1847

51.               

* Հայր Եփրեմ Վրդ. Կամսարեանին - Հռոմ

Վենետիկ, 3 Փետր [ ուար ] 1847

Յոյժ սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր իմ.

Գիտեմ, զի անմոռաց ունիս զսէր եւ զյիշատակ իմ, որպէս եւ եսս զՔոյդ. բայց ոչ գիտեմ ներիցէ՞ ժամանակդ պարապոյ զբաղիլ եւ ի յիշելիսն զորոց խօսեցաք իբրեւ ի մեկնել էիր աստի: Արդ երկու նոր խնդիրք են իմ, զոր կարծեմ քեզ ոչ ծանրանալ. առաջին, քննել զձեռագիր աւետարանն Լիբանանեան [1] Հարց, զորմէ լսեմ ՆԺ [961] թուականաւ լինել, եւ ծանուցանել ինձ զի՞նչ յիշատակարանք գուցեն նորա, եւ իցէ՞ ինչ նորա երեւելի օտարութիւն ի թարգմանութեան, պատկերազա՞րդ իցէ, եւ գծագրութիւնն ճարտա՞ր թէ այլազգ: Երկրորդ, ընթերցայ ի մատենադարանին Վատիկանու լինել պատմութիւն Լեւոնի թագաւորի ուրուք Կիւլիկեցւոյ ի հայ բան, զոր կարծեն զվերջին Լեւոն լինել. զայս եթէ գտցես եւ նոր ինչ իցէ, եւ թոյլ տացի դիւանապետացն գաղափարել՝ շնորհ ոչ փոքր արասցես եւ ինձ եւ համօրէն մերոցս:

Միւս եւս խնդիր յաւելից եթէ իցէ մարթ կատարել, քանզի բազում են արուեստաւորք քաղաքիդ եւ բարեկամք գոն ձեր ի նկարահանից, իցէ՜ արդեօք տալ նոցա հանել զօրինակ հայկական յիշատակաց որք գտանիցին ի սիւնս եւ յարձանս եւ ի պալատս ինչ. զոր եթէ հաւաքել հնար է զամենայն զանդր գտեալսն, եւ մեզ զոր աստ ի ձեռս բերել կարասցուք եւ կամ այլուստ, եւ ժամանակին ներելով՝ փորագրեալ ի լոյս ընծայել՝ գործ մեծահաճոյ լիցի եւ մեզ եւ ազգիս եւ ամենայն Եւրոպայ [2]: Զայս շնորհ յիշեցուցանեմ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Եդուարդայ, որում այսպիսիքս ոչ ի դժուարացն են. եւ ողջունեալ զնա բազում անձկաւ եւ մտօք սրտի, մաղթեմ ընդ աղօթից նորա զաստուածային օրհնութիւն Դիտապետիդ Հօր ինձ օգնական եւ յիսն յարելոց, եւ մնամ

Պատուական Եղբայրութեանդ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ հոգեկցորդ Եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մարգ[ար] Ալիշ[ան]
Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

[Յ. Գ. ] Ողջունէ զՔեզ եղբայր իմ Սերոբէ. հասցեն եւ իմ ողջոյնք առ Պ [արոն] Յովսէփ. մի՛ մոռասցի զՕրան:

52.               

* Հայր Ներսէս Վրդ. Սարգիսեանին Հայաստան – Մուշ [3]

Վենետիկ, 26 Փետր [ ուար ] 184 7

Յոյժ պատուական եւ Հայկաջան սիրեցեալդ եղբայր

Զամենաբաղձիկդ յետ տարեւոր լռութեան զգրեալդ ի 27 Սեպտեմբերի՝ այնպիսեաւ ընկալայ անձկանօք եւ գրկանօք, որով ի նմին աւուր ի սկիզբն նորոգեալ դարուց աշխարհի՝ վսեմականս մեր Մասիս ընկալաւ զհանգստատենչ տապանն ի գոգս կրկին երկնաբերձ թեւոցն. գոհութիւն խնամողին զքեզ Աստուծոյ, եւ աննուազ քո եղբայրական սիրոյդ, որ յայդպիսեաց ցանկալի եւ հոգեխառն վայրաց՝ ի ծայրից շիրմաց մերոց երկրորդ Լուսաւորչաց թուղթ առ իս հասուցեր [4], իբրեւ գրաւական նոցա առ իս քաղցր եւ խաղաղական ակնարկութեան, եւ որդեգորով իմոցս սրտամռունչ մաղթանաց. երանի՜ աչացդ, որ թէպէտ եւ զայրացախառն արտասուօք, սակայն տեսին զքնարանս վեհիցն, որք զհայկականն հանճար զարթուցին. ո՜ տայր եւ ինձ [5] թաւալել միանգամ ի հանգստարանի անդր, եւ որպէս զԱշուշայն բարեբաղդ՝ շրջեցուցանել զգլուխ իմ մերթ ի Խորենացւոյն, մերթ ի Վերծանողին եւ մերթ յ Անյաղթին գերեզմանս. բայց ակն ունիմ թէ եւ դոյզն հող կամ փոշի զոր անտուստ ածցես ի գլուխ իմ սփռեալ, որպէս երկնատեղաց ցօղով զուարթացուսցէ զիս:

Եթէ առաջնով գրովս դիւրացուցեալ էի զգիւտ ձեռագրաց եւ ի նոյն յորդորեալ, արդ եւ զդժուարութիւնն իմացեալ՝ կրկին խրախուսեմ եւ գովեմ եւ պարծիմ քեւ, եւ այնչափ մեծ գրեմ զջանս քո եւ զվաստակ՝ որչափ, զի չիք ինձ իսկ գլխովին ցանկալի քան զմատենագրութիւնս ազգայինս, զորս եւ քան զամենայն հայկական յիշատակս վերադասեմ, եւ ի լուր եւեթ անուան հնոց գրչագրաց՝ սիրտ ի թունդ արիւն հանեմ ի ծով սրտէս մինչեւ ի կէտ գագաթանս. վասն որոյ եւ ոչ այլազգ համարիմ զցանկալի եղրայրդ ի թանգարանս Հայաստանեայց յածեալ, բայց եթէ միւս ոմն ես՝ որսորդ փափագելեացն, հաւասար տենչիւն առաւելեալ կարողութեամբն եւ քաջութեամբ, որում անշուշտ արձան կանգնեսցի թէ ոչ ի քարէ եւ ի ձուլից, այլ ի յաւերժայիշատակ երախտեաց, յորժամ պսակահամբար եւ լիագիրկ հասցես յերանաւէտ կզզեակս, ի միակ սիրելի վայր նժդեհութեան մերոյ: Այսպիսեօք ըղձանօք լի է սիրտ իմ, այլ քանզի արիական առաքինութիւնդ ոչ է սիրող գովեստի եւ բանի, որ առ անզօրութեան շողոմութիւնս թուի, լռեսցեն այս ձեւ խօսք սրտից աստանօր:

Եւ եթէ ներես երկարաբանութեանս, քանզի եւ զքեզ երկարաբան ճգնիմ առնել ի պատասխանիս, լո՛ւր հարցաբանութեանցս եւ տո՛ւր զրոյց, եւ մի՛ բարկանար թէ հետազօտեմ արդեօք զկամաւոր ինչ լռութիւնսդ. զի՞նչ նոր գտեր կամ իմացար զմատենագրաց Ոսկեղինիկ դարուն, յայտնեցա՞ւ քեզ արդեօք խոստաբանեալ Դ. դրուագ Խորենացւոյն, կամ որ զայս ծանուցանէն մեզ Թոմա Արծրունի, ընտիր օրինակ [6]. - իցե՞ս հանդիպեալ ի գիրս Մովսիսի ուրումն այլոյ եւ ժամանակակցի Խորենացւոյն. գուցէ՞ մեզ յոյս տեսանել զվիպասանութիւնս նախարարեան ազգաց ինչ, զորոց լսեմք լինել ուր ուրեք. - կամ զպատմութիւնս Աբրահամու, Կորեան, Մամբրէի, Խոսրովու, զԿոզռան, զՄխիթարայ, Սարկաւագայ, Վանականի եւ զայլոցն, տեսցո՞ւք արդեօք. - եւ զհոգեկա՞ն գրութիւնս Ներսիսի եւ Սահակայ. - եւ զբնաւ անակնկալ պատմութիւնս եւ երգս կամ տաղս, թող պատառիկք լիցին, եւ զայն ընդունիմք քան զամենայն յուռթից ուլունս: Զայսպիսիս, թէպէտ եւ դժուարին ի ձեռս բերել, բայց ես յոյս մեծ ունիմ տակաւին գտանել ի Հայս, այլ եւ հնոց գրոց թարգմանութիւնս, եւ այսու յուսով պարարեմ զմեծ մասն մի սրտիս, ասա՛, աղաչեմ խաբիցի՞մ արդեօք թէ ոչ. քանզի ես սակաւս յոյժ ընթերցեալ եմ ի գրչագրաց վանացս, սակայն հոտ զբազմի առեալ եմ ի նոցուն, մանաւանդ ի չնչին պատառոյ բանից Ոսկեփորիկ գրոց՝ ողջոյն ճառից եւ գրոց պատուականաց ընծային ճաշակք. դարձեալ ձեռագիրքն հայկականք ցրուեալք յԵւրոպա՝ յորոց ինչ ինչ եւ յաւուրս մեր ի վեր երեւին, հաստատութիւն տան կարծեացս, որպէս եւ յաւուրս յայսոսիկ Պ[ատուական] եղբայրն Եփրեմ [7], ի Հռոմ, ասէ, գտեալ զհամառօտութիւն պատմութեան Խորենացւոյ գրեալ ի 1325 հանդերձ նոր տեղեկութեամբք ինչ, զորմէ չունիմ ստուգագոյնս գրել ի ժամուս մինչեւ ես ինքնին տեղեկացայց. այլ եւ զպատմութիւն Գեղարդեան բոլորգիր [8], եւ թուղթս Լեւոնի թագաւորի, զորոյ եւ զհրովարտակ մի գաղափարեալ առաքեաց, եւ այժմ ի մամուլս է ի « Բազմավէպն » ընծայիլ [9] եւ ես ընթերցայ լինել ի Վատիկան պատմութիւն միոյ ի Լեւոն թագաւորաց եւ զայլոց ոմանց պատմչաց Հայոց, որ առ մեզ ոչ յիշին, որպիսի է եւ Աբուսահլն [10], զոր անուամբ չափ միայն յիշէ Չամչեանն ի յառաջաբանս պատմութեանն, եւ ես ոչ երկբայիմ թէ ի նորին ժամանակագրէ առեալ իցէ պատմութիւն գալստեան Նուբեաց թագաւորին առ Սուլտանն տաճկաց, զոր գտցես ի Յայսմաւուրս ի ԺԴ. Հոռի ամսոյ, եւ ստուգեսցես ինձ. - ընդ նմին եթէ գտցես ընտիր Յայսմաւուրք կամ վարս սրբոց՝ տեսցես զվարս Յակովկայ, Շմաւոնի Պարսից եպիսկոպոսի, Սադովկայ եւայլն, յորոց ոմանք թուին ինձ յԱրեւելեայ գրոց Աբրահամու խոստովանողի յերիւրեալ [11] ։ Ծանուցից եւ զայս, զի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստեփանոս ի Փարիզ ձեռն արկեալ է քննել վերստին զգրչագիրս արքունական մատենադարանին: - Լիբանանեան Հարք ի Պարսկաստանէ բերեալ են աւետարան [12] մի գրեալ ի ՆԺ [961] թուին, յոյժ գեղեցիկ, որպէս վկայեաց Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ, որ ետես զայն ի Հռոմ ի վանս նոցա ։

Իսկ դու չասես ինչ զհրաշագործ աւետարանէն որ այդր ի Մուշ պատուի, զորմէ ընթերցաք յԵւրոպացի ճանապարհագիրս [13], ոչ սակաւ ինչ է զոր յիշեն դոքա, յորս նշանաւոր թուեցաւ ինձ եւ այս, զի անդր քան զ Ջուլամերկ ի սահմանս Քրդաց, մի ոմն ի նոցանէ եգիտ վանս Հայոց սակաւաբնակ, այլ հաստակառոյց, զորոյ եւ զպատկերն տայ եւ ասէ կառուցեալ զայն, որպէս լուաւ ի միանձանցն ի 1300 ամաց հետէ, եւ ի վերայ դրանն ասէ փորագրեալ արձանագրութիւն մեծամեծ տառիւք եւայլն. բայց զայսպիսիս ի քէն մնայ ինձ լսել: Յո՛ւշ եւ զհին դրամս:

Աղաչեմ եւ զայս, գաղափարել զոմանց հնագոյն արձանագրութեանց կամ զգրոց զձեւ տառից յար եւ նման չափով, որպէս արարեալ ես զվրացն յԱնւոյ եկեղեցիս եւ այլուր։ բ. Մի՛ խնայել ի ճոխութիւն ստորագրութեան վայրացն ընդ որ անցանես, մանրամասնութիւնդ այդ ոչ է աւելաբանութիւն։ գ. Եթէ իցես անցանել ընդ վայրս նշանաւորս ի պատմութեան, որպէս Արտազենք եւ Եկեղեացք եւայլն, զշրջակայ անշէն տեղեացն եւս նկարագիր որչափ հնարն է աւանդեսցես ի ստորագրութեանդ, զի այդպիսիք ոչ աշխարհագրութեան եւեթ, այլ եւ ի նկարագիրս քերթուածոց յոյժ ի ճահ գան եւ անկ իսկ են։ - Ստուգագոյն որչափ հնար է զթիւ մերազնեայցս քննել բնակչաց ։

Զանց առնեմ զլրովք վանացս, զի լիովին կարծեմ ընդունիցիս յորմէ խնդրեցերդ եւ ի Վեհէս ինքնին. զփոխումն առ Աստուած երկոցուն ծերունի Հարց մերոց Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մատթէի եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Կարապետի [14], եւ զայլոցն քաջողջութիւն, եւ զմերս երանութիւն ընդ աստուածարեալ հովանաւորութեամբ Գերապայծառ հօրս։ Ի վարժարանիս Ռափ[այէլեան] յորում կամս տակաւին, են 32 աշակերտք, եւ վարժապետք Պ[ատուական] Հ[այր] Մանուէլ եւ ես եւ տեսուչ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ, եւ երկու եղբարք Ե[ղբայր] Ստեփանոս եւ Ե[ղբայր] Աստուածատուր օգնականք, որք եւ անձկաւ ողջունեն զսիրելիդ. նոյնպէս եւ որդիք քո հոգեւոր՝ աշակերտք իմ, որք յար հարցանեն զլրոցդ եւ փափագեն կոխել զշաւիղս գնացիցդ. ընդ նոսա ողջունէ զքեզ հայրենասէր սիրով եւ Մրտօ մի հին, որ արդ առ իս կայ եւ ընդ հուպ դարձցի ի Կ. Պօլիս, զոր կարծեմ յիշիցես երբեմն տեսեալ ի Նորընծայարանի: Քեռորդեակք քո բազում ինչ խոստանան. այլ մին մեղր թուի, միւսն օղի։ Ընկալեալ ի մասնաւորի եւ զողջոյն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու, յաւել եւ զիս ընդունել Անձկալւոյդ:

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ յիշեցուցանէ զոր վասն Մխիթարայ մեծի գրեալն է։ Եւ ես ընդ այլսն ազդ առնեմ մի՛ մոռանալ ի յղելոյ կամ ի բերելոյ ի սերմանէ իշտտռուկդ [15] բուսոյ ։

Գրեա՛, գրեա՛, ապա թէ ոչ՝ տանջես զմեզ [16] ։

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ
հ ոգեկցորդ Եղբայր
Հ [այր] Ղեւոնդ Մարգ[ար] Ալիշան
Կ [րօնաւոր] Մ[խիթարեան]

53.               

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեան - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 27 Փետր [ուար] 184 7

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր իմ,

Շնորհակալութեամբ ընթերցայ զգիրդ, զի եւ յայդքան զբաղանս պարապեցար առ իս գրել, զոր ակն ունիմ թէ եւ յայսմհետէ երբեք երբեք արասցես: Գիտես ո՞րքան խնդամ ի սրտէ յորժամ լսեմ եւ ի քոց եւ յայլոց թղթոց, զի վաստակիս վասն Միաբանութեանս եւ վասն եկեղեցւոյ, եւ ո՞րպէս մաղթեմ, զի զօրացուսցէ զքեզ Տէր եւ Տիրամայրն ի նոյն ջանս թեւակոխել եւ յառաջադէմ լինել հանապազ, նուիրելով նորին ինքեան Աստուծոյ եւ զվաստակս եւ զարդիւնս վաստակոցդ, որպէս եւ է իսկ նորին զօրութեան շնորհ կատարել զհաճոյսն իւր եւ զօգուտ մարդկութեանս ի ձեռն ոչ զօրաւորաց՝ այլ տկարաց զորս ինքն ընտրէ:

Զբաղանք քո կարծեմ չներեցին գրել եւ ծանուցանել թէ ընկալար զարծաթն ի Դանիելայ յեղբօրէ իմէ, որում օր ի յօր մնայր եղբայր իմ կրսեր եւ նեղէր, զայսպիսիս աղաչեմ մի՛ յապաղել ի ծանուցանել որոց անկն է, զի մի՛ վայրապար բանք լիցին: Վաղիւն ելանէ եղբայր իմ ի ճանապարհ գնալ ի Թրեստ եւ ի կէս Մարտի հասցէ Տերամբ ի Պօլիս, ընդ նմին եւ մանուկ մի ի նորընծայարանէ, զորմէ կարծեմ գրեալ է Վեհս կամ այլ ոք. եւ ես աղաչեմ թէ ներիցէ քեզ ժամանակ՝ ի նմին աւուր մատչել ի շոգենաւն, կամ թէ վաղագոյն հասցէ նամակս այս քան զնա որպէս յուսամս՝ ազդ առնել ի տուն մեր. քանզի եղբայր իմ ոչ կամեցաւ ստուգիւ գրել նոցա զօր ելիցն աստի, զի մի՛ ի վարանս անկցին:

Յետ բազմամեայ լռութեան ընկալաք գիր ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսիսէ եւ ուրախացաք: Պ[ատուական] Հ[այր] Աթանաս քարոզիչ է ի Պաշպալով [17] յաղուհացիս [18]:

Չունելով ի շտապ ժամուս այլ ինչ ի գրել, յանձն առնեմ զիս յաղօթս

Վերապատուեալ եղբայրութեանդ

խ [ոնարհ] ծ[առայ] եւ հոգեկցորդ

Հ[այր] Ղեւոնդ Մարգ[ար] Ալիշ[ան] Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

[Յ. Գ. ] Ողջոյն բազում ամենայն Հարց մերոց, եւ առանձինն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Միքայելի եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Արսենի [19]:

Զծրարեալս ի սմա, եթէ յետ գալստեան եղբօր իմոյ հասցէ՝ գաղտ տացես առ Դանիէլ աղա եւ ասասցես մի՛ ի վեր հանել յունկն Սերոբէի:

54.               

* Հայր Եփրեմ Վրդ. Կամսարեանին – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le case ]

Վենետիկ, 16 Մարտ 184 7

Յոյժ պատուական եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Զգրեալդ յանցելում ամսեան այնպիսեաւ ընթերցայ եւ սիրով եւ փափագանօք որով բերիմ առ Քեզ եւ առ Հայկականսն, եւ ի կամելս իմում անդրէն պատասխանել՝ սպասեալ մնայի թէ արդեօք միւս եւս շնորհեսցես գիր ընդ հուպ, որպէս խոստանայիրդ. իսկ այժմ ընթերցեալ զոր առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբրիէլ գրեցեր՝ գամ ի գրել եւ ես շնորհս ունելով փութոյդ եւ ջանից: Կեցցե՛ս Եղբայր պատուական, եւ զօրասցի՛ս, ներելով պարապմանդ եւ պաշտամանդ, ի գեղեցիկ հետախուզութիւնդ, եւ տացես մեզ լոյս նորանոր:

Քան զբնաւս խնդացի ընդ Մարտիրոսիդ [20] պատմութիւն, զի չիք ինձ ցանկալի քան զՊատմիչս Հայոց. եւ արդ փութա՛ ծանուցանել նախ ուստի՞ գտեր զայդ եւ զայլսն. ուստի՞ սկիզբն առնէ պատմիչդ զթել վիպացն եւ ո՞ւր հանգուցանէ, զո՞րս յազգային պատմչաց յիշիցէ, եւ ո՞ ինքն իցէ, վարդապե՞տ թէ կարապետ, եւ ո՞ւր գրեալ զպատմութիւնն, ի Կիւլիկիա՞ թէ ի Կաֆա թէ այլուր. եւ թէ մանրագիծս գաղափարեալ ի սկզբանէն եւ յաւարտէն նախաճաշակս յղեսցես՝ մեծ մի շնորհս ինձ կատարես, զհետ որոյ եւ զբովանդակն ակն ունիմ ոչ անագան ընդունել: Պատմական յիշատակաց յաւէտ միտ դիր, զի սոքա լոյս իսկ են, այլքն լուսատուք. կարես քննել թէ ո՞ւր իցեն մնացուածք Ասսեմանեայ [21] մատենադարանին եւ զի՞նչ ի նոսա արեւելեան պատմագիրք. քանզի բազում ինչ հաւաքեալ էր առնն յարեւելեայ վիպասանից որոց եւ մասն մի հրոյ ճարակ եղեւ, որպէս ընթերցայ, այդր ի Հռոմ: Կարես եւ ի Հնասիրական Օրագիրն որ այդր հրատարակի քննել երբեմն թէ իցե՞ն վասն Հայոց դրամոց կամ արձանագրութեանց բանք:

Այսչափ ի ժամուս: Առաք լուր ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսիսէ, զի ի Մուշ յԱռաքելոց վանս գաղափարէ զձեռագիրս զոր մի առ մի տան առ նա, եւ այլուստ ի ձեռս բերեալ է Վարք Հարանց հին թարգմանութիւն, եւ պակասաւոր ճառընտիր մի հին եւ մեծադիր եւ այլ ինչ ինչ, զորս եւ յղեալ է ի Տրապիզոն: Եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստեփանոս ի Փարէզ զհետ է քննելոյ զձեռագիրս արքունի մատենադարանին. արդ լե՛ր նախանձորդ սոցա եւ զկարօտութիւնս մեր լցուցանել փութասցիս միշտ:

Հարազատն իմ Պ [արոն] Սերոբէ ուղեւորեցաւ ի հայրենիս իւր եւ այժմ յուսամ թէ հասեալ անդր իցէ. իսկ եղբարք մեր ըստ հոգւոյ ամենեքին ողջունեն զքեզ, մանաւանդ որք ի Վարժարանի այսր կան, ընդ որս եւ ես մատուցեալ ի համբոյր սրբոյ աջոյ Դիտապետիդ եւ Հօր իմ սիրելւոյ, եւ անձկալի եղբօր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Եդուարդայ, հայցեմ զօրհնութիւն նոցա եւ զաղօթս՝ քոյովդ հանդերձ եւ կամ

Պ [ ատուական ] եւ Սիրեցեալ Եղբայրութեանդ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ Եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Կրօն[աւոր] Մխիթ[արեան]

[Յ. Գ. ] Պ[արոն] Յովսէ՛փ, պաստըրմա ունի՞ս տօքթօր Մաւրիցիոյին խաւրելու:

55.               

* Հայր Եփրեմ Վրդ. Կամսար ե ան ին - Հռոմ

Վենետիկ, 5 Մայ [ իս ] 1847

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Մի՛ դիցես ի մտի թէ ընկալեալ զոր փափագէիս՝ մոռացայ զսիրով վաստակողդ [22]. քա՛ւ լիցի, այլ ժամադիր լեալ ընդ Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Ռափայէլի գրել ընդ նմա, բազում անգամ նա յանգէտս ինձ առաքեալ էր զիւրն գիր. արդ գրեմ միշտ խնդալով ընդ ջանս եղբայրութեանդ եւ շնորհ եւս ունելով:

Պատմութիւնն Հայոց զոր առաքեցեր ոչ է Մարտիրոսին, այլ Սամուէլի Անեցւոյ, ի բաց թողեալ զնախաշաւիղս պատմութեանց նորա « զսկզբանէ աշխարհէ եւ զայլոց ազգաց ». յաւելեալ է միայն ի տեղիս ուրեք հատուածս ինչ ի Խորենացւոյն. այլ որպէս երեւի՝ ընտիր օրինակ է եւ ողջամիտ գրիչ:

Նոյնպէս եւ Ողբք Խորեն [ ացւոյն ] ճարտար գրչի են, եւ ինձ յոյժ պատուական վասն գլխագրին «Ողբք… եւ վասն Ս. Սահակայ եւ վասն իւր», ոչ ասես ի նմի՞ն մատենէ գաղափարեցեր զայս յորմէ եւ զպատմութիւնն գաղափարեալ ի Մարտիրոսէ:

Ախորժ զուարճութեամբ ընթերցայ եւ զպատճէնս թղթոցն զոր առաքեալ էիր առ Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Գաբրիէլ, ոչ սակաւ յիշատակք ի վեր ելցեն յայդպիսի թղթոց [23]: Ակն ունիմ թէ արդ եւ զ Լեւոնին պատմութիւն ստացար [24]:

Հասին եւ առ մեզ առաքեալք ի Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Ներսիսէ 7 գրչագիրք ընտիր, յորոց զմին միայն տակաւին եհաս ինձ տեսանել զյոյժ նշանաւորն մեծութեամբ, որ է հատուած ինչ ճառընտրի մագաղաթեայ 14 թուղթ, 2 ոտնաչափ յերկայնութիւն եւ ի 1½ ի լայն. թուականն եղծեալ, այլ ոչ ի կարի հնագունից թուի: Այլքն են ճառընտիր, Վարք Հարանց հին թարգմանութիւն, Եպիփան, եւն:

Զ Կիշնոն [25] քննեալ ոչ գտաք ի Մատենադարանիս [26]:

Վասն առաջարկութեանդ դրամական օգնութեան աստուստ, յայժմուս ասեմ լռել զայդպիսեաց, զի եւ ոչ իսկ է ժամս ի դէպ, վասն մեծի անձկութեանս [27]. այլ մեզ արժան է լռիկ մնչիկ առանց ինչ երեւելիս լինելոյ՝ գործ կատարել, թէպէտ եւ ոչ մեծամեծ, այլ գոնեայ եւ փոքր ինչ վաստակ, զի փոքր ընդ փոքու յօդեալ՝ մեծանան եւ այնք: Մնամք գալստեան Տատեան ամիրային [28], թերեւս կծեսցուք ինչ ի նմանէ եւ վասն մերս խնդրոյ նպաստ:

Հրատարակել զիմ երկասիրութիւն վասն Պ ատմութեան Հայոց յունկն Վեննականաց ինձ ոչ այնչափ հաճոյ թուի, նախ, զի եւ իմ ջանք չգիտեմ թէ արդիւնասցի՞ն ի գործ, եւ երկրորդ՝ զի զայլս զարթուցանել կամ ի նախանձ կամ յակնկալութիւն. այլ յորժամ հաստատապէս ձեռն արկից եւ յառաջ վարեցից՝ յայնժամ վերանայ խիղճ իմ [29]:

Զ Կամսարականդ անուանէ չունիմ ինչ ասել եւ չեմ անհաւան ընդ ստուգաբանութիւնդ. եթէ ի գրի իմում ոչ նովին անուամբ կոչեալ էր իմ զԵղբայրդ Պատուական, ոչ ի կամաց այլ յոչ դիւրելոյ գրեալ էր [30]:

Եթէ ն երեն Քեզ պարապ ք մի՛ զանց առներ, Սիրելի Եղբայր, գրել եւ ծանուցանել եթէ նորանոր ինչ իրաց հետաքնին ի վերայ հասցես, զի սիրով ընթեռնումք եւ ընդունիմք, եւ լեր անմեղադիր իմոց դանդաղանաց, որ յաւուրս յայսոսիկ պարապեալ եմ յոյժ ի գրութիւն աշխարհագրութիւն Հայաստանեայց. եւ գիտեմ, զի այլուստ լսէք զայլ կարեւոր լուրս:

Ողջունեալ խոնարհ համբուրիւ զԱրհի Դիտապետդ զԳերապատիւ Հայր մեր ծերունի, եւ զսիրեցեալն իմ ի սրտէ զՎ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Եդուարդ, բազում անձկանօք մաղթեմ բարօրութիւն յամայր եւ

Պատուական Եղբայրութեանդ

Խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ
հոգեկցորդ Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մարգ[ար] Ալիշ[ան] Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

56.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետ[իկ], 1847 Մայ [ իս ] 28

Իմ յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր

Զերկոսին եւս թուղթսդ սիրով ընկալեալ եւ ընթերցեալ՝ ահա պարտաւորիմ նախ ի ներումն հայցել ընդ պատասխանւոյս յապաղանս անձկութեան ժամու որ կասեցոյց զիս վաղագոյն, յանձկութեան սրտի այժմ յեղեալ թափառի զինեւ. քանզի յերիկեան իսկ երեկոյիս աւանդեցաք ի շոգենաւն Թրեստու զցանկալի եւ զարդիւնակատար Վ[երապատուեալ] Հ[այր] մեր զ Անդրէաս ուղեկցաւն Պ[ատուական] Հ[այր] Մաղաքիաւ: Գուշակել քաջ իսկ գուշակես որպիսի՜ զգացմունք եւ կիրք ի մեզ, եւ յիս ի միայնացեալ որդեակս նորա եւ յեղբայրս Ձեր. ոչ մոռացայց զժամն յորում տեսի զնա ծնրադիր առաջի Գերապ [ատիւ] Վեհիս յեկ [ եղեցւոջ ] առնուլ զօրհնութիւն նորա եւ լսել զհակիրճ խրատ եւ մաղթանս: Բնաւորականաւն իւրով զուարթութեամբ եւ կատակաբանութեամբ ողջագուրեաց զիւրաքանչիւր ի մէնջ ազգս ազգս բանից ասելով, եւ ինձ ի խորոց սրտին՝ Ապրի՜ս տղաս, որ խաղաց յաղիս իմ, զի չկարծեմ առաւել քան զայն գորովել մարմնաւոր ծնողի ընդ որդի սիրելի. այլ եւ զիմ քաջութիւն պատմեցից, զի մղձկեալ յաչս եւ ի հագագս՝ սակայն եւ ոչ մի շիթ ի վայր բերի արտասուս: Ոչ մոռացայ զսիրելի հարազատսդ իմոյ հոգւոյս, եւ ընդ միոյ միոյ ի ձէնջ ետու առանձինն համբոյրս աջոյն ի սենեկի նորա եւ մաղթեցի զօրհնութիւն նորա, զոր եւ ինքն յօժարագոյն քան զիս մատոյց ի սրտէ, ընդ ձեզ յիշելով եւ զմերս Սերոբէ:

Մինչ ի շոգենաւն յուղարկ գնացաք նմա, եւ նա ոչ կասէր ի զուարճաբանութեանցն, թէպէտ եւ ոչ սակաւս մորմոքեալ էր, եւ յեկեղեցւոջ տեսի զաչս նորա կարմրացեալ: Օրինակ մեծ եւ սուրբ արձանացոյց ի վանս եւ յաւերժ մնասցէ. այլ անմահասցի այնու առաւել եթէ նմանողս գտցէ իւր, որպէս եւ ասէրն ինքն թէ Պարտք մեր է այս, եւ ոչինչ նոր: Ամենեքին այժմ սքանչացեալ եւ ընդարմացեալ իմն են ընդ նա եւ ես ընդ նոսին. այլ ժամանակ որ մոռացուցանէ զամենայն եւ զսուգ եւ զուրախութիւն, մանաւանդ թէ հեղգութիւն հոգւոց որ առժամայն բորբոքի եւ առժամայն շիջանի, արդեօք զարմացո՞ղ եւ գովո՞ղ միայն արասցէ եւ զիս, եւ ի դէպ ժամուն աննմանող, ոչ գիտեմ, այլ յօրհնութիւն եւ յաղօթս առաքինւոյն յուսով մնամ:

Ցանկաս գիտեմ, Հարազատդ իմ եւ սրտակից, լսել եւ զքէն զի՞նչ աստ զրոյցք եւ տեսութիւն. այժմ ամենայն այլոց եւ իմս միացեալ տեսանի կարծիս եւ խորհրդածութիւն. խծբիծ եւ թերահաւատութիւն ոչ ումեք է զքէն եղբարց, այլ մանաւանդ յամենեսին տեսանի վարկումն մեծ եւ յոյս ի քեզ, զոր թերեւս աւելորդ կամ շողոմութիւն ինչ գրէիր յայ [ լ ] մէ լուեալ, այլ քանզի պարտաւորեցեր զիս աստ՝ ներեսցես լինել գէթ զայս մի անգամ. Գիտութեամբ եւ ճարտար մտօք եւ լեզուաւ ճանաչեմք զքեզ բաւականացեալ վասն որոյ եւ յուսամք զքեզ ի պատիւ Միաբանութեանս եւ յօգուտ նորին նահատակել. ինձ յոյժ հաճելի թուեցաւ եւ այն, զի ծանրութեամբ առ արտաքինսն բերիս անձինս, եւ մաղթեմ միշտ նովին մտօք զգուշանալ անձինդ ի չմատնելոյ ի լեզուս նոցա, կամ չտալոյ հասանել ամենայնիւ ի վերայ քո: Խէթ մեծ այս է եւ ի քո եւ ի մեր միտս, դժուարատար համբերութիւն ի մանկածութեանդ. սակայն երբ զմտաւ ածես, զի ոչ միայն ի նոյն դժուարութիւն նահատակեցոյց զքեզ հրամանն սրբազան, այլ եւ մի մի յեղբարցդ առանձինն ի նոյն ընծայեցուցանէին զքեզ ի սրտէ իբրեւ զքեզ միայն բաւական առ գործդ կարեւոր, եւ յոյժ շինեցան յորժամ զքեզ առանց ինչ ընդ բանս ածելոյ տեսին պատրաստել առ գործ հրամանին, եւ անդր ժամանեալ՝ իսկոյն ձեռն արկանել. կարծեմ լիցին եւ այսոքիկ քեզ յառաւել քաջալեր եւ ի խրախոյս ի պաշտամանդ, որ քեզ միամտութեամբ վաստակողիդ եւ աներկբայ յաջողելոյդ՝ մեծս հայթհայթեսցէ եւ փառս եւ վարձս, եւ վանացս այնչափ մեծ շահ, որչափ, զի դպրոցդ այդ է նախադուռն եւ վանացս եւ վարժարանաց մերոց եւ համօրէն Մխիթարահոգի անձանց:

Ոչ ոք կարծեմ ի մտացեաց իշխեսցէ դասել ընդ ոչ յոյժ կարեւորագոյնսն զքաջ ուղղութիւն դպրոցիդ, ապա նոյնպէս եւ զուղղչացդ պարտի խնամ եւ հոգ մեծ ի սրտին ունել. ազգասիրութիւն եւ վանասիրութիւն միացեալ տեսանի ի շահ խնդրոյս այսորիկ: Վասն որոյ զօրասցի Եղբայրդ իմ սիրեցեալ, եւ ի դժուարինսն որ ըստ հասարակ օրինաց աշխարհի ի սկզբանն առաւել զտեղի ունին, յիշեսցէ զնախորդս մեր եւ զնոյն ինքն զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա, զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Պետրոս, զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Մինաս, ո՜րքան նեղութեանց տարան եւ տանին, եւ սակայն վաստակ նոցա որչափ եւ յոմանց ստգտանիցի, միշտ ի փառս գրեսցի եւ յօգուտ: Աղաչեմ, մի՛ զայսոսիկ ընդունել որպէս ի զգուշութիւն երեւեցելոյ ինչ ի քեզ վհատութիւն, կամ թէ խրատու բանս, այլ որպէս եղբօր ընդ եղբօր եւ մտերմաց առ միմեանս զրուցատրութիւն:

Լրոց առ յինէն գիտեմ, զի մնաս ոչ, քանզի գիտես որպիսիք էին լուրք իմ յորժամ ի վարժարանէ աստի գայի ի վանս. այլ այս է նոր, զի պակասել երկուց հարազատացդ ոչ ինչ միայնոյ անապատացոյց զվանս այլ եւ համօրէն եղբարց, եւ զնոյն ընդարձակեսցէ յայսմ հետէ եւ նորոց ուղեւորացս պակասել. յո՜յժ սակաւք եմք մշակս եւ հունձք բազում, որ տակաւ յաչս իմ տարածեալ մեծացեալ երեւին, եւ նուազութիւնս մեր ի տագնապի կացուցանէ զխորհուրդս իմ. սակայն ընդէ՞ր ոչ աղաչիցեմք զՏէր հնձոցն: Ցանկամ լսել ես ի քէն զմերոց դասակցաց եւ զայլոց եղբարց, զվեննականաց, զազգային յառաջադիմութեանց, եւ զայսց նմանեաց: Զիա՞րդ կայ եղբայր իմ Սերոբէ, զի գրէր ինձ վասն քո թէ կամիցիս ծանուցանել ինձ զնմանէ. զգրեալս առ նա ծրարեցի ի քումդ թղթի, որպէս զի ընթերցեալ գիտասցես զ Տատեան ամիրայէն, եւ ոչ ումեք ի վեր հանեալ՝ տացես նմա զթուղթս:

Ընթերցայ յերեկն զգրեալ քո գիր առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբրիէլ եւ զհնութեանցն Հայոց աւետիս, իցէ՜ թէ ճշմարիտ էր. այլ զայսպիսեաց ակն ունիմ թէ եւ յայսմհետէ տաս մեզ ծանօթս եւ ոչ վրիպեցուցանես յաչացդ:

Զողջոյն սիրոյ ամենայն եղբարց եւ հարց մերոց որոց եւ ժամանասցես (sic) ի տեսութիւն՝ մատուցանել աղաչեմ, եւ մանաւանդ դասակցացս, եւ ուղեկցիդ քո սիրեցեալ Հ[օր] Ղուկայ. ո՜րչափ ցանկայի թէ գրկասէր բազկօքն պնդէր զիս միանգամ, թէպէտ մինչ աստ էր զգուշանայի, զի մի՛ բեկայց: Մի՛ մոռանաս եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Միքայէլ [31] եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա: Ընկալ եւ զիմս ծանօթ քեզ ըղձալի ողջոյն եւ գիտեա զիս միշտ

Պատուական Եղբայրութեանդ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ հ ոգեկցորդ եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մարգ[ար] Ալիշան Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

Վա՜յ ինձ, զի փոքր միւս եւս եւ վրիպէր խոստումնս՝ զոր ետու հայրենակցաց քոց. քանզի մատուցեալ զառ ի քէն ողջոյնդ՝ ուրախացան եւ հպարտացան, եւ Ե[ղբայր] Սեղբոս բազում անգամ աղաչեաց զիս չմոռանալ զփոխանակ ողջունիցն, եւ ինքնին ցանկայ գրել քեզ յապայն: Չառնես զանց եւ զիմովս ողջունիւ առ ազնիւ ընտանիքդ, եւ ընդունիս զմերոց եղբարցս առ քեզ, մանաւանդ որոց ի դպրոցի աստ են:

57.               

* Հայր Եփրեմ Վրդ. Կամսարեանին - Հռոմ

Վենետիկ, 28 Մայ [ իս ] 184 7

Յոյժ Սիրելի եւ Պատուական Եղբայր,

Ընկալայ եւ զնամակդ եւ զգաղափարեալ յիշատակարանսդ, ընդ որս յոյժ հաճեցաք եւ այլք եւս, եւ ընդ այս աւելորդ համարիմ երկայնաբանել, զի ինքնին վկայես մերումս հաճութեան:

Թուղթք կաթողիկոսացն ոչ միայն նորութեամբն այլ եւ կարեւոր ծանօթութեամբքն պատուականք են, մանաւանդ, զի կրօնական եւս են, որ թերեւս յաւուր միում մեծ սատար լիցի ի միութիւն ազգիս ընդ Հռոմայ. զայսպիսիս՝ եթէ ներեն պարապքդ ամբողջ եւ մի քաղուածով օրինակեսցես, զի պահիցին օրինակքդ եւ հաւատարմագոյն ընծայիցին, եւ մի՛ այլ ոք զհետ քոյ ի նոյն ջանս անկցի զմնացորդսն ի քէն ժողովել:

Կտակք Նահապետացն չեն անծանօթք, այլ յԱստուածաշունչս մեր ձեռագիրս գոն, վասն որոյ աւելորդ է օրինակելն [32]: Նոյնպէս եւ զԱղօթիցդ Մխիթարայ Գօշի ունիմք բա–զում օրինակս: Այլ եւ քերդուածն որ յարի ի նամակ Ազարիայ ոչ նորա է, այլ Գրիգորի Աղթամարայ կաթողիկոսի [33] երիցագոյն ժամանակաւ:

Պատմութիւնն Լեւոնեան զորոյ զճաշակս ետուր՝ յոյժ պատուական եւ ընտիր երեւեցաւ ինձ գործ եւ Վահրամայ ոչ թուի. ճարտար է սկզբնաւորութիւնն եւ եթէ հաւասար իցէ շարունակութիւնն՝ դասեսցի ընդ ընտիր վիպագիրս մեր, միայն թէ չիցէ մուրացածոյ կցկեալ ի Կիրակոսէ եւ յայլոց. որպէս եւ զիարդ իցէ՝ ցանկամ վաղ տեսանել եւ զայն, եթէ յաջողիցես պատեհաւ որպէս զառաջինն հասուցանել եւ զայն, ընկալեալ զկանխիկ զիմ շնորհակալիս:

Բարի են աւետիք Լիբանանեան կաթողիկոսիդ [34] վասն ձեռագրաց Սսայ [35] եւ այլ կողմանց, գործ ի ձեռս ածելն է. զարմանամ ընդ Ամասիայ բերդին գրչագիրս, Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսէս եւ Գրիգոր մանրախուզիւ անցեալ ընդ տեղին ոչ այլ ինչ գտեալ են բայց զէնս, յորոց մասն ինչ հասուցին առ մեզ. հա՛րց զկաթողիկոսն թէ չիցե՞ն եւ ի վանս նոցա մնացուածք ինչ այդպիսի գրոց կամ մասունք սրբոց:

Տատեան ամիրայն Յոհաննէս բազում ինչ խոստացաւ մեզ յանձն առեալ զհետ լինել եւ տալ օրինակել վասն մեր յ Էջմիածնայ եւ յ Երուսաղեմէ, ի յաջողել սոցա մեծ շահ լիցի մեզ. վասն որոյ աղօթեա՛ Եղբայր, միանգամայն եւ մի՛տ դիր, զի այսու լնուն իղձք քո, որ նպաստս ինչ դրամոյ հայցէիր, զի փոխանակ դրամոյ մատեանք մեզ խոստացան:

Յերեկն հասին ի վանս առաքեալք ի Պ[արոն] Պետանէ քառասնիւ չափ շիշք զեռնոց եւ ճճեաց յօղւոջ, չորքոտանիք ինչ փոքունք, եւ ձագք կոկորդիլոսի զմռսեալք եւ ձու մի կոկորդիլոսի:

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անդրէաս եւ Հ[այր] Մաղաքիա ուղեւորեցան ի Պաշպալով. աղօթեսջիր եւ վասն նոցա:

Խոնարհ ողջունիւ համբուրեմ զաջ Դիտապետիդ, եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[օր] Եդուարդայ, եւ ողջ լինել ցանկամ

Պատուական Եղբայրութեանդ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ հ ոգեկցորդ Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մարգ[ար] Ալիշ[ան] Կ[րօնաւոր] Մխ[իթարեան]

58.               

* Հայր Եփրեմ Վրդ. Կամսարեանին - Հռոմ

Վենետիկ, 24 Յունի [ ս ] 1847

Յոյժ Սիրելւոյ եւ Պատուական Եղբօրդ իմոյ խնդալ.

Ոչ փոքու հայկականի եւ հայրենական ուրախութեան պատճառ եղեւ եւ գծեալդ ի 11 ամսոյս, մանաւանդ, զի սէր եղբայրական եւ ազգային ախորժակ շարժէր եւ զՊ[ ատուական ] եղբայրութիւնդ առ այն, յորս յարատեւել մաղթեմ Սիրելւոյդ հանդերձ Հոգւոյն սիրով:

Բարւոք հետաքննեալ ես զ Լիբանանեան ձեռագրաց. - Մխիթար Գօշին Դատաստանագրոց [36] թուական 1200, եթէ իցէ ստոյգ՝ հարկ է թէ առ կենդանեաւ հեղինակին գրեալ է կամ թէ նորուն իսկ ինքնագիր. զի տասն ամաւ եւ աւելի զկնի այդր թուականի գիտեմք զմահ նորա, այլ զիա՞րդ յուշի կալեալ իցէ զթուականն:

Զ Ռուբինեան սերնդոց մնալոյ ի Կիւլիկիա ոչ ինչ երկբայիմ, յայլոց եւս զնոյն լուեալ, որք որպէս եւ ասէինն՝ թագաւորութեան իսկ ակն կալեալ մնան եւ կագին ընդ մերձաւորութիւն արեան իւրեանց ի թագաւորսն վախճանեալս, եւ զանուանս նոցա յուսով կոչեն յորդիս իւրեանց [37]:

Զ Լեւոնին պատմութիւն ընկալայ, հակիրճ այլ արդարեւ ճարտարահիւս, ոչի [ ն ] չ նուազեալ ըստ իս ի փառաց քաջի վիպագրի. այլ որպէս երեւի ոչ է ուրոյն պատմութիւն, այլ յիշատակարան ինչ զկնի հոգեւորական գրոց իրիք դրոշմեալ, որպէս կանխաբանն յայտ առնէ. այլ Դու չասես ուրո՞յն գտեալ զայդ յանուն Պատմութեան Լեւոնի, եթէ զհետ մատենի այլոյ [38]. իսկ թէ ուստի՞ ի բառարանիս Հայկազնեան գտցին նորին բառք [39], չունիմ ասել, թուի թէ հատուածք նորին լեալ իցեն յիշատակարանք այլոց մատենից որ առ մեզ:

Աշխարհագրութիւնն մակագրեալ յանուն Խորենացւոյն՝ տայ ցոյցս նորութեանց [40]. քննեցե՞ր արդեօք զքաղաքական նկարագիրսն թէ իցէ զոյգ ընդ քերդողահօրն, եթէ իցէ այլազգ ինչ՝ կարծեմ թէ օգտակար ինչ եւ մեծ գտեր, այլ թէ եւ ոչ նոր բոլորովին իցէ որպէս ինձ թուի, համայն եւ այնպէս կարեւոր է ի ստուգութիւն որ առ մեզն ձեռագրաց, վասն որոյ յոյժ բարւոք է գաղափարելդ. իցէ՜ թէ այժմէն կայր ինձ առ ձեռն ի յօրինել աստ իմում զաշխարհագրութիւն Հայաստանի [41]:

Աստուածաշունչ մատենից մասունք սատարեսցեն ի քննութիւնս առ ի տիպ նոր, որպէս բաղձայ բանասէրն հզօր Յակոբ Չէլէպի [42], այլ ի ժամուս, ոչ այնպէս փութալի թուի յայն աշխատ լինել քեզ. առաջին օրինակն որպէս թուի պաճուճազարդ նման է մերոցն գրելոց գրեաթէ ի նոյն թուականս՝ ճոխ զարդուք յար եւ նման իրերաց, եւ կարծեմ թէ չգտցի երեւելի ինչ տարբերութիւն ի դոսա: Այլ քան զբնաւսն զոր թուես ինձ յոյժ հետաքննութեան արժանի համարեցաւ յետինն, այսինքն է թուղթք Պօղոսի [43], զի մարթ է կարծել ի յիշատակարանէ անտի՝ թէ ի հնագոյն օրինակէ իցէ գաղափարեալ, որ թերեւս ձեռագիր իցէ միոյ ի թարգմանչաց եւ նորին թարգմանութիւն ի յունական օրինակաց Պամփիւլացւոյն ի Կեսարիա. զսա մանաւանդ բաղդատեսցես ընդ մերսն, եւ տեսցուք իցէ՞ ինչ նորութիւն ասից: Ի գալ ամին յառաքել զ Իլովացի պատանիս մեր ի հայրենիս իւրեանց, տաց յուզել եւ քննել թէ գուցէ՞ նախագաղափար գործոյդ:

Զբաղեալ եմք յաւուրս յայսոսիկ յընդունելութիւն մեծապատիւ եւ արդարեւ ազգասէր Չէլէպւոյն, մանաւանդ Մխիթարասէր. յոյժ հաճեցաւ ընդ դոյզն երկասիրութիւն աշակերտաց վարժարանիս որք նկարս ինչ գծեալ էին ի պատիւ նմա, եւ այսօր կամի խրախանս ինչ առնել նոցա ընծայելով եւ զնկարիչսն: Ոչ գիտեմք երբ մեկնեսցի, զի յոյժ սիրեաց զտեղիս: Արժանաւորեցաք եւ տեսլեան նորոյ քերդողահօրս մերոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Արսենի [44], զոր եւ դուք տեսջիք եւ վայելեսջիք շնորհելով Տեառն, որում ա ղօթեսցես շնորհել զկատարեալն առողջութիւն Տիւզեան պետին, զի ոգի եւ կեանք է տառապեալ ազգիս, եւ մեր նեցուկ:

Սիրոյ եւ յարգութեան ողջունիւ եւ համբուրիւ աջոյ Գերապ [ատիւ] Դիտապետիդ, եւ անձկալից կարօտանօք Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Եդուարդայ, մնամ

Պատուական Եղբայրութեանդ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ Եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշ[ան] Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

59.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 9 Յուլ [ իս ] 184 7

Յոյժ Պատուական եւ Սիրելի Եղբայր իմ,

Ցանկալի են ինձ լուրք սիրելւոյ եւ սրտամերձ եղբօրդ. զիա՞րդ առ տակաւ տակաւ կերպարանիցի քեզ քաղաքդ, եւ զիա՞րդ դուդ յարմարիցիս, որպիսի՞ զբաղանք, չասացից զբօսանս, ի պարապելն քո ի դպրոցէն. արդեօք ժամանիցե՞ս եւ ի պարտիզպանութիւն [45], իցէ՜ թէ գործակից լինէր քեզ կովապանն Սերոբէ: Ասիցես արդեօք թէ դառն տաղտուկք դպրոցին ոչ ներիցեն պարապոյ. սակայն արժան իսկ է հնարել դոյզն ինչ պարապ առ ի քաղցրագոյ եւ թեթեւագոյն գործել զպաշտօնդ, յորում ոչ անգիտանամ որքան վշտանաս, սակայն եւ ես անգթացեալ ի սիրոյ՝ մաղթեմ տեւել քեզ ի նմին Տեառն օգնականութեամբ որ տայն զօրութիւն եւ աջողութիւն որչափ նմա հաճոյ թուիցի եւ ոչ մեզ:

Կամիմ եւ խնդրեմ ի քէն, Սիրելի, ծանուցանել ինձ ստուգիւ զորպէ՛ս մարմնաւոր եղբարց իմոց. զի լսեմ թէ ոչ միայն Սերոբէ այլ եւ երէց եղբայր մեր հիւանդացեալ է, չգիտեմ զինչ: Զ Համազգեաց [46] կամէաք գիտել զկարծիս ձեր թէ յուսայցէ՞ք զյառաջադիմութիւն նոցա եւ զկալ հաստատուն, քանզի յեկելոցն այսր, այսինքն ի Տիւզեանց, տարակուսանս իմն լսէաք եւ ոչ յոյս:

Աղաչեմ տեղեկանալ եւ զայս ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բարսղէ, թէ ընկալեա՞լ իցէ յեղբօրէ իմմէ ի Սերոբէէ նամակ գրեալ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մինասայ առաքելի ի Խրիմ եւ առաքեա՞լ անդր. քանզի անդադար հարցանէ զիս դրացին քո թէ զի՞նչ եղբայր քո արար ընդ թուղթս իմ, զի ոչինչ գրէ ինձ Հ[այր] Բարսեղն:

Չէլէպին գնաց ի Պաթալեա խորհրդով բժշկաց ի ջերմ բաղանիս վասն աւուրց ինչ. անտի յառաջ վարեսցէ զճանապարհ իւր ընդ Միլան: Հաճութեամբ նորա սկսան յարդարել զվերին սրահ աւանդատանն ի յաւելուած մեծի գրատանս, եւ յամիսս երկուս աւարտեսցի շինուածն, եւ փոխադրեսցին անդր Ձեռագիրք յաւարտել դարանիցն շինութեան: Իսկ կրթարանին շինութիւն մնայ ի գալ ամ ։

Ամենեքին ողջ կեան աստ, եւ ողջունեն զՍիրելի Եղբայրդ. Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սամուէլ միայն փոքր ինչ տկար է, եւ կարօտ օգնականութեան աղօթից ( քանզի թերեւս առաքեսցի յ Անքոնա [47] ). ողջունեա եւ դու զմերայինս որոց պատահիցես, ներելով ճեպոյ գրութեանս, եւ մի՛ յապաղեր աղաչեմ զպատասխանի կարեւոր հարցմանս վասն Քո եւ վասն եղբարցս. եւ ողջ լինելով կալ զիս միշտ

Սիրեցեալ եւ Պ [ ատուական ] եղբայրութեանդ

Հոգեկցորդ Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշ[ան]
Կ ր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

[Յ. Գ. ] Ստիպիմ բազում տհաճութեամբ գուժել, զի քեռորդեակն [48] Քո խորհին ընդ հուպ դարձուցանել այդր, որում կարծեմ կանխազգաց էիր դու եւ այսր:

60.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 20 Օգոստ [ ոս ] 184 7

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր

Ի 22 Օգոստ [ ոսի ] ընկալեալ զնամակդ՝ հաճեցայ եւ տհաճեցայ. քանզի առ սէր գրէիր եւ այնչափ՝ մինչեւ զճշմարտութիւն անգամ թագուցանել, ընդ այս արդարեւ յոյժ շնորհակալ լինել պարտ էր. բայց զի ես ստուգութիւն խնդրէի եւ յայնմանէ վրիպեցայ, չգիտեմ զի՛նչ առնել էր. համայն եւ այնպէս շնորհ ունիմ ամենայնի, եւ այնմ եւս, զի ոչ անագանեցեր զպատասխանի: Սակայն, եթէ առաւել քան զեղբայր եւ զհասարակորդ գիտես զքեզ ինձ եւ զիս քեզ, որպէս էաքս աստ, լե՛ր նոյն միշտ, եւ իբրեւ մտերիմ ծանո՛ ինձ որ ինչ ինձ արժան է գիտել, թէպէտ եւ տխուր եւ դառն. քանզի եթէ բարեկամք եւ սրտակիցք զայդպիսեաց լռեն, ո՞ համարձակեսցի խօսել: Գիտես իսկ, զի ի գնալդ ձեր եւ ի մեկնել Հօրս մերոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Անդրէի, թէպէտ եւ ամենեքեան իմ եղբարք եւ սիրելիք եւ յոյժ իսկ սիրողք, այլ չունիմ զոք սերտ սրտի, առ որ երբեմն խորհրդակցիմ կամ տէրտլէմիշ [49] լինիմ, եւ զամենայն յոյզս մտաց եւ սրտի ի նոյն ի սիրտ հարկ է հեղձամղձուկ առնել. արդ եթէ եւ ի հեռացեալ մտերմաց այդպիսի զգուշութեան եւ խտրութեան հանդիպիմ՝ իսպառ մահանամ: Արդ զոր Դուն խօթ գրէիր՝ ես յայնժամ գիտէի զնա փոխեալ ի կենացս եւ յաւելեալ զհետ այլոց եղբարց. մնամ արդ գիտել զորպիսութիւն մահուն, եւ թէ արժանացա ՞ւ յետին խորհրդոց. եւ թէ ո՞րպէս են ընտանիքն, եւ ո՞րպէս Պ[արոն] Սերոբէ, արդարեւ անցա՞ւ եւ առողջ, եթէ բուռն եւ ճիգն առնելով անձին. եւ ո՞րպէս յառաջ տանի զվերակացութիւն տանն եւ զկրպակին դեղարարութեան. եւ զի՞նչ ձեռնարկէ եղբայր մեր Հեթում [50]. իցե՞ն արդեօք դարձեալ վէճք ինչ վասն բանի ժառանգութեան, եւն: Զայսոսիկ եթէ ներեն քեզ պարապքդ գողանալ եւ ծախել ինձ ժամանակ ինչ սուղ եւ յայտնել, շնորհս մեծ առնիցես ինձ:

Զի՞նչ ասացից եւ վասն քո պանդխտութեանդ վշտաց, զոր իմանամ զիս քո փոխանակ եդեալ ի վիճակիդ եւ մտօք կշռելով զկիրսդ. այլ յանձկութեան Հասարակութեանս գիտեմ, զի եւ դու զհանուրց խորհելով տագնապս՝ առաքինանաս, եւ որպէս սկսարդ՝ յառաջ վարես քաջութեամբ զտաղտուկ պաշտօնդ, քաղցրացուցանելով սիրովն՝ որում նուիրեցաք:

Զյաւերժատխուր մահուանէ Չէլէպւոյն՝ այսուհետեւ լսել մնայ ինձ քան խօսել:

Զոր կասկածէի վասն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սամուէլի նոյն եւ պատահեաց. այժմ անկեալ կայ ի տան գեղջ դալկահար, եւ սպասաւորեն նմա Պ[ատուական] Հ[այր] Համազասպ [51] եւ Ե[ղբայր] Արսէն. տակաւին չէ զերծ ի վտանգէ, այլ եւ ոչ ի մերձաւոր վտանգի. աղօթեսցես եւ վասն նորա, երբեմն քո դրակցի:

Պ[ատուական] Հ[այր] Աթանաս եհաս ողջամբ եւ մատ մի թափթփած մօրուօք. ետու զյանձնեալ համբոյրսդ ծաղկափթիթ դիմացն. հերք գլխոյն գրեաթէ կէս սպիտակացեալ են: Ընկալայ գիր եւ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անդրէէ հայրական եւ զուարճախառն. ողջամբ է եւ նա. եւ ինեւ հանդերձ ողջունէ զՔեզ եւ զՊ[ատուական] Եղբարս իմ, որովք ողջ կացցես յամայր:

Քոյին հոգեկցորդ եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

61.            

* Հայր Եփրեմ Վրդ. Կամսարեանին - Հռոմ

Վենետիկ, 20 Սեպտ [ եմբեր ] 1847

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Վերջին թղթոյդ ոչ պատասխանեցի, քանզի չունէի առ ժամն գրել ինչ, եւ ընդ հուպ ի վերայ հասին դէպք Չէլէպւոյն եւ զամենայն մոռացուցին: Ընկալեալ ի մօտոյ ձեռամբ Քափէլէդդեայ [52] զգեղեցիկ նկարս եպիսկոպոսացն Հայոց՝ սիրոյ շնորհակալութիւնս մատուցանեմ, կամէի առ ժամայն գրել, այլ ճահ համարեցայ ի ձեռն Պ[ատուական] Եղբօրս մերոյ մատուցանել զթուղթս, եւ ընդ նմին զդոյզն նուէր տեսարանիս Վենետկոյ, որ բաշխեցաւ գրելոցն ընդ գիտնականս յԹ. ժողով իմաստնոց Իտալիոյ [53], յորում եւ ես գրեցայ պիտակաբար: Պ[ատուական] Հ[այր] Բառնաբաս ծանուսցէ Քեզ մանր մանր եւ զինէն եւ զամենայն որոց փափագող իցես գիտել: Ցաւիմ, զի բառնիս ի Հռովմէ ուր վաստակէիր եւ յառանձին իմն օգուտ Հայաստանի, այլ խնդամ առաւել, զի ի մեծագոյն կոչիս վաստակ ձայնիւ Հնազանդութեան, եւ մաղթեմ ի սերտ սրտէ քաջութեամբ եւ իմաստութեամբ պաշտել քեզ զպաշտօն յոր կոչիսդ:

Ի նախանշանակեալ գրուածոցդ ի Հռոմ եղելոց գտի զոմանս գաղափարեալս ի մերոց Հարց ի Հռոմ եւ պահեալ ի տուփս գրանոցի մերոյ. այլ հետաքնին ինձ քան զբնաւս թուի Աշխարհագրութիւնն այն զորմէ գրեալ ես ինձ. վասն որոյ աղաչեմ եթէ չիցէ մարթ Քեզ մինչչեւ մեկնեալ այտի յակն արկանել զայն, նշանակեսցես առ Պատուական նորեկ Եղբայրս այս, զի պարապով առցէ զհաւասարն: Եթէ կարիցես ա՛ռ ինձ զչափ մեծութեան մագաղաթեայ Ճաշոցին որ ի թանգ [ արանին ] Պորճեան, գաղափարեա եւ զյիշատակարան նորա « Զաստուածասէր եւ զարդարասէր անձինք » եւն, թողլով զսկիզբն եւ սկսանելով ի բանէն « Այսպէս եդաք, զի ի դեկտեմբերի ի ԻԵ. զտօնն Ք [ րիստոս ] ի. . . » [54], քանզի ցայս վայր գաղափարեալ է մերոց Հարց, անտի եւ անդր ո՛չ առ սղութեան ժամանակին. գաղափարեալ են եւ զոտանաւոր յիշատակարանն որ գտանի ի նմա, վասն որոյ մի՛ աշխատիր ընդ այն [55]:

Չունիմ այլ ինչ ասել ի ժամուս, բայց յանձնել զիս յաղօթս քո եւ մնալ

Պատ [ ուական ] Եղբայրութեանդ

Անձնանուէր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Կ[րօնաւոր] Մխ[իթարեան]

62.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 8 Հոկտ [ եմբեր ] 1847

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Ընկալայ ի Քէն մի զհետ միոյ երկուս թուղթս, եւ ուրախ եղէ ընդ սէրդ եւ ընդ հաւատարմութիւնդ, զորմէ տրտնջել թուէի յառաջնում քան զայս նուագի գրութեանս առ քեզ, եւ զոր ի խորին սրտէ գրէիր՝ ընթերցայ նովին, եւ մխիթարութեանն զոր ինձ շնորհես՝ մաղթեմ հաղորդ լինել քեզ, վասն ամենայն վշտաց եւ տառապանաց զոր յասպարիզի անդ նկատես եւ զգաս. հանդէս կսկծագին, այլ անհրաժեշտ եւ արիութեան հոգւոց փորձ եւ պսակադիր. դու որպէս ի խորս ծովային սահմանին ալեկոծ նաւու՝ յառաջելով նշմարես յաջ եւ յահեակ զնաւաբեկութիւնս ողորմելիս, իսկ մեք հովանացեալք նաւահանգստաւս խաղաղականաւ, չեմք անկարեկիր վտանգելոցդ եւ ոչ զերծք ի նոյն մահաբեր տեսարանաց. քանզի մրրիկ փոթորկեալ ոչ միայն զծովս ամբոխէ այլ եւ զափունս կոծէ եւ զլերինս անգամ դրդուեցուցանէ: Ահա եւ հրդեհն Բերայ զոր գուժես՝ յաւելու զտեսարանս ասպարիզիդ, ամենիւք կրթել զքեզ դժպհի պատահարօք, միանգամայն եւ փիլիսոփայ առնել ի վերայ մարդկայինս պայմանի եւ անկայուն կենաց. բազում ինչ արդարեւ ուսցիս անդ ի համալսարանի մարդկութեան, զոր աստ ի մեռելատիպ շրթանց գրոց եւեթ լսեմք եւ իմանամք: Մահ՝ զի օրէնք են բնութեան եւ մեր խոկումն, ոչ խրտուցանէ զիս. այլ յորժամ պիտանացուաց բարձումն ի մէնջ՝ զբարոյականն ծանուցանէ կորուստ, զնուազել հասարակաց մարմնոյս ուժոյ, զտկարանալ ընկերութեանս, ա՛յս, ա՛յս, արդարեւ ի տագնապի կացուցանէ զիս. եւ այսու յիշատակաւ թուիմ մոռանալ զայլ կորուստս, նաեւ զհարազատաց եղբարց:

Ի ճահ բանիցս յիշեցից առձեռն զանկարծական մահ նորահաս երիտասարդին զքաղցրաբարոյ արշիքսին Ֆետերիկոյ [56], որոյ դրախտ ի Ս. Հեղինէ այնպէս սիրելի էր քեզ, եւս առաւել տէրն նորա, որ իբրեւ զսոսկական ոք մտերմութեամբ խօսէր ընդ մեզ. տենդիւ եւ դալկամբ ախտացեալ ոչ բազում աւուրս՝ վճարէ զկեանս փութալով զհետ հօրն իւրոյ: Եւ այսօր իսկ դի ցուրտ դնի յանկողնի պատուական հոգաբարձու եկեղեցւոյս մերոյ Ս. Եւստաքեայ [57], որ յետ ժողովրդապետին մեռանելոյ՝ առաջին քահանայ էր ի ժողովրդապետութեան աստ, եւ հրեշտակատիպ անձն, եւ սա բազմամեայ բարակ ցաւով հիւծեալ փոխի առ նորոգողն կենաց:

Իսկ ո՞րպէս մոռասցուք զպատուական անձն զարդարեւ Իսրայելացին զքո դրակից ի վանս, զՎ[երապատուեալ] Հայր մեր Սամուէլ, ո՜հ, եւ նա մեկնեցաւ ի մէնջ ի կարօտիցս, այլ անմեղութեամբն կեցեալ՝ նախանձելի մահուամբ փոխեցաւ ոչ կարծելով մեռանել եւ յետ վերջին թոշակին եւ օծման՝ բնաւ ի զգաստութենէ ոչ պակասեալ եւ ոչ ի բնիկ քաղցրութենէն իւրմէ. յիւրակերտն հանգչի արդ մարմինն ի մատրան գեղջն, եւ հոգին լիցի մեզ բարեխօս:

Մերքս ամենեքեան քաջողջք են աստ. Գերապ [այծառ] Տէրս ի 20 աւուրց հետէ ի գեղջ կայ ընդ վարժարանեայս. ծերունի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վարդապետն մեր [58] ի վանս խաղալիկ է երիտասարդաց եւ ընկերակից Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի. ջիրոզն զոր առաքեալ էք այտի՝ մեծ երախանս կազմէ ի վանս, եւ զամենայն համադամս մոռացեալ թուին ճաշակողք նորա:

Ի պատճառս գիտնոց իտալացւոց խմբելոց ի Վենետիկ [59] ՝ յաճախեցին օտարականք բազումք ի վանս, յաւուրն 300 եւ աւելի անձինք, եւ կարծեմ թէ փոքր մի եղոտեցան քսակք գրանոցին: Գրեցայ եւ ես ընդ գիտնականսն եւ յաճախէի ի դասս աշխարհագրաց եւ հնախօսից, յորմէ շահեցայ աղաղակ բազում. տեսի զ Քանթու [60] եւ խօսեցայ, հրաւիրեցի ի վանս, յանձն էառ սիրով այլ ոչ կատարեաց. սիրելի էր ինձ զառաջինն, այլ յետոյ նուազեաց, զի զերծանել թուէր սիրով եւ մեծարանօք զոր ժողովուրդն ընծայէր նմա առաւել քան այլոց ամենեցուն. արդարեւ բազմահմուտ, այլ շատախօս եւ այն զայլս արգելլով, ազատաբան եւ կծող, ինքն այրուկ փոքր, թեթեւաշարժ, երագախօս, թուի դեռահաս երիտասարդ: Պալպի [61] յառաջագոյն ծանօթ էր մեզ եկաւորութեամբ ի վանս: Տեսի եւ զ Նափոլէոնի եղբօրորդին որ եւ խօսեցաւ ընդ իս, այլ յերկրորդում աւուր ժողովոյն արտասահմանեցաւ յԱւստրիական հողոյ՝ վասն ապստամբեցուցիչ բանից իւրոց: Ռիդդէր [62] գերահռչակ աշխարհագիր Գերմանացի՝ դասակից մեր էր, այր արդարեւ մեծարելի. ընդ նմա նստէին եւ անգղիացիք ոմանք նշանաւորք, ընդ որոց ոչ կամէի փոխել զհամօրէն իտալակոյտ գիտնականսն, այնչափ փայլէր յօտարսն պատկառելի ծանրութիւն եւ շնորհք: Այնչափ հանդէսք եղեն ի քաղաքիս՝ մինչեւ յափրանալ նոցա եւ ուխտել մի՛ եւս այդպիսիս առնել յայլ քաղաքս. յաճախեցին եւ երգիծաբանութիւնք զնոցանէ. օրինակ իմն, նկարեն էշ եւ բառնան ի նա զեռահատոր թանձր մատեանս Guida Վենետկոյ զոր պարգեւեցին գիտնականաց, Ճիովանելլի [63] նախագահ ժողովոյն կալեալ զպախուրց իշոյն յառաջէ, եւ գիտնականքն ձաղկ եւ խարազան ի ձեռին մղեն զէշն. մի ի վարչացն էի եւ ես, թէ կամիս եւ վարելին, զի բարձին եւ ինձ զմատեանսն հանդերձ պղնձեայ մետալիւ:

Ունիմ ի մտի զխնդիր գրենոյդ, եւ ի լինել առթի առաքման գրոց՝ յիշեցուցից եւ ինձէն ուղւոյ արարից զխնդրեալսդ: Մնամ անձկաւ լսել զհրաշս մեծին Մխիթարայ ՝ զորմէ աւետեցեր, քանզի չընկալայ տակաւին գիր յեղբօրէս. իսկ դատ առաքինւոյն վճարին աստ յղեցան ի Հռոմ ի ձեռն Փիանթոնի, որում ուղեկից չոգաւ անդր Բառնիկն մեր փութաջան հեծանել յերիվարն իւր ֆուքացեան [64] եւ շահատակեալ ընդ մէջ երկուց արհի եպիսկոպոսաց Տարօնոյ ^[65] եւ Շիրակայ ^[66]:

Ունիցի՞ք արդեօք լուրս ի Տրապիզոնէ, զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Պետրոսէն մերմէ եւ զ Սելվիան է [67], եւ զՔոլերայէ. կամ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսիսէ, զորոց չունիմք գիր ի բազմաց հետէ: Ներեա՛ հետաքննութեանս կամէի գիտել եւ զխաբուսիկ Երեմիա - Պետրոսէն, ա՞նդ իցէ տակաւին եւ զի՞նչ գործէ, ե՞րբ առաքեսցէ մեզ զձեռագիրս Հայոց:

Ողջունեմ անձկով եւ սիրով զամենայն Վ[երապատուեալ] հարս մեր, եւ ի մասնաւորի զդասընկերս մեր, եւ զեղբայր իմ Սերոբէ եւ զտուն նորա, եւ մնամ քեզ միշտ մատուցանելով զողջոյն եղբարց որ աստ,

Հոգեկցորդ եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ [արգար] Ալիշան[եան]
Կ ր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

63.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 29 Հոկտ [ եմբեր ] 1847

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Վ [ երապատուեալ ] Եղբայր,

Արժան էր ինձ վաղագոյն գալ ի պատասխանի դառնագին թղթոյդ, եւ թէ ոչ այլ ինչ՝ գէթ մխիթարութիւն ինչ սակաւ մատուցանել. այլ եւ ես ինքնին վշտացեալ եւ ընդ այդ գիր եւ ընդ նամակ եղբօր իմոյ Սերոբէի, վարանեալ կայի եւ տառապէի յանձին իմում: Եւ արդ զի՞ գործիցեմք, եղբայր, աշխատութիւն բազում առաջի կայ մեր, եւ տկարք եմք ի զօրութենէ. գործք կարեւորք բազումք են, եւ մեք նուազելով նուազիմք. թէ մեք ձեռնթափ լինիցիմք ո՞վ է որ բուռն հարկանիցէ: Այլ անտես եւ անկարեկիր լինել վշտաց եղբարց մերոց, զայդ ոչ ոք կարէ, ոչ ոք՝ որ զանուն եղբօր կրէ եւ ասէ, եւս առաւել որք մտերմութեան զօդիւ սերտագոյն կապեալ են, եւ որք զհօր եւ զհոգաբարձուի կրեն զպաշտօն եւ զսիրտ:

Նեղեալ է Միաբանութիւնս ի բազում հոգոց եւ ի բեռանց, որով ստիպի ի վերայ միոյ անձին զերկուց բառնալ զբեռն այլ եւ զերից, եւ ոչ կարէ հասուցանել օգնականս, վասն որոյ աղերս արկանէ բեռնաւորելոցն ըստ կարի հանդուրժել եւ տանել. այլ յայտ է, զի թէ իսպառ ընկճի ոք ընդ բեռամբք՝ ոչ թողցի ճմլիլ լռելեայն եւ անտեսաբար, եւ ձեռն իմն յանյուսից հասցէ նմա ի թիկունս:

Այսպէս եւ Սիրեցեալ եղբօրդ նեղեալ ի մանկահոգութենէ, քան զոր չիք ինչ հոգ դառն, մնչես եւ յիրաւունս, օգնականի կարօտիս, եւս առաւել իրաւամբք. եւ զայն կանխաւ իսկ խորհեալ եւ խօսեցեալն էր ի ժողովի աստ խնամակալաց, քաջ յիշեմ, եւ խոստացեալ իսկ Վեհիս՝ առաքել յետ ժամանակի եւ զայլ ոք այդր յօգնութիւն. այլ առ այժմս կարծեմ տակաւին իրացն զնոյն օրինակ մնալ պիտի որպէս եւ այժմդ է. քանզի եւ չիք ոք առաքելի, եւ եթէ գտցի՝ կարծեմ թէ մենաստան մեր բողոքեսցէ զամայութենէն: Յորժամ երկոքեան դուք գնացէք աստի, այնպիսի իմն լռութիւն եւ միայնութիւն տիրէր ի վանս՝ մինչ թուել թէ կէս վանացս ի գեղջ է, եւ զայս ոչ ես միայն, այլ եւ այլք զգացին եւ ասացին. յետ սակաւուց առաքեցան աստ հայր մեր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անդրէաս եւ Պ[ատուական] Հ[այր] Մաղաքիա. զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Սամուէլ վերինք յափշտակեցին. Պ[ատուական] Հ[այր] Բառնաբաս [68] ի Հռոմ անկաւ. անդր ընդ հուպ գտցի եւ սիրեցեալ եղբայր մեր Պ[ատուական] Հ[այր] Օքսենտ [69], վասն տկարութեան իւրոյ եւ պիտոյից օգնականութեան Գերապ[ատիւ] Տեառն Եդուարդայ. յայն տագնապ հասեալ արդ վանացս, զի մինչ մեք, որպէս գիտես, վասն դպրոցիս Ռափ[այէլեան] օգնական խնդրէաք երբեմն, այժմ ի մերոցս կամին առնուլ ի վանս, եւ զՊ[ատուական] Հ[այր] Մանուէլ գէթ երթեւդարձիւ դասատու կարգել նորընծայից:

Աստի կարես քաջ ի միտ առնուլ զկիրս մեր. սակայն այսոքիկ գիտեմ, զի ոչ զօրեն՝ ուր դու դառն վշտանաս եւ տառապիս. առ այս խրատ մի տամ, եթէ չար եւ անիրաւ թուիցի՝ մի՛ լսեր: Հոգ մանկանց յանձնեցան քեզ՝ այլ ոչ տոյժ սրտի վասն հոգոց, չափաւորեա կամ մեղմեա՛ զհոգդ զայդ, քանզի ոչ այնպէս մեծ ինչ պատասխանատուութիւն պահանջի այժմ ի քէն՝ որպէս թերեւս դուդ կամէիր, ամենեքին որք միտս ունին գիտեն զխեռութիւն կամ թէ պարզ եւս՝ զբնութիւն անկիրթ մանկտւոյ որդւոց անկիրթ ծնողաց. ամաց պէտք են անտի առ ի փոխել զսովորական ոճ այտի դպրոցաց եւ դպրոցականաց. այժմ շատ գրի՝ թէ լաւագոյն միայն քան զառաջինն լինիցի. եւ զայս այժմ պահանջեն ի քէն եւ ոչ զայն լաւութիւն որում ամենեքին բաղձան այլ գիտեն, զի անհնար է յայժմուս: Մեծ իրաւունք էին վարանաց եւ սրտաբեկութեան, եթէ համար ի քէն պահանջիւր որպէս ի մէնջ աստ, որոց ամենեւին յանձն է հոգ մանկտւոյն, զտիւ եւ զգիշեր, ոչ միայն ուսման նոցա այլ եւ լաւութեան, եւ յորժամ անկիրթ եւ անգէտ արձակիցին սոքա՝ կշտամբանք եւ գանգատք մնան մեզ եւ հասարակութեանս: Մի՛ երբեք յուսասցիս՝ ցորչափ քոյքդ այդր միայն ժամս ինչ կան ի դպրոցի եւ զմնացեալն ի տունս իւրեանց, վաղվաղակի քաղաքավարք եւ կիրթք լինել. սիրտ ընդարձակ եւ լայն պիտի, եւ երբեմն փոխանակ նեղանալոյ՝ ծիծաղել. օրինակ լիցի մեզ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Պետրոս՝ որ ի խնջելոյ եւ յուշխուր [70] կապելոյ սկսեալ է զդասս իւր առ բրտագոյն մանկունս, եւ զուարթութեամբ յառաջ տանի զգործ իւր. ( ոչ գիտեմ զի՜ այժմ եղեալ իցէ ): Յուշ լիցին քեզ, եղբայր, ազդմունք՝ զոր երբեմն ինձ ազդէիր, մի՛ յոյժ նեղել զանձն վասն խեռութեան մանկանց. զնոյն ահա կրկնեմ փորձիւ, եւ խոստովանիմ, զի եթէ զնեղութիւնն որ ի մանկանց եւ զայլ կիրս որ ոչ ինչ ընդհատ յայնցանէ բազում անգամ անկան ի վերայ իմ, եդեալ էր իմ ի սրտի եւ հոգացեալ որպէս ի սկզբան անդ առնէի, կարծեմ այժմ հիւծական ախտիւ մաշեալ լինէի. Հարկ է գալ գայթակղութեան եւ նեղութեան:

Մի՛ ինչ սրտնիցիս եւ վասն դրամոցն չափու որ քեզ կարգեցաւ. զի մեծ կարօտութիւն վարժարանացս որ աստ, եւ կասկած պահանջմանց օգնականացն առաքելեաց այդր ի դպրոցդ՝ որոշեաց զ 3000 դահեկանսդ, եւ ամենեցուն բաւական թուեցաւ:

Աղաչեմ, եղբայր սիրեցեալ, ընդունել որպէս գրես դու եւ զիմս մտերմաբար, եւ մի՛ կարծել թէ կամիցիմ լռեցուցանել զգանգատսդ. նա մանաւանդ կամիմ, զի խօսիս, զի լռութիւն տանջէ, այլ խօսք հանգուցանեն:

Ի լրոց չունիմ նորս. ամենեքին ողջունեն զսիրելիսդ. Պ[ատուական] Հ[այր] Օքսենտ, որպէս ասացի, յետ սակաւ աւուրց ուղւոյ լինի գնալ ի Հռոմ վասն տկարութեան ինչ կրծոց, զորմէ ոմանք կասկած առին բարակ ցաւի. ( մի՛ հռչակեր զայս լուր ): Երամեան Վիջէն աղա զերկոսին որդիս իւր եմոյծ ի վարժարանս Ռափ[այէլեան]: Տատեանն դարձ արարեալ է ի Փարէզ: Պետանն ի Փարիզոյ գայ այսր:

ԶՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոնէ լուաք թէ առ Աստուած փոխեալ իցէ. ընդէ՞ր ոչ ոք գրէ առ մեզ, գէթ որչափ ինչ լսէ. ընդ այս սրտնին որք աստ, քանզի ի Պոլսոյ լուր ի Հռոմ գնացեալ՝ եւ անտի առ մեզ եհաս: Ծանուսջիք եւ վասն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Պետրոսի՝ թէ գիտիցէք ինչ, զի լռութիւն է եւ զնմանէ:

Ողջունեալ զամենայն Վ[երապատուեալ] եղբարս մեր որ այդր, մանաւանդ զիմ դասակիցս՝ գիտեա զիս

Քոյին հոգեկցորդ եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ [արգար] Ալիշան[եան]
Կ [րօնաւոր] Մխ[իթարեան]

64.            

* Հայր Եփրեմ Վրդ. Կամսարեանին - Անքոնա

Վենետիկ, 2 Նոյեմբ [ եր ] 1847

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Շնորհ ունիմ զսիրոյդ եւ զփութոյ խնամոցդ, որ եւ արդ յօտար եւ ի միայնաւոր քաղաքիդ կրթիս ի նոյն ջանս՝ որ ի Հռովմ, ամաչեմ, զի ոչ իւիք կարեմ եւ ես սատար լինել յօժար վաստակաւորիդ, բայց այսու միայն մխիթարիմ՝ զի ամենայն վաստակք քո նուիրեալ են յօգուտ Միաբանութեանս, եւ վարձահատոյց՝ Տէր է. վասն որոյ եւ ուխտիւք իսկ յորդոր լինիմ Սիրելւոյ Եղբայրութեանդ զուարթութեամբ վաստակել որչափ ի քեզն է, ոչ յիմ հաճոյից պարապմունս, այլ յայն մանաւանդ՝ զոր եւ ես եւ համօրէն Ուխտս առաւել խնդրէ ի քէն, այսինքն է պաշտօնդ մեծ եւ կարեւոր, զոր եւ մաղթեմ գոհութեամբ եւ գովութեամբ կատարել՝ որպէս եւ սկսարդ: Իսկ որ վասն իմ ինչ վաստակք են՝ աղաչեմ ի յետին կարգի անդ թողուլ, յետ լնլոյ զայլոց կամս եւ զպէտս:

Հարցանես ինձ ո՞յք կարեւորք իցեն յիմ պէտս՝ զի վաղ օրինակեսցես: Չիմանամ, թէ ուստի՞ իցեն քեզ օրինակքդ, ի գրո՞ցն զոր բերեր ի Հռոմայ եւ այսր յուղարկել կամիս. թուի թէ ոչ. յայլո՞ց արդեօք ի Վատիկանեան գրչագրաց, այլ զիա՞րդ ի Հռոմէ հեռասցին դոքա. թէ որպէս մնայ կարծել ի կանխաւ վասն քո կամ վասն Մատենադարանիս մերոյ գաղափարելոցդ՝ կրկին օրինակել եւ ինձ առաքել հաճիս. եւ այս կրկին աշխատութիւն է քեզ, եւ ոչ համարձակիմ պահանջել, այլ շատացայց քոյովք օրինակօք՝ յորժամ կամք լիցին քեզ յղել այսր, եւ ես տաց աստ ուրոյն գաղափարել վասն իմ, որպէս եւ առնեմ յառանձինն դիւանի զամենայն պատմիչս եւ պատմականս: Բայց յորժամ յոյժ հետաքննական ինչ իցէ՝ յայնժամ առանց ինչ ընդ բանս ածելոյ՝ խնդրեցից վաղ հասուցանել ինձ զպատճեանն:

Ի նշանակելոցդ այտի՝ թէպէտ եւ ոչ կարացի հայել ի մեծ ցանկ վանացս, այլ որչափ առ իս ունէի եւ գիտէի՝ նորք են կրկին երկասիրութիւնք Լամբրոնացւոյն [71], զորոց կամէի գիտել զժամանակ գրութեանն յօրինակիդ զոր գտեր. նոր թուի ինձ եւ Հեղեայ թարգմանութիւնքն, եւ հետաքնինք իսկ եւ ցանկալի են ինձ Շարադրութիւն ինքնակալացն Հռոմայ, եւ Կարգ Հայրապետացն Հայոց, եթէ չիցէ յետինս այս գործ Յո[վ]հ[աննու] Կաթողիկոսի Պատմչի, այլ յայտ է, զի սորայս ցիւր ժամանակն հասանէ ի Ժ. դար:

Այլ Աշխարհագրութիւն Խորենացւոյն՝ եթէ ամենայն ուրեք նոյնպիսի յաւելուածս ունիցի, կամ թէ բազումս, առաւել պիտոյ լինի ինձ ի ժամուս՝ յորում յօրինեմ զաշխարհագրութիւն Հայաստանի եւ զմաքուրն իսկ, գաղափարեմ: Եւ ի հատուածոցդ, որ նոյնպէս նորք թուին, Իշխանութիւն Հայոց՝ յայտ է, զի հետաքնին թուի ինձ: Այլ, զի գիտես, զի պատմչացն եւ գործ եւ անուն իսկ ի վեր քան զամենայն հաճոյ են ինձ, ցանկալի՝ թէ յամելոց իցեն գրչագիրքդ առաքելիք՝ ի գանձարանէ անտի Լէոպօլսոյ զոր վասն պատմչացն բան է՝ օրինակել եւ առաքել. թուի թէ Խորէնդ այդ Բագրատունի ՝ Սահառունին իցէ զոր յիշէ Չամչեանն, եւ Աղուանեցին ՝ Մովսէս իցէ Կաղականտուեցին [72]:

Զ Վարդանայ Ծննդոց մեկնութիւն ունիմք, մի՛ լիցի աշխատ գաղափարել զայնս որ ի Հռոմն է, եղբայր. ունիմք եւ զՊատարագամատոյցս Յունաց զ Աթանասի, զ Բարսղի եւ զ Ոսկեբերանի. իսկ զլատին Պատարագամատոյց՝ ոչ ճանաչեմք, մի՛ արդեօք Ջահկեցոց ինչ արարք իցեն [73]:

Կամէի գիտել, թէ յեկեղեցւոջ Ս. Կիւրակոսի [74], բաց ի նշխարաց նորա գուցէ՞ եւ այլոյ հայկազին, մանաւանդ թագաւորազին Հայոց գերեզման, որպէս ուրեք ընթերցայ: Իսկ թէ եւ այլ ինչ յիշատակարանք են հայեցիք յ Անքոնա, թէ գրեան թէ արձան թէ դամբան, զայն ներեսցէ Քեզ ժամանակ պարապով քննել եւ ծանուցանել:

Զառաւելն լուիցես ի պատուական եւ ցանկալի հարազատէ հոգւոյս մերոյ [75], որ մատուցող է թղթոյս եւ հրեշտակ ի Հռոմ, եւ դու ողջ կացցես, պատուական կանոնիկոսաւն որ զքեզ ժողովեաց, եւ կուսանօքն, որոց հովուես. մաղթեմ զՔոյդ եւ զնոցա վասն իմ աղօթս առ Տէր, եւ մնամ

Պատուական Եղբայրութեանդ

Հոգեկցորդ Եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

65.            

* Հայր Եփրեմ Վրդ. Կամսարեանին - Անքոնա

Վենետիկ, 8 Դեկտ [ եմբեր ] 1 847

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր

Յապաղումն պատասխանւոյ ցանկալի գրոյդ [76] ՝ զայս նուագ ինձ իսկ առաւել զարմանալի է քան Քեզ. քանզի որպէս եւ խնդրէր եղբայրութիւնդ քննել զառաքեալ ի քէն գրչագիրսն՝ մնայի եւ ես նմին, որպէս զի լցից զհայցումն եղբօրդ եւ զիմ հետաքննութիւն. եւ ահա ընդ երկար արգելայ ի դպրոցիս, եւ ուր ուրեմն յաջողեաց ինձ գնալ ի վանս եւ այց առնել գրչագրացդ, յորոց ապա եւ զմնացորդսն բերի ի դպրոցս եւ անդ քննեցի: Թէպէտ եւ տակաւին չեմ քաջ հետախուզեալ զյիշատակարանսն, որ ինձ հետաքննագոյն մասն թուին, այլ զմատենիցն այսպէս դատաստան արարի, ոչ ինչ նոր եւ կարեւոր լինել ի նոսա, բաց ի լատին Ճաշոցին թարգմանութենէն, որ եւ նորութեամբն եւ գրութեամբն եւ յիշատակարանօքն՝ զառաջին տեղին ունի յառաքեալս քո մատեանս:

Յետ նորա պատուականագոյնք ինձ թուին մասունք Աստուածաշունչ գրոց. ապա Երգարանն Լէմպերկայ որոյ երրորդ մասն է Շարակնոց Կիւլիկեցւոց, որպիսիս ունիմք առ մեզ վեց կամ եօթն: Յետ սոցա՝ փոքրիկ Աղօթամատոյցն ( թիւ 26) գրեալ ձեռամբ Մատթէի կաթողիկոսի Սսոյ, վասն առնն շքոյ, թերեւս եւ յաղօթս անդ Ոսկեբերանի գտցին նոր հատուածք ինչ: Այլն ամենայն չէ ինչ նոր, որպէս եւ ասացի, են առ մեզ եւ տօմարագրութիւնքն եւ Պատմութիւն Գեղարդեանն, որ է « Պատմութիւն տնօրինական գործեաց Քրիստոսի», եւ իմ վաղագոյն ընթերցեալ էր զայնս յՈսկեփորկի ուրեմն. այսպէս եւ հրովարտակքն Լեւոնի՝ պատճէնք են եւ ոչ բնագիրք, որոց էին առ մեզ օրինակք, թէպէտ եւ ոչ այդպէս ի մագաղաթի. արգոյ են քան զդոսա կոնդակն Ստեփանոսի Կաթողիկոսի եւ աղերսագիրն միւս, զի բնագիրք են: Պատուական է եւ տօմարագրութիւնն հին, թէպէտ եւ ոչ նոր իցէ, այլ միայն սակաւ ինչ բան որպէս կարծեմ նոր է: Չէ անպէտ եւ մեծադիր տետր տաղից նկարազարդ: Իսկ մնացեալքն Տաղարան, Բժշկարանք, Շարական, Ժամագիրք, Բառարան, Շարական կիլիկեցոց, Խորհրդատետր, Տօմար եւն չարժեն ինչ առ մեզ, որ բազմաթիւ եւ ընտիր եւս օրինակս ունիմք զնոցուն, այսպէս եւ զ Յովսեպոսն իմա:

Իսկ զոր ի նամակիդ նշանակես փափագելիք եւս թուին, եւ նախ Աշխարհագրութիւն Խորենացւոյն, զորոյ ընկալայ շնորհակալութեամբ զգաղափարեալ հատուածդ. արդարեւ պատուական է առաւելութեամբ տեղեկութեանցն ինչ եւ նորաձայնութեամբ անուանց, որք ոչ գտանին յայլ օրինակս, որչափ ի ծանօթութեանց տպագրին է գուշակել. ակն ունիմ թէ այդպէս նորք իցեն եւ զորս ի նմին մատենէ գաղափարեալ ես: Յաւելուածքն որ զծառոց եւ զգետոց եւ զմղոնաչափութեանց, է ինչ որ նոր է ինձ եւ է որ ոչ. սակայն ամենայնն պիտանացու:

Ժամանակագրութիւն Մխիթարայ Ապարանցւոյն, ցարդ անլուր էր կարծեմ, գուցէ Մխիթարայ Այրիվանեցւոյն իցէ, որոյ այսպիսի նորօրինակ սկիզբն է « Շնորհօք եւ զօրութեամբ համագոյ սուրբ Երրորդութեանն նախերգան նոր պատմութեանս արտասանեալ ի Տէր Մխիթար Վարդապետէ Այրիվանեցւոյ», «… ի Հոգւոյն Աստուծոյ լցեալ եւ իմաստնացեալ, եւն … Սկիզբն ժամանակաց ելքն Ադամայ ի դրախտէն, եւն », եւ յետ այլ եւս բանից զԵրրորդութենէ, զհրեշտակաց եւն. կարգէ գաւազանաձեւ զդասս մարգարէից, թագաւորաց, քահանայից եւն. [77]: Արդ տես սա՞ իցէ եւ քոյդ թէ նոր, եւ ծանո՛ ինձ, սկզբնաւորութեամբն հանդերձ, եւ տալով տեղեկութիւն զչափոյ գործոյն:

Տապանագիրքն զոր գաղափարեալ ես ի Հռովմ, պիտանի են ի յիշատակս, այլ ցաւեաց ինչ ընդ տարապարտ աշխատութիւնդ, զի կան առ մեզ յառաջնոցն մերոց օրինակեալ տապանագիրք Հայոց [78] որ ի Մարիամ Եգիպտացի [79] եւ որ այլուր, կարծեմ հարիւրիւ չափ, կամ թէ նուազ:

Այսոքիկ են ի ժամուս, զոր համարեցայ քեզ խնդրեալ ի գիտել. մնամ եւ ես իմոցն հարցուածոց պատասխանոյ, ըստ ներել ժամանակիդ:

Մեծապէս խնդացի, զի ճշմարիտ եւ այդպէս պատուեալ է թագաւորազնդ Հայկածին [80] որ յեկեղեցւոջ քաղաքիդ, եւ մնամ ողջագուրել զոսկերս նորա առաւել քան զգրչագիրս. վասն որոյ եւ ինձ մասնաւորեսցէ Պատուականն Նուտի [81], զոր ողջունեմ, ի նշխարաց այտի խնկելեաց:

Ողջութիւն վանացս բարւոք է, յետ հարբղխից նեղութեան. կռիփ է ի քաղաքիս: Քոլերայ դադարեալ է ի Տրապիզոն. Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Պետրոս ի գիւղորայս շրջի եւ քարոզէ: ԶՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսիսէ լուաք թէ տակաւին յ Առաքելոց վանս է: Լուա՞ր թերեւս եւ զաղետալին լուր, զփոխումն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Վարդանայ [82], ճշմարիտ Իսրայելացւոյն, առ Աստուած. աղօթեսջիր բարեխօսութեամբ նորին նմանեաց ողորմել Աստուծոյ ի վերայ Միաբանութեանս:

Ընկալեալ զողջոյն սիրոյ Վ[երապատուեալ] Հարցս որ աստ եւ Եղբարցս, կալ զիս միշտ

Պատուական Հայրութեանդ
Հոգեկցորդ Եղբայր

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշ[ան] Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

66.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետ [ իկ ], 10 Դեկտ [ եմբեր ] 1847

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Յերեք ամսոյս ընկալայ զգիր Սիրելւոյդ, եւ բազում գոհութեան առիթ գտաւ ի նմա եւ ինձ եւ այլոց որ լուանն եւ երկու ինչ առաւել, վասն որոց ոչ միայն իմ կամք այլ եւ նոցայն բռնադատեաց զիս չանագանել զպատասխանիդ:

Առաջինն էր լուր ն զ Վ[երապատուեալ] Ներսիսէ, վասն որոյ ծարաւեալ եւ տարակուսեալ մնայաք, եւ կաթիլ մի լրոյդ արդարեւ դիւր մեզ մատոյց, այլ որպէս եւ գիտես զծարաւն ոչ բժշկեաց, վասն որոյ աղաչեմք ծանուցանել մեզ եւ զայն՝ թէ ուստի՛ ընկալայք զլուրդ եւ երբ թերեւս յառաջ քան զպատասխանել քո՝ լուիցուք ինչ այլուստ, այլ մինչչեւ քո զայն իմացեալ՝ մի՛ զանց առնիցես գրել զոր խնդրեմքս:

Երկրորդ լուրն զոր հրաշափառագոյն ախորժեմ կոչել, գործ սքանչելեացն է Մխիթարայ, որպէս եւ մեք հաւատամք ըստ բանից գրոյդ. եւ զարմանամք թէ ո՞րպէս անփոյթ եղեւ հռչակ հարկանել եւ տալ քննել եւ այնպէս հաստատել զիրացն ստուգութիւն. որ թէ ոչ սքանչելեաց գործ ճանաչիւր՝ ազատք լինէաք ի խղճմտանաց անփութութեան, իսկ թէ սքանչելիք՝ զի՞նչ քան զայդ փափագելի յերանութիւն եւ ի փառս ինքներանեալ Հօրս մերոյ: Արդ թէպէտ եւ ամիսք ինչ սահեցան, այլ յիշատակն դալար է տակաւին, վասն որոյ աղաչեմք հնարել ձեզ որք կարէքդ, եւ տալ քննել զայդ վկայութեամբ գիտակաց իրին՝ որպէս է սովորութիւն քննել զայդպիսիս. եւ եթէ դժուարութիւն եւ անփութութիւն ինչ կասկածիցէք զմերոյ Պատրիարգարանէս, մարթ է յատեան Լատին եպիսկոպոսին հանել զիրն եւ զքննութիւն: Գիտեմ, զի բժշկացն այլակրօնութիւն երկիւղ տացէ ժխտելոյ նոցա զիրսն, կամ թէ անմարթ իցէ կոչել զնոսա ի քննութիւն, որպէս արժանն էր. այլ սակայն որչափ ի մեր ձեռս է՝ զայն արասցուք, եւ հակառակութիւն իսկ բժշկացն յայդպիսիս՝ որպէս ի քակել նոյն եւ ի շինել նկրտի բազում անգամ. բաւական է, զի որ բժշկեցաւն եւ որք ընթերակայք նմին էին՝ հաստատունք իցեն ի հաւատս: Գործս ի վերայ գործոց յաւելումք ձեզ այսպիսի խնդրուածովք, մանաւանդ որ զբաղեալդ էք ի մանրակ տ իտ պաշտամունս. սակայն գործ կարեւորագոյն իբրեւ զայս ե՞րբ այլ արժան իցէ մեզ յանձն առնուլ: Կամէի եւ հարկ իսկ համարէի գրել վասն այսր իրի եւ առ նոյն ինքն բժշկեալն կամ առ Պ [արոն] Սերովբէ, այլ ոչ համարձակեցայ գրել, զի մի՛ մինչ նոքա այլ ինչ խնդրեն յինէն՝ ես նորս առաջարկելով նոցա՝ անիրաւել թուիցիմ կամ անգթանալ. այլ թերեւս գրեցից զկնի:

Ցանկ իմն ձեռագրաց գրեալ էր պատուական Եղբայր մեր Հ[այր] Բարսեղ առ Գերապայծառ Վեհս, յորում նշանակի եւ Պատմութիւն Դարեհի, եթէ չիցէ Աղեքսանդրի, մի՛ վրիպեցուսցէ զմատեանդ եթէ նոր ինչ իցէ, թէպէտ եւ զայլսն չկամիցի գնել: Աստանօր յիշեցից զոր ասաց երբեմն Վեհս, թէ ի տան Գլըճեանց կայ երգարան մի հին, զոր եւ գաղափարեալ է ինքն զբնագիրն խնդրեալ ի Գրիգոր աղայէ եւ նորա չէ տուեալ, այլ զի նա այժմ վախճանեալ է, թերեւս մնացեալքն հաճիցին տալ, եւ զայս արժան է, ասաց գրել առ մերսն, զի թէ իցէ ուրուք ծանօթութիւն ընդ նոսա փորձեսցէ ի ձեռս բերել զպատուական գրչագիրն:

Ողջութիւն է ի վանս, կռիփ հիւանդութիւն է ի քաղաքիս, յորմէ սակաւք եւ թե թ եւս ըմբռնեցան ոմանք ի մերայնոց յանցելում ամսեան: Լուայք անշուշտ առաջին թղթաբերաւ զտարակարծ վախճան Վ [ երապատուեալ ] Հօր Վարդանայ, առն արդարոյ. ելոյծ եւ նա զերախան մեր եւ յօդեցաւ ի Մխիթար: Չորեքին տիրացու վարժարանեայք սարկաւագասցին ի տօնի նախասարկաւագին, եւ քահանայասցին՝ ի Ս. Անտոն: Գրիգորիսն Մերճանճեան տիրացու լիցի ի Նոր տարւոջ: Վ [ երապատուեալ ] Հ[այր] Դանիէլ [83] վերակացու կարգեալ է եւ եղբարց: Վ [ երապատուեալ ] Հ[այր] Եսայի Գործակալ ընդհանրական, եւ ի բացակայութեան նորա Վ [ երապատուեալ ] ՀՀ. [Հարք] Դանիէլ եւ Գրիգոր տնտեսեն: Այսչափ ի ժամուս:

Ընկալեալ զողջոյն ամենայն Վ[երապատուեալ] Հարց եւ Եղբարց մերոց, մանաւանդ որոց ի դպրոցիս, մատո՛ եւ զիմս որոց միանգամ պատահես ի մերոցն, մանաւանդ դասակցաց մերոց, եւ դասատուի, եւս մեծի Հօր Արսենի [84]: Ողջունեսցես՝ եթէ հանդիպեսցիս եւ զ Սերոբէն մեր եւ զիւրսն, եւ կալցես զիս

Քոյին հոգեհարազատ

Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշ[ան]
Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]