մերոց ժողովածոյից եւ հրատարակութեանց։ Իմ չիք եւ ճիչ հանեալ հանեալ ի Ժողովս, յոր սակաւ անգամ յաջողեաց գտանիլ, այլ տեղեկութիւն ինչ իտալերէն գրեցի Geonomia Armena անուանեալ. զորոյ թէ չունիս՝ առաքեցից օրինակ մի, թերեւս եւ վաղիւ։ Իսկ զՇիրակայ օրինակ մի՝ գրեմ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն, տալ. քանզի զհաշիւ գրոցն ունէր պնդապէս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակոբոս, թուի պատուիրեալ նմա վաճառել եւեթ. այլ ես արդէն վճարեալ եմ նմա զգին օրինակիդ, Վեհի արդիւնք են մեծաւ մասամբ տպագրութեանն մաքրութիւն։

Ընդ հոգեկից Եղբարց մերոց ողջունեմ եւ զդրակից այցելուդ Հիսարեան, որ ընդ ողջունիս իմասցի եւ այլ ինչ. շատ է թէ յաջողեալ իցէ եւ ի տնտեսական մասին. եւ մաղթելով յամենայն սրտէ քաջողջութիւն եւ բարգաւաճանս Վանատանդ եւ Վար­ժա­րանի, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Երեկ տեսի զ Կավանին [156], սովորական սիրովն ողջունէ եւ պարզութեամբ։

1160.

* Հայ Կաթողիկէ Պատրիարք

Ստեփանոս Պետրոս Ժ. Ազարեանին

Ս. Ղազար, 13 Նոյեմբ[եր] 1881

Ամենապատիւ Հոգեւոր Տէր,

Ես չհամարձակէի իմովսանն մատուցանել Սրբութեանդ զդոյզն զայն վաստակն իմ գրաւոր, զՇիրակ, այլ քանզի Նա անարգամեծարութեամբ յայտնէ եւ զհաճոյաբար ընդունելութիւնն, կայ եւ մնայ ինձ խնդամտաբար պատուել զհաճութիւնն եւ զօրհ­նութիւն զոր շնորհէ. փափագելով զանմեկին հովանաւորութիւն Ամենակալին ի վերայ Գլխոյն, զոր բարձրացոյց ի միջի Կաթողիկեայ ազգայնոցս, ի փառս իւր եւ յօգուտ սոցին, եւ խոնարհութեամբ մատուցեալ ի համբոյր Տիրականիդ, մնալ

Ամենապատիւ Հոգեւոր Տեառն

Նուաստ Ծառայ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1161.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 14 Նոյեմբ[եր] 1881

Սիրելի եղբայր,

Թղթիկովս առաքեմ քեզի զթղթաբերն եւ թղթաբերաւն զթղթիկս. քեզի ծանօթ պիտի ըլլայ անձն ի վաղուց, եւ բաժանէ ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահանայ զտեղի սիրելւոյդ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն ի, ի մեկնիլ նորա ի քաղաքէդ։

Երկու օր առաջ գրեցի առ յետինս՝ որ յարմարցընէ հետդ զփոխանակութիւն Ձեռագրաց Բ եւ Գ գալստեան Ներսիսեանի ՝ ընդ պարտուց Սեղբոս խան ին ։ Որպէս յիշեմ անոնց մէջ լաւագոյն գործք պիտի ըլլան Յովհաննիսեանցն, այսինքն Երզնկացւոյն եւ Քռնեցւոյն ։

Ընդ թղթեկիս դրի եւ Հաղբատայ արձանագրութեան օրինակ մի, յորում կայ փակագիր մի, յիշելով որ ատենօք ուզեր էիր որ խաւրեմ ի քննութիւն. միւսները յետս դարձուցի ի Բեդրպուրկ ։ Յետ քննելոյ հանգստեամբ՝ որչափ կամիս՝ դարձո ինձ, որ գուցէ ժամանակաւ փորագրել տամ նման այնոցիկ որ ի Շիրակի։

Երկու հին դրամներէդ, կատուակներդ եւ մեծ հմայիկ-քարերն յանձնեցի մէկ եղ­բօր որ այսօր ժամ եւ կէս յետ գրելոյ զտողերս՝ պիտի սկսի նաւել երթալ ի Հնդիկս ։ Յաջողութի՜ւն նմա եւ քեզ, հանդերձ քաջողջութեամբ։ - Ընդունեցայ զջրիկն Լուրտեան [157] ։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1162.

Professor Emilio Teza -ին [158]

Venezia, San Lazzaro, 14 novembre 1881

Stimatissimo Signor Professore,

Non accetto l'esordio della sua lettera, perché non è vero: voglio dire che conversando con Lei non perdo tempo.

So che ci sono oscurità nel martirologio di Vahan Գողթ ­ նացի. io stesso ho copiato a Parigi la lezione stampata; abbiamo un'altra lezione in un codice assai antico, ma più breve: credo d'aver aggiunto le varianti in note. Per adesso non si pensa di farne altra edizione. Se Lei ha qualche rimarco può comunicarmi, che rice­verò ben volentieri. Lo stesso s’intende per la traduzione del de Amicis: ho parlato col traduttore, che mi pregò di scriverle che mandi le sue osservazioni, che riceverebbe con molto piacere, perché ha patito molta fatica nel tradurre ricorrendo a diversi dizionarj, e qualche volta in nessuno non trovando o vocaboli o espressioni di quel benedetto autore, che mi pare ha voluto dire quanto sapeva, più che il sufficiente e l'abbondante: tante volte consultava anche meco il traduttore (P. Aristace) che è adesso Redattore del nostro giornale.

Non so se Lei abbia ricevuto l'ultimo fascicolo ossia nu­mero del detto giornale, ove feci inserire una favola del genere del libro Աղուէսագիրք, ma operetta distinta, e mi pare che vada molt­o a suo genio: anche là ho trovato qualche difficoltà o parole che non capivo.

Veniamo alla stamperia armena di Livorno: è indubitata che vi sono stampati 10 o 12 opere, ma è anche vero che non sono stampati nelle tipografie italiane, bensì in privato stabilimento o stabilimenti: primo un prete di Persia, cioè di Nuova Giulfa, D. Giovanni, vi pub[b]licò un Psalterio l'anno 1643 e portò via tutto l'apparato. In secondo luogo, la primaria stamperia armena d'Ams­terdam si trasportò a Livorno l'anno 1670, nel quale vi si pub[b]licò il Catechismo di Bellarminio ed il Giardino Spirituale: l'anno seguente il Teofilo di Salesense. Dopo un intervallo di venti anni, nel 1691 vi apparve una Grammatica del Dr. Cristoforo, Խաչատուր, a cui segui­rono altre quat[t]ro o cinque opere, l'ultima, un Calendario Romano, l'anno 1701. Fin a quest'e­poca non c'era a Livorno né Chiesa né ospizio armeno; per ciò non saprei dire in qual contrada della città si trovasse la stamperia armena. Negli archivi Ducali e Notarili devensì trovare molti e molti documenti concernenti agli Armeni, fra quali si può credere alcuni speciali per la stampa armena. Interessandovisi non sarà cosa difficile scoprire quantità di tali documenti, a mio parere.

Mi è successo finalmente in questi giorni di trovare e acquis­tare una copia del Peregrinaggio di tre giovani figli del re di Seren­dippo, tradotta da Cristoforo Armeno, edizione del 1584.

Parendomi che non vi avessi mandato copia del mio opus­colo pub[b]licato nell'occasione del Congresso Geografico, ne man­do oggi una; ove troverà molte locuzioni italiane che certo non serviranno per testo di lingua, né si troveranno nella Crusca, com­minciando (sic) dal titolo Geonomia Armena. Abdicandosi dall'officio di Rettore patirà la pena di legger quell'opuscolo; e mi creda ai suoi comandi.

P. Leone Alishan

Թարգմանութիւն

Վե­նե­տիկ, Սուրբ Ղա­զար, 14 Նոյեմ­բեր, 1881

  Յար­գար­ժան Պա­րոն ու­սուց­չա­պետ,

­Հա­մա­ձայն չեմ Ձեր նա­մա­կի յա­ռա­ջա­բա­նին հետ, քա­նի որ ճիշտ չէ. ըսել կ՚ու­զեմ Ձե­զի հետ զրու­ցե­լով ես ժա­մա­նակ չեմ կորսնց­ներ:

Գի­տեմ, որ կան որոշ մութ կէ­տեր Վա­հան Գողթ­նա­ցիի Վկա­յա­բա­նու­թեան մէջ: Ես ինքս Փա­րի­զի մէջ ըն­դօ­րի­նա­կե­ցի տպա­գիր տա­բե­րա­կը: Ու­նինք նաեւ այլ տար­բե­րակ մըն ալ՝ բա­ւա­կան հին ձե­ռագ­րէ, բայց աւե­լի հա­կիրճ: Կար­ծեմ, թէ բնագ­րի տար­բե­րակ­նե­րը տո­ղա­տա­կի մէջ աւել­ցու­ցած եմ: Առ այժմ այլ հրա­տա­րա­կու­թիւն կա­տա­րե­լու մա­սին չենք մտա­ծեր: Եթէ ու­նիք որե­ւէ դի­տո­ղու­թիւն, կր­նաք հա­ղոր­դել ին­ծի, սի­րով կ՚ըն­դու­նիմ: Նոյ­նը ի զօ­րու է նաեւ de Amicis­ -ի թարգ­մա­նու­թեան հա­մար: Խօ­սե­ցայ թարգ­մա­նի­չին հետ, եւ խնդ­րեց ինծ­մէ որ գրեմ ձե­զի, որ­պէս­զի ու­ղար­կէք Ձեր դի­տո­ղու­թիւն­նե­րը, որոնք պի­տի ըն­դու­նի մեծ հա­ճոյ­քով, քա­նի որ շատ մեծ դժուա­րու­թեամբ թարգ­մա­նած է՝ տար­բեր բա­ռա­րան­նե­րու դի­մե­լով, եւ եր­բեմն ալ չէ գտած օրհ­նեալ հե­ղի­նա­կի կի­րա­ռած բա­ռերն ու ար­տա­յայ­տու­թիւն­նե­րը. կար­ծես ու­զած ըլ­լայ ար­տա­յայ­տել իր բո­լոր գի­տե­լիք­նե­րը՝ շատ աւե­լին, քան բա­ւա­րար էր: Թարգ­մա­նիչ (Հայր Արիս­տա­կէ­սը) շատ ան­գամ կը խորհր­դակ­ցէր հետս, որ այժմ Խմ­բա­գիրն է մեր պաշ­տօ­նա­թեր­թին:     

Չեմ գի­տեր եթէ ար­դեօք ստա­ցա՞ք վե­րոն­շեալ պաշ­տօ­նա­թեր­թի վեր­ջին պրա­կը կամ հա­մա­րը, ուր Աղուէ­սա­գիր­քի բնո­րոշ յատ­կու­թեամբ առակ մը տե­ղադ­րել տուի, բայց իւ­րա­տե­սակ երկ մը, եւ կար­ծեմ թէ Ձե­զի շատ հա­ճոյ է. այն­տեղ ալ որոշ դժուա­րու­թիւն­նե­րու հան­դի­պե­ցայ, բա­ռեր, որոնք չէի հասկ­նար:

Վե­րա­դառ­նանք Լի­վոռ­նոյի հայ­կա­կան տպա­րա­նին. ան­տա­րա­կոյս որ 10-12 աշ­խա­տու­թիւն­ներ տպագ­րուած են, բայց ճիշտ է նաեւ, որ իտա­լա­կան տպա­րան­նե­րու մէջ չեն տպագ­րուած, այլ սե­փա­կան ար­հես­տա­նո­ցի կամ ար­հես­տա­նոց­նե­րու մէջ. առա­ջի­նը Յով­հան­նէս անու­նով քա­հա­նայ մը, Պարս­կաս­տա­նէն, այ­սինքն՝ Նոր Ջու­ղայէն, 1643 թուա­կա­նին հրա­տա­րա­կեց Սաղ­մո­սա­րան մը, իր հետ տա­նե­լով բո­լոր սար­քա­ւո­րում­նե­րը [159]: Երկ­րորդ, Ամս­տեր­դա­մի հայ­կա­կան առա­ջին տպագ­րա­տու­նը տե­ղա­փո­խուե­ցաւ Լի­վոռ­նոյ, 1670 թուա­կա­նին, ուր հրա­տա­րա­կուե­ցաւ Պել­լար­մի­նոյի «Կ­րօ­նա­գի­տու­թիւ­նը» եւ «Պար­տէզ Հո­գե­ւո­րը» [160], իսկ յա­ջորդ տա­րին՝ «Թէոփի­լոս­»ը [161].

20 տա­րուան ընդ­մի­ջու­մէ յե­տոյ, 1691 [162] (sic) թուա­կա­նին լոյս ըն­ծայուե­ցաւ Քրիս­տա­փո­րի (Խա­չա­տուր Վրդ. Էրզ­րու­մե­ցի­)ի «Գիրք Քե­րա­կա­նու­թեան­»ը, որուն յա­ջոր­դե­ցին այլ չորս կամ հինգ աշ­խա­տու­թիւն­ներ եւս, վեր­ջի­նը՝ «Պարզատումար Հռօմէական»ը [163], տպագ­րուե­ցաւ 1701 թուա­կա­նին [164]: Մին­չեւ այս ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը Լի­վոռ­նոյի մէջ չկար ո՛չ հայ­կա­կան եկե­ղե­ցի, ո՛չ ալ հիւ­րա­տուն. հե­տե­ւա­բար չեմ կր­նար ըսել, թէ քա­ղա­քի ո՞ր թա­ղա­մա­սին մէջ կը գտ­նուէր հայ­կա­կան տպա­րա­նը [165]: Տո­ժա­կան եւ Նօ­տա­րա­կան դի­ւան­նե­րուն մէջ պէտք է հայե­րու վե­րա­բե­րեալ շատ ու շատ վա­ւե­րա­գիր­ներ գտ­նուին, որոնց մէջ կա­րե­լի է առանձ­նա­յա­տուկ փաս­տա­թուղ­թեր ձեռք բե­րել հայ­կա­կան տպագ­րու­թեան մա­սին: Եթէ հե­տաքրք­րուինք, կը կար­ծեմ թէ դժուար պի­տի չըլ­լայ մե­ծա­թիւ քա­նա­կով փաս­տա­թուղ­թեր յայտ­նա­բե­րել:

Այս օրե­րուն վեր­ջա­պէս յա­ջո­ղե­ցայ գտ­նել եւ գնել «Սե­րեն­դիպ­պոյի թա­գա­ւո­րի երեք որ­դի­նե­րու ուխ­տագ­նա­ցու­թիւ­նը» գիր­քի օրի­նակ մը, թարգ­մա­նու­թեամբ Քրիս­տո­ֆո­րոյ Ար­մե­նոյի՝ տպագ­րուած 1584 թուա­կա­նին: ­

Ին­ծի այն­պէս կը թուի, թէ Ձե­զի չեմ ու­ղար­կած օրի­նակ մը գր­քոյ­կէս, որ լոյս ըն­ծայուե­ցաւ Աշ­խար­հագ­րա­կան Հա­մա­գու­մա­րի առի­թով. այ­սօր իսկ կ՚ու­ղար­կեմ հատ մը: Այն­տեղ պի­տի գտ­նէք իտա­լե­րէն շատ մը դար­ձուածք­ներ, որոնք ի հար­կէ ան­գոր­ծա­ծա­կան են, եւ չկան ալ Իտա­լա­կան Լե­զուի Կա­ճա­ռի բա­ռա­րա­նին մէջ, սկ­սեալ վեր­նագ­րէն «Հայ­կա­կան աշխարհագիտու­թիւն» [166]: Հրա­ժա­րե­լով ու­սուց­չա­պե­տի պաշ­տօ­նէն՝ պի­տի տան­ջուիք կար­դա­լով այդ գր­քոյ­կը. պատ­րաս­տա­կամ Ձեր հրա­ման­նե­րուն:

Հ. Ղե­ւոնդ Մ[արգար] Ալի­շան

1163.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 19 Նոյեմբ[եր] 1881

Սիրելի եղբայր,

Խոնարհելով առաջի կեցուցիչ Նշանին ընկալայ զմահագոյժն [167]. քու գիրդ երիկունն հասաւ ի ձեռքս, իսկ նոյն կէսօրն ի Վենետկոյ գալով ի վանս՝ ի նաւակին բացի ուրիշ կողմէ եկած թուղթ մը, եւ նախ անկէ իմացայ զբօթն։ Օրհնեալ է Աստուած։ - Նմա հանգիստ եւ մեզ արթնութիւն։ Որչափ ալ պղտորիչ է բժշկաց կամ հիւանդին շփոթութիւնն ի դարման ախտին, աւելի եւս կրօնական իմն խտրութիւնն, գոնեա առ արտաքս, կամ առ մարդկան ականէ. որով ցաւալի եւս անցեալ, գուցէ եւ ներկայ, ազգային պղտորմունք, կամ որպէս կամիս՝ պլղուրմունք, որք այդօրինակ խտրողութեանց առիթ եղեն ընդ մէջ հարազատաց եւ սիրելեաց։ Մերայոց, երբ առիթ ունենաս, կողմանէս եղբայրական ցաւակցութիւն մատո, մանաւանդ կրսեր քեռ, եւ ծանո՛ հիմայ որոյ քով բնակի նա ընդ հոմանւոյն իւրոյ Ելպիսի ։ Տարիքն ըստ իմ հաշուիս այլ 67ի մօտ պիտի ըլլայ։ Եթէ նախա­հանգուցեալ հարազատաց վերջին օրերուն թուականն պահած ես, նշանէ ինձ, որ յիշեմ ի տարեդարձի նոցին։

Նաւակին մէջ այն նամակէն զատ ուրիշ մ՚ալ առի եւ կարդացի, որ ծանուցանէր ի Պօլսոյ զվտանգաւոր արկած Պօղոս Հոլաս ի, որոյ եւ որդին Տէր Պետրոս լատինածէս, այսօր ի Դրեստէ պիտի նաւարկէ փութալ գտնել զհայրն՝ կենդանի՞ թէ ի տապանի, ոչ գիտէ։

Ո՞րքան տագնապ եւ վայնասուն պիտի հասնի լքեալ ընտանեացն. Տէր օգնեսցէ, եւ զանհնարինսն հնարաւոր արասցէ։

Լուրտեան ջրոյն [168] համար կարծեմ գրեցի ընդունիլս եւ մասն մի տալս առ հիւան­դագինն Եմմա Հոլասեան [169], որ վասն ծանօթ խուլիցն խարանադրեալ կայր յանկողնի, եւ սակաւ ինչ լաւագոյն լուայ լինել։ Իսկ իմ մարմնոյ աչուկիս տեղ՝ հոգւոյ աչացս լոյս խնդրեցի, եւ յուսով եմ որ ըստ անարժանութեանս լուաւ ամենալուր լսելիքն կամ սիրտն։

Ակունքն ըստ նախ նշանակելոյս յանձնուած էին, եւ ի ժամու գրութեանս կարծեմ մօտ են յափունս Հնդկաց. մաս մ՚ալ տուի ցուցանել ի քաղաքիս հաւատարիմ գնողի եւ մանաւանդ վաճառողի, յորմէ միայն լուայ (ուրիշի բերնով) որ բարձր են, ըսեր է, գիներն. բայց դեռ այլ ինչ չգիտեմ։

Huntly բարեկամքդ դեռ չերեւցան։

Կա՞յ լուր ի Ներսիսեանէ. ահա երկու եւ երեք ամիսք անցան. ինչուան հիմայ կըրնար ի Տիգրանակերտ ըլլալ։

Ողջ լեր եւ յառողջ ըստ շնորհելոյն։ Մենք այս տարի երկիցս տօնեցինք զհրեշտակս, միշտ յիշեցի զքեզ, թէ եւ գրով կանխաւ չիմացուցի, ըստ այնմ եւ հիմայ ալ յանձնելով անոնց փափուկ եւ անճառելի թեւոց՝ մնամ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1164.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 22 Նոյեմ[բեր] 1881

Սիրելի եղբայր,

Առիթ ունենալով այսօր ալ գրելու այլոց՝ երկտող մի այլ քեզ։ - Եթէ նախորդ նամակաւս յիշեալ Ձեռագրաց առեւտուրն դեռ չէ եղած եւ ի քովդ են, եւ պիտի մնան ատեն մ՚այլ, նշանակէ կամ գաղափարէ ինձ զյիշատակարանս Մաշտոցին գրելոյ ի ՌՃ [1651] թուականի ի Թուզ գեղջ Դերջանայ, եւ զԱւետարանի գրելոյ ի ՈՂԹ [1250] ի վանս Ճոխաթու, զորս չէիր ղրկած ինձ, կամ չեն հասած ի ձեռս, որպէս հասին այլք։

Երկաւուրբ յառաջ եկաւ ի վանս Լէյարտ քենեաւն եւ այլովք, եւ ժամէն աւելի կեցաւ, քննեց զգեղանկար Ձեռագիրս մեծ փափագանօք եւ ընտանութեամբ։ Ի հարցանելն զ Տիրուհ­ւոյ [170] ՝ ծանուցանի զնոր լծակցութիւնն. նախ զարմացաւ, յետոյ ասաց լսել իր կնոջն որ գրէ ինչ առ հին ծանօթ իւր։

Այսչափիկով շատանալ խնդրէ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1165.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 22 Նոյեմ[բեր] 1881

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր Քերովբէ,

Բազում ժամանակք են լռութեան ի միջի մերում, զոր միայն ընդհատէին յաւուրս յայսոսիկ բոժոժաձայն թրթռմունք թեւոց Սերովբէից եւ Քերովբէից եւ ամենայն երկնային զօրաց, զորս երկիցս տօնեցաք, եւ յիշեցաք զքեզ։ Ակն ունիմ թէ նոցին հովանաւորութեամբ եւ հանապազերգութեամբ վայելես եւ վայելեսցես ի կրկնակի քաջողջութեան, եւ երբեմն լսելի արասցես զձայն քո։

Ի վանական լրոց՝ չգիտեմ զի՛նչ նոր եւ անգէտ կայ ի քէն։ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Եւգենիոս եմուտ կամ վերադարձաւ ի միաբանութիւնս եւ կայ ի վանս։ - Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր առաքեցաւ ի Կ. Պօլիս ի Գործակալութիւն, եւ փոխանակեաց զնա, որպէս անշուշտ գիտիցես, Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դաւիթ ի տեսչութիւն Մուրատ-Ռափ[այէլեան] վարժարանաց ։

Յաւուրս յայսոսիկ ընտրեցան յուխտադրութիւն երեքին կրսեր վարժարանեայք, եւ յետ երկուց եօթնեկաց կատարեսցեն զուխտ իւրեանց, Տեառն յաջողելով։

Եթէ վասն յետին անգամ առաքելոյ թէյիդ մոռացեալ իցեմ շնորհակալ լինել գրով, ընկալ այժմիկ. եւ մի՛ համարիր թէ ասեմ զի դարձեալ առաքեսցես. ոչ, զի եւ կայ մնայ իսկ տակաւին մասն ինչ յառաջնոյ կամ ի յետնոյ անտի. եւ տեսանես զի մեք ոչ յաճախ ի կիր առնումք զայն, եթէ տայր ոք եւ զշաքարն՝ յայնժամ այլազգ լինէր խնդիրն։

Ընթերցայ յաւուրս յայսոսիկ՝ եթէ հաճելին քո Բուշքին [171] բանաստեղծ գրեալ իցէ Ուղեւորութիւն մի յ Էրզրում [172], կամիմ գիտել որպիսի՞ ինչ է, քերդուած եթէ ստոյգ տեղագրութիւն, եւ գուցէ՞ արդեօք թարգմանեալ ի փռանկ լեզու. եւ թէ իցէ՞ ինչ արժանաւոր։

Ողջունեա թէ գուցէ ոք հարցանող, որպէս մին այն ծանօթ, եւ ողջ լեր, յիշելով յաղօթս հաճոյս զքո։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1166.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 26 Նոյեմ[բեր] 1881

Սիրելի եղբայր,

Տաք տաք, որ է ըսել հիմայ հիմայ տուին ինձ ամսոյս 20ին գրածդ. որոյ մէջ ամենէն հետաքրքրական է ինձ Հ[այր] Եղիշեայ Գաֆտանճ[եանի] [173] ունեցած տօմարին տպա­նիշքն, առ ի բաղդատել ընդ մեր հայերէն հին տպագրոց. յուսամ որ շուտով կը ստուգես, այլ վախեմ որ խաչն նման բայց տառերն օտար ըլլան։ - Ուրբաթագիր Վարդապետին պատկերը [174] եթէ Ապտուլլահեանք [175] ձրի հանեն եւ խաւրես՝ բարի է. ապա թէ չէ՝ առթով կըրնաս գիրքն ալ խաւրել, ես ալ նոյնպէս առթով յետ դարձընեմ։

Աշխարհագրական Ժողովին [176] վճռած մրցանակն, որ ատենին պիտի հասնի ձեռուընիս, որպէս եւ այլոց, եւ պիտի ըլլայ վկայական մը, Diplome, անշուշտ մէկ գործոյ մը համար չէ, այլ բովանդակօրէն մեր ներկայացուցած գրոց եւ աշխարհացուցից համար. ուստի անհատի մը չէ տրուածն կամ տալիքն՝ այլ Միաբանութեանս։

Ձեռագրացդ վրայօք ես Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն ին գրած էի. ի հարկէ ինքն ալ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր ի կ՚իմացընէ։

Հաղբատի փակագրութիւնն ինձ թուի միայն երկու կամ երեք դար հին, թերեւս սխալիմ. այլ առ այժմ չկարեմ այլ ինչ ասել։ Աւելի մեծ փակագրութիւն մ՚ալ կար, զոր ընդօրինակել տուի, որպէս յիշեմ, այլ կորուսած եմ։

Գաթինկոյ [177] քեռ տողիկս ինչ գրեցի, մէկ մէկ պատկեր ալ յիշելիք խաւրելով իրեն եւ Ելպիսին. եւ ծրարս չծանրացընելու համար այս կիսատ թուղթս առի քեզի գրելու. եւ կիսէն աւելի գրելէն ետեւ՝ տեսայ որ միւս կողմը իմ հասցէս կայ եղեր. ներէ՛ ծերացելոյս եւ անփութիս, եւ ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1167.

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 26 Նոյեմ[բեր], 1881

Սիրելի քոյր իմ Գաթինկոյ,

† Գիտնալով որ մենք հարազատքս կորուստ մը ըրինք, դու երկու կորուստ, որովհետեւ եղբօր հետ հայրաբար խնամող մ՚ալ կորուսիր, ես ալ կրկին կարեկից կ՚ըլլամ քեզի համար, եւ կրկնապատիկ մխիթարութիւն կը խնդրեմ Անկէ, որ է տուող եւ առնող ամենայն բարեաց եւ սիրելեաց, բայց դարձեալ տալու համար, եւ ոչ եւս յետ դարձընելու: Քիչ մ՚ուշ կամ շուտ, ամենուս ճամբան հօն պիտի հասնի. ուշ կամ շուտ այսպիսի բաներ պիտի զգանք եւ զգալ տանք. պէտք է մէկ ձեռքով զիրար բռնենք, մէկալով նախախնամութեան ձեռքը, որ ոչ երբեք կը թողու իրեն ապաւինածը: Մահուան սեւ տառերով պէտք է անմահութեան լուսաւոր այբուբենը սովրինք, եւ աւելի լաւ հասկընանք աւետարանին հանդերձեալ բարիքը: Կը յուսամ որ Դու ալ իբրեւ ի մանկութենէ որբուկ Յիսուսի, իր խաչին վրայ կը գտնես ամենէն մեծ մխիթարութիւնդ, հանդերձ քու սիրելի Ելպիսիդ, զոր եւ ողջունելով՝ մնամ

Աղօթարար եղբայր
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Մեր Սոֆի տուտու քրոջ ալ հաղորդէ ցաւակից զգացմունքս, նոյնպէս Միքայէլ Աղայ եղբօր:

1168.

Professor Emilio Teza -ին [178]

Venezia, San Lazzaro, 1 Dicembre 1881

Stimatissimo Signor Professore,

Il P. Aristace la ringrazia molto e sinceramente, anzi con pia­cere e profitto, e credo che personalmente gli esprimerà i suoi sen­timenti. Ho profittato anch'io del Rosoglio ( sic ).

Non so se mi [h]a mandato il Discorso di cui parlava nella sua prima lettera, è meglio che mandi ancora.

Non è affatto certo il significato della parola Խորոպճին. si crede Gyneceum, abitazione delle donne, da altri si crede memb­ra.

Così pure non è precisa la significazione di Գորդայք; alcuni credono omonimo a Կորճայք, paese de Kurdi, una delle 15 pro­vincie ( sic ) o paesi armeni; altri, gente rozza che non parla bene la lingua nazionale. Per i zingari ordinariamente noi usiamo la parola Գնչու. Giovanni VI Patriarca nostro del X secolo chiama Ga­baoniti cotal gente, come quelli del tempo di Giosuè. Բօշայ ve­ra­mente non è zingaro, ma specie di zingaro, per così dire: si tro­vano nella provincia di Erzirum questi tali, e ne sono molti cris­tiani.

Մէկանց è lo stesso che մէկէն in singolare, vuol dire in un trat­to, subito. Allocuzione turca, qual dic e պիրտէն պիրէ.

L'antico nome del lago d’Urmia è Կապուտան Ծով:

Non so se, e quando si farà un'altra edizione della mia Geo­nomia; allora la sottoporrei alla sua penna castigata.

Per la favola della volpe confesso che non mi az[z]arderei a ridurla in armeno volgare; stimo tanto quel dialetto di mezzo in cui è scritto, che non vorrei io personalmente condannarla alla lingua volgare che non mi piace affatto, e se scrivo qualche cosa, scrivo mal volentieri. Ho parlato però a un de nostri giovani pad­ri, e mi promise tradurla o in armeno volgare, o in italiano.

L'opera del Gasparian citata da me, è un fascicolo di poco momento, scritta a Giava (Batavia), stampata a Smirne, se non mi sbaglio sotto il titolo indica sul cartello.

Io non conoscevo e mi interessa quel manoscritto Ambro­sia­no di D. Eliseo da Garbanga ( sic ) [ Garbagna ] ? Paleologo? Armeno: non ho capito, se è scritto in armeno o in italiano: in questo ultimo caso posso far copiare.

Si manderà oggi la nuova traduzione della Geografia del nostro Corenese; vi prevengo che vi sono non pochi sbagli di di­verse sorti, occasionali la maggior parte per la causa dell'as­sen­za del traduttore nel tempo della stampa: io ho corretto qualche cosa, ma ci vuol ancora. Il Direttore della Stamperia vi manda anche il mio Շիրակ, che io non ho osato mandare per il prezzo che vi han­no messo, ma ho aggiunto la ( sic ) programma francese. Vediamo cosa ne dirà il mio caro Professore, a cui resto con distinta stima

Servo
P. Leone M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Վենետիկ, Սուրբ Ղազար, 1 Դեկտեմբեր, 1881

Յար­գար­ժան Պա­րոն Փրոֆեսոր,

Հայր Արիս­տա­կէ­սը ան­կեղ­ծօ­րէն շնոր­հա­կա­լու­թիւն կը յայտ­նէ Ձե­զի, մա­նա­ւանդ թէ հա­ճոյ­քով եւ օգ­տա­ւէտ կեր­պով, եւ կար­ծեմ թէ ան­ձամբ պի­տի յայտ­նէ Ձե­զի իր երախ­տա­գի­տու­թիւ­նը: Ես նոյն­պէս օգ­տուե­ցայ Ռո­զո­լիոյ ըմ­պե­լի­քէն:

Չեմ յի­շեր, թէ ար­դեօք ու­ղար­կե­ցի՞ք ին­ծի Ճա­ռա­խօ­սու­թիւ­նը, որու մա­սին կը խօ­սէիք Ձեր առա­ջին նա­մա­կին մէջ, աւե­լի լաւ կ՚ըլ­լայ եթէ դար­ձեալ ու­ղար­կէք:     

Խո­րոպ­ճին բա­ռի իմաս­տը ամե­նե­ւին յս­տակ չէ. ոմանց կար­ծի­քով Gyneceum -ն է, կի­նե­րու վե­րա­պա­հուած բնա­կա­վայր, իսկ ըստ ու­րիշ­նե­րու՝ ար­գան­դա­փող:    

Նոյն­պէս՝ ճշգ­րիտ չէ Գոր­դայք բա­ռի նշա­նա­կու­թիւ­նը, ոմանք կը կար­ծեն թէ հա­մա­նուն է Կոր­ճայք­-ի­ն, քիւր­տե­րու եր­կիր, Հա­յաս­տա­նի 15 նա­հանգ­նե­րէն մէ­կը. Ու­րիշ­նե­րու հա­մա­ձայն՝ ան­գրա­գէտ ժո­ղո­վուրդ, որ լաւ չի տի­րա­պե­տեր ազ­գային լե­զուին: Սո­վո­րա­բար Zingari -նե­րու հա­մար գն­չու բա­ռը կ՚օգ­տա­գոր­ծենք: Ժ. դա­րուն մեր Յով­հան­նէս Զ. Պատ­րիար­քը Գա­բա­ւո­նա­ցի կ՚ա­նուա­նէ զա­նոնք, ինչ­պէս Յե­սուի ժա­մա­նա­կուայ մար­դի­կը: Բո­շայ [179] բա­ռը իրա­կա­նու­թեան մէջ գն­չուն չէ, այլ գն­չուի տե­սակ մը. ասոնք Էրզ­րու­մի նա­հան­գին մէջ տե­ղա­կայուած են, եւ իրենց­մէ շա­տե­րը քրիս­տո­նեաներ են:

Մէ­կանց բա­ռը նոյնն է մէ­կէն­-ի հետ եզա­կիի մէջ, որ կը նշա­նա­կէ ան­մի­ջա­պէս, շու­տով: Թր­քե­րէն ասա­ցուածք, ինչ­պէս կ՚ը­սեն պիր­տէն պի­րէ: ­

Ուր­միա լի­ճի հին անուա­նու­մը Կա­պու­տան Ծով է:         

Չեմ գի­տեր թէ երբ լոյս կը տես­նէ իմ Երկ­րա­բա­նու­թեանս մէկ այլ հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը. այն ժա­մա­նակ Ձեր խս­տա­պա­հանջ գրի­չին կ՚են­թար­կեմ զայն:     

Կը խոս­տո­վա­նիմ որ պի­տի չհա­մար­ձա­կէի աղուէ­սի առա­կը աշ­խար­հա­բար լե­զուով թարգ­մա­նել. չա­փա­զանց կ՚ար­ժե­ւո­րեմ մի­ջին բար­բա­ռով շա­րադ­րուած այդ գրուած­քը: Ան­ձամբ պի­տի չու­զէի դա­տա­պար­տել աշ­խար­հիկ լե­զուի, որ ամե­նե­ւին չեմ սի­րեր, եւ եթէ որե­ւէ բան գրե­լու ըլ­լամ, ակա­մայ կը գրեմ: Սա­կայն ես խօ­սե­ցայ մեր երի­տա­սարդ հայ­րե­րէն մէ­կուն հետ, եւ ան խոս­տա­ցաւ թարգ­մա­նել կա՛մ աշ­խար­հա­բար հայե­րէն, կա՛մ իտա­լե­րէն:

Գաս­պա­րեանի աշ­խա­տու­թիւ­նը որ մէջ­բե­րած եմ, ան­նշա­նա­կա­լի գր­քոյկ մըն է, գրուած Ճա­վայի մէջ ­(Պա­թա­ւիա (Ճիաքար­թա), տպագ­րուած է Զմիւռ­նիա, եւ եթէ չեմ սխա­լիր, կողքին վերնագրին տակը նշուածին պէս:

Ծա­նօթ չէի եւ զիս կը հե­տաքրք­րէ Էլի­զէոյ տա Կար­պա­նիայի (ազ­գու­թեամբ հայ հնէաբա՞ն) Ամբ­րո­սեան մա­տե­նա­դա­րա­նի մէջ գտ­նուող ձե­ռա­գի­րը, սա­կայն չհասկ­ցայ, հայե­րէն լե­զուով է, թէ՞ իտա­լե­րէն. միայն այս պա­րա­գային կա­րող եմ զայն ըն­դօ­րի­նա­կել տալ:

Այ­սօր կ՚ու­ղար­կուի նաեւ Խո­րե­նա­ցիի Աշ­խար­հագ­րու­թեան նոր թարգ­մա­նու­թիւ­նը: Կը նա­խազ­գու­շաց­նեմ Ձեզ, որ կան բազ­մա­թիւ սխալ­ներ տար­բեր տե­սա­կի, մե­ծաւ մա­սամբ պա­տա­հա­կան, տպագ­րու­թեան ժա­մա­նակ թարգ­մա­նի­չի բա­ցա­կա­յու­թեան պատ­ճա­ռով: Որոշ բա­ներ սր­բագ­րե­ցի, բայց դեռ կան բաց­թո­ղում­ներ: Տպագ­րա­տան տնօ­րէ­նը Ձե­զի կ՚ու­ղար­կէ նաեւ իմ Շի­րակ աշ­խա­տու­թիւնս, որ ես չհա­մար­ձա­կե­ցայ ու­ղար­կել իր մե­ծար­ժէք գու­մա­րին պատ­ճա­ռով, որ նշա­նա­կած էին: Բայց ես աւել­ցու­ցի ֆրան­սե­րէն ծա­նու­ցա­գի­րը: Տես­նենք, թէ ինչ պի­տի ըսէ իմ սի­րե­լի Փրոֆեսորս:

Մ­նամ խո­րին յար­գա­նօք Ձեր ծա­ռան

Հ. Ղե­ւոնդ Մ[արգար] Ալի­շան

1169.

Կարապետ Եզեանին [180]

Ս. Ղազար, 3 Դեկտեմբեր 1881

Մեծապատիւ Տէր,

Քառասուն եւ աւելի աւուրբք յառաջ գրեցի Ձեզ գիր մի, որում եւ պատասխանւոյ սպասէի անձկաւ. եւ չընկալեալ ցարդ՝ կասկածիմ թէ չիցէ հասեալ ի ձեռսդ եւ ցաւիմ, զի էր ի ծրարին եւ թուղթ մի առ Սանասարեան Տէրն եւ առ Պաշտօնեայն Պատերազմի, յորմէ խնդրէի զնորատիպ ընդարձակ Աշխարհացոյց Օսմանեան Ասիոյ, կամ զՀայաստանի եւ զ Փոքր Ասիոյ եւ այս ի պէտս աշխարհագրու ­ թեան իմոյ եւ ուսման. եւ զաղերսագիր իմ առ Ձեզ առաքեցի, զի թէ լաւ թուի ինքնին մատուցեալ դիտեսջիք զընդունելութիւնն. եւ թէ առանց դիմելոյ առ Պաշտօնեայ Պետութեանն կարէք ընդունել, որպէս եւ առաքեցէք զՌուսական Հայաստանի քարտսն, ինձ նոյն շնորհ է. եւ զի կարեւոր է ինձ այդ առ հիւսուած տեղագրութեան իմոյ, աւարտեալ գոլով զռուսական մասն, խնդրեմ առնել ինձ եւ զայս շնորհ. եւ եթէ գուցեն եւս հրատարակեալ քարտք նորոց գաւառաց հատելոց յՕսմանեանց եւ նուաճելոց ի Ռուսաց, եւ լսեմ թէ են, խնդրեմ զայնոսիկ։ Քանզի տեսի ինչ ինչ յԱշխարհագրական հանդիսի քա ­ ղաքիս [181] եւ գործակալն Ռուսաց ասաց, դիւրընկալ լինել, եթէ խնդրիցեմք ի Պաշտօնէէն:

Ծերութիւն իմ ստիպէ զիս փութալ ի գործս ձեռնարկեալ, վասն որոյ եւ ստիպէ զԲարեկամս փութալ ըստ կարի ի պատասխանին, յ՛այոն կամ ոչ, զի գիտացից զինչ առնել։

Ողջոյն մատուցանելով Սանասարեան Տեառն մնամ Պատուական տէրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1170.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 11 Դեկտ [ եմբեր ] 1881

Սիրելի եղբայր,

Թղթիդ հետ ընդունեցայ երկու Յիշատակարաններն ալ, որոնց հաւասարն չկար ուրիշ յիշատակարանաց հետ որ ատենօք խաւրեր էիր. գուցէ թուղթ մի սպրդած ընկած ըլլայ տեղ մի։ Այս ոչինչ է։

Հետաքննութեամբ սպասեմ ստուգել Հ[օր] Եղիշեայ զտիպ եւ զթուական յիշեալ տօմարին, առ ի ստուգել զմեր հին տպագիրս։

Տաճկական պատմիչ տպագիրդ դեռ չհարցուցի ի վարժարանն. առաջին առթիւ տամ որոնել։

Հմայեկան քարերդ, խայտառակն ալ, կապերտն ալ տուի ի ցոյց տալ. քարերուն համար նոր բաներ են ըսեր, միւսոյ ալ մեծ յարգ մը չեն տուած. կը ցաւիմ որ չեմ յաջողիր եղբօրս նպաստիկ մ՚ընել. դրամները դեռ չեմ ցոյց տուած։ Ի Հնդկաստանէ դեռ լուր չառինք. բայց տանող նաւուն հասնիլն ի Պոմպայի իմացանք. որով մեր նաւողն եւ հետն ունեցածն ալ յուսամք անվնաս հասած։

Ի ժամուս չունելով ինչ կարեւոր գրելի՝ կոճկեմ զկարճիկս, եւ մնամ, ողջունելով զծանօթս, եւ աղօթելով վասն Հոլասեանց ։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1171.

Professor Emilio Teza -ին [182]

San Lazzaro, 22 dicembre 1881

Stimatissimo Signor Professore,

Ho ricevuto l'Annuario, che contiene il suo dotto Discorso, ma molto altoloquente: non è tanto facil cosa per noi intender senza fatica li scritti del Sig. Teza; pare volesse emulare il Tom­maseo.

Zohrab consultava varie codici nel pub[b]licare la Bibbia, e ne ha indicate le varianti a piè delle pagine è per questo è ricercata dagli scienziati, massime l'edizione in quat[t]ro volumi. Nel fron­tespizio del libro non è lui Zohrab intitolato առաջին աբբայ, ma il nostro fondatore Mechitar: Zohrab chiama se stesso Re­li­gioso dell'ordine di Mechitar primo Abbate.

L'opera del Karakascian Քննական Պատմութիւն Հայոց fu as­sai stimato dai nostri letterati; non tanto da me: pare che studiasse spregiare il nostro Խորենացի: per me è un'opera negativa, non scevra di sbaglij.

Nei primi versi della favola della volpe ի լի è stesso che լի senza ի; così si usava nel medio armeno; non posso dire la ra­gione. Benché non ho notato per il Նարընջաթերն, ma aveva già det­to al padre che voleva tradur [ r ] e in italiano di tenerle per սատ ­ րինջ, e lui stesso aveva già pensato stessamente.

Il Direttore della nostra stamperia ha l'onore di consegnarle il suo conto desiderato. Da mia parte io aggiungo mille augurij in occasione delle sacre feste e del nuovo anno, e mi dico

Suo Servo

P. Leone M[arcar] Alishan

 

Թարգմանութիւն

Սուրբ Ղա­զար, 22 Դեկ­տեմ­բեր, 1881

Յար­գար­ժան Պա­րոն Փրոֆեսոր,

Ս­տա­ցայ Տա­րե­գիր­քը, որ կը պար­փա­կէ Ձեր հմ­տա­լից Ճա­ռա­խօ­սու­թիւ­նը, շատ բարձ­րի­մաստ: Մե­զի հա­մար այն­քան ալ հեշտ չէ առանց դժուա­րու­թեան հասկ­նալ Պա­րոն Թե­զայի գրու­թիւն­նե­րը. կար­ծես թէ կը մր­ցակ­ցի Թոմ­մա­զէոյի հետ:

Զոհ­րա­պեանը Աս­տուա­ծա­շուն­չի հրա­տա­րա­կու­թեան հա­մար տար­բեր ձե­ռա­գիր­ներ ու­սում­նա­սի­րած է, եւ տար­բե­րակ­նե­րը նշած է տո­ղա­տա­կի մէջ, եւ այս պատ­ճա­ռով ալ փնտ­ռուած է գիտ­նա­կան­նե­րու կող­մէ, մա­նա­ւանդ քա­ռա­հա­տոր հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը: Գիր­քի տիտ­ղո­սա­թեր­թին վրայ Զոհ­րա­պեանը չէ որ առա­ջին աբ­բայ տի­ղո­սը կը կրէ, այլ մեր հիմ­նա­դի­րը Մխի­թար: Զոհ­րա­պեանը ին­զինք կը կո­չէ «ի միաբա­նու­թե­նէ Մե­ծին Մխի­թա­րայ րա­բու­նա­պե­տի եւ առա­ջին աբ­բայի»:

­Գա­րա­գա­շեանի «Քն­նա­կան Պատ­մու­թիւն Հայոց» աշ­խա­տու­թիւ­նը բա­ւա­կա­նին գնա­հա­տուած է մեր գրող­նե­րու կող­մէ, ոչ այն­քան ինծ­մէ. կար­ծես թէ ան կը փոր­ձէ կա­րե­ւո­րու­թիւն չըն­ծայել մեր Խո­րե­նա­ցիին: Ին­ծի հա­մար բա­ցա­սա­կան աշ­խա­տու­թիւն մըն է, եւ զերծ չէ սխալ­նե­րէ [183]: ­

Ա­ղուէ­սի առա­կի առա­ջին տո­ղե­րուն մէջ ի լի միեւ­նոյնն է լի առանց ի-ի: Այս­պէս կը կի­րա­ռուէր մի­ջին հայե­րէ­նի մէջ. պատ­ճա­ռը կը դժուա­րա­նամ ըսել: Թէեւ չէի նկա­տած Նա­րըն­ջա­թերն­ը, բայց ար­դէն ըսած էի իտա­լե­րէ­նի թարգ­մա­նող հօր, պա­հել որ­պէս սատ­րինջ, եւ ինքն ալ նոյն ձե­ւով մտա­ծած էր:

­Մեր տպա­րա­նի տնօ­րէ­նը պա­տիւն ու­նի Ձե­զի յանձ­նե­լու Ձեր խնդ­րած հա­շի­ւը: Իմ կող­մէս բիւր մաղ­թանք­ներ կ՚ու­ղար­կեմ Ձե­զի սուրբ տօ­նե­րու ու Նոր Տա­րուան առի­թով:

Ձեր խո­նարհ ծա­ռան՝
Հ. Ղե­ւոնդ Մ[արգար] Ալի­շան

1172.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 23 Դեկ[տեմբեր] 1881

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր Քերովբէ,

Բազմաշնորհ լիցի քեզ մերձեցեալս Նոր ամ եւ առաջնորդ բազմաց եւս շնորհալեաց։

Ի ճանապարհագրութեան Բուշգինայ [184] եթէ գուցեն նկարագիրք բնական տեղեաց եւ դրից կողմանց Կարնոյ, կամ հանճարեղ եւ սուր խորհրդածութիւնք՝ զայն մասունս եւեթ խնդրեմ թարգմանել, այլ եւ զբնագիրն եւս գաղափարել, կամ նշանակել զտեղիսն եւ առաքել ինձ զբնագիրն իսկ, եթէ գտցի ուրոյն եւ փոքրատար եւ փոքրագին. եւ այս, պարապով, երբ եւ կարիցես, զի չէ փութոյ ինչ խնդիր։ - Այլ թերեւս հաճոյագոյն իցէ քեզ եւ ինձ եթէ գտցես զայլանդակ անուն Siestrzencewicz [185] - Histoire du royaume de la Chersones[e] Taurique. տպագրեալ ի Պետրպուրկ յամի 1819, թերեւս եւ յառաջ եւ յետ այսր թուականի յայլ եւս նուագս։ Ի դէպ էր գտանել գրոցդ այդր ի Ղրիմ, զի զտեղւոյդ ճառէ. արդ խնդիր արա, եւ թէ յաջողիս՝ առաքեա խնդրողիս։ Հեղինակդ ըստ անուանն թուի լեհացի. արդ մարթ է պարտաւորել ի խնդիրդ եւ զբարեկամ քո լեհացի՝ որ ի ձեռն քո խնդրէ ինչ ինչ, եւ յորոց ոչ իմացայ զմին, այսինքն զլաւայն. եթէ սովորական հրահոս լաւա է, չիցէ՞ դմա մարթ տալ բերել ի կովկասեան մարզից եւ ի Հայոց աշխարհէ, ուր անբաւ քարացեալ հոսանք են լաւայի. իսկ թէ լաւանեա է խնդրածն՝ կամ այլ ինչ՝ պարզաբանելի է։ Իսկ զԱստղն ծովային չորացեալ, մի մեծ եւ մի փոքր եդեալ ի փայտեայ արկեղիկ՝ ուղղեցի երեկ յանուն քո՝ Լոյտեան [186] նաւու, ի ձեռն Francesco Parisi առաքողի, որ է գործակալ Դրեստեան Ընկերութեանն ի քաղաքիս Վենետկոյ, ընկալեալ ի նմանէ մուրհակ, զի հասուսցէ առ քեզ, եւ ծախք ճանապարհին այդր վճարիցին. իմ չիք հատուցեալ բայց զգին նիւթոյն, զոր ծանուցից՝ յորժամ լուայց թէ ողջամբ եհաս արկղիկն։

Ողջունիւ սիրոյ Յ[արգոյ] եղբարցս՝ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1173.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 24 Դեկտ[եմբեր] 1881

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ զջուրն Լուրտեան շնորհակալութեամբ, եւ զկէսն ետու որբացելոց Հոլա­սեանց, որոց մայր արդ անշուշտ իցէ այդր, գերազանցօրէն իմն գործելով նաւարկեալ, յանյոյս ժամանակի եւ յալէկոծ ծովու. քան զոր առաւել ալէկոծութիւն մնայր նմա ի ցամաքի. բայց արդ դժուարագոյն հանդէսն կատարեալ է. Տէր ուղղեսցէ զհետեւանս գործոյն. եւ տացէ շնորհս եւ իմաստ յարմարելոյ ընդ եղբօր վախճանելոյն զվիճակ ընտանեացն, եւ փոխադրելոյ այդր զմնացեալսն այժմ աստ, որք եւ փափագեն դառնալ յերկիր ծննդեան իւրեանց, առաւել քան զմայր իւրեանց։

Շիրակայ գին հատեալ էր աստ յանձնառու տպագրութեանն մի փռանկ ոսկի (նաբո­լէոն), այդր փոխեալ է յօսմանեան ոսկի, եթէ երթայ ի Լոնտոն ՝ փոխիցի ի ստեռլին. անծա­նօթ էր ինձ պայմանդ։

Նախանձիմ եւ խնդամ ընդ յաջողութիւն Տեառն Պետրոսի Վրացւոյ. յաւելցէ Տէր ի բարգաւաճանս այնր անկեան եկեղեցւոյ իւրոյ, ոչ մոռանալով եւ զմերս. յուսամք թէ մերձեցեալս առաջիկայ ամ, (զոր լի սրտիւ շնորհաւոր մաղթեմ սիրելւոյդ) ցուցցէ ինչ նորութիւն Պարսկաստանեայ առաքելութեամբ. իցէ՜ թէ յօժարէին յայդպիսիս ոմանք որք այդր, անգործ կան, կամ յառանձնակ իւրեանց գործ պարապեալ եւ ոչ ըստ հաճութեան կամ հրամանաց Գեր[ապայծառ] Աբբահօր. յայտ իսկ է զի յորժամ գլխաւոր լծակն (հնազանդութեան) ոչ շարժի, ոչ ինչ զօրէ բովանդակ մեքենայն։ Հազիւ ուրեմն լուծաւ խնդիր վերակացութեան նորընծայից յանձնառութեամբ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գարեգնի. են յուսոյ մանկունք յուսանողսն, եթէ մնայցեն եւ յառաջեսցեն ի շնորհս։ Իսկ երեքին յետին վարժարանեայք, որպէս գիտես, ուխտեցին եօթնեկաւ յառաջ, յորս եւ ճատալօզն [187] քո, որ ընդ աջողակագոյնս երեւի յուսմունս, եւ ունի ինչ մանկական պարզասրտութիւն ոչ անհաճոյ։

Լանդանա ստէպ յիշէ զքեզ, ասելով mi ha mandato bonboni, bonboni [188]. է այժմ ամաց 89, եւ ի վերջնում նուագի յոյժ բարւոք գտի զնա եւ զգաստ։ Քանզի մարթ եւ ի դէպ է զերկարութիւն ամաց յօգուտ վարել լաւութեան կենաց եւ արդեանց հանդերձելոյն, զնոյն մաղթեմ կրկնակի, նաեւ յաւուր յիշատակի Սրբոց Խոստովանողացն, անուանակցիդ եւ ընկերին, զորոց զտօն ոչ գտի նշանակեալ ի վերջ տարւոյս, ապա յայտ է թէ փոխադրեալ են ի սկիզբն յաջորդին, որ հասցէ ընդ թղթոյս։ Ողջունեմ եւ զորս ընդ քեզ, մնալով եւ նոցին

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ողջոյն մի եւ Հիսարեան Էֆէնտոյն. որքան եւ ի նեղի կայ՝ յիշեսցէ գէթ ողջունիւս զյիշելին. զի եւ ես համարս տալոց եմ։

1174.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 24 Դեկտ[եմբեր] 1881

Սիրելի եղբայր,

Շնորհաւոր նոր տարի մ՚ալ մաղթենք, որ եւ ըլլայ ցուպ ծերութեան մերոյ. եւ մխի­թարիչ հանդերձելոց յոյսերով, որպէս վայել է ամեն խոհականի մանաւանդ յառաջելոցս հասակաւ։

Մկրեան Քահանայի [189] թղթոյն պատասխանը խաւրեմ քեզ, որ յետ կարդալոյդ՝ ամրափակես, եւ թէ կարելի է անձամբ տաս իրեն. եւ բերանացի իմացընես փափագս կամ յոյսս վասն ընդօրինակութեան Յիշատակարանաց Ձեռագրաց, որք համարիմ թէ ըլլան ի Պատրիարքարանի կամ ընդ իշխանութեամբ Պատրիարքին. եւ թէ ընդօրինակող պիտի առաջարկես զոմն ի մերայոց, թէ յանձն առնուն, որպէս յուսամ եւ պատշաճ թուիցի, կամ թէ իրենք մտածեն. եւ թէ երբեք գիրք մը քննելու համար մտաբերեն (?) առ ժամանակ մի յանձնել ի ձեռս մեր, կամ խաւրել ինձ, ամենայն հաւատարմութեամբ ի պայմանեալ ժամանակի յետ դարձընելու խոստանամ, եւ կըրնան ըլլալ ապահով։ Բայց այս բանս ի հարկէ երակնին քննելով պէտք է ասես կամ չասես։

Ամրտօլու Աստուածաշունչ գրոց համար մերոնք ալ գրեր էին իբրու արդէն հասած ի Պօլիս, եւ թէ 900 տարուան հնութիւն ունենայ. իմացո՛ւ Քահանային որ արդէն լսած ըլլալով ես ալ փափագէի ստոյգ տեղեկութիւն առնուլ, ինչէ՞ն շարժած են արձակելու զայն ի շղթայիցն եւ փոխադրելու ի Պօլիս. արդեօք ուրիշ բանասէր մը ուզե՞ր է քննել զայն, թէ ուրիշ պատճառաւ։ Հարկաւ կ՚իմանաս եւ կ՚իմացընես. կամ յիրաւի խոր հնութիւն մը պիտի ունենայ կամ զարմանալի գրուած մը՝ որ այդպէս շղթայուելու արժանի եղած ըլլայ. թէ եւ շատ հեղ համբաւեալ աւետարանք ալ կարծուածնէն շատ պակաս նորագիր կը գտուին։

Յառաջ քան զնամակս տալդ առ Մկրեանն ՝ տես զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրա­պիոն, եւ տեղեկացիր թէ այն մէկ փառակազմ Շիրակ ն դեռ ի քո՞վն է թէ տուած է. եթէ ի քովն է՝ հիմայ կըրնաք իմ կողմանէս ընծայել Ներսէս Պատրիարք ի [190], վասն զի հիմայ խնդիրն փոխուեցաւ. ինքնին Պատրիարքն առաջին քայլ մ՚ըրաւ այսպիսի բանասիրական խնդրոյ, եւ ատենօք խոստացեր էր † [հանգուցեալ] Սըվաճեան ի [191] ինձ համար ճարել Յիշատակարաններ, եւ հեռու տեղերէ ալ բերել տալ Ձեռագիրներ, եւ ուզեր է որ այս խնդրոյս վրայօք իրեն գրաւոր տեղեկութիւն տամ. ես պատշաճ չհամարեցայ այն ատեն, Սըվաճեան ի մահն ալ ի վերայ հասաւ. ծածկուեցաւ իրն. հիմայ այս առթիւ համարձակեցայ փշրելու այդ բանիբուն կամ բամբարակ Քահանային, թողլով քեզ մնացեալն ալ յարմարցընել։

Տարակոյս մը ծագեր է խաւրած կատուականցդ վրայօք, կամ թէ մէկին վրայօք, կլորակին. յիշե՞ս թէ այն ալ ծակ ունէր միւս տանձաձեւին պէս՝ թէ ոչ. եւ թէ աներկբա՞յ կատուակն էր, վասն զի հօն ի Պոմպայի ակնավաճառ մը այդոր համար հասարակ քար մի է ըսեր է. ասկէց տարակոյս ծագեր է իմ յանձնառութիւնս որ չըլլայ թէ պլղրանք մի ըրած ըլլան եւ խարդախութեամբ զակնն ի քար փոխեն։ Միւս հմայական քարերդ հօս ի ցոյց տուի. վանակնն եւ միւս ընկերն ալ երկու շաբաթ մեր ազգային Լէոն ի կամ Ասլան աղքատիկն այս դի այնդի ցոյց տուած է, բայց չեն յարգած. եւ ապահովութեամբ դարձուց առ իս։

Խնդրած վենետկեան ոսկի թիթեղն տամ որոնել, եւ թէ յաջողիմ յանձնել մերձաւոր մեկնելի շոգենաւու, յանուն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն ի եւ քո, որոյ յանձնեմ ողջոյններս եւ մաղթանքս առ ծանօթս մեր, մնալով

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1175.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 31 Դեկտ[եմբեր] 1881

Սիրելի եղբայր,

Հին տարւոյս երթա՜ս բարով, նորոյն բարով գաս ըսելու միջոց, գրեմ տողիկքս. ինչպէս որ անցեալ շաբաթ ծանուցեր էի՝ վաղուան աստի մեկնող Ֆլորիոյ շոգենաւուն կը յանձնուի ծրարիկ մի ոսկի թիթղանց, յանձնուելի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն, որ եւ քեզ աւանդէ։ Քու նշանած տունն եւ անձն Caime չգտնուեցաւ ի նշանակեալ տեղդ, եւ ոչ ալ հօն 2145 թիւ տանց գտուի. թուի թէ հին ծանօթութիւն մ՚է գրածդ։ Ուրիշ տեղէ առնել տուի ղրկածս, որ ի ծրարի է, libretto կոչեն եւ ոչ տուփ. զոր եւ բանալով ես անփորձս՝ մէկ թիթեղն պատռտեցաւ. այսպէս գիտնաս եւ չմեղադրես զուրիշը։ Գինն էր 2։10 ֆր[անգ] ուստի այդ 10 բնիոնն ես կը տուժեմ։

Երեկ երիկուն մէկ Բամպարակ Գաբուչին հօր գրուած մը կարդացի Տաճկաստան ի վրայօք, տպագրեալ ի քաղաքիս յամի 1684, յիշէ տեսեալ երազահան մի Հայոց՝ տպագրեալ յ Ամստերդամ. Արդ ինչուան հիմայ մեզի անծանօթ է երազահան տպագրեալ յայդ քաղաքի, ուր երեսնիւ չափ կամ աւելի տպագրեալ գրոց ցանկ եւ գրքեր ալ ունիմք, բնաւ չկայ յիշատակ երազահանի [192] ։ Չեմ տարակուսիր Վեղարաւորին ըսածին, վասն զի ուրիշ ըսածներն ճիշդ են. 18 տարի բնակեր է յարեւելս, որպէս թուի ի կողմանս Ասորւոց եւ Փոքր Հայոց. սակայն չեմ ալ կարծեր որ մեր ունեցած հին Ախտարքն եւ քո Ուրբաթագիրքդ տպագրեալ ըլլան ի մայրաքաղաքին Հոլանտայ, վասն զի 1650էն առաջ չկայ բնաւ յիշատակ Հայոց հօն։ Ի՞նչպէս մեկնենք զայս։

Եթէ տեսնես † [հանգուցեալ] Պօղոսի Հոլասայ այրի տիկինն՝ ողջունէ՝ եւ ըսէ որ դստերքն լաւ են, եւ կարօտին իր լրոց։ Արդեօք պիտի յաջողի զանոնք ալ դարձընել աստի իրենց հայրենիքը բարեգործութեամբ հօրեղբօր իւրեանց։

Ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]