1876

806.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 4 Յուն [ ուար ] 1876

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Շնորհաւոր սկսեալդ ամ եւ սկսանելիք. թողցուք զերկար խորհրդածութիւնս զգրե­լոցդ ի վերջնում թղթիդ որ վասն տնտեսութեան տեղւոյդ. զի ես ի գրելն իմում ինչ՝ համարէի թէ զայն նուագ ոչ գրէ Վեհ, ապա թէ ոչ ոչ գրէի. սակայն զի գրեցի եւ գրեցեր, ասացից մտերմաբար, զի որչափ եւ աներկբայ եմք թէ չառնես աւելի ծախս եւ զգուշանաս, այլ է ինչ որ ոչ հանգչին միտք մեր իսպառ. զի այժմ ոչ իբրեւ վարժարան բազմաբնակ համարի տեղիդ այլ իբրեւ ի պահեստի՝ սակաւուց բնակութեամբ. վասն որոյ ըստ այնմ չափաւորելի են վառելիք, ճրագ, ընձեռէք կամ կաղանդչէք, եւն. ։ Ստոյգ է թէ եւ վասն միոյ եւ վասն 10 կամ 50 անձանց նոյն վառարան կամ եփարան զնոյնչափ ածղոյ պահանջէ, այլ մարթ է ըստ նուազութեան անձանց՝ փոքրկացուցանել եւ զեփարանն եւն. եւ վասն զգեստուց պատանեացն եւս՝ թուի թէ այժմ յոյժ ծանրացեալ են գինք նիւթոց կամ պահանջք զգեստաւորելոյն, քանզի եւ յիմ ժամանակս բազում անգամ տուեալ էր իմ առնել ձեռն մի զգեստ ամբողջ սարօք, եւ յոյժ նուազագոյն գնով վճարիւր։

Սպասեմք պատասխանւոյ հարցմանս վասն գաղափարի պատկերաց կամ տեսարա­նաց ի Հաշեդէ, զի թերեւս պիտոյ լիցին վասն «Բազմավիպի»։ Հա՛րց եւ խնդրեա առ նմա, եւ ի գտանելդ զուղեւորութիւնն Moynet [1], de Bakou à Tiflis, որ չգիտեմ ե՞րբ հրատարակեալ է ի Tour du Monde, գնեա՛ զթերթն կամ զթերթսն եւ ըստ սովորութեան թղթաբերաւ առաքեա։

Ընկալայ զ George Smith անգղիարէն գրքոյկն։

Առաքեսջիր եւ զցուցակ կամ զհաշիւ առիեւտրի մերոյ, այսինքն զգինս գրոց զոր առաքեցեր ինձ յետ այնր զոր վճարեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին, եւ զպարտսդ՝ զոր ունիս առ Տպագրարան, որպէս զի հաշուեսցուք եւ հաշտեսցուք։ Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

807.

* Հայր Գրիգորիս Վրդ. Մերճանեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 18 Յուն[ուար] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ երեկ յերիկուն զտագնապող թուղթք որ վասն պարտուց, եւն. ։ - Զմուրհակ Crédit Foncier առաքեսցուք առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ, որ յանձն առեալ է վճարել զմնացորդն զայն պարտուց յուլիս ամսեան, եւ ահա միւս եւս վեցամսեայ ժամանէ նոր հատուցման 5300 ֆրանգաց. որոց փոխանակ չէ ընկալեալ նորա ի Ձիակրկիսէն, եւ չգիտեմ ուստի՞ մնայ հատուցանել. ամենայն քսակք ծոմացեալ են. ամենեքին ըստ իս ունին իրաւունս եւ անմեղադրելիք են, բայց եթէ վասն առաջնոց անզգոյշ գնացից, յորոց սակի վարկանիմ զիս եւ զնմանիս, որք հաւանեցաք, զի գնեսցի երկիր շուրջ զդպրատամբն Բերայի, եւ արդ տագնապիմք եւ տուայտիմք, ի խափանել շահից թղթադրամոց Օսմա­նեանց, միաբանութիւնս 50 բերան է աստ, զատ ի ծառայից, եւ զանցեալ տարւոյ վերջն իսկ չեմք փակեալ եւ չկարեմք ի փոխ առնուլ 5000 յ Օրթիսէ մեր իսկ վաղագոյն խորհեալ էր եւ թելադրեալ, այլ ոչ ոք համարձակեցաւ եւ համարձակի խնդրել, յիշելով զառաջին փորձսն. եւ երկրորդ, զի ուստի՞ ապա հատուսցի նմա. եւ երրորդ, զի արդէն 39000 ֆր[անգ] ի փոխ առեալ է աստի եւ անտի, զորոց զտոկոսիս վճարէ Եղ[բայր] Անտոն [2] տքալով եւ տքնելով։ Ի նեղի կայ ի ժամուս եւ Ռափ[այէլեան] Մուր[ատեան] վարժարանս, զի վասն նորութեան Աբբահօրս հարկ է ծանուցանել զխնդիրն ի Լոնտոն, որպէս աստ՝ լաւ եւս ի Տեղապահութեանդ. եւ Գործակալ վարժարանին խոստովանի զանկարողութիւն, այսինքն չունել ի ժամուս դրամ յաւելեալ։ Զիարդ եւ է, առաքի Ձեզ 2000 ֆր[անգ] եւ ինձ թուի թէ հարկ է մեղմով ազդել դարձեալ առ Վեհ, զի նա ինքն եւս ազդիցէ առ Գործակալն առ փոքր փոքր նպաստել, թէ չկարէ միահաղոյն։ Միաբան երեկ խօսեցաք եւ տառապեցաք վասն այսոցիկ յառաջ քան զերեկոյեան ընթրիս, նախ քան զքաղցրանալն դառնացեալք. եւ ես չգիտեմ այլ ինչ ասել. բայց եւ զայս հարկ համարիմ յիշել եւ յուսալ, զի չառնիցես փոխանակագիր, քանզի չիք որ ընդունիցի եւ վճարիցէ. եթէ, որպէս կանխեցի ասել, գոյր հնար փոխառութեան կամ թէ գուցէ, նախ վասն Միաբանութեանս հնարէաք. յորոյ պէտս ի Պօլսոյ ի հերու միայն 1337 ֆր[անգ] եհաս! ի վերայ այսոցիկ դարձեալ ասեմ դու ալ իրաւունք ունիս, ես ալ ան ալ. եթէ նոր ինչ լոյս ծագեսցէ աստ՝ ծանուցից. եւ եթէ այդր ծագիցէ՝ ծանո, աղաչեմ. զի ոչ իմ գլուխ եւ ոչ աթոռ (որ քո իսկ էր բարոյապէս եւ է նիւթապէս) սատարել ինչ կարէ. բայց համբերութեամբ եւ մեղմով ջանալ։

Խօսելով եւ զվարժարանդ հանգամանաց՝ թուեցաւ մեզ թէ անմարթ է այսպէս յառաջել. այսինքն, ոչ աշակերտս յաւելուլ կամ առաքել ի խառնակ եւ կարօտ ժամանակիս, եւ ոչ փոխանակ միոյ կամ երկուց ի մերայոցս 10 բերանս կերակրել անդ։ Շաշեանդ բացէ ի բաց փակելի երեւի. գրեթէ նոյնպէս եւ երկոքին տիկնայքն, կամ գէթ ի ժամուս նոցա յանձնելի հոգ խոհանոցին եւ արձակելի խոհարարն. չգիտեմք թէ ո՞յք իցեն այլք սեղանակիցք։ Ասացաւ եւս, թէ մարթիցի ի վարձու տալ զբովանդակ վարժատունդ, նաեւ թեթեւագոյն վարձու, պայմանաւ, զի վարձողն արասցէ նորոգութիւնս կամ յարդարեսցէ եւն. որով միշտ լիցի մեզ շահաւոր. համարեալ թէ վաճառելն դժուարին իցէ կամ անագանիցէ, կամ ոչ շահաւոր։

Վաղիւ երթիցէ Եղ[բայր] Անտոն ի քաղաք ի խնդիր փոխանակագրի կամ փոփոխու­թեան դրամոց 2000ացն, եւ ի հայթհայթելն առաքիցի իսկոյն։

Ողջունելով զպանդխտակիցդ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Լուեալ եմ եթէ Տիւբանլու [3] խոստացեալ է վճարել վասն բնակութեան իւրոյ ի Վարժատանդ 2000 ֆր[անգ]. - իցէ՞ վճարեալ, կամ չիցէ՞ մարթ ազդել նմա զվիճակ մեր, եւ հարցանել թէ մա՞րթ իցէ, որպէս երբեմն, դարձեալ ի մոյր շրջել առ եպիսկոպոսունս աշխարհիդ, որք եւ խոստացեալ էին սատարել, եւ ի վերայ եհաս պատերազմն։ Առ այս գործ հա՞րկ իցէ ունել թուղթ ընծայութեան ի Հռովմէ, եթէ շատ իցէ թուղթ Աբբահօր։ Խնդրեմ հնարել տեղեկանալ զայս, եթէ եւ Վեհի չիցէ գրեալ առ Ձեզ։

808.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 25 Յուն[ուար] 1876

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յարդարեալ զհաշիւս մեր աստ՝ յանձնեցի Եղ[բայր] Յովսեփայ զքո պահանջ 33 լ[իրա]։

Գին հազարագիծ պատկերաց զոր պահանջէ Հաշէդ ՝ ծանր է մեզ։ Ի լինել առթի, հանգստեամբ, կարես տեղեկանալ հեռուստապէս կամ մերձաւորապէս եթէ փոխանակ վաճառելոյ կարիցէ՞ տալ ի վարձու զպատկերատիպսն վասն 6 ամսոց եւն. որպէս տան յ Իտալիա. եւ զի՞նչ պայմանաւ կամ վարձու։

Ուշ կալջիր եւ յանձնեա՛ զի ի հրատարակել Հաշէդի զ Année Géographique անցելոյ ամի (1875) նոյնհետայն առաքեսցես օրինակ մի սովորական ոճով։

Եկեսցուք յայլ ինչ կարեւոր. է հաւաքումն իմն բազմահատոր փռանկ պատմութեանց կամ պատմչաց որ կոչի Receueil des Historiens de France, զոր խնդրեալ եւ ոչ գտի ի Ս. Մարկոս [4]. արդ ի հատոր 20դ ( XX ) յէջ 360 հրատարակեալ է թուղթ մի Սմբատայ մերոյ Գունդստապլի [5]. խնդրեմ զհաւասարն տալ գաղափարել, եւ առաքել, այլ քաջ մտա­դրութեամբ եւ բաղդատութեամբ, զի մի՛ ինչ այլայլութիւն լիցի. քանզի համարիմ թէ հին փռանկ լեզուաւ իցէ. իսկ եթէ լատիներէն է՝ նոյնպէս ընդօրինակել։ Եւ եթէ կայցէ, եւ համառօտ ինչ, ծանօթութիւն զթղթոյն, թէ ուստի՞ գտեալ, եւն., զայն եւս ընդօրինակել։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

809.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 6 Փետր[ուար] 1876

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զայս նուագ վասն պատրելութեան է խնդիրս։ Ամաւ յառաջ գրեալ էր Մարիաննա Բրոդա (քոյր նախորդ վենետկեան գործակալին մերոյ) առ Տիւզեան տիկինն, որ ի Բարիզ, քոյր Օննիկ Պէկի, եւ նա ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Տիմոթեայ [6] առաքեալ էր ողոր­մութիւն։ Զարդիս թշուառն դնի ի մահիճս յանկելանոցի քաղաքիս, դողդոջուն եւ երերկոտ, եւ ոչ գիտեմ թէ ելցէ անտի ողջ կամ առողջ. խնդրեաց յիշեցուցանել զինքն առ Տիկինն. եւ ես թէպէտ եւ խրտչիմ, այլ իբրեւ պարտք խղճի ծանուցանեմ Քեզ, եւ դու Վ[երա­պա­տուեալ] Հ[օր] Տիմոթեայ, եւ նա թէ պատշաճ դատի ծանուցանել միւսումն։

Հարցի միանգամ, տեղեկացար եւ ծանուցեր ինձ, այլ ես մոռացայ. գիրք պատ­կերա­զարդ տպագրեալ ի Տիտոյէ, Costumi di Tiziano եւն., քանո՞յ ֆրանգաց էր, կամ մա՞րթ էր ստանալ 30՞ թէ աւելի կամ պակաս։

Դարձեալ Joubert [7], Biographie [8] բառգիրք տպագրեալ ի նմանէ քանի՞ արժէ։ Նոյնպէս եւ Theil բառգիրք [9] Mythologie, Biographie։

Յուսամ թէ եւ Սմբատ ձիաւորեալ հասցէ ընդ Ս. Սարգսի [10] ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

810.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 11 Փետր[ուար] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ահաւասիկ Բարեկենդան Ձեզ եւ մեզ յոր աւուրս յուսադրէիր ի վիճակ հանել (բրան­գոյ) զձեռագործ կամ զասեղնագործ դաստառակ ինչ Հօլասեանց, զոր յետ մեկնելոյ Քո աս­տի առաքեցի ի ձեռն եղբօրորդւոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Իգնատիոսի ։ Յայտ է թէ մեծաւ փափագանօք մնան տուայտեալքն յաջողութեան վիճակին եւ ընդունելոյ դահեկանս ինչ։

Ի թղթապանակիդ գոյր արձանագիր մի հայ ընդօրինակեալ ի Ֆիրենցէ, եւ համարեցայ թէ ունիմ զհաւասարն, բայց կարծեմ թէ ա՛յլ է այն եւ այլ իմս, վասն որոյ հաճիս շնորհել։

Խորհիմք տպագրել փռանկ թարգմանութեամբ զ Սմբատայ Assises Անտիոքայ [11]. (մի՛ հռչակեսցի առ այժմ). ի բնագրին որ առ Մանուկ Ասլան աղայի գոյ պատկեր մի նկարէն, զոր եւ Ապտուլլահեանք [12] լուսագրեալ եւ ապա դեղանկարեալ առաքեալ էին առ մեզ՝ այլ անկատար. մա՞րթ իցէ արդեօք ընդունել ի տեառնէն զՁեռագիրն, գէթ վասն ամսոց ինչ առ ի հաւասար ընդօրինակել զպատկերն եւ այնպէս հրատարակել. եթէ չհաճի ընդ այս՝ մարթ է անդ տալ նկարել կատարելապէս եւ հաւասարապէս. եւ քսակ Գործակալ Վարդապետի ցնծասցէ։

Զայս ձմեռն շատ նեղի Վեհս ի սովորական ցաւոցն, եւ գրեաթէ յամսոց հետէ ի սենեկի կայ. թէպէտ եւ մատոյց զձայնաւոր պատարագն ի տօնի Ս. Հօրն մերոյ Անտոնի. յուսամք զի գարուն կազդուրեսուսցէ զնա, այլ հասակն յառաջացեալ ոչ անզանգէտ կացուցանէ զմեզ, մանաւանդ վասն պղտոր ապագային։ Այլ Տէր զօրացուսցէ զամենեսին. եւ դու աղօթիւք ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

811.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 17 Փետր[ուար] 1876

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ո՜վ զարմանալի բարեկենդանութեան. - զգինս գրոցն զորս յիշեալ էի՝ հարցանելի էր առ Տիտոյ եւ ոչ առ Տիւլորիէ! կամ իմ սխալ գրեալ է զանունն կամ Քո սխալ ընթերցեալ. զի՞նչ կայ Տիւլորիէ ընդ այնպիսի գրենոյ։

Իսկ միւս գործն՝ յորմէ զ Սմբատայ թուղթն ընդօրինակել խնդրէի, աշխարհածանօթ գործ է, եւ ամօթ է խնդրել զանուն հեղինակի. առաքեա զգրիչդ ի հասարակաց Մատե­նա­դարանն եւ գտցէ։ Թուի թէ Ս. Սարգիս յանձն արարեալ է ի Վարդան։

Եհաս յեօթնեկաց հետէ արկղ պատկերացն. ո՞յր տուեալ կամ գնեալ է զերկոսին զոյգ հին պատկերսն. ծանո՛, թէ գիտես։

Ծանեայ զի Revue Bibliographique որում ընկերագրեցաք երկու ամ, կերպարանափոխ եղեալ է, եւ գինն յ՚12 ֆրանգաց իջեալ ի՚ 5. յայտ է թէ ողորմելագոյն ինչ իցէ. տե՛ս զառա­ջին թերթ տարւոյս (առ Ernest Leroux ) եւ թէ պարունակիցէ գոնէ թերթ մի՝ ընկերագրեսջիր եւ զայս ամ. ապա թէ ոչ՝ դու ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

812.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 25 Փետր[ուար] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Թուի թէ յաւուր կամ յաւուրս յորում գրեցի զառաջին թուղթ իմ՝ գրեալ է եւ Քո զքոյդ։

Յօրացուցաց շարէ պակասեն ինձ երկուք միայն. 1821 եւ 1838, որք զի չեն քաջ հեռագոյնք ամօք՝ յուսամ եւ ես թէ գտցին այդր։ Եւ զի զհին եւ սակաւագիւտ գրոց է խնդիրս՝ կամէի գիտել թէ խնդրիցի՞ այդր Հայկազնեան Բառգիրք Մխիթ[արայ] Աբբահօր, որոյ վասն հարիւրաւոր ֆրանգք պահանջին՝ կարծեմ. գտաք ի քաղաքիս առ հնավաճառի օրինակ մի (մի հատոր) ելեալ ի տանէ Ասդոլֆոնեայ [13] եւ գնեցաք, այլ պակասեն ի նմա 2 թուղթք. թէ գուցէ յոյս վաճառման՝ կարեմք մտադիւր աշխատութեամբ տալ ընդօրինակել զպակասորդն։

Զպատկեր Հեթմոյ ՝ երբ եւ կամիս առաքեցից. այլ չկարծեմ հաճոյ լինել ազգայնոց, եւ վասն լատինաձեւութեանն, եւ վասն ոչ կարի ինչ հնութեան, եւ վասն մտացածին կերպարան լինելոյ եւ ոչ կենդանագիր իսկական. ըստ այսոցիկ եւ ինձ չէ ինձ հաճոյ, այլ իբրեւ curiosité [14] իմն։

ԶՎէրսայլեան պատկերն զորմէ ասացեալ է Խորասանճին Երուանդ (զոր եւ սիրով ողջունեմ՝ թէ իցէ այդր). քաջ իսկ յիշեմ, հարցի ի տեսանելս զայն թէ ո՞ եւ ուստի՞, եւ ոչ կարացին ասել. թուի ինձ թէ ընդօրինակեալ է ի պատկերազարդ փռանկ Ձեռագրոց ուստեք միջինդարեան պատմութեան կամ աշխարհագրութեան, եւ թերեւս ի նոյն իսկ ի գրոց Հեթմոյ Պատմչի մերոյ. որպէս զիարդ եւ է մարթ էր առնուլ զօրինակն՝ եթէ փռանկքդ թեթեւ վարձուք նկարէին։ Հարցի երբեմն վասն ընդօրինակելոյ զպատկեր մի ի վերոյիշեալ գրոց՝ եւ 4 նաբոլ. ոսկի խնդրեցին, թէ ոչ եւ աւելի։

Վեհ՝ տկար է, որպէս յառաջնում նուագի գրութեանս, եւ աւելի եւս. յաւուրց հետէ յանկողնի կայ, թէպէտ եւ սովորական զգաստութեամբ եւ մտածութեամբք, զոր յայտնեսցէ եւ գիր նորին. մխիթարի թղթովք ձերովք եւ սպասէ. այլ ի հարկէ չգրիցէք ծանունս այսինքն հոգալոյ իրս եւ անախորժս։ Ցարդ դարման բժշկաց օգտեաց ինչ ոչ. այսօր կարծեմ գան ի խորհուրդ Մինիչ եւ Չինի. չերեւի առ այժմ վտանգ մերձաւոր, այլ հասակն յառաջացեալ՝ երկեցուցանէ զմեզ։

Դուք ողջ լիք ընդունելով զողջոյն եղբարցս։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

813.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 3 Մարտ 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Վասն ծանր խօթութեան Վեհի երերեալ եւ իմ, ստէպ երթեւեկելով ի քաղաք, (ուր փոխադրեցաւ նա ի 26 անցելոյ ամսեան, ի Ռափ[այէլեան] վարժարան, ըստ խրատու բժշկաց, զի կարասցեն ստէպ այց առնել) գրեցից խառն ի խուռն՝ որպէս ինչ գայ ի յուշ՝ թողլով յետոյ գրել զհիւանդէն։

Արդ մինչչեւ մեկնեալ ի վանացս յանձնեաց ինձ առաքել Քեզ զկտրօնքդ շահաթղթոց, 50 բինարի եւ 8 երկաթուղոյ, զորոց իսկն ես ոչ գիտեմ, այլ դու քաջ գիտիցես։ Ակն ունէր ընդունել առ ի քէն զհաշիւս տեղւոյդ եւ արծաթ ի պէտս Միաբանութեանս, զի ասաց չունել բնաւ ինչ տալի, եւ զոր ունէրն յաւելեալ յանցեալ ամէ՝ զամենայն տուեալ է Տնտեսի եւ Հանդերձապետի. միայն վասն տպագրատան եթող քանի մի հարիւր լիրայ իտալ. յ Օրթիսէ կամ այլուստ չեւ եւս է ընկալեալ ինչ։

Յարկեղ որ այսօր առաքի այդր գրենով, եդի զ Հեթումեան պատկերն՝ զորմէ գրեցի նախընթացիւ։ Եդան եւ երկու թերթք, մի յանուն Պէտան Պէյի, որում հաճեսջիք աւանդել ընդ նամակիս ծրարելոյ աստէն եւ միւս առ Սեր[ովբէ] Ալիշան։

Եկեսցուք արդ ի վիճակ Վեհիս, որ յոյժ ողորմելի է ըստ մարդկային յուսոյ. ոչ ախտն հին այլ նոր, քաղցկեղ կամ լուծումն ստամոքաց փոյթ ընդ փոյթ իջուցանէ զնա յան­կանգնելին ի բժշկաց, որք եւ խիթան ի սակաւ աւուրս զաւարտ բազմարդիւն եւ պա­տուա­կան կենացն. որում եւ ինքն խելամուտ եւ զգաստ՝ պատրաստի առ հանդեր­ձեալսն. ընկա­լաւ յայսմ առաւօտու զսուրբ խորհուրդ հաղորդութեան իբրեւ վերջին թոշակ, եռանդուն հաւատովն. եւ ցաւէ նմա եւ մեզ թէ վախճանիցի ոչ ի սեփական տան իւրում ի վանս, այլ գէթ եւ ոչ յօտարութեան։ Արտաքին տեսիլն, զգաստութիւն եւ ոյժն խաբեն զտեսողս եւ ոչ նշմարեցուցանեն վտանգ մօտալուտ. ի մեկնելս իմում ի վարժարանէն այն ինչ ընկալեալ զծրար պօլսական թղթոցդ՝ բանայր յընթեռնուլ։ - Պաշտօնակիցք մեր յանձնեցին գրել Վ[երապատուեալ] եղբայրութեանդ, զի թէ այնպէս կամիցի Տէր, եւ հարկ լիցի գուժել Քեզ՝ տացես փութով պաշտօն մատուցանել վայելուչ պարկեշտութեամբ՝ ուխտի միաբան եկեղեցւոյդ, զի մի՛ արդեօք հակակողմեանքն կամիցին ի ցոյցս ինչ առնել։ (Ի հարկէ նախազեկոյց առնէք ընտանեացն)։ Ի տխուր եւ յանհրաժեշտ հարկին պատշաճ թուեցաւ հեռագրաւ ծանուցանել Քեզ, եթէ մեկնեցաւ ճանապարհորդն այն, եւ դու իմասցիս զորմէ բանս է։ Իսկ զապագայն ի գթութիւն եւ ի շնորհս Բարձրելոյն եւ ամենասուրբ Տիրամօրն յանձնարարեալ եւ յաղօթս հասարակաց, մնամ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

814.

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 5 Մարտի 1876

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Ամենապատիւ Վեհիս մերոյ արդարեւ ծանր է խօթութիւն, եւ ըստ բժշկաց՝ ոչ է հին ախտն լեղւոյն, որոյ վասն տուան նմա ի դեղ եւ լեղի եզին եւ ռաւալենդա [15], այլ ստամոքաց աւերած, յորմէ զանգիտեն. այլ թերեւս առաւել քան զկարծիս նոցա յաւուրց հետէ լաւագոյն գտանի. սնանի արգանակաւ լոկով եւ ձուի դեղնուցով։ Մեր եւս մեծագոյն յոյս յայն կարեւոր դեղն է՝ զոր ի հեռուստ պաշտէի, որպէս եւ մեք ի մօտոյ, յաղօթս եւ ի բարե­խօսութիւն սրբոց։ Կարծեմ թէ յետ իմոյ գրութեանս առ Պ[ատուական] Հ[այր] Կոմիտաս, ընկալեալ է Սրբութեանդ զնորին իսկ Վեհի գիր եւ իմացեալ զորպէսն։ Եթէ ոչ արգելցեն օդք՝ զօր ամենայն յաճախեմք եւ մեք այց առնել որում այնքան պարտականս եմք։

Համբուրիւ արդիւնական աջոյդ մնամ

Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

815.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 6 Մարտի 1876

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ զգրեալդ յ՚2 ամսոյս, եւ յանձնեցի Եղ[բայր] Յովսեփայ առաքել զխնդրեալ գրեանդ, եւ կարծեմ թէ միանգամայն զամենայն առաքեսցէ երկաթուղեաւ մեծաւ երագութեամբ, համարելով թէ այսպէս շահաւոր լիցի եւ ըստ ծախուց ճանապարհի եւ ըստ ժամանակի։

Համարիմ եւ ես ընկալեալ զ՚30 ֆր[անգ] Տիւզեան Օրիորդին, որոյ եւ այլ անգամ տուեալ էր առ խնդրողն 50 ֆր[անգ]. վասն այսորիկ զայս նուագ նուազագոյն տուեալ է. որ զիարդ եւ է տառապեալ եւ դողդոջուն հիւանդն ի հարկէ շնորհակալ լիցի, որպէս եւ ես։

Ընկալայ եւ զերկոսեան թերթս Revue օրագրաց, յորոց կամիմ ընկերագրիլ միայն փոքուն, որ կոչի Revue Bibliographique de Philologie et d ' Histoire, եւ որոյ տարեկան գին է 6 ֆր[անգ] օտարաշխարհեայցս։

Շնորհ ունիմ մարդասիրութեան Րէյի [16], եւ հաճութեամբ ընկալայց եթէ տայցէ ընդօրինակել զոր ինքն գտեալ է ի նշանակեալ մատենին, զթուղթ ղանին թաթարաց առ թագաւորն Հայոց, Lettre du Khan des Tartares au Roi d ' Arménie. իսկ իմ խնդրած թուղթն Սմբատայ (ըստ Տիւլորէի ՝ գտանի ի Recueil des Historiens de la France (միտ դիր յետագայիս) publié par l ' Académie des Inscriptions [ et belles - lettres ] Tome XX. page 360 et suivants. եւ հանեալ է ասէ ի հին պատմչէն՝ որ կոչի Guillaume de Nangis [17]. այնպէս զի եթէ տակաւին ոչ գտցի ի հաւաքման անդ պատմչացն նշանակելոց՝ մարթ է գտանել ի պատմիչն Նանժի, առանձինն որոնելով ի սմա. կարծեմ զայս նուագ արձակեսցի լեզուն Զաքարիայ [18]. ընդ նմին եւ մերս ի շնորհակալութիւն Ռէյի։

Գիտիցես թերեւս, զի Վեհս հիւանդ է ծանր եւ վտանգաւոր հիւանդութեամբ, անյոյս ի բժշկաց, եւ յաղօթս ապաստան, որով եւ դու օժանդակեսցես նմա եւ մեզ։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

816.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 10 Մարտի 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Գիր կամ գէթ ստորագրութիւն Վեհի, զոր առաքեսցէ այսօր, քաջ իսկ ծանուսցեն, զի համեմատօրէն բարւոք կայ. եւ թէ չհասցէ յանկարծակի պատահար, ասէ բժիշկ, կարէ յերկարաձգիլ այս վիճակ, որ փափագելի է մեզ, թէ ձգեսցի անդր քան զկարծիս բժշկաց, որպէս եւ ձգեցան յայսմ եօթնեկի։

Այս չորրորդ եօթնեակ է յորմէհետէ գրեմ առ եղբայրութիւնդ, եւ չընկալայ դեռ եւ զառաջնոյն պատասխանի. եթէ ընկալայց այսօր (քանզի ծրար պօլսական թղթոցն առաքե­ցաւ առ Վեհ ի Ռափ[այէլեան] վարժարան ) ի հարկէ նշանակեցից յետոյ։

Եհաս ժամանակ մեկնելոյ երեկոյեան թղթատար նաւակի, եւ չունելով ինչ նոր ի գրել, մնամ Վ[երապատուեալ] եղբայրութեանդ։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

817.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 17 Մարտի 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Հեռաւորացդ եւ մերձաւորացս ամենեցուն հոգ եւ խնամք են վասն Վեհի, որ որպէս եւ գիտես ի քաղաքի գոլով՝ ի վարժարանին՝ երկիցս յաւուր տեսանի ի բժշկէ, եւ Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր իբրեւ հիւանդապահ եւ առաւել հոգայ եւ մատուցանէ զդեղ եւ զդարման։ Յանցելում շաբաթ երեկոյի այլայլութիւն մեծ կրեալ էր, ժայթքմամբ նիւթոց եւ նուաղմամբ, եւ խիթայր բժիշկն թէ ի կրկնել նոյնպիսի դիպուածոյ՝ ամենայն ինչ վճարեալ իցէ. վասն որոյ եւ ասաց տալ նմա եւ զվերջին օծումն, որպէս եւ տուաւ ի կիւրակէի աւուր (12 ամսոյս)։ Ի նմին աւուր ժամանեաց եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գա­րե­գին ի Ղրիմէ, ի սփոփանս հիւանդին եւ մեզ. յետ այնր՝ համեմատօրէն լաւագոյն իմն է, թէպէտ բժիշկն ոչ յուսայ զառողջութիւն, այլ աւուրս ինչ երկարել կենացն։ Իսկ մեք յաղօթից եւ յախտից ոչ դադարեմք, եւ շնորհս մեծ համարէաք եթէ դառնայր ի վիճակ փոխադրելոյ անդրէն ի վանս շնչով եւ ուշով։

Կարծեմ թէ տակաւին յամենայն եօթնեկի Վեհ թելադրէ եւ ի ձեռն այլոց առնէ պատասխանի Քեզ. եւ թէպէտ պատուէր առաքեալ էր ինձ առնել պատասխանի գրելումդ առ նա ի 10 Մարտի, յորում խնդրես զհաշիւ սենեկին եւ զվանատեղւոյ զ1868=72 ամաց, այլ զի չգիտեմ ուր իցէ, եւ ոչ կամիմ հարցանելով վաստակեցուցանել զնա՝ երկայնամիտ լեր եւ դու։ Իսկ զքո առաքեալ հաշիւ անցելոյ ամին՝ ինքն քննեալ է օգնութեամբ Ե[ղբայր] Անտոնի [19], կարծեմ, որպէս եւ զհաշիւս Օրդիսի, զորոյ զորպէսն ոչ գիտեմ. միայն զի ետ ինձ գումար մի առ ի բաժանել Տնտեսի, Հանդերձապետի եւ Տպագրատան, եւ բաւիցէ վասն ամսեանս, զապագայն ոչ գիտեմ։

Յոյժ ապշեցայ եւ սարսեցայ ընդ սառնութիւն Պօղ[ոս] Հոլասի. գիտէի զի հերու ի բովանդակ տարւոջ առաքեալն էր իւրայոցն 170 ֆր[անգ] միայն. եւ յետ այնր ընկալան զտուրս Վիջէն աղայի զտնավարձն 6 ամսեայ հանդերձ յաւելուածով իբր 300 ֆրանգաց։ Ի խնդիր են այժմ նոր եւ դիւրավարձ տան, զոր ոչ գտանեն. եւ դիցուք թէ գտին՝ ո՞ եւ ուստի՞ վճարել կանխիկ զվարձսն կամ զմասն վարձուց. ի՞ւ փոխադրել զկարասին. եւ ի՞ւ վճարել զպարտսն զոր ի թաղի աստ պարտին առ զանազան անձինս. ստուգիւ գիտեմ, զի են նոցա պարտք իբրեւ 5000 ֆր[անգ] եւ թուի մերձեալ ժամանակ խայտառակութեան սնանկութեան. ընդէ՞ր այդպէս խստասրտեալ է, ոչ իմանամ, զի ոչ միայն արծաթ այլ եւ ոչ բան քաջա­լերութեան առաքէ սոցա։ Իսկ մեր այցելութիւնս առ նոսա՝ քրիստոնէական մխիթա­րութեան պարտք են եւ ի կատարումն հոգեւոր պարտուց. զի եթէ թողցեն եւ զայս պարտս կրօնից, հոգւոյ եւ մարմնոյ առհասարակ հասցէ կորուստ։ Թէ չկարեմք այլ ինչ՝ գէթ կարեկից լինել չիցէ՞ արժան։ Ի վերջ ապրիլի աւարտի պայմանաժամ վարձու տանն՝ յոր բնակեն, եւ յորմէ ասացեալ են ելանել. այլ կարծեմ թէ, ըստ վերոգրելոցս, չկարիցեն ելանել. եւ յետ այնր զի՞նչ լինիցի՝ ոչ գիտեմ։ Յոյժ փափագելի էր բարձ եւ դարձ սոցա աստի այդր ի Պօլիս, այլ մնան 5000եայ պարտքն եւ ծախք ճանապարհի, եւն. ։ Եւ ոչ այլ ինչ մնայ ասել, բայց դարձեալ ի գթութիւն եւ խնամս Աստուծոյ լինել ապաստան։ Եւ դու եթէ յաջողի վիճակահանութիւնն, որպէս գործ ողորմութեան՝ արարեալ ողորմելեաց առաքեա զգումարն, կամ առ ի մատակա­րարել նոցա, եւ կամ եթէ բաւիցէ եւ պատշաճ դատիցի՝ առնել զայն ի ծախս ճանապարհի երիցու դստերն, որ վրիպեաց ի գեղեցիկ պատեհէ ընդ Քեզ նաւելոյ այդր ի հերուն։

Մոռացայ յիշել ի վեր անդր ի խօսելս զմերոց իրաց, զի յաւուր միում ժողովեալ մնացեալ Առաջակայիցս, հանդերձ այլովք, խորհրդածեցաք եւ զ Հնդկային ժառանգու­թենէն, զորմէ գրէիք, եւ վասն վարանեալ վիճակի մերոյ ի ծանր խօթութեան Վեհի, մեզ պատշաճ դատեցաւ թողուլ առ վայր մի եւս զխնդիրդ. մանաւանդ զի ոչ գիտէաք թէ զի՞նչ երաշխաւորութիւն կամ վստահութիւն ունիք յայրն յոր ասէք յանձնել զգործն։

Զպատկեր Հեթմոյ արդէն ընկալեալ էք անշուշտ, եւ զոր կամիք առնէք։ Իսկ պատկեր Ձեռագրին Սմբատայ ՝ թէ ոչ դիւրաւ յաջողիցի՝ չէ փոյթ մեծ. քանզի առաւել քան զայն ցանկայի տալ լուսատպել զիսկագիր գրուած ինչ Սմբատայ որ գտանէր ի Ճաշոցի ուրեմն ի Պորճեան անուանեալ Մուսէոնի [20], ի Բրոբականտայն, եւ բազում անգամ յուզեալ եւ խուզեալ՝ չեն գտեալ զմատեանն, մինչեւ կարծել թէ գողացեալ իցէ!

Զայլ ինչ ոչ ունելով գրել ի ժամուս՝ ողջունիւ եղբարցս մնամ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Վեհ առաքեալ է ի ժամուս զթուղթ քո զգրեալդ ի 10 ամսոյս՝ առ Նա, որպէս զի տացի պատասխանի թէ գուցէ ինչ, այլ զի չիք ինչ կարեւոր ի նմին, չմնայ եւ ինձ ասել ինչ։ - Այլուստ. գրէ Գերպ. Եդուարդ թէ Քարտուղար Բրոբականտայ ասացեալ է ուրա­խութեամբ զդարձ Հ[օր] Ալեքսեայ [21] մերոյ ի մեր կոյս։ - Սրբազանն հեռագրաւ օրհնութիւն առաքեալ էր Վեհիս ըստ խնդրոյ սորա գրով, եւ խոստացեալ է եւս պատաս­խանել նմին թղթով. այլ դեռ չերեւեցաւ թուղթն։

818.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 24 Մարտի 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Երեկ ի սովորական ժամու ոչ եհաս թղթաբեր տեղւոյդ, անշուշտ վասն խառնա­կութեան օդոց, որք եւ աստ կատարեցին զօրէնս Մարտի ամսեան։ Իսկ Վեհս մեր համեմա­տու­թեամբ լաւագոյն եւս անցոյց զեօթնեակս, թէպէտ եւ միշտ յանկողնի. եւ թուի զերծ՝ գէթ ի մեր­ձաւոր վտանգէ։ Բազում են աղօթողք աստ եւ ի Հռովմ եւ ի Բարիզ, որպէս եւ այդր ան­շուշտ. որոց լուիցէ Տէր եւ Տիրամայրն ամէնօրհնեալ. որոց յանձն առնելով եւ լինելով՝ մնամ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

819.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 26 Մարտի [18]76

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Մի ըստ միոջէ ընկալայ զթուղթդ, զթերթս Revue Bibliographique ի, եւ զ Tour du Monde. եւս եւ զընդօրինակութիւնս Ռէյի, որոց վասն շնորհ ունիմ քեզ եւ նմա. այլ ցաւէ, զի աշխատեալ է գաղափարել եւ զթուղթ թաթար Ղանին առ Ս. Լուդովիկ[ոս] թագաւոր Փռանկաց, զորմէ կարծեմ գրեալ էիր դու՝ թէ թուղթն ուղղեալ իցէ առ թագաւորն Հայոց, եւ ես (զարմանալով) խնդրեալ էի, զի ընդօրինակեսցէ. եւ ահա յայտ եղեւ, զի ոչ առ Հայ թագաւոր ուղղեալ է, այլ որպէս եւ կարծէի՝ առ փռանկն։ Զի եւ է, դարձեալ շնորհակա­լու­թիւն Ռէյի։ Այլ չգիտեմ զի՞նչ հարցումն է նորա առ իս՝ որում սպասէ պատասխան[ւ]ոյ կամ տեղեկութեան. յիշեմ զի հարցեալ էր վասն եպիսկոպոսարանաց Հայոց եւ պատասխա­նեցի վաղագոյն որ ինչ գիտէի. ծանուսցէ զոր խնդրէն՝ եւ զոր կարեմս կատարեցից։

Շնորհ ունիմք եւ աղօթից իննօրեայց. անշուշտ լսէ Աստուած արժանաւորաց, զի յեօթնեկէ հետէ լաւագոյն է Վեհ քան յառաջն, թէ եւ միշտ յանկողնի եւ զգուշալի։

Ի թիւ 2° Revue ին որում ընկերագրեցաք նշանակի, զի ի սկիզբն յունիս ամսոյ լիցի աճուրդ առ տպագրողին (Ernest Leroux) կամ ո՛ւր նա գիտէ, Ամերիկեան գրոց. այս չէ մեզ պիտոյ. այլ ընդ նոսին ասէ են եւ 2 Հայերէն գրչագիրք. մի՛տ դիր. կանխեա, քննեա յառաջագոյն, եւ այժմէն իսկ, որպիսի՞ ինչ իցեն, զի գիտասցի թէ ստանալի՞ք իցեն։

Առաքեմ զցանկ ինչ գրոց. նշանակեալքն ի փոքու թղթեկին ( Հիւպնէր, եւ այլք) յանձնելի են առ Հաշէդ, զի պատրաստեսցէ, եւ ընդ գրենոյն զոր խնդրեսցէ ի նմանէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դաւիթ [22] յաւուրս յայսոսիկ՝ ի մի ծրարեալ, այլ ի վերայ իմոցս գրեալ զանուն իմ ( P. Léon ) կամ առանձին ծրարիկ արարեալ ի մեծի ծրարին, առաքեսցէ յաջող ճանապարհաւ։ Իսկ եթէ ցեօթնեակ մի անագանեսցէ խնդիր Հ[օր] Դաւթի ՝ ի նմանէ առաքեսցէ ինձ զիմ խնդրեալս եւ դու ի ժամու հատուսցես. եւ տեսցուք մեք զհաշիւս մեր։

Յանձնեա նմա եւ զմեծ թուղթն, յորում հին՝ եւ դժուարագիւտ մատենիկք են նշանա­կեալք, զի թէ յաջողեսցի գտանել եւ զայնս, երբ եւ է, առաքեսցէ կամ յանձնեսցէ քեզ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

820.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 31 Մարտի 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Վիճակ Վեհիս որպէս յանցելում եօթնեկի, նա մանաւանդ առ արտաքս լաւագոյն իմն երեւի, զի սկսաւ սակաւ ինչ ծասքել. այլ բժիշկն յերկարել եւեթ ասէ այսպիսւոյ վիճակի եւ ոչ այլ ինչ. վասն որոյ միշտ առաւել յուսալի է ի Տէր քան ի մարդիկ։

Թէպէտ եւ չէիք նշանակեալ ի գրիդ, որպէս սպասէր Եղ[բայր] Անտոն, այլ անշուշտ ընկալեալ էք զկտրօնսն առաքեալս յ՚3 Մարտի, որպէս արդ ընկալեալ իցէք եւ զառաքեալսն յանցելում եօթնեկի։

Վասն համառօտ Ընդհանուր Պատմութեանն ասացի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին եւ ետ պատրաստել. թերեւս եւ առաքեցան իսկ 20 օրինակքն արկեղբն որ այսօր մեկնի աստի։

Յեօթնեկիս, այսինքն երեկ ի սովորական աւուրն ոչ ընկալաք թուղթս այտի, թերեւս վասն ծովու եւ օդոց խռովութեան։

Պատկերն նկարեալ ի փայտի զոր Թոթվանեան [23] ոմն տուեալ է առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս ՝ եհաս ի Բարիզոյ, եւ է նկար անցելոյ դարու, ոչինչ մի. այլ ընդ նմին առաքեալ էր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս [24] եւ զոյգ մի այլ նկարուց հնագու­նից, զորոց զուստն եւ զորպէսն կամիմք գիտել ի նոյն ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրի­գորիսէ, զի առաքողն ի Բարիզոյ ոչ գիտէ։

Ողջունելով զնա եւ զորս ընդ ձեզ, մնամ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

821.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պօլիս

Ս. Ղազար, 7 Ապրիլի 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զայս եւս նուագ չեհաս որպէս երբեմն թղթաբերն հինգշաբաթու, գուցէ փոխեալ իցեն ժամքն եւ աւուրք. այլ եկից ի պատասխանի գրելումդ ի 24 Մարտի, յորում ասես թէ եւ Չմիաբանքն հոգան զկենաց Վեհիս եւ խնդան ընդ ապաքինումն ինչ։ Իցի՜ւ թէ ստոյգ եւ յուսալի լինէր ապաքինումնդ. զի յեօթնեկիս տկարացաւ դարձեալ եւ աւելի քան զառաջինն, չիք ամենեւին յոյս մարդկեղէն, այլ Տեառն պաշտեսցին կամք։ - Գալով առ չմիաբանսն՝ երկաւուրբք յառաջ ընկալաք թուղթ մի այտի՝ յիմ անուն վերագրեալ ի պատրուակին իսկ ի միջի «Յարգոյապատիւ Հարք Մխիթարեան Միաբանութեան որ ի Ս. Ղազար». եւ ստորագրեալ այսպէս. «Հոգեհարազատք Մխիթարեան Միաբանք Վենետկոյ Համամիտք Ազգային խնդրոյն. գիրն, ասեն թէ է Առըճեան Հ[օր] Յակոբայ [25], եւ շարա­դրութիւնն խակ։ Աւելորդ վարկանիմ գաղափարել, իմաստն է, զի ցայս վայր լռէին վասն ոչ ընդունելոյ պատասխանի յառաջագոյն գրեցելոց իւրեանց՝ որով խնդրեալ էին Ընդհանուր Ժողով առնել եւ արդարացուցանել զանձինս. իսկ այժմ լուեալ զծանր խօթութիւն Վեհի՝ եթէ հասցէ նմա կոչ Վերին, եւ լիցի Ընդհանուր Ժողով յընտրութիւն նորոյ աբբայի՝ խնդրեն դատ եւ իրաւունս ի ժողովոյ անտի. համարին ունել եւ իրաւունս մտանելոյ յայն Ժողով «զի մեք, ասեն անբաժան կացեալքս ի մարմնոյ Միաբանութեանն»։ - Թողեալ զպատասխանի կարծեաց եւ իրաւանց իւրեանց, զի՞նչ ասել է առ այդքան պարզմտութիւն գրողին կամ գրողացն, զի չասացից աւելի, որ ոչ յայտնէ զանձն կամ զանձինս, թէ ո՞վ եւ ո՞յք, քանզի չիք անուն ստորագիր. չէ՞ր մարթ կարծել թէ գուցէ ամենեւին օտար ոք եւ աշխարհական առ խաբս գրեաց զայդ. եւ ո՞չ այդու իսկ ապօրինաւոր կերպարանաւն անդէպ եւ անարժան գտանի պատասխանւոյ, զի անձնամատն լինի որ պատասխանէն, եւ առ ո՞ պատասխանեսցէ։ - Զայս վասն այնորիկ պատշաճ վարկաք ծանուցանել եղբայրութեանդ, զի թէ ոք գրող կամ իբրեւ գրող թղթոյդ գայցէ առ Քեզ եւ կամիցի որսալ բանս եւ յայտնել զինքն համախոհ թղթոյն, ասիցես, թէ կամիս, զի թէպէտ եւ թուղթ մի հասեալ կայցէ այսր, այլ ապօրինաւոր համարի եւ երկբայ վասն անանուն գոլոյ. թող զայլ անտեղութիւնսն։ Եւ յիրաւի իսկ ոչ գիտեմք թէ քանի՞ք ոմանք իցեն համամիտքն այնոքիկ, եւ քանի՞ք ի նոցանէ գիտիցեն թէ այդպիսի թուղթ գրեալ եւ առաքեալ իցէ այտի այսր. զի միջի գիրն, որպէս ասացի, Առըճեանի ծանուցաւ, իսկ վերնագիրն իտալերէն՝ Շիշմանեանին [26] ։

Ծանեայ զվիճակահանութիւն ասղնէգործին, եւ գիտելով զմեծ կարօտութիւն ընտանեացն, ետու նոցա 200 Ֆր[անգ] խոստանալով եւ զդոյզն մնացորդն տալ յետոյ յորժամ ընկալայց ի քէն զկշիռն։ Մեծապէս շնորհակալ եղեն եւ աղաչեցին գրել եւ մատուցանել զշնորհակալիս իւրեանց առ Բարերարողդ։ Յետ ութ ամսոց չքութեան՝ Պօղոսն Հոլաս առաքեալ էր նոցա 156 Ֆր[անգ] զոր իսկոյն բաժանեալ էին ընդ պարտա­պահանջ մսավաճառ, հացավաճառ, եւն., պահեալ ի ձեռին զ՚0. վասն որոյ կարես գուշակել զխնդութիւն իւրեանց։ Պատուիրեալ էր սոցա խնդրել եւ փոխեալ զտուն բնակութեան իւրեանց ի դիւրավարձ տեղի. այլ զի չէր եւ զվարձսն կանխաւ առաքեալ եւ ոչ ինչ ի հատուցումն պարտուց առ վաճառողս ի թաղի աստ, կան մնան յառաջնում տանն. բայց տանուտեառնն շնորհս արարեալ՝ փոխանակ 1300 տարեկան վարձու՝ վասն առաջիկայ տարւոյս, բայց միայն այս միոյ տարւոյ, զիջանի ի 1000 Ֆր[անգ] պայմանեալ՝ զի թէ կամիցին բնակել եւ յետ այնր՝ վճարեսցեն որպէս յառաջն 1300 եւ վեց ամսօք յառաջ ծանուսցեն զկալն կամ զմեկնիլն։

Ողջունեմ զմիաբան եղբարքդ եւ շնորհաբեր մաղթեմ զՔրիստոս յարեաւն յետ չարչարանաց շաբաթուս առաջիկայի, որ ոչ գիտեմք որպիսի՞ լիցի վասն մեր եւ Վեհիս. եւ աղօթիւք մնամ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

822.

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 13 Ապրիլ 1876

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Ի շնորհաւորելն զկենսաբեր տօն Քրիստոսի՝ ունիմ եւ անսովոր ինչ աւետիս՝ հոգեւոր լսելեաց, որպիսի է սիրելւոյ Տեառնդ. զի զայս ամ կցորդ փառաց եւ խնդութեան աշխարհա­կեցոյց յարութեանն իւրոյ ընտրեաց եւ զկցորդն արեանդ եւ հոգւոյդ, զամենա­պատիւ Գլուխ մեր [27] ։ Եւ զպսակ Գլխոց մերոց, զոր եւ իբր այնպիսի՝ նուիրեցաք ի զարդ անկողո­պուտ յաւիտենականն Գլխոյ՝ ինքեան իսկ Քրիստոսի Աստուծոյ. եւ ի բարեխօս հաւատա­րիմ Ուխտիս որբացելոյ։

Այսպիսեօք ջանամք սփոփել զցաւս մեր, եւ ակն ունիմք թէ առաւելագոյն եւս աստուածախոհ իմացութեամբք, յորս միշտն կանխէք, քաջալերիցի եւ Գերապ. Տէրդ եւ մեր երկրորդ Հայր սիրելի. զոր քանզի բազում անգամ պահեցին երկինք ի մօտալուտ յետին վտանգաց՝ համարիմք յառհաւատչեայ շնորհելոյ մեզ զնոյնդ յերկարագոյնս եւս, զի լցջիք եւ զթերին՝ զոր եթող Հրաժարեալն ի ժամանակի եւ ի փափագս մեր. եւ աստուածահաճոյ աղօթիւքդ լինել հովանի միաբան եղբարցս. զորս եւ խնդրեմ մասնաւորել ընդ իս բարե­բուղխ օրհնութեանցդ. եւ համբուրիւ աջոյդ՝ մնամ

Արհիապատիւ Տէրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

823.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 21 Ապրիլ 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Չգրեցի յանցելումն եօթնեկի եւ ոչ եւս գրեցից, բայց եթէ առանձինն ինչ ինձ անկ կամ դէպ լինիցի, զի յետ կոչման Գլխոյս մերոյ առ Գլուխն հանուրց՝ կարգեցաւ, որպէս գիտես, Տեղապահ՝ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահ[ամ] եւ նմա եւ Քարտուղարին անկանին գրել զկարեւորացն ի ժամանակիս, մինչեւ ցուցցէ Տէր մեզ Առաջնորդ։

Որպէս Դու այդր՝ եւ մեք աստ զանց արարաք զհանդիսական յիշատակաւ դարա­դար­ձի ծննդոց Մխիթ[արայ] Աբբահօր, բայց տարեկան փոխման նորա ի 27 ամսոյս կատարես­ցի ըստ սովորութեան հոգեւոր եւ բանաւոր հանդիսիւք, այլ ոչ եւ մարմնաւորաւն։

Ընդ հասարակաց ցաւէ եւ մեզ Օսմանեան պետութեան վրդովումն եւ շահաբեր թղթոց դադարումն. եւ ի հարկէ ընդ այլոց հարկ է եւ մեզ նեղիլ, որչափ եւ որպէս կամք իցեն Աստուծոյ, աղօթիւք ժտելով զխնամս նորին վասն ամենայնի եւ ամենեցուն։

Հոլասեանք կրկին եւ կրկին շնորհս կալան վասն վիճակահանութեանդ եւ անշուշտ միւսանգամ կալցին՝ յորժամ տաց նոցա եւ զսակաւ մնացորդ գումարին այնորիկ, յետ ընդունելոյ մեր զծրարն՝ զորմէ գրէք։

Ողջունելով միաբան եղբարքդ՝ մնամ

Հոգեկից Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

824.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 26 Ապրիլ 1876

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Լուեալ զի առաջարկեալ ես հատուած ինչ բանի հրատարակել զ † [մահուանէ] Վեհիս յօրագիրս քաղաքիդ, գրեցի ինչ եւ առաքեմ աւադիկ, հաւանութեամբ Հ[այր] Տեղապահի [28]. բայց զի կրօնական եւ կրօնաւորական ոգւով գրեալ է, պատշաճ թուի հրատարակել ի կրօնական օրագրի ուրեք, եթէ յանձն առնուցուն։ Եւ թէ առնուցուն՝ հարկ է նախ սրբագրել եւ կոկել, քանզի իմ անհարթ գրուած է այդ եւ առաջին ձեռք, ոչ ժամանեալ աստ տալ սրբագրել։ Թէ ոչ դատիցի պատշաճ ի տպագրել այդր, պահեա կամ առաքեա առ իս զբնագիրն. նա եւ թէ տպագրիցի՝ կամէի զբնագիրն դարձեալ առ իս դարձուցանել։ Իցի՜ւ թէ նման ոմն Տիւբանլուի անցուցանէր ընդ գրիկ իւր։ - Եթէ տպագրիցի՝ ի հարկէ առաքես առ մեզ օրինակս ինչ։

Գրեանն յանձնեալ առ Հաշէդդ ՝ տակաւին չերեւեցան։ Ամսօք յառաջ գրեալ էի, զի յերեւել Année Géographique հատորոյն առաքեսցես. եթէ չես եւ զայն յանձնեալ Հաշէդի ՝ ա՛ռ օրինակ մի եւ ուրարեալ փութով առաքեսջիր թղթաբերաւ։

Երկոքին գրեանք նշանակեալք յուրոյն թղթեկի՝ հարցանելիք են առ Leroux, զի ի նորին ցանկի հրատարակելոյ ի Revue Bibliographique անցելոյ ամի (1875) տեսեալ գրեցի. կարիցէ՞ արդեօք հայթհայթել մեզ. մանաւանդ զերկրորդն (սպանիարէն) որ յոյժ հետա­քննելի է. բայց թէ խոստանայցէ հնարել գտանել, նախաքննելի է եւ զգինն, զի անշուշտ յոյժ սակաւագիւտ գոլով՝ գուցէ պահանջիցէ այնպիսի գին՝ որ ի վեր իցէ քան զկար մեր։ Զնոյն իմա եւ վասն առաջնոյն (անգղիարէն)։

Եթէ մատեան փոքր իցէ 25դ հատորն Voyages immaginaires, XXV. առ եւ առաքեա, եթէ մեծ՝ կա՛ց առ վայր մի եւ ծանո՛ զգինն։ - Ողջ լեր

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

[Յ. Գ. ] Խնդրէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Տեղապահ մեր (Հ[այր] Աբրահամ) օրինակ մի Սուրբ Քահանայ գրոց փռանկերէն, որոյ հեղինակ է Dubois [29], եւ կարծեմ գիրք կոչի Saint Prêtre, որոյ հայերէն տպագրեցաւ աստ.

825.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 28 ապրիլի 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Աստ յերկուց եօթնեկաց հետէ թղթաբեր տեղւոյդ ժամանէ՝ որպէս յառաջն՝ ի հինգշաբաթոջ. այլ թուի թէ յամիցէ այդր, զի չէք գրեալ զպատասխանի գրելոցն ի Քարտուղարէն ի 14 ամսոյս։ Նա ինքն կամ Տեղապահն գրեսցեն զկարեւորսն. եւ ես, որպէս յանցելում եօթնեկի գրեցի, որ ինձ ինչ պատկանիցի։

Ծանեաք, զի ըստ պատշաճի տուեալ էք պաշտօն կատարել վասն Հանգուցելոյն։ Ի Հռովմայ գրէին մեզ թէ Պատրիարքն Հաս[ուն] [30] հեռագրեալ իցէ առ Ազար[եան] [31] տալ պատարագս մատուցանել վասն նորա. այլ չգիտեմք թէ ստո՞յգ։

Վասն թղթոյ չմիաբանիցն, որ արդ կրկնեցաւ, գրեսցէ անշուշտ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Տեղապահ [32] ։

Ծրար դրամոցն՝ զորմէ գրէք, հասեալ է. այլ ոչ ետուն մեզ, զի յանուն Հանգուցելոյն վերագրեալ էր, եւ ասացեալ են պաշտօնեայքն գրել առ պաշտօնակիցս իւրեանց ի Կ. Պօլիս, եւ հարցանել. վասն որոյ եթէ ցարդ ոչ հարցին զՁեզ կարէք տալ հրաման, զի յանձնեսցեն մեզ փութով. եթէ ընդունէաք յանցելում եօթնեկի՝ լինէր շահ քանի մի ֆրանգաց, զի նաբոլէոնից արժէք բարձրացեալ էին եւ սկսան խոնարհել։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին ասաց, զի յանձն առնու ընդօրինակել զհաշիւս վանատեղւոյն՝ զոր խնդրէք, եւ առաքել Ձեզ յառաջիկայ եօթնեկիս։

Թերթ մի տպագիր յղեմ թղթաբերաւս յանուն Ձեր եւ խնդրեմ յանձնել առ հարազատն իմ Սերովբէ Ալիշան։ - Ողջ լերուք։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

826.

Կարապետ Եզեանին [33]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 28 ապրիլ 1876

Մեծապատիւ Տէր,

Քանի մը շաբթով առաջ ընդունեցայ ի քաղաքէդ առ իս ուղարկեալ ծրար մը, իբր եւ 20 տախտակաց մեծ աշխարհացուցին Կովկասու. թէպէտ եւ նամակ կամ ծանուցում չկար, այլ հաւատամ թէ Ձեր ճարտարութեամբ եւ շնորհիւ խաւրուած ըլլայ. վասն որոյ պարտք եւ առաւել քան զպարտս քաղցր է ինձ շնորհակալ ըլլալ բարեսիրութեանդ ։

Այս առթիւ խնդրեմ մատուցանել իմ ընկերացս ողջոյններն առ ազնիւ ընտանիս Պողտանեանցն, առ Սանասարեան Պարոն: Իսկ մեր Գերապատիւ Աբբահօր Տեառն Գէոր­գայ օրհնութիւններն մաղթեմ յերկնից, վասն զի ասէ 15 օր յ առաջ փոխեցաւ ի կենաց երջանիկ կատարածին [34]: Ձեզ ողջութիւն:

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղ ե ւո նդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

827.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 6 Մայիս 1876

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յուսամ թէ ընկալար ի Հ[այր] Եւգենիոսէ [35] զթուղթ իմ եւ զոր ի նմայն, եւ արասցես ըստ գրեցելումն։

Նախագրելով այլով թղթով ասացեալ էի չգիտել զի՞նչ իցէ հարցումն Րէյի, եւ ահա գտի. հարցանէ թէ հրատարակեա՞լ իցէ մեր ի «Բազմավիպի» կամ այլուր Աշխարհացոյց Կիւլիկիոյ. ոչ գիտէ, զի եւ ես զնոյն խնդրէի այտի, եւ ի ձեռն Քո իսկ հարցեալ էի զերկուս ոմանս որք այդր վաստակէին յայդ գործ։ Արդ առ Րէյ պատասխանեա, զի չէ՛ մեր հրատա­րակեալ ինչ, եւ սպասեմք յայլոց, որոց եւ ուղեւորեալ է յայն կողմանս։

Ոչ գիտեմ Դու եթէ Լըրու առաքեալ էր ինձ զցանկ գրոց Mohl ի [36] որք ի 15 եւ ի 23 ամսոյս յաճուրդ վաճառեսցեն. նշանակեցից աստ թիւս ինչ ի գրոց այտի՝ որոց փափագեմ, եթէ տացին թեթեւագոյն գնով քան որ ի գրավաճառաց, եւ մի՛ ծանրագին որպէս գրեանն որ գնեցաւ յաճըրդոց գրոց Կիշոյի. եթէ այդպէս է՝ չկամիմ. եւ են փափագելիքն N ° 1073, որ է 17 հատոր, Հայկական իրք. յորս թերեւս գտցին ինչ ինչ մեզ անծանօթք։ Իսկ այլք N ° 51. 276. 519. 544. 555. 1110. 1616. 1620. 1632. 127։ Լա՛ւ տես զթիւսդ։

Թիւն 377 փռանկ-արաբ բառգիրք է տպագրեալ յԱզգային տպագրատան քաղաքիդ. զայդ կարծեմ ձրի տայ Պետութիւնն կամ Պաշտօնեայն եթէ խնդրիցես, եւ մի կամ 2 օրինակ, եթէ ոչ լինի տուեալ ձրի, յաւել եւ զայդ ի թիւս աճրդոյն։ Եթէ ինչ ի գրոցդ գտցի առ գրավաճառս Գետափանց (Quai) եւ դիւրագին քան որ յաճուրդն, ի հարկէ զայն ընտրեմք քան որ յաճուրդն Մոհլեան. եւ յայնժամ մարթ է յառաջագոյն ծանուցանել մեզ զգինն։

Տակաւին չեհաս գրեանն առաքեալ ի Հաշէդէ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

828.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 10 Մայիս 1876

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Արկղ Հաշէդեան գրոց, եւ երկոքին ուարարեալ [իմա՛ ուրարեալ] գիրքն զոր առաքեալ էիր եւ նամակ քո՝ ի միում աւուր հասին։ - Ետու որոց անկ էր զգիրսն եւ զծրարս պատկերացն, կամ տաց. զի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մկրտիչ [37] ի գեղջ կայ, ուր փափագեմ եւ ես գնալ առ վաղիւ, այլ խիթամ ոչ ներեսցէ ցաւ պարանոցի։

Բարւոք ազդ առնես ինձ նշանակել եւ զտպագրող եւ զտեղի գրենոյն զոր խնդրեմս. այլ եթէ չգտանիցեմ եւ ես նշանակեալ զայդոսիկ՝ զի՞նչ արարից. հա՞րկ իցէ հրաժարել ի գրոցն, զի գրավաճառք իսկ գրաշատ քաղաքիդ անգիտանան զայդոսիկ։ Մեզ անգիտանալ չէ ամօթ այլ դոցա չիցէ՞։ Խնդիրն էր վասն 25դ հատորոյ Voyages Imaginaires, ե՛րթ առ Լըրու ծանօթ քո, յորժամ ներիցէ ժամանակդ, խնդրեա եւ բաց զ՚110 էջ Revue Bibliogra­phique անցելոյ ամի (1875), ընթերցիր կամ տուր ընթեռնուլ զթիւն 359 a. Mailly [38] եւն. թող ինքն ասասցէ ո՞ւր տպագրեալ իցէ Voy. Image։ Իմ խնդրածն է Voyage[s] et aventure[s] des trois princes de Serendip [39]. եւ չէ փոյթ թէ իցէ տպագրեալ ի շարս անդ Voy. Imaginaires գրոց, լաւ եւս է թէ գտցի առաջինն, եւ մանաւանդ իտալական թարգմանութիւնն։

Ի Հաշէդէ ծանօթագունէ խնդրեմ առցես զցանկն Table décennale du Tour du monde, եւ զ Transylvanie d'Elisée Reclus զհրատարակեալ յամի 1874 ի նմին օրագրի Tour du monde, եւ ուրարեալ յղես։ - Ահաւասիկ պարզ գրութիւն, որպէս կարծեմ. եւ ողջ լինել մաղթեմ Քեզ, շնորհակալութեամբ վասն առաջնոցն եւ վերջնոց։

Հոգեկից Եղ[բայր] Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

829.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 14 Մայիս 1876

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ահա դարձուցանեմ զգրուածդ առաքեալ, զոր ընթերցաք եւ հաւանեցան ի տպա­գրու­թիւն։ «Գրիչն ճարտարագիր թուեցաւ մեզ Շաշեանդ. - ասա՛ լռելեայն, զի մի՛ լուիցէ նա։

Չունիմ ինչ ասել վասն Մոհլեան գրոց, զի եւ ես կասկածեմ թէ ծանրագնոյ վաճառիցին քան զձեռնհասութիւն մեր. այլ եթէ յետ գնահատելոցն յաճըրդի՝ մնայցէ ինչ յիմ նշանակելոցս՝ մարթ է իբրեւ ճռաքաղ ընդունել դիւրագնի. եթէ օրէնք ներեսցեն այսմ. ապա թէ ոչ՝ այլում ակն կալցուք. - օրինակ իմն, ծախուք Պետութեան տեղւոյդ հրատարա­կեալ է նոր հատոր մի Recueil des Historiens des Croisades … Historiens Grecs J. I. ի հերու խնդրեցի գրով եւ շնորհեաց ճեմարանն 4 հատորս, եւ դու առաքեցեր. զհինգերորդդ այդ նորատիպ՝ կարես եւ դու ինքնին խնդրել եւ ընդունել, եւ պատեհաւ հասուցանել մեզ. կարծեմ նոյն ճեմարան շնորհեալ էր մեզ եւ բազում հատորս Archives des Missions Scientifiques. փափագելի է շարունակութիւնն. եւ թէ ոչ շնորհեն՝ ստացիր զգրուած Deyrolle ի, որ գտանի ի նոյն հաւաքման, 3e serie, Tome II, 2 ^e cahier, ամ 1875։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

830.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, Յունիս 14 1876

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ աւուրբք յառաջ զ Univers ն, եւ ընթերցաք զոր ի նմայն հատուած բանի զ † [մահուանէ] Վեհէս, որ եւ անփոփոխ տպագրեցաւ յ՚Բ Պրակի «Բազմավիպի» չեւ եւս հրատարակելոյ։

Յառաջ քան զայն ընկալայ եւ զթերթս ինչ Tour du monde, եւ արդ նշանակեմ այլ եւս թերթս ի նոյն օրագրէ, յորոց զմիոյն չգիտեմ զանուն հեղինակի։ Իսկ բարեկամն քո Լըրու չեգի՞տ ինչ յիմ խնդրելոցս, եւ ո՞չ զ Voyages Imaginaires!

Զծրարեալ թուղթս առ Վալլոն [40] պատուով յանձնեսցես նմին. զայս նուագ ոչ այնքան խնդրեմք ընծայ առնուլ որչքան [իմա՛ որքան] տալ, որպէս յետոյ ծանիցես, յորժամ նա պատասխանեսցէ։

Հա՛րց զբարեկամ մեր Հաշէդ թէ ե՞րբ հրատարակի Բ հատոր Isambert - Itinéraire… de l'Orient.

Albert Dumont, զորոյ զգիրս մի առաքեալ էիր արկեղաւ, եւ որ հռչակի արդ՝ հնախօսութեան վարդապետ կարգեալ, բազում ամօք յառաջ հրատարակեալ է տեղեկութիւն զհետաքննութեանցն ի Թրակիա (Thrace) [41], ուր ասէ գտեալ եւ Հայերէն արձանագիրս ոչ սակաւ. եւ քանզի ցարդ չտեսի զսոսա հրատարակեալս՝ անկ է պնդել զգօտի կամ զկօշիկս, այց առնել նմա, հարցանել, եւ եթէ հնար է տեսանել եւ գաղափարել զդոսին, յառանձին գիտութեամբ մեր. եւ կարծեմ թէ ոչ զլասցի։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Voyage dans l'Anatolie (dans le IX vol. du Tour du Monde, Dauzats - Excursion agricole dans l'Anatolie. - (vol. III. )

831.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 12 յուլիս 1876

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Կարծեմ թէ ի մօտոյ աւուրս կոչեսցիս այսր ի Ժողով, որպէս եւ գիտես. հաճեսցիս բերել ընդ Քեզ զնշանակեալքս ի թղթեկիս, եթէ լիցի ժամանակ խնդրելոյ, որպէս յուսամ։

Fériol կամ Le Hay, զի երկիցս տպագրեալ է գործն (հաւաքումն 100 պատկերաց) մին առաջնոյն անուամբ եւ միւսն երկրորդին, հրատարակեալ է ի քաղաքիդ ի սկիզբն անցելոյ դարու, իբր ի 1711, կամ 1714. վասն որոյ յայտ է թէ չէ դիւրագիւտ, այլ թերեւս գտցի առ հնավաճառս որ զգետափամբ, մանաւանդ առ որս վաճառեն զայսպիսի պատկերաց հաւաքմունս, շատ է թէ անթերի իցէ հաւաքումն կամ գործն։ Մինչեւ 50 ֆր[անգ] կարես տալ առ յինէն։ Եթէ ոչ գտցի այդ գործ, բե՛ր զՏիտոյատիպ գիրս Վեչելլիոյ զորմէ հարցի երբեմն, եւ ասացեր 30 ֆր[անգ] լինել գնոյն. թէ ոչ գտցի նուազագին առ հնագրավաճառս։

Վալլոն ցարդ ոչ պատասխանեաց. եթէ կամիցիս ծանուցանել նմա, զի գաս այսր եւ ունիցի ինչ ասել դու գիտես. խնդիրն՝ զոր կամէի ոչ հռչակել, մինչեւ ոչ յառաջեսցէ տպագրութիւն գործոյն, էր հրատարակութիւն Անտիոքայ Ասսիզայ, զոր կամեցաք նուիրել փռանկաց Institut ի, եւ մնամք հաւանութեան նորին. բայց դարձեալ մի՛ գիտասցէ այլ ոք մինչեւ ի լոյս ելցէ երկնելն։ Մեր միտք էին նուիրել միայն զգործն, եւ ոչ ակն ունել ծախուցն վճարման. զայս ասեմ, քանզի ասաց ոմն թէ թերեւս այդպէս ինչ կարծիցեն ճեմականքն այնոքիկ. եւ զի՝ եթէ այդպիսի ինչ նշան տայցէ Վալլոն իւրովսանն (բարեդէպ լիցի տեսաւորութեան) գիտասցես զմիտս մեր։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ո՞չ յիշէ երբեք Պուաս Լըպէլ [42] զհին տիրէքդէօր վարժարանիդ, երկայնատիպ ոմն, որ յառաջ քան 16 ամ գնէր ի նմանէ այնքան պատկերս, եւն., եւ չառաքիցէ՞ նմա ընծայիկ մի։

832.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 21 յուլիս 1876

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ի սրբագրութիւն կամ ի կարեւոր յաւելուած նախընթաց թղթոյս՝ ծանուցանեմ, զի ընկալայ երեկ գիր ի Վալլոնէ ՝ զխնդրոյն զորմէ գրեալ էի. չգիտեմ ինքնին շարժեալ, եթէ Քո այց արարեալ էր նմա։

Իսկ Քո գալուստդ՝ չգիտեմ ե՞րբ լիցի, զի դանդաղեն իրք. վասն որոյ զԱրիստոտէլի մատեանն զորմէ գրեալ է Քեզ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին, եթէ չես եդեալ յարկղ՝ առաքեա թղթաբերաւ, զի կարեւոր է վաստակաւորին, նոյնպէս եւ զթերթ Tour du monde ի, թէեւ այսոքիկ չեն ի կարեւորաց սակի։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

833.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 8 Սեպտեմբեր 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Աւարտեալ ի պահուս զվանական աստուածային պաշտամունս, երկրպագութեամբ սուրբ խորհրդոյն եւ օրհնութեամբ հանդերձ աղօթիւք վասն հասարակաց Ուխտիս, գամ համառօտիւ շնորհաւորել նախ զողջամբ ժամանելդ այդր, որպէս յուսամ. եւ ապա յիշեցուցանել զոր գիտեսն, զպէտս մեր. զի թէ կարիցես զմնացեալն յանցելոյ ամէ իբր 4000 ֆր[անգ] իրաւունս վանացս կամ գրասենեկին՝ մատակարարել փութով, մեծ դիւրութիւն արասցես. զի գլխահարք բազումք են ինձ։

Եթէ եղբայր իմ Սերովբէ ոչ դրամափոխութեամբ (Պարթեւականին) այլ հաճեսցի տալ մեզ զպատմական Ձեռագիրն գնով զոր ինքն ստացաւ կամ մերձաւորաւ ջանասցուք եւ մեք մատակարարել զայն չափն։ - Ողջ լեր, զի սուղ է ժամս. եւ ողջունեա զմերայինս։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Առ Մեծարգոյ Հ[այր] Մանուէլ Վրդ. Քաջունի

Մեծաւոր Մխիթարեանցի Կ. Պօլիս

834.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 11 Սեպ [ տեմբեր ] 1876

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ակն ունիմ թէ յետ ագանելոյ ի Բալուելլոյէ ի Բալուելլոյ ժամանեցեր՝ ուստի եկիրն այսր, եւ ուստի մեկնեսցիս երթալ՝ ուր սահմանեցար. առաքելով նախ զ Ավրիլայ տետրակն՝ Union des Arméniens avec l'Eglise Romaine en 1439. որոյ գին 2 ֆր[անգ] եւ հատուսցուք փոխանակագրաւ։ Գտանի առ Լըրուի կամ առ Duprat ի։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Միւս եւս։ Գրեալ էի երբեմն եւ խնդրեալ, զի ի հրատարակել մնացեալ մասին ուղեւորութեանն Deyrolle - ի ի Լազիստան եւ ի Հայաստան (ի Tour du Monde ) առաքեսցէ ինձ ոմն. արդ ծանեայ, զի ի Յունիսի տարւոյս հրատարակեալ է։ Եօթնեկաւ յառաջ յանձնեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր որ ունէր եւ այլ ինչ խնդրել ի Հաշէդէ. եւ զի ցարդ չերեւեցաւ իմ խնդրածն (զոր թղթաբերաւ յղելոց էր) վասն որոյ խնդրեմ հարցանել զ Հաշէդ ՝ եթէ ընկալեա՞լ իցէ այդպիսի յանձնարարութիւն ի Տեսչէ Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժարանի եւ առաքեա՞լ առ նա (զ Deyrolle ). եթէ ոչ՝ դու առեալ առաքեսցես ինձ փութով, թղթաբերաւ, եւ Հաշէդ մի՛ առաքեսցէ զնոյն գործ միւսանգամ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր։

835.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 13 Հոկտեմբեր 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Կատարեալ իմ զգիւղական պանդխտութիւնս դարձայ ի վանս շրջապատիլ ի Պար­տատեարց. ընկալեալ ի գեղջ զգրեալդ ի կէս անցելոյ ամսեան. Գեր[ապայծառ] Աբբահայր դարձցի ի վաղիւ կամ յետ աւուրց, եւ տեսցուք զհաշուեգիրն, այլ զի՞նչ շահ ի թուոց անէից։ Հարկ թուի սպասել վերածնութեան կտրօնիցն. այլ ո՞ թխեսցէ ի վերայ նոցին հիւսիսային արծի՞ւն թէ այլ հաւ։

Ցարդ ոչինչ լուաք զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիսէ եւ ի զարմանս եմք. կորեա՞ւ արդեօք ի Կրետէ, եթէ ի բաւիղս նորին դեգերիցի։

Գրեալ էիր առ Գ[երյարգոյ] Աբբահայր, զի պատրաստես առաքել մանկունս ի Նոր­ընծայարան. իմովսանն աղաչեմ, եթէ արժան իցէ յիշեցուցանել, զի ըստ կարի փորձեսցին ընդունակագոյնք, եւ մի՛ փութով կրկին ճանապարհի ծախք լիցին, յետ առժամանակեայ խնդութեան ընդ բազմանալ թուոյ ուսանողացն, որ արդէն 15 են ի Նորընծայարանի։

Ողջունելով զգործակիցքդ մնամ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

836.

Henri Wallon- ին [43]

Venise, couvent de Saint-Lazare, ce 17 octobre 1876

Excellence,

Une trouvaille littéraire, que je crois assez intéressante pour le monde savant, et surtout pour la France, et le souvenir de la connaissance que j’ai eu l’honneur de faire avec Votre Excellence, à Paris, vingtcinq ans avant, par l’introduction de mon frère Seropé Alishan, m’encouragent à vous faire hommage, par l’autorisation et de la part même de notre Société Mekhitariste, d’une copie des Assises d’Antioche, qu’elle vient de publier tout récemment.

L’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres ayant eu la bienveillance d’en accepter la dédicace, nous espérons que Votre Excellence en voudra bien favoriser l’accueil dans le département de son Ministère qui, certes, sera le meilleur appréciateur d’un monument, dont l’origine remonte à la France même, et qui revient à elle par l’entremise de notre littérature arménienne.

J’ai l’honneur d’être,

Monsieur le Ministre

de votre Excellence

Le très humble et très obéissant serviteur
P. Léon M[arcar] Alishan

թարգմանութիւն

Վենետիկ, Սուրբ Ղազար Մայրավանք

17 Հոկտեմբեր, 1876

Ձե՛րդ Գերազանցութիւն,

Գրական գիւտ մը, որ ինծի բաւականաչափ հետաքրքրական կը թուի գիտական աշխարհի եւ յատկապէս՝ Ֆրանսայի համար, ինչպէս նաեւ յիշողութիւնը այն ծանօթութեան, որ Ձեզի հետ հաստատելու պատիւը ունեցած եմ ասկէ քսանհինգ տարի առաջ, Փարիզի մէջ, եղբօրս՝ Սերովբէ Ալիշանի միջամտութեամբ, ինծի համարձակութիւն կու տան Մխիթարեան մեր միաբանութեան արտօնութեամբ՝ Ձեզի ուղարկելու «Անտիոքի ասսիզներու» («Անտիոքի կանոնագիրքի») կրկնօրինակը, որ միաբանու­թիւնը բոլորովին վերջերս լոյս ընծայած է:

Նկատի ունենալով, որ Գեղարուեստական գրականութեան Ակադեմիան բարեհաճութեամբ ընդունած է գիրքի՝ իրեն հասցէագրուած ընծայականը, մենք յոյս ունինք, որ Ձերդ Գերազանցութիւնը պիտի ուզէ նպաստել երկի ընդունելութեան իր Նախարարութեան համապատասխան բաժնին մէջ, որ, անտարակոյս, լաւագոյն գնահատողը պիտի ըլլայ գրական կոթողի մը, որուն արմատները ծայր կ՚առնեն ճիշտ Ֆրանսայի մէջ, եւ իր գիրկը կը դառնայ մեր՝ հայալեզու գրականութեան միջոցով:

Ինծի համար պատիւ է, պարո՛ն Նախարար, զիս համարիլ

   Ձերդ Գերազանցութեան  

խոնարհ եւ հնազանդ ծառան
Հայր Ղեոնդ Մ[արգար] Ալիշան

837.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ - Փարիզ

Ս. Ղազար, 19 Հոկտ[եմբեր] 1876

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Աւադիկ նախ Պապականն, զոր ընդօրինակեաց Պ[ատուական] Հ[այր] Արիստա­կէս [44], որ եւ ճշգրտեալ է զձեւ ստորագրութեան Սրբազանին ճարտարապէս։

Վանականք դարձան ի գեղջէ, այլ տակաւին ոչ՝ դպրոցականքն. վասն որոյ եւ յետ դար­ձի նոցա ի ժողովել մերում լիցին բանք վասն առաջարկութեանդ զ Շաշեանէ. իցեն թերեւս նորա աշխատանք ինչ եւ երախտիք ի վարժարանիդ, այլեւ վարժարանդ կերակրեալ է զնա այսքան ամս, վասն որոյ ծանր թուի խնդիր նորա հազարֆրանգեան ի կարօտագին ժամանակիս, այն զի, որպէս ակնարկես, անյուսալի թուի հատուցումն արծաթոյն առ ի նմանէ. եւ զարմանք են թէ չկարաց տալ ինչ բերել ի Պօլսոյ ի ծանօթիցն ի դիւրութիւն դարձի իւրոյ։

Իսկ մերս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս [45] զի՞ եղեւ. յո՞ր Բալուելլոյ [46] խրեցաւ։ Գրեցի առ նա, եւ ոչ պատասխան ընկալայ, եւ ոչ զգիրս կամ զթերթս ինչ զոր խնդրեալ էի ի նմանէ. եւ ոչ ողջոյն մի։ Եթէ տակաւին այդր է՝ արասցէ յետին զայն շնորհ առնուլ ի Հաշէդայ զխնդրեալ թերթս Tour du Monde օրագրի զյունիս ամսոյ կարծեմ տարւոյս, զուղեւորութիւն Deyrolle - ի ի Հայս. իսկ եթէ նա մեկնեալն է՝ խնդրեմ յանձնել այլում ճարտարի, եւ փութով առաքել ինձ թղթաբերաւ. եւ զգինսն նշանակել ի հաշիւ մեր։

Իսկ աստի առաքեցաւ երեկ արկղիկ մի երագագնաց ընթացիւք ( grande vitesse ), յա­նուն Քո. վճարեալ աստէն զծախս ճանապարհին. այլ գուցէ կայցէ եւ անդ վճարելի ինչ, զոր ոչ գիտեմք։ Գտցես ի նմին նախ ստուար ծրար մի վերագրեալ յանուն Վալլոնի Քար­տուղարի Ճեմարանին Արձանագրութեանց, զոր եւ նախ քան զայլոցն խնդրեմ փութով հասուցանել նմա. ի ծրարին եդեալ է եւ նամակ առ նա։ Յետ աւանդելոյ նմա զայն՝ ապա երբ եւ կարիցես եւ յո՞յր եւ ձեռն, թէ ոչ անձամբ մատուցանել առ Պաշտօնեայն Ուսմանց Վատտինկդոն [47] ՝ զվերագրեալն յիւր անուն, յորում կազմեալ օրինակ մի Աս­սիզայն եւ նամակ. քանզի 25 ամաւ յառաջ ծանօթացեալ էի ընդ առնն՝ առաքեցի նմա օրինակ մի եւ գրեցի, գուցէ հաճիցի առնուլ օրինակս ինչ, զոր ոչ յայտնապէս գրեցի այլ կիսա­քօղ։ - Օրինակ մի տալի առ Մասլադրի [48], որպէս եւ վերագրեալ եմ զանուն նորին. միւս առ Ռէյ ՝ զորոյ նոյնպէս գրեալ եմ զանուն. եւ թերթ մի յառաջաբան՝ առ Տիւ­լորիէ, զորոյ նոյնպէս գրեալ եմ զանուն. թերեւս փափագիցի եւս ունել եւ զբուն գործն, այսինքն զ Ասսիզքն, յայնժամ գնով գնեսցէ. վասն այնորիկ առաքեալ են եւ 10 կամ 12 օրինակք. յորոց զմի կալցես եւ արասցես զինչ կամիս. միւս եւս տացես առ Թերզոնց (Հ[այր] Յարութիւն) յորժամ խնդրեսցէ, զի խոս­տա­ցայ նմա աստ, ուր գտանի յաւուր քո, եւ յետ սակաւուց գայցէ այդր։ Մի օրինակ եւս Շաշեանի ՝ վասն իւրոյ գրուածոյն առ իս առաքելոյ եւ վասն ուսման իւրոյ։ - Կան եւ 5 կամ 6 թերթքն կամ յառաջաբանք, արասցես զոր պատշաճ դատիս. թէ գնել ոք կամի. քանզի միայն 40ի չափ օրինակք տպագրեալ են՝ մարթ է եւ 2 ֆրանգաց վաճառել. իսկ բուն գործն 10 ֆր[անգ] նշանակեալ է ի ցանկի գրոց, որ ըստ չափու գրոցն, շատ է, այլ ըստ նորութեան թերեւս ոչ. սակայն ըստ դատաստանի տեղւոյդ մարթ է տնօրինել. եւ եթէ վաճառիցին դոքա եւ այլ եւս խնդրիցին՝ ի հարկէ ծանուցանէք։ Բայց խնդրեմ փութով ծանուցանել ինձ չհասա­նել արկեղն եւ զտալդ առ Վալլոն. զի սպասեմք ընդունելութեան նորա, որպէս զի հրատա­րա­կեսցուք եւ աստ. եւ մինչչեւ լուեալ զայն՝ ոչ տացուք ումեք, որպէս ոչ տուաք առ Թերզոնց։

Եղբայր իմ Սերովբէ աղաչէ գրել առ Քեզ, զի թէ առաքիցէ այդր հնութիւնս ինչ՝ հաճեսցիս յանձնել կամ առաքել կամ ցուցանել առ որ նշանակիցէ. եւ ասէ չծանրանալ Քեզ, դիւրին ինչ է գործն՝ յոր վստահացեալ եւ իմ յուսադիր եղէ նմա։

Աստանօր ողջութիւն է, այլ ի Հռովմայ լուաք, զի Գեր[ապայծառ] Եդուարդ դարձեալ հիւանդացեալ է տենդիւ որպէս ի վանս. աղօթեսցուք եւ ողջունեսցուք։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ծանուցանէ Եղ[բայր] Օգոստինոս, զի այսօր առաքեալ է զմուրհակդ երագընթացիւք։

838.

* Հայր Քերովբէ Վրդ. Քուշնէրեանին – Խրիմ

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 9 Նոյեմ[բեր] 1876

Սիրելի եւ Արգոյ Եղբայր,

Մի ըստ միոջէ ընկալայ երիս գիրս առ ի Քէն. զառաջինն ի Բարիզէ, զերկրորդ ի Վիենայ, զերրորդ ի Լէոպօլսոյ։ Շնորհ ունիմ ջանիցդ եւ մտադրութեան եւ գաղափարելոյդ զյիշատակարան երկաթագիր աւետարանի եկեղեցւոյ Լեհահայոց, որ պատուական է, այլ եւ պիտանացու եղեւ ինձ, արդարեւ ի դէպ ժամու հասեալ. քանզի տպագրէր ի «Բազմա­վիպի» բան մի զ Սմբատայ Գունդստապլէ [49], զորոյ զտեղի գերեզմանին կամ թաղման՝ ան­յայտ ասէի. իսկ արդ յիշատակարանն վկայէ, զի գերեզմանատուն զարմի նորա էր ի Մլիճոյ վանս, ապա անդ էր բազում հաւանութեամբ եւ իւրն. եւ ըստ այսմ փոխեցի զբանն՝ մինչ դեռ տպագրէր։ Տես, թէ զիա՞րդ պիտանացու եւ յայսմ արշիմանտրիտն Կաֆայի որ՝ յուսամ թէ ոչ հպարտասցի ոչ յայսմ մասին եւ ոչ յայլս։ - Իսկ Հ[այր] Ռափայէլն այն ցարդ չա­ռա­քեաց ինչ։

Ներելով հետաքննութեանս, եթէ յիշես, ասա ինձ, դո՞ւ եդեր զթղթակնիք (պօլլօ) նամակիդ յղեցելոյ առ իս ի Վիենայէ, եթէ այլ ոք. վասն քանակի կնքոյն է խնդիրս, եւ այն ոչ վասն քո ինչ է, ընդ այս մի՛ տարակուսիր կամ զարմանար։

Ըստ ակնարկութեանդ առաքեցաք 6 ժամագիրս ի Լէոպօլիս, եւ օրինակ մի նորատիպ վկայաբանութեանց առ Արքեպիսկոպոսն, յանուն նորա ուղղելով եւ զծրարն, եւ շնորհա­կալ իմն լինելով վասն մարդասիրապէս զՔեզն ընդունելոյ. եթէ չէր քո յամեալ այլ ուրեք, կայիր արդեօք առ նմա աւելի քան զմի օր, եւ գտանէիր այլ եւս ինչ։

Լուար կարծեմ յայլոց գրութենէ, զմեծ կորուստ մեր յերկրի եւ զմեծ գիւտ յերկինս, երջանիկ փոխմամբ ի կենաց ի կեանս Տեառն Եդուարդայ մերոյ, անուշաբարոյ եւ առա­քինա­զարդ անձին. որոյ ձիրք հանգիցեն եւ ի քեզ, եւ վաստակեսցիս յայգւոջ Տեառն եւ յածուիս մերում փոքու։

Յընդունելդ զթուղթ իմ կատարեալ իցես կարծեմ զտօն Հրեշտակապետացն՝ արժա­նա­պէս. այլ ես ի ժամու գրութեանս աւադիկ տասն աւուրբք կանխելով շնորհաւոր Քեզ ասեմ, եւ ընդ մարդկայնոցն վայելչից՝ եւս եւ զհրեշտակայինսն մաղթեմ քեզ շնորհս, զպայծառութիւն մտաց եւ սրտի. յերկրի կաքաւել եւ յերկինս ճախրել. պէսպէս օրինակօք վարուց քան բազմախօսիկ լեզուօք քարոզ կալով հոգեւոր հօտիդ։ Եւ առ այս յինէն նշա­նակ եղիցի դուզնաքեայ ասեղնակիտեալս (ի ձեռն վեղարակիր մայրապետաց)։

Ողջ լեր, ողջունելով եթէ գուցէ ոք ծանօթ եւ հարցանող քոյոյ ծանօթիդ եւ անծա­նօթիդ, որ կոչի

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

839.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 10 Նոյեմբ[եր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ ի ժամուն, կամ յետ ժամու (զի աւուրբ միով անագանեաց) ի Վ[երապա­տուեալ] Հ[օր] Բառնաբայ զյանձնեալսդ նմա, եւ ունիմ առ իս, զհին դրամսն ասեմ. իսկ զնորսն՝ ոչ, զի հալեցան եւ սահեցան, եւ որպէս Դու ասես եւ ես մնամ ամօթով, այլ եւ դատարկ անօթով։ Ի հերու 4000 ֆր[անգ] ի մտից վանատեղւոյն անցեալ էին ի պարտս քաղկեդոնեան տանն, նոյնչափ գրես եւ յայսմ ամի անցուցեալ յայն հաշիւ, եւ վանացս ի՞նչ մնայ. այն զի առաքեալ ես եւ բաց ի բերողէն՝ հինգ եւս բերանս, թէեւ առ այժմ փոքունս, այլ յամս բազումս՝ մինչեւ աճեսցին՝ քանի մը փուռք հացի եւս ծախեսցին. ըստ այսմ եւ այլն ամենայն։ Ծանրագին յոյժ արդ երեւի մեզ եւ ստացուած տանն կամ բաժնին Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ղուկայ [50] (յոր կարծեմ անցուցեալ ես զվերոյիշեալ 4000ն տար­ւոյս եւ ոչ ի քաղկեդոնեանն). ցարդ սերմանեմք, ե՞րբ հնձեսցուք։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս ոչ միայն ձեռնունայն թուի դարձեալ ի Կրետեայ այլ եւ գիրունայն. զի ցարդ չգրեաց այսր եւ ոչինչ, ոչ զանձնէ եւ ոչ զօտարէ (թէ ոչ խաբիմք)։

Եթէ գալոց իցէ Եղ[բայր] Ստեփանոս յայսմ եղանակի, բերցէ սակաւ ինչ ակրատ աբեղայից եւ մանկանց։

Ողջունելով զմիաբանքդ՝ մնամ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

840.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 17 Նոյեմբ[եր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յարկեղ գրենոյն որ առաքեցաւ աստի յայսմ եօթնեկի՝ եդան եւ մեր մի օրինակք Ասսիզաց վերագրեալ յանուանէ՝ առ եղբայր իմ Սեր[ովբէ] եւ առ Մանուկ Աղայ Ասլա­նեան ՝ որ զձեռագրին օրինակ շնորհեաց, զորս եւ աղաչեմ տալ նոցա, հանդերձ թղթովքս որ ի ծրարիս։ Իցի՜ւ թէ Ասլանդ տայր մեզ եւ այլ ինձ նման Ասսիզացն, կամ գէթ զբնագիրն այն, զոր ասէ յ Երուսաղէմ առաքեալ [51] ։

Երեկ մեկնեցաւ Գեր[ապայծառ] Աբբահայրս ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գարեգնի ի Հռովմ, որպէս արդեօք գրեալ իցէ նախընթաց թղթատարաւն. եւ մեք մաղթեմք յաջողու­թիւն անդր եւ այդր, որոց գումար լիցի այսր, եւ աստուստ յերկինս։

Հաւանեցաւ Ժողովս փոխադրել զմարմին † [հանգուցելոյ] Տեառն Եդուարդայ այսր ի վանս, եւ թուեցաւ մեզ դնել ի միում յերից շտեմարանացն զոր ի գերեզմանոցի անդ պարտիզին պատրաստեցեր, եւ ոչ գիտեմք առ ի՞նչ, եւ թէ տանիցի՞ տեղին զդագաղն որ ի հարկէ կապարեայ եւ փայտեայ արկեղբք կրկնեալ է։ Ի Հռովմ վասն դոցին եւ յուղար­կա­ւո­րութեան 2000 լիր. ծախս նշանակեալ է Պ[ատուական] Հ[այր] Կոմիտաս եւ անցուցեալ ի հաշիւ ազգային Հիւրատան Ս. Վլասի [52], իբրու զի տեսուչ էր տեղւոյն։

Ողջունելով զգործակից եղբարքդ, մնամ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

841.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 17 Նոյեմբ[եր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յետ ընդունելոյ զգրեալդ յելս անցելոյ ամսոյ՝ մնայի սահմանելոյ ինչ ի Ժողովս մեր վասն խնդրոյդ, զի այնպէս գրեցից. եւ յետ երկիցս եւ երիցս ժողովելոյ՝ սահմանեցաւ (զի թուի թէ Եղ[բայր] Ստեփանոս վասն յառաջելոյ ցուրտ եղանակին ոչ կարասցէ արդ յայս կոյս նաւել), մնայցէ այդր եւ որ ցարդ մնացն անդ. իսկ եթէ յանկարծս Եղ[բայր] Ստեփան եկաւորեսցի այսր՝ յայնժամ տեսցի թէ հա՞րկ իցէ անդէն այլոյ ումեք երթալ ի Կ. Պօլիս, եւ մի՛ թողուլ զՔեզ անընկեր եւ անօգնական։ Այն ինչ աւարտեալ ժողովոյս՝ յերեկն մեկնեցաւ Գեր[ապայծառ] Աբբահայրս ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գարեգնի ՝ ուր վաղու սահմա­նեալն էր երթալ՝ ի Հռովմ, զի անտի խորհուրդ տային բարեկամք մի՛ եւս յամել. եւ Ֆրանգի [53] ասացեալ է թէ զգործ եպիսկոպոսութեանն ի գալստեանն այսր մարթ է վճարել։ Եւ զի հարկ եղեւ Քեզ գնալ այդր, հարկ համարեցան եւ զոմն մի աստ աթոռակալ անուանել, որ եւ այժմ կայ ի սենեկին յոր նստէիրդ, եւ ի նորա սենեակն եմուտ եկն ի Կ. Պօլսոյ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս, որ տակաւին կայ անզուտ. քանզի ի Կ. Պօլիս խորհեցեալ են ի յետին աւուրս տալ նմա ընդունել զարձակումն եւ գալ այսր 5 ուսանողօք վասն Նորընծայարանի. եւ յելանելն առ Նուիրակն Առաքելական՝ ասէ ցՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ, զարձակումն արդ Սրբազանն ինքեան միայնոյ վերապահեալ է. եւ վասն զի պատրաստեալ էր սա ի չու, մարթ է ասէ երթալ դմա ի Վենետիկ, եւ անդ արձակիլ։ Չգիտէաք մեք զայսոսիկ եւ յեկաւորէն լուեալ՝ զարմացաք, եւ իսկոյն ծանուցաւ Պատրիարքի քաղաքիս [54], որ եւ գրեաց նոյնպէս ի Հռովմ. այլ ցարդ չեկն պատասխանի. իսկ զեկաւորն փոխանակ արձակման՝ կալաւ տենդ եւ տանջէ զնա, վասն որոյ գրեաթէ արգելական կայ ի սենեկին։ Յաւուրքս ըմբռնեցան եւ այլք ոմանք ի տենդէ, Եղ[բայր] Անտոն, ոմանք յուսանողաց եւ նաւավարն Վիջէն։

Երեկ ընկալայ եւ զգրեալդ յ՚13 ամսոյս. այլ նախ քան զընդունելս տուժեալ է թուղթն 90 հարիւրեակ (սանդիմ), զի կարծեմ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս կամելով շագանակս գնել՝ պակաս եդեալ է զթղթակնիքն. եւ չիցէ՞ արժան զրկել զնա ի պտղոյն. մանաւանդ զի ցարդ չկարաց առնուլ ի Հաշէդէ զթերթսն ծանօթս, որք չեն անցելոյ ամաց՝ այլ այսր ամի, որով ի դէպ էր դիւրագիւտ լինել։ - Ի ծրարի թղթոյդ էր եւ այցելութեան թղթեակ Յովհ[աննու] Տիւզ, որ կարծեմ անհրաման սպրդեալ է ի ներքս։

Շնորհ ունիմ զաշխատութենէդ վասն Ասսիզացն, այլ եւ հաճիմ, զի ծանօթութիւն այնպիսի արանց նպաստիցէ Քեզ եւ մեզ։ Եթէ եկեսցէ միւսանգամ Ռէյ, որպէս ասեսդ, խնդրեցէք ի նմանէ զցանկ կամ ցուցակ թղթոց եւ Կոնդակաց Պապից գրելոց առ Հայս, զանտիպսն (inédites) որպէս ասէ նա, զորոց կամիմ եւ ես գրել առ նա. այլ քանզի եւ նորա յանձնեալ է ինչ ինձ քննել ի դիւանս քաղաքիս, եւ չկարեմ փութով վճարել, վասն որոյ կանխեցի զայս ասել թէութեամբ, եթէ եկեսցէ նա առ ձեզ. եւ կամիմ ստուգել ի ցուցակէն (յոր նշանակիցին ամք եւ ամիսք կոնդակացն, եւ առ ո՛ ուղղեալն է, եւ տող մի սկիզբն), թէ արդարեւ ամօք եւ անծանօթք իցեն ինձ, զի ըստ այնմ ապա խնդրեցից զպատճէնն։

Պատրաստեմք եւ ցուցակ մի գրոց խնդրելեաց ի Պաշտօնէէն Ուսմանց, յորոց զորս եւ կարիցէ կամ ունիցին՝ շնորհեսցէ եւ ընդունիմք։

Ընկալայ գիր եւ ի Վալլոնէ գրեալ պաշտօնական իմն ցուրտ ձեւով քան Ռէյական եռանդեամբք։

Վասն վարժատանդ՝ ի հարկէ ի բացակայութեան Վեհիս՝ չկարեմ ինչ ասել, բայց եթէ եւ ինձ թուի չփութալ ի հրատարակել զվաճառն ծանուցագրով. այլ զարմանամ թէ ընդէ՞ր եւ ոչ մի աշակերտ իցէ այդր, որպէս ասես ասացեալ առ եպիսկոպոսն ծանօթ։ - Եւ զի բանս անկաւ ի սա, բանք ինչ եղեն առ մեզ ի հարեւանցի, ազդել դմա ձեզ ընտանեբար զդրամական կարօտութիւն միաբանութեանս, վասն արեւելեան կամ թուրքական ժխորիցն, որ արգելին զշահս թղթադրամոցն, որպէս գիտէք, եւ զվաճառ գրոց։ Կարծեմ թէ եւ Վեհն փորձելոց է ի Հռովմ միջնորդութիւն առ Լիոնեան ընկերութիւն [55]. առ որ ազդիցէ անշուշտ եւ ձայն պերճախօս եպիսկոպոսիդ։

Յիշեցուցի եւ յիշեցուցից զոր ասեսդ վասն պատրաստելոյ ինչ առ աշխարհահանդէս 1878 ամին (որում սպասէ ոմն) եւ տեսցուք զմերոյս ժրութիւն։

Եղ[բայր] Օգոստինոս պատրաստէ զխնդրեալքդ. ընդ որս թերեւս յաւելցուք եւ օրինակս ինչ յԱսսիզացն ի վաճառ. յուսամ թէ զազնուաթուղթ օրինակն պահեալ ես, զի չկայ եւ աստ բայց մի եւեթ օրինակ նման նմին. քանզի 5 միայն էին, երկուքն տուան Վատտինկդոն ի [56] եւ Վալլոն ի, մին առ տէր Ձեռագրաց Ասսիզացն Մանուկ Ասլանի։

Զ Հոլասեանս յեօթնեկաց հետէ չեմ տեսեալ. կան ի նմին չքութեան. չառաքեաց ինչ այրն ի Կ. Պօլսէ. յատեան կոչեցաւ տիկինն եւ պարտաւորեցաւ ամսոյ ամսոյ վճարել առ մսավաճառն 150 լիրա. զոր եւ վճարէ ի վարձուէ սենեկին եւ կերակրոյ զոր տայ առ Անգղիացին այն. Տիրացուն (Մարիա) տայ դաս, որպէս գիտես, կարծեմ երիցս յեօթնեկի. խեղեփքն երկոքին հրաւիրեալք էին ի գիւղ (Բոնդէ տի Պրենդա) [57] ի Պոլտու կոմսէ եւ կային անդ, որպէս լուայ, չգիտեմ թէ դարձան։

Ողջունելով զմէկն, եւ զհարցանողս՝ մնամ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Լուայ զի արկղն առաքելի այդր՝ լցեալ է եւ չիք տեղի դնելոյ զԱսսիզսն։- Եղ­[ բայր ] Յովսէփ ծանուցանէ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթանագինեայ ՝ զի ընկալեալ է զ՚առ ի նմանէ առաքեալ դրամն։ Զայս ինքն ասաց ինձ, եւ յետ գրելոյս եբեր զթղթակոտոր իւր։

Առաքեմ եւ ցանկ մի խնդրելի գրեանց. առաքեսցուք ապա եւ զցուցակ այնոցիկ՝ զորոց առաջին մասունս շնորհեալ են մեզ եւ պակասեն վերջքն։

842.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 19 Նոյեմբ[եր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ակն ունելով ընդունել գիր ի Քէն այսօր, որպէս եւ ընկալայ իսկ՝ պահեալ էի զծրարեալքս ի սմա, զոր եւ երեկ ընկալաք, երկաւուրբ անագանելով արեւելեան թղթաբերին. եւ ի ծրարին ոչ գտեալ բաց ի թղթոյ այտի առ Վեհն, բայց երկուս միայն աննշան թուղթս. որով չիմացաք ինչ ի Պօլսոյ, եթէ կայցէ ինչ գիտելի ի հարկէ ազդէք մեզ։ - Իսկ մեք խնդութեամբ ողջունեսցուք զՔո գրեալսդ, զոր եւ սկիզբն կամ այգն համարիմք գեղեցիկն աւուր զոր ծագեսցէ Աստղն առաւօտին՝ Պահպանիչն մեր, եւ ակն ունիմ թէ յաւուր տօնի Ընծայմանն յաւելցէ զխնդութիւն մեր։

Երեկ եկն ի վանս Հ[այր] Մկրտիչն [58] Վիենացի (Պուքովինացի) եւ ճաշեալ միայն, ընդ երեկս չոգաւ ի տես Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժարանի եւ ի նմին գիշերի դարձաւ ի Դրեստ, որպէս ասէր։ Ստուգեցաք ի նմանէ, զի արքեպիսկոպոսացեալն Լեմպերկի է ծանօթն մեր երէց Ռոմանշեանն Գրիգոր [59] (ծնեալ յամի 1809). եւ ես զայլ ոք կարծելով Միքայէլ գրեալ էի զանունն ի վերայ թղթիս եւ ծրարի գրոցն զոր առաքեցէք անդր։ Իսկ Պարոնչն [60] Կանոնիկոս ՝ կարգեալ է փոխանորդ արքեպիսկոպոսին, վասն որոյ եւ թողեալ զաւագերիցութիւն Ստանիսլաւեայ [61] ։

Հիւանդք մեր ի Նորընծայարանի ի կազդուրել են. այսօր ամենեքին եկեալ էին ի սեղան, բաց ի փոքուէն յ Երուանդայ, որ տկարագոյնն է։

Ողջունիւ եղբարցս ողջունելով զորս անդ եղբարք, եւ արգադիր մեծարանօք զգերյ[արգոյ] Աբբահայրս, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Ողջունեմ զ Տէր Գրեդոնի [62] հանդերձ շնորհակալութեամբ։

843.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 21 Նոյեմբ[եր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ազդմամբ եղբարց ազդ առնեմ, զի վաղիւ մեկնելոց է աստի Օրդիս (Մենիկոյ) երթալ ի Հռովմ. եւ առանց համարձակելոյ ասել ցուցեալ է փափագ ագանել ի վանատանդ, եթէ գտցի տեղի։ Չէ ոք խոստացեալ ինչ դմա. վասն որոյ յերեւել նորա կարէք առնել որպէս Ձեզ արժան թուի։

Այսօր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն մատոյց զձայնաւոր Պատարագն ի պատիւ Տիրամօրն, որոյ բարեխօսութեամբ մաղթեմ ողջ մնալ Քեզ եւ այլոց։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

844.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր – Հռոմ

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 23 Նոյեմբ[եր] 1876

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Զառաջին շնորհեալդ ի Հռովմէ ընկալեալ ի նաւակի՝ հանդերձեալ դառնալ ի քաղաքէ ի վանս, եւ յակն արկեալ, դարձայ եւ տարեալ մատուցի զծրարեալդ առ Ծիրանաւոր Պատրիարքն [63]. զարմացաւ եւ ցաւեաց նմա կորուստ կամ անյայտութիւն թղթոյ իւրոյ, եւ ասաց ինձ գրել առ Տէրդ. զի արդարեւ յոյժ ցաւէ նմա յապաղել իրացն, եւ խոստացաւ վերստին ընդօրինակել զպատճէնն եւ յղել։

Ընթերցայ զգիրդ եւ զառաջարկութիւնսն առ խորհրդակիցս մեր երկոսին որք ի վանս, (Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ղուկայ ի գեղջ գոլով) եւ մեզ իսկ նոյն ազդեցութիւնք եղեն, առաւել ընդ նորութիւնն քան ընդ ծանրութիւն հարցմանցն. որոց եւ յայտնի ասացին զպատասխանիս։ Խիթայի թէ առաջարկեսցեն եւ պահանջեսցեն ինչ ինչ, այլ առաւել յեպիսկոպոսութեանն պատեհի, որպէս թէ չառաքել քարոզիչս առանց հարցանելոյ զթեմական եպիսկոպոսունս կամ զՊատրիարք, ունել ինչ ի սմանէ կախումն, եւ նմանիս, ըստ յառաջագոյն պահանջանաց նոցին։ Թուին իմն կարգել մեզ controle, որ եւ ըստ մասին լիցի մեզ յօգուտ կամ ի զգուշութիւն, այլ մի՛ ի պարաւանդութիւն օրինաւոր ազատութեանց, որում ոչ կարիցեմք հանդուրժել, եւ ստունկանողք երեւիցիմք դարձեալ. վասն որոյ ի սկզբանն ազդելի է զայս մեղմով։ - Յարաբերութիւնք մեր ընդ Պատրիարքի քաղաքիս կարծեմ նոյնք են ի սկզբանէ դարուս յորմէ զեպիսկոպոսութիւն ընկալաւ Աբբայ մեր, եւ չեմք լուեալ տրտունջ կամ պահանջ ի պատրիարքէն. ոչ հարցանեմք եւ ոչ հարցանել պիտոյ թուի վասն ձեռնադրութեանց։ Իսկ վասն Ռափայէլեան վարժարանի յիշելի է, զի իբրեւ մասն վանաց՝ վանականք եւ աշակերտք խոստովանին վանականաց. եւ զի ի Հռովմէ խնդրեալ եւ ընկալեալ է ազատութիւն իսկ վասն Տնօրհնեաց եւ նմանեաց, մի՛ ենթարկիլ ժողովրդապետի թաղին, այլ ի ձեռն վանականաց կատարել։

Արտաքոյ վանաց՝ վասն խոստովանութեան օտարաց, միշտ առնումք հրաման ի պատրիարքարանէ, եւ ամի ամի նորոգեն զթուղթ հրամանին։

Ինձ առաւել հետաքննելի է միտք խնդրոյն զԱղքատութենէ, յորում քան զբազումս ի կրօնից խստակրօն գտանիմք չունելով իշխանութիւն կրելոյ եւ ծախելոյ դրամ ըստ կամս. այլ եթէ վասն այլ իրիք է քննութիւնն, չգիտեմ։

Վասն ազատ տպագրութեան՝ ըստ ակնարկութեան Տեառնդ քննեցի զհրամանա­գիրսն, որոց առաջին է յ՚8 Դեկ[տեմբեր] 1812, յիտալական պետութենէ, զոր յիշելով եւ յետնոց, նաեւ յամի 1842, ի վերայ նորին հաստատեն զնոյն ազատութիւն. եւ Աւստրիական պետութիւն ի նորոգել զօրէնս տպագրութեան երիցս եւ չորիցս՝ հաստատեալ է վերստին զմեր ազատութիւն ի քննութենէ գրոց յամս 1817, 1826, 1838, 1842, 1864. ոճով գրուած յայսոսիկ է Պրամպիլլայ [64] գրաքննըչին ի 20 յունուարի 1826, յորում ասէ ի դարէ հետէ մերոցս վարեալ ազատութեամբ, հասարակապետութեան Վենետկոյ եւ յաջորդ պետու­թեանց շատանալով վկայութեամբ Աբբային եւ զնա ճանաչելով պատասխանատու. ըստ բանից նորա վճռեալ է կայսերական պետութիւնն յ՚19 մայիսի տարւոյն, միայն պահան­ջելով, զի խորագիր մատենին տպագրելոյ ընդ բնագրին եւ իտալ թարգմանութեամբ մա­տուս­ցի առ քննիչն, հանդերձ վկայութեամբ Աբբահօր. այլ կարծեմ թէ եւ այս սովորութիւն խափանեալ է արդ, եւ միշտ Աբբահայր մեր համարի քննիչ եւ պատասխանատու. որով շատանայր եւ Աւստրիական պետութիւն անաչառն յայսպիսիս։ Իսկ եթէ դոքա կամին եւ յեկեղեցական ատեան կամ քննութիւն մատուցանել զգրեան մեր՝ ցուցցեն զթերութիւն մեր կամ զմոլորութիւնս։

Ընկալայ այսօր գիր ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամէ, որ յոյժ տագնապեալ գանգատի վասն կարօտութեան արծաթոյ, զի չէ ինչ ընկալեալ ի Գործակալէն, յորմէ խնդրէր 2000 ֆր[անգ] գրելով առ Տէրդ. եւ տողէ զցուցակ պարտուց հատուցանելեաց ի վերջ տարւոյս կամ ի գլուխ նորոյն, որոց գումար անցանէ ըստ 4000 ֆր[անգ] եւ ոմանք ասէ ի ձեւ փոխանակագրի արարեալ են. ի գումարէդ միայն 1200 ֆր[անգ] ասէ կարեմք վճարել ի վարձուց սենեկաց, եւն. ։ Ի դէպ է կարծեմ վերստին աշխատութիւն առնուլ Տեառնդ եւ գրել առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգոստինոս [65], զի փութասցի առաքել որ­չափ կարէ քանզի խնդրողն ակն ունի ցաւարտ ամսոյս ընդունել զնախ խնդրեալն, եւ յու­սահատական իմն գրէ։

Վանականք բարւոք կան, եւ հիւանդք տակաւ կազդուրին. եւ աղօթիւք խնդրեն ընդ իս զաղօթս եւ զօրհնութիւն Գերյարգոյ Տեառնդ եւ Հօր

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Լուայ յետոյ, զի այսօր Ե[ղբայր] Անտոն գնացեալ է կամ գնալոց էր ի քաղաք (զի ի պահուս չէ ի վանս) վասն փոխանակագրի, եւ համարիմ թէ վասն վերոյգրեալ խնդրոյն իցէ, այսինքն առաքելոյ ի Բարիզ, ծանուցից յաջորդ գրով։

845.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 24 Նոյեմ[բեր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընդ այն յոր խնդաս՝ ես ոչ խնդամ. գէթ այնու մտօք, զի ի վեր էր քան զիս, այսինքն քան զիմ կարողութիւն պաշտօնն յոր անուանեցայ. եւ միայն անարգամեծարութիւն Եղբարց անտես ինձ լիցի։

ԶԵղիսէ եւ զգործսն յիշես. այլ քանզի նախ քան զայն զդատարկ անօթսն թողեալ եւ յիշեալ էիր ինձ, ապա Քեզ մնայր եւ մնայ Եղիսէանալ. զի չմնայ մեզ այլ հնար՝ բայց ի մոյր եւ ի փոխառութիւն շրջիլ։ Այն 4000 զոր յայսմ ամի դարձուցեալ ես ի տունն յայն, կսկծեցոյց զմեզ, եւ այսօր զնոյն ասէր հարազատ քո մեծ. վասն որոյ ես չկամիմ անյոյս լինել այտի, յելս տարւոյս եւ ի մուտս նորոյն, որ ահա մերձենայ եւ գայ։

Ողջունելով զգործակից եղբարքդ մնամ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

846.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր – Հռոմ

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
24 Նոյեմբ[եր] 1876

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Այսօր առաքի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ փոխանակագիր 2000 ֆրանգաց։

Երեկ անագանի՝ յետ առաքելոյ զթուղթ իմ առ Գերյ[արգոյ] Տէրդ ընկալայ գիր յաթոռակալէ Պատրիարքի քաղաքիս [66], որով ծանուցանէ, զի Ծիրանաւորն այն մոռացեալ էր ասել, զի ինքն գրեալ էր զՎ[երապատուեալ] Հ[օր] Բառնաբայ ուղղակի առ Սրբ[ազան] Պապն եւ ոչ առ այլ ոք. եւ ի զուր խռովեցաւ։ Թերեւս եւ Ձեր այդր արդ իմացեալ իցէ զայս՝ եթէ յաջողեաց ելանել առ Սրբազանն։

Արգադիր ողջունիւ մնամ

Գերյարգոյ Տէրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

847.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 25 Նոյեմ[բեր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զշնորհաւորութիւնդ իբրեւ յեղբօրէ սիրելւոյ եւ սրտակցէ ընդունիմ, եւ ոչ այլազգ, զի չէր ինձ վիճակեալ աթոռն, եթէ այլ ոք աստ լինէր. բայց աղօթեա, զի մի՛ բոլորովիմբ սոսկ եւ սին անուն եղէց, որպէս եմս։

Աւադիկ եւ խնդրեալդ արծաթոյ փոխանակագիր, քան զոր չէր մարթ վաղագոյն հասուցանել, զի երեկ առի զթուղթդ եւ այսօր առաքեմ զիմս. բայց մի՛ կարծեր իմ ինչ ճարտարութիւն, զի արդէն ի պատրաստութենէ էր իրն։

Ուղիղ թէ վրիպակաւ գրեալ է 240 ֆր[անգ] տարեկան երկուց աշակերտաց որոց վանատուր լինիք, թէ 2400 պիտէր։

Ընդ գումար ծախուցն զարմացաք, զի լուեալ էաք թէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս առեալ է ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգոստինեայ աւելի քան զ՚2000 ֆր[անգ] ի մաքրել զհաշիւսն, եւ չեն մաքրեալք։

Համառօտեմ զգրութիւնս, զի համառօտ է յոյժ ժամս, եւ մնայ ինձ գրել յետ այսր եւ առ Գերյ[արգոյ] Աբբահայրս եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ։

Ողջունելով զպանդխտակիցդ մնամ սիրով

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

848.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 3 Դեկ[տեմբեր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Չունելով ինչ կարեւոր ի ծանուցանել բաց ի խնդութենէ մերմէ ընդ օրհնութիւնաբեր ընդունելութիւն Սրբազանին զմերս Գեր[յարգոյ] Աբբահայր, ոչ պատասխանեցի գրելումդ. եւ յետ այնր ոչ ընկալեալ եւ առ ի ձէնջ նոր լուր, համարիմք թէ յայցելութիւնս պարապիք յօգուտ Ուխտիս, եւ մեք աղօթեմք։

Յետ Հ[օր] Մկրտչի Վիենացւոյ ՝ այսօր եկն եւ Հ[այր] Սերովբէ Տէրվիշեան ի տես վանացս։ Են եւ հետք ուրեմն ի ծովու։

Զծրարեալքս ընկալաք այսօր։

Ոմն ի բանասէր եղբարց մերոց խնդրէր զ Patrologie Աւգերեան Հօր, եւ ոչ գտաք ի դիւանս. գիտիցե՞ս ուր իցէ։

Խոնարհ ողջունիւ առ Գերյ[արգոյ] Աբբահայր, եւ սիրով առ ընկերակիցքդ, մնամ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

849.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Փարիզ

Ս. Ղազար, 3 Դեկ[տեմբեր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Արդ իսկ ընկալեալ զգրեալդ յեռանդն՝ փութամ ի գիրս, յաշակերտացդ լուեալ եթէ այս ամ երագէ Ս. Աբրահամ խոստովանող ի պաշտպանութիւն Անուանակցին, որում յանձնեմ եւ ես ի ջերմաջերմ սրտէ մաղթանս եւ ուխտս՝ որպէս անձին եւ առաւել, իսկ զպատկեր ընծայական Դու առաքեսցես, մանաւանդ թէ պատկերս, զի գտցի ինչ առ ձեռն ի կարեւոր պէտս։

Ծանուցից զթերի գրենոյն զորմէ հարցանէ Պաշտօնեայդ։ Բայց գիտասջիր, զի զընծայեալսն արդ ի նմանէ ընդունիմք իբրեւ ընծայ, այլ ոչ հաճութեամբ ինչ. զի արդէն զոմանս ունիմք, եւ այլքն չեն ինչ կարեւորք եւ նշանաւորք։ Եթէ Ռէյ կարէ միջնորդել՝ փափագեմք ունել զիմ նշանակեալսն, մանաւանդ զ Միշոյի Biographie - ն [67] եւ զայլ բառագրեղէնս. պիտանիս եւ գործածելիս խնդրեմք, եւ ոչ զարդարանս. անձեռնհասք գոլով գնով ստանալոյ զայնոսիկ, այսինքն զ Միշոյ եւ զայլսն։

Այսքանեաւ շատացեալ ի հակիրճ ժամուս, ողջ լեր,

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

850.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 6 Դեկ[տեմբեր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յերիկէ խորհի գրել Քեզ այսօր, եւ ծանուցանել, զի ծանրացաւ հիւանդութիւն պատուական Եղբօր մերոյ Արսէնի. թէպէտ եւ մեր ընդ ահ եւ ընդ յոյս գոլով, այլ յառաւօտուն պաշտեցաք նմա զամենասուրբ Խորհուրդն, եւ յերեկոյի յառաջ քան զընթրիս՝ զօծումն վերջին. զերկոսին եւս ընկալաւ զգաստութեամբ եւ ներքին ջերմն եռանդեամբ. յետ այնր եւս երբեմն զգաստութեամբ ասելով ինչ, եւ առաւել մրմունջս աղօթականս եւ տունս սաղմոսաց, որպէս եւ ի գիշերիս ասացեալ է յաճախ։ Յառաւօտուս մինչչեւ իջեալ յեկեղեցի այց արարեալ գտի զնա որպէս ի սկիզբն գիշերոյն, մերթ հեւալով եւ մերթ լռելով. յաւարտ գիշերային ժամուն մինչ զԹագաւոր յաւիտեանն երգէին՝ ազդ արարին, զի այն ինչ աւանդեալ էր զոգին. մինչ կարծէաք թէ ոչ այնպէս վաղ վախճանեսցի. այլ նա փութայ կատարել զնախատօնակ պաշտպանին իւրոյ նմանեցելոյ Ս. Արսենի յերկինս, եւ խառնել զմաղթանս իւր ընդ նորայոցն. յորոց հասցէ ամենեցուն մեզ օժանդակութիւն եւ շնորհք բարիք, եւ Քեզ մանաւանդ որ այնքան մխիթարեցեր զնա հոգեւորապէս։ Ողջ լիցին ամենեքին, եւ եւս առաւել Վեհս մեր։

Զծրարեալ պիտակս յանձնեաց Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ [68] յղել Քեզ, զի գիտասցէ թէ զի՞նչ առնել իցէ արժան։

Ոչ գրեցի առ Գերյ[արգոյ] Աբբահայրս, զի բացակայ գոլով դեռ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ղուկայ ՝ չեւ եւս ժողովեցաք ի քնին առաջարկութեանն. յուսամ թէ այսօր կամ վաղիւ դարձցի նա ի գեղջէ։

Զայլ ինչ կարեւոր գրեալ է Քեզ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի։

Յառաջնում թղթիդ գրեալ էիր կամ թէ ընդօրինակեալ զբան թղթոյ Վ[երապա­տուեալ] Հ[օր] Մանուէլի որ խորհի վաճառել զտուն Սամուէլեանց. - մարթիցի՞ ի ժամուս շփոթման գտանել գին չափաւոր. եւ զի՞ գործեսցի գինն։ Չառաքէ ինչ ի վանս, եւ գրէ իսկ մի՛ յուսալ յայսմ ամի եւ մի իմիք անտի։

Ողջունիւ Վ[երապատուեալ] եղբարցս մնամ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

851.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 8 Դեկտ[եմբեր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Մինչչեւ ժամանեալ այտի թղթաբերին՝ հարկիմք գրել եւ ծանուցանել, զի վերացաւ առ ի մէնջ եւ ճիռն օրհնութեամբ Պատ[ուական] Եղբայր մեր Արսենիոս, աւուրբ յառաջ քան զտօն անուանակից սրբոյ ճգնաւորին, ընդ որում արդ յուսամ զնա զուգադասեալ. որպէս առաքինօրէն կրօնաւորեցաւ, բարեպաշտօրէն եւ հանգեաւ, ջերմն եռանդեամբ, հոգեւոր մաղթանօք եւ աղօթիւք, եւ արդարավայել խաղաղութեամբ։ Հոգի նորա լիցի մեզ բարեխօս եւ մխիթարութիւն ամենեցուն մանաւանդ Եղ[բայր] Ստեփանոսի, որում յիշե­ցուցանեմ մի՛ տխրել ընդ վայր, այլ խնդալ, զի անձն արժանաւոր վերընծայեցաւ։ Թաղեցաւ ի պարտիզի, ի սնարս Հարց եւ Եղբարց մերոց։

Յետ գրելոյ զայսոսիկ անցին ժամք եւ եբեր նաւակն զգրեալդ ի սկիզբն ամսոյս, յորում նոյնպէս զգերեզմանէ բանք են. չգիտեմ զիարդ սահմանեսցի վասն մարմնոյ Գ[երա­պայծառ] Եդուարդայ. եթէ ըստ առաջարկութեանս՝ յայնժամ արասցուք զգու­շու­թիւնս որպէս թելադրես, շատ է թէ տարցի տապանն զդագաղսն։ Իսկ միւս երկոքին տա­պանք մնայցեն դատարկ յամայր ամս։

Կարծէի թէ Գերյ[արգոյ] Աբբահայր գրեալ իցէ զերթալոյն ի Հռովմ. ոչ ի կոչոյ, այլ ընդ թելադրոյ բարեկամաց չոգաւ. եւ քաղցրութեամբ եւ օրհնութեամբ ընկալեալ է ի Սրբազանէն. բազում խնամ եւ սէր ցուցանէ ասեն եւ Նախագահ Ծաւալոցին [69]. այլ թուի թէ ոչ է ի ձեռս սորա առնել զամենայն, այլ Քարտուղար Ժողովոյն պնդագոյն է. եւ թուին քննութիւն իմն առնել եւ ժողով զիրաց մերոց, վասն որոյ գուցէ յամեսցէ անդ Աբբահայրս. իսկ զխնդիր եպիսկոպոսութեան՝ Նախագահն խոստանայ փութով վճարել յառաջին Concistoro [70], որ լիցի մերձ ի տօնս Ծննդեան Տեառն։ Իսկ Ծիրանաւոր Պատրիարք քաղաքիս [71] սերտ սրտիւ թեւարկէ մեզ ըստ իւրում կարի։ Չգիտեմք այլ ինչ եւ մեք։

Գոնսոլիտաց դադարումն արդարեւ միջաբեկ առնէ զտնտեսութիւն մեր, այլ 4000 ֆրանգաց անցումն ի գին կամ ի դարձումն կրպակի Լազեանց ՝ առաւել զկծեցոյց զմեզ. քաջ քան զիս ծանօթ է Սիրելի Եղբայրութիւնդ այլոց հասից մերոց որք ի քաղաքիս կամ ի գիւղային կալուածս։ Չմնայր եւ դանկ մի առ իս եթէ օրհնեալ հարազատն քո Քաջունի չտայր անսովոր գումար մի, որ եւ զծախս ճանապարհի Գեր[յարգոյ] Աբբահօր հոգաց վայելչապէս. այլ այս առ անգամ մի։ Եւ յորժամ զմտաւ ածեմ զմերձեցեալ տարեվերջն եւ զնոր տարեմուտն եւ զպահանջ պարտատեարց, եւ զնորեկ ամ՝ որում չմնայ ի նախորդէն յաւելուած՝ այլ մանաւանդ շատ պակսած, բաւական զուարճանամ, զի այսպէս ասացից։ - Տէր ողորմեսցի ամենեցուն։

Ողջունեմ զորս ընդ Քեզ, եւ փափագեմ գիտել թէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս ուխտեա՞լ իցէ չգրել ինչ յայս կոյս. եւ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

852.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 8 Դեկտ[եմբեր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Երեկ անագանի ետուն զծրար հաշուեցուցակի ելից եւ մտից Վարժարանիդ, զորմէ չիք իմ ասել ինչ, մանաւանդ զի եւ ոչ յակն արկի ուշով, միայն զայս որոճէի անդստին ի մտի, զի յամաց հետէ եղեալ ծախք համարեսցին վասն տնպահի, քանզի աշակերտ մի կատարեալ կամ պիտանի կարծեմ չել այտի, բաց յառաջնոց ի Հէքիմեանէ, Խորասաճեանէ եւ ի Շաշեանէդ, այլ սա ոչ եւս ելանէ։

Իսկ պատճառ սերկեան գրութեանս է ծանուցանել զերջանիկ փոխումն յաստեացս Պատ[ուական] Եղբօր մերոյ Արսենի, յաւուր նախատօնակի անուանակից սրբոյն. որպէս եկեացն՝ նոյն եւ բարեպաշտութեամբ եւ ջերմեռանդն մրմնջմամբ սաղմոսից կնքեաց զկեանսն, որպէս ի քուն կալով, անայլայլակ կերպարանօք մինչեւ ի թաղումն, որ եղեւ ի պար­տիզի առ նշխարօք Հարց եւ Եղբարց մերոց. Ձեզ ողջութիւն, եւ ամենեցուն բարեխօ­սու­թիւն ի հոգւոյ անտի. եւ փոխադարձ՝ պատարագքն ըստ սովորութեան մատուցանելիք։

Յիշեցուցանել առ Ռէյ, զի է առ մեզ գործ մի նորա Haouran [72], այլ Ատլասն միայն 26 պատկերօք, բնագիրն (Texte) պակասէ. ո՞ւմ անկ է հայթհայթել մեզ զայն, ինքեա՞ն թէ Պաշտօնէի։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

853.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 11 Դեկտ[եմբեր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Մի ըստ միոջէ ընկալայ զգրեալսդ ի՚ 5 եւ յ՚7 ամսոյս. յերկրորդումն անդ հանգուցաք զզուարթակերպ եւ զամենեւին անայլայլակ ննջեցեալն ի պարտիզի, յերի նշխարաց յառա­ջա­գոյն հանգուցելոց մերոց։ Ոչ այնքան եւ նորա հրաժեշտ առ ի մէնջ՝ ցաւեաց, որպէս եւ երկուց Վեհից հարազատացն, որպէս բառնիլն ի մէնջ հին արանց եւ առաքինեաց. լիցին արդեօք բարեխօսք իբրեւ փորձք մերոյս վիճակի, եւ շնորհեսցի ինձ եւ իմ նմանեաց զհետ կրթիլ նոցին առաքինաջան վարուց։

Վասն վարձելոյ տանց տեղւոյդ՝ գրեցի առ Վեհ համառօտիւ զմեր տեսութիւնս, մոռացեալ եւ զայն ասել, թէ ի լինել հարկի թողուլ զերկոսին եւս տունս եւ երթալ այլ ուրեք, ոչ թուեցաւ մեզ արժան հարցանել զգահերէց Ծաւալոցին [73], այլ ծանուցանել։

Իսկ վասն յամելոյ կամ դարձի Գեր[յարգոյ] Աբբահօրս այդր, հասարակաց կարծիք են, քանզի յայդ կերպարանս կան իրքն, չփութալ ի դարձ, մանաւանդ մինչչեւ խպնեալ Concistoro ժողովոյ, յորում յուսացուցանէին զեպիսկոպոսութեանն խնդիր. իմա՛ զառա­ջին ժողովն որ լիցի յայսմ ամսեան, որպէս լսեմք. այլ փափագէաք եթէ հնար էր, գէթ Քեզ գործակալիդ մերոյ հնարել գտանել մուտս առ Սրբազանն, եւ յանձն առնել զպէտս մեր կամ ժտել զհայրական բարձր պաշտպանութիւնն, ըստ թելադրելոյ գիտակցութեանդ եւ սերտ բարեկամի։

Բարւոք առնէք յայց ելանել Ծիրանակրաց, մանաւանդ որոց ժողովելոց են ի քնին արեւելեայ իրաց, ընդ որս եւ մերոցս. եւ ինձ առանձինն թուի թէ ի դէպ իցէ մեղմով ազդել ոմանց, զի թէպէտ եւ իցէ ինչ մեր թերացեալ, այլ եւ բազում պրկմունս եւ մահացմունս կրեալ, եւ եթէ դարձեալ կամիցին այդր նեղել զմեզ նորանոր կապանօք եւ փականօք, մի՛ արդեօք փոխանակ շինութեան վտանգեսցի եւ շինեալն։

Եթէ յետ առաջնոյ մտիցն առ Սրբազանն՝ իբրեւ ի մատուցումն յարգութեան՝ անդրէն փութայր Վեհս ի դարձ, այլ ինչ էր խնդիրն. իսկ ի յամելն, եւ յառաջարկել քո զփոյթ խնդրոյ եպիսկոպոսութեան՝ այժմ թողուլ ելանել այտի՝ ոչ թուեցաւ պատշաճ. այլ եւ անգործ կալ եւ սպասել իմն եւ ի դերեւ ելանել, եւ այն չէ պատշաճ. ապա հնարելի է զբաղանս ինչ, զոր օրինակ եւ տանցն վարձումն, զի մի՛ ասիցեն Ալոյիսեանք թէ հի՞մ յամէ դա այսր։ - Չմարթիցի՞ ասել թէ կամի աւարտել եւ զխնդիր Հ[օր] Բառնաբայ, եւ հրա­հանգս վասն մնացելոցն թէ կամիցին նմին նման գործել։ (Արարին դոքա պատասխանի թղթոց Վեհին)։

Ընդ նախընթաց թղթիս առ Քեզ՝ եդեալ էի եւ պատառիկ մի թղթոյ, եհա՞ս ի ձեռքդ, թէ մնաց ի պատրուակի թղթոցն։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Վասն արծաթեայ թասին 5-600 ֆր[անգ] գին հատեալ էր եղբօրս, այլ հարկ է թէ զիջցի եւ եւս. բայց եթէ յաջողեսցի Քեզ վաճառել բարձր գնով, ոչ միայն խնդասցէ նա այլ եւ մեք կորզեսցուք ի նմանէ Ձեռագիրս ինչ, զի են առ նմա 40իւ չափ։

854.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 11 Դեկ[տեմբեր] 1876

Գերյարգոյ Տէր Աբբահայր,

Ներող լինել աղաչեմ վասն ցարդ յամելոյ իմ ի պատասխանի շնորհելումդ եւ հարց­ման որ ի սկիզբն ամսոյս. քանզի վասն յապաղման դարձի Գործակալ Հօր ի գեղջէ, ոչ կարացաք յառաջ քան զերիկեան երեկոյ ժողովել ի միասին, գալով եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի։

Վարձել գէթ զմեծ տուն մեր ի Հռովմ ամենեցուն հաճոյ թուի [74]. ամփոփելով մե­րայոցս ի փոքուն կամ ի մասին միոյ փոքուն, զմնացեալն եւս տալով վարձու զմասն. իսկ բոլորովին եւ զսա թողուլ եւ այլուր բնակել, թողաւ ի լաւագոյն Ձեր տեսութիւն եւ քննութիւն, եթէ իցէ արդարեւ շահաբեր, եւ մի՛ կարի նեղաբնակ լինել. այլ ունել եւ սենեակ դատարկ, զի որպէս այժմդ՝ գուցէ եւ յապագայն լիցին եկք այդր ի մերոցս, բաց ի Գոր­ծա­կալէն եւ յընկերէն, իսկ վասն խնայութեան այդր այժմիկ՝ եթէ պատշաճ դատիք եւ թե­թեւու­թիւն լինի՝ դարձուցանել այսր զֆրէրն կամ զմիւսն, կամ զերկոսին եւս, յառաջ քան զվերադարձ Ձեր Տեառն. զոր ոչ կամիմք մերովսանն փութացուցանել, վասն անստոյգ եւ ի կախ կալոյ խնդրոյ մերոյ. այլ փափագեմք, զի առանց ինչ նկատման՝ որ դիւր եւ հեշտ թուի սրտի Ձերոյ՝ այնպէս արասջիք, չունելով, շնորհօք Տեառն, աստ հարկեցուցիչ պատ­ճառ ի ժամուս. բաց ի համաճարակ ախտէ սնանկութեան [75], քանզի Գործակալ մեր Կ. Պօլսի բա­ցար­ձակապէս ասէ յայսմ ամի չունել ինչ առաքել այսր. եւ չգիտեմ զի՞ եղեւ կրպակն այն կամ տուն Լազեան։

ԶՎ[երապատուեալ] Հ[օր] Բառնաբայ չեկն լուր կամ հրաման աստի. խորհիմ եր­թալ առաջնով պատեհիւ առ փոխանորդն, թէ ոչ առ նոյն ինքն Պատրիարքն [76], եւ հարցանել։

Ըստ յանձնարարութեանդ յանձնեցաւ միաբանիցս ամենեցուն աղօթել վասն պիտոյից Ուխտիս, եւ նորին Առաջնորդի, որում մաղթելով լայնութիւն եւ անդորրութիւն սրտի՝ ի կամս Աստուծոյ, եւ ի հովանի Տիրամօրն, մնամ

Գերյարգոյ Տէրութեան

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

855.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 15 Դեկ[տեմբեր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ուր ուրեմն այսօր արձակեցաւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս ի բանադ­րա­նացն, ի Պատրիարքէ քաղաքիս, այլ վասն պատարագելոյ մնայ այլոյ հրամանի ի Հռով­մայ. եթէ ի Պօլիս խնդրեալ էր՝ թերեւս դիւրագոյն կատարեալ էր։ Որ զինչ եւ է, Տէր տացէ, զի եւ այլք արձակեսցին, եւ ամենայն հերձուածն կարկատեսցի ի ճշմարիտ միութիւն։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

856.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 16 Դեկ[տեմբեր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յետ գրե­լոյ առ Վեհ եւ առ Քեզ զնա­խըն­թաց թուղթ իմ՝ չո­գայ ի նմին ա­ւուր ի հայ­րա­պե­տա­նոցն, եւ ծա­նոյց քար­տու­ղարն, զի ե­կեալ էր հրա­ման ար­ձա­կե­լոյ զՎ[ե­րա­պա­տուեալ] Հ­[այր] Բառ­նա­բաս ի բա­նադ­րա­նացն, եւ զի Պատ­րիարքն սպա­սէ նմա եւ ինձ յուր­բա­թի ա­ւուր։ Յետ այնր լուեալ ի Վ­[ե­րա­պա­տուեալ] Հ­[այր] Գրի­գո­րէ զառ նա գրեալդ՝ չո­գայ առ Պատ­րիարքն, եւ ա­սաց ա­նօ­գուտ է գրել առ Հ­[այր] Սալ­լուա, այլ յետ ար­ձակ­մանն անկ է ին­քեան գրել առ Կուի­տի կար­տի­նալ [77] (որ­պէս եւ նա յանձ­նէր սմա), այլ եւ ինձ իբր փո­խա­նակ մե­ծա­ւո­րի, եւ խնդրել, զի ար­ձա­կես­ցի եւ յան­կա­նո­նացն եւ կա­րաս­ցէ պա­տա­րա­գել եւն. ։ Արդ ըստ ժա­մադ­րու­թեան մե­րում չո­գաք յուր­բա­թի ա­ւուրս զմի­ջօ­րէիւ, եւ սո­վո­րա­կան հայ­րե­նի եւ մտե­րիմ սի­րով ըն­կա­լեալ Պատ­րիար­քին՝ ե­հարց զար­ձա­կե­լին թէ ար­դա­րեւ ստրջա­ցեա՞լ ի­ցէ ընդ գործն եւ խնդրի­ցէ ար­ձա­կիլ. եւ ա­ռեալ պա­տաս­խա­նի հա­ւա­նա­կան՝ տա­րաւ ի մա­տուռն, ար­տա­քոյ թո­ղեալ զար­ձա­կե­լին, եւ ըստ ծի­սի իւ­րեանց ար­ձա­կեաց՝ տուեալ նախ ըն­թեռ­նուլ նմա զծա­նօթ դա­ւա­նու­թիւնն. հա­զիւ քա­ռորդ ժա­մու տե­ւեաց ա­րա­րո­ղու­թիւնն, ծա­նօթ յամր եւ յու­շիկ ա­ղօ­թա­բա­նու­թեամբ պատ­րիար­քին. յետ ո­րոյ խնդու­թեամբ խնդրեաց յար­ձա­կե­լոյն համ­բոյր եւ համ­բու­րեաց զնա. նոյն­պէս ա­րա­րին եւ վի­քարն եւ քար­տու­ղար եւ միւսն որ յար ընդ նմա գայր առ մեզ. եւ ա­պա գա­ֆէիւ պա­տուա­սի­րեալ, ըստ պա­տուի­րա­նի Կուի­տեայ ետ նմա ա­պաշ­խա­րանս ա­սել ցամ մի զ՚Ծ սաղ­մոսն եւ ող­ջոյն մի։ Ե­դեալ էր նմա պայ­ման եւ չդառ­նա­լոյ ի Կ. Պօ­լիս, զոր եւ յանձն էառ, յու­սա­լով թէ ի հար­կին՝ տա­ցի հրա­ման։

Ի թղթի անդ (զոր ըն­թեր­ցաւ) Կուի­տի մե­ղադ­րէր զմեզ թէ զիա՞րդ հա­ւա­տա­ցին բա­նադ­րե­լոյն ման­կունս բե­րել ի վանս, թուի թէ Մխի­թա­րեանքդ այ­դո­քիկ՝ չի­մա­նան զծան­րու­թիւն ի­րացն. եւ խնդրէր ի Պատ­րիար­քէն զլու­ծումն ի­րացս։ Առ որ ա­սա­ցի զդէպսն որ­պէս գրեալ էր Վ­[ե­րա­պա­տուեալ] Հ­[այր] Մա­նուէլ, եւ զի մեք ան­գէտք էաք եւ կար­ծէաք զնա ար­ձա­կեալ ի գալն. եւն. ։ Շատ հա­մա­րե­ցաւ Պատ­րիարքն զայդ յար­դա­րու­թիւն, եւ ա­սաց այն­պէս գրել առ Կուի­տի. առ որ գրե­լոց է, կար­ծեմ այ­սօր, վասն բառ­նա­լոյ եւ զան­կա­նո­նու­թիւնն ի Վ­[ե­րա­պա­տուեալ] Հ­[օր] Բառ­նա­բայ, ա­սաց եւ ինձ գրել առ նոյն. զոր եւ յա­ռա­ջա­գոյն ի պատ­րաս­տի ու­նե­լով իմ՝ յանձ­նե­ցի նմա եւ ա­ռա­քես­ցէ ընդ իւր թղթոյն։ - Արդ ձեզ մնայ յետ ա­ւուրց փու­թա­ցու­ցա­նել զխնդիրն, զի որ­պէս եւ ես խնդրեալ էի (ե­թէ զօ­րես­ցէ իմ գիրս) զի անդս­տին յա­ւուրց հրա­շա­փառ տօ­նիցս սկսա­նի­ցի պա­տա­րա­գել։

Յառաջնում նուագին (ի չորեքշաբաթոջ) եհարց Պատրիարքն թէ զինչ լսիցի զեպիս­կոպոսութենէ Գ[երապայծառ] Աբբահօրս, եւ իմ ասացեալ զգրեալն թէ մնայ երկրորդ con­cis­toro ի ի յունուարի, թուեցաւ փոքր մի դժուարիլ, այլ ի վերայ եբեր, զի մօտ է եւ այն, եւ ի դէպ է սպասել անդ ընծայելւոյն։ Իսկ այսօր կրկին եւ կրկին յանձնեաց ողջունել զնա. եւ ինձ թուի հաճոյ նմա եւ վայելուչ մեզ եթէ գրեսցէ Գ[երապայծառ] Աբբ[ահայր] շնորհաւորութիւն եւ շնորհակալութիւն իմն նմա. զի արդարեւ սիրով եւ մտադիւր գործէ, եւ թէ գոյր կարողութիւն ի ձեռին՝ առնէր եւ առաւել. այլ ի հարկի հնազանդութեան տեսանի եւ նա։ Եթէ պատշաճ թուիցի Վեհիս գրելն առ նա՝ ինքնին տարայց յորժամ ի դիմաց ուխտիս երթայցեմք ի շնորհաւորութիւն։

Եթէ գործք այդր ներէին, ներէր եւ քսակն, եւ ձանձրանայր Վեհս յամել անդ, կամ ոմանց խոչընդակն լինէր մնալն, չէ՞ր մարթ փոքր մի շրջագայիլ. զոր օրինակ երթալ ի Նէապօլիս յուխտ Լուսաւորչի մերոյ [78] ։ Եթէ դէպ լիցի այսմ լինել՝ ծանո՛ ինձ կանխաւ, զի ունիմ ինչ յանձնել Քեզ։ Նոյնպէս յորժամ պարապ լիցի ի կարեւոր հոգոցդ, ունիմ ինչ առաջարկելի կամ խնդրելի յիտալական պետութենէ կամ ի պաշտօնէէ միոյ նորին. եւ ծանուցից յորժամ ազդիցես ունել դիւր եւ պարապ, եւ Վեհ անդ իցէ։

Թերեւս ընդ թղթոյս, կամ յետ սորին առաքեսցի Քեզ եւ թուղթ մի մեծագոյն, զոր տացես ի դէպ ժամու առ որ ուղղեալն է։

Ողջ լեր բարեխօսութեամբ հայրապետին Մծբնայ եւ Բարեկամին Քրիստոսի, ողջունելով զորս ընդ Քեզ, եւ ողջունեալ յորոց ընդ իս։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

857.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 16 Դեկտ[եմբեր] 1876

Գերյարգոյ Տէր մեր եւ Հայր,

Որ յայլ ամս ի սերկեան տօնականդ աւուր՝ զմանկանց աշակերտաց ընդուէիր ախորժ օրհնաբանութիւնս, զարդիս՝ որպէս եւ առ յապա՝ զբովանդակ Ուխտի տանս Մխիթարայ ընկալցիս զջերաջերմ սիրալիր եւ արգադիր մաղթանս, ի յամայր բարօրութիւն Քեզ, եւ Քեւ սմին այսմ Ժողովոյ. զոր եւ աներկբայ կրելով ի սրտիդ՝ հանգուսցես յաստուածային բազուկսն որ զՔո համանուն գգուեցին։

Այլ եւ զնոյն ինքն ի մօտոյ տեսանելով մեր զամենունակ Տէրն՝ տղայացեալ անճառ սիրով եւ խոնարհութեամբ, փութամք դարձեալ բոլորիլ զսուրբ մսրաւն, եւ միւսանգամ անդէն ամբառնալ զձայն բերկրաւէտ մաղթանաց՝ յառատութիւն երկնաբեր շնորհացն ի Գլուխդ հասարակաց. ընդ նմին բարեբաստիկ ըղձակերտելով եւ զամանորս մերձակայ, եւ զորս յետ այնորիկ՝ գէթ այնքան որքան թիւ որդիացելոցդ, յորոց ներկայքս մատուցեալ ի համբոյր աջոյդ, մնամք

Խոնարհ Ծառայք [79]

858.

Կարապետ Եզեանին [80]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 16 Դեկ[տեմբեր] 1876

Ազնիւ տէր,

Ընդունեցայ Փորձ օրագրի [81] երկու եռամսեայ մասերն. շատ եւ շատ շնորհա­կա­լու­թիւն։ Կարդալով անոր մէջ Պ. Երիցովի [82] գրածը՝ հայերէն Ձեռագրաց մասին, եւ չունե­նալով ծանօթութիւն իրեն հետ, փափագիմ տեղեկանալ Ձեզմէ թէ իր յիշած հնացեալ եւ քարացեալ Ձեռագիրքն ո ՞ ւր են հիմայ, եւ գոնէ կոտոր մի կրնայի ՞ նք ի ձեռին ունենալ եւ քննել։ Դարձեալ յիշէ 602 թուականաւ Քրիստոսի ձեռագիր մը. փափագէի ասոր վրայօք ալ տեղեկութիւն, եւ Յիշատակարանին օրինակը, եթէ ունի Պ. Երիցով։

Այս տեղ տեսութեան ժամանակ յիշեցիք բազմահատոր եւ մեծահատոր գործ մը Ռուսաց տէրութենէն հրատարակուած քաղաքական յարաբերութեանց [83]. փափագիմ նախ այդ գործոյն անունը որոշակի, երկրորդ, գիտնալ թէ տէրութիւնն հասարակաց ալ կը շնորհէ՞ այդ հաւաքումը՝ թէ վերապահեալ է ։

Բեդերմանի պարթ եւ ական դրամքն [84] ի՞նչ եղան, ունի՞ք կամ կա՞յ արդեօք տպա­գրեալ ցանկ այն դրամոց:

Երեկ թղթատարաւ խաւրեցի Ձեզ օրինակ մի Սմբատայ Ասսիզաց Անտիոքայ թարգ­մանութիւնը [85]. ընդունեցէք ի մեր յիշատակ. եւ ողջունելով զՊողտանեան ծանօթս՝ ողջ լերուք:

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղ ե ւո նդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յետ գրելոյ եւ փակելոյ զթուղթս՝ ընդունեցանք Ձեր գիրն, որ յ՚ 7 ամսոյս, եւ շնորհակալ եմք ազնիւ զգացմանցդ որ վասն բարեյիշատակ Արքեպ[իսկոպոս]ին Եդուար­դայ [86] եւ փափագիմք երկար տարիներ վայելել Ձեր բարեկամութիւնը:

859.

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Փարիզ

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 23 Դեկ[տեմբեր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Փափագէի, այլ ոչ կարացի վաղագոյն պատասխանել երկոցուն թղթոցդ, յորոց առաջնովն առաքէիր եւ զվկայական այնր՝ զոր քաջ գիտես ինձ ումպէտ եւ անպէտ. եւ զի (մեր դասին Գլուխն ես, որպէս ասաց երանելի եղբայր մեր, խոստովանեցայց զմեղս իմ), ի հրատարակութեան մատենկանն զանգիտէի թէ մի՛ արդեօք այդպիսի ինչ լինիցի, վասն որոյ չեդի զանուն իմ եւ ի ներքոյ յառաջաբանին. գրեցի եւ առ Ռէյ զոչ հաճութիւն իմ, այնչափ զի մի՛ եւ աշխարհօրէն տմարդի երեւեցայց առ նա։ Յուսամ թէ Ձեր ընկալեալ զտուեալն՝ չմնայ մեզ հարկ շնորհակալ լինել գրով առ նա, այլ առ Ձեզ։

Զկապերտն Տիւզեան դեռ ոչ չափեցաք. գուցէ յաւուրքս տօնականս սփռեսցեն զայն յեկեղեցւոջ, եւ այնու պատեհիւ առանց ինչ կարծիս տալոյ ոմանց՝ չափեսցի. այլ չգիտեմ թէ գտցի՞ աստ արդարախոհ ճանաչող եւ յարգող կամ վարկող։ Գրեցի այսօր զայսմանէ եւ ի Հռովմ, լսել եւ զկարծիս Գերյ[արգոյ] Աբբահօր։

Վասն կարեւորագոյն խնդրոյ տնտեսութեան տեղւոյդ, սուղ ակնարկեաւ գրեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգոստինոս [87], ընդ որում ի գալն այսր յաւուրքս՝ խօսեսցուք, որպէս փափագեմ, միաբան խորհրդակցօք. այլ, որպէս եւ այլք թելադրէին Քեզ անկ համարին ուղղակի առ նա գրել, զի մի՛ նուաստութիւն համարիցի մերս միջնորդութիւն, եւ նա համարձակ ծանիցէ եւ տեսցէ զոր առնելոցն է։ Դարձեալ, գիտէ եւ Սէրդ, զի եւ ես այր մի եմ տառապեալ, հոգալով զվանաց պէտս, յերից կողմանց ձգձգեալ, ի Տնտեսէ, ի Հանդերձողէ եւ ի Տպագրապետէ [88]. դու 4 կամ 5 ասես, մեզ 10 հազար պիտի վասն փակման տարւոյս, իսկ յաջորդն ողորմելի եւս եւ տարակուսելի յոյժ. զի ի սկզբան տարւոյս գոյր յաւելուած ի նախընթաց ամէ 8 կամ 10 հազար, իսկ յաւարտն՝ բաց մնայ, եւ բացագլուխ թողու զնորեկն։ Տեառն յանձն լիցուք։ Ցուցից ես զհաշուեցուցակն զՔո եւ զՎ[երա­պա­տուեալ] Հ[օր] Աթանագինեայ, եւ որպէս խոստանասդ լաւ լիցի՝ որոշակի եւս նշանակել թէ կայցեն տեղւոյդ եւ այլ պարտք, զի մի՛ եւ առ Քեւ կարծիցի թէ ոչ զամենայն միան­գա­մայն նշանակեալ իցէ, եւ հետ զհետէ յայտնիցին նոր պահանջք։ Եւ դարձեալ նշանակեսջիք ո՛րչափ իցեն հասքդ ի վարձուց տանն կամ ի թոշակէ աշակերտաց կամ աշակերտի. ո՞րչափ տարեկան տուրք տանդ առ Պետութիւնն. եւ քանի՞ սեղանակիցք կամ բերանք։ Ի նշանա­կելոցդ ինձ թուի՝ ըն դ խոհարար, սպասաւոր եւ դռնապան՝ երկու միայն անձինք են, կամ երկու վարձաւորք, դռնապանին միայն ձրի բնակութիւն ունելով եւ ոչ այլ վարձս։ Զայս եւս հաճեսջիք ծանուցանել։

1) Պ[արոն] Ռէյ յանձնեալ է Քեզ աշխարհացոյց մի, որպէս գրէ, զայն խնդրեմ թղթա­տա­րիւ առաքել առ իս, զի սակաւ փողիւ գայ։

2) Նոյնպէս եւ զնախագրեալ գիրսն Շդրելքէ [89] ՝ եթէ ետ, եւ եթէ փոքրատար իցէ եւ առաքելի թղթաբերաւ։ - Դարձեալ ի յետին ցանկի գրոց տուելոց ի Ռէյէ, զոր առաքեալ էիր նախընթաց թղթովդ, նշանակին Archives des Missions Scientifiques, կարծեմ թէ գտցի ի նոսին հրատարակեալ յայսմ ամի գրուած մի

3) Inscriptions et monuments figurés de la Thrace, որոյ հեղինակ է Albert Dumont. զայն եւս հատոր, եթէ իցէ ուրոյն հատոր, կամ զայն գործ (որ իմ խնդրելին է) առաքել թղթաբերաւ, զի ոչ մեծ ինչ իցէ։ Որոց աղաչեմ միտ եդեալ խնդրեսցէ եւ ոմն՝ որ չկարաց ի ձեռս բերել զթերթս Tour du Monde ի։

Յետ եւ յառաջ այսոցիկ ամենայնի՝ ի սերտ սրտէ եւ ի գրկաց՝ շնորհաւոր մաղթեմ զտօնականքս եւ զտարեկանս, զանդորր սրտի առաւելագոյն քան զայլն ամենայն. եւ իբր առհաւատչեայ առաքեմ զայս նուագ զմայրապետատուր պատկերիկս Մեծին մանկացելոյ, որ գիտակն է ամենայն պիտոյից մերոց։ Իսկ առ ի Քէն խնդրեմ, եթէ մարթ է թղթատարաւ առաքել քանի մի երկվեցեակ վայելուչ ասղնէկէտ պատկերաց, զի գտցի ինչ ի պէտս շնորհաւորողաց յաւուրքս։ Յետ ոչ բազմաց Պ[արոն] Ռէյ յանձնելոց է Քեզ, կարծեմ, փոքրիկ գումար, եւ յայնմանէ վճարեսցի որ ինչ արտաքոյ ընծայի մնան ծախք յիմ համար։

Ողջունելով եւ զՊոնտացի Հայրտէրդ՝ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին գրէ ի Հռովմէ, զի հաճեսջիք ծա­նու­ցա­նել առ Հ[այր] Եգիտիոս զ † [մահ] Գեր[ապայծառ] Եդուարդայ, զոր կենդանի կար­ծե­լով թղթէ առ նա։

Խնդրէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանա­գինեայ, զի առաքեսցէ զ Nautical almanac 1880 ամին, թղթատարաւ։

860.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 23 Դեկ[տեմբեր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յեռանդն յետ ընդունելոյ զմիջաւուրբ զօրհնութիւնաբեր թուղթս Վեհիս, ընկալայ յերիկունն եւ զՔոյդ, ծրարելովն ի նմա թղթով, որ առ Կարտին[ալ] Պատրիարք քաղա­քիս [90], զոր եւ հաճութեամբ ընկալեալ՝ ընթերցաւ բարձրաձայն, որով եւ իմ լուեալ հաճեցայ ընդ վայելուչ գրուածն։ Ինքն ծերունին արդարեւ մտադիւր յօժար է յամենայնի օժան­դակել մեզ. եւ դարձեալ ասաց disponga di me in qualunque cosa possa [91] եւն. այլ յայտ է թէ գործա­ւորքն անդ են. սակայն շատ լիցի մեզ եւ բարեխօսութիւն սորա։ Յիշե­ցու­ցի նմա եւ զդէպս Սիւնեաց անուանադրութեան օտար եպիսկոպոսի. եւ ես ինքն, ասաց, նշմա­րեցի զայդ. այլ ոչ ինչ կարեւոր թուի համարել, զի ոչ այլ եւս խօսեցայ զայնմանէ։ Իսկ ինձ կարծիք իմն եղեն, թէ գուցէ կամիցին բառնալ ի մէնջ զայդ տիտղոս, զի մի՛ կրիցեն Առաջնորդք մեր զոսկէգունտ գաւազանն Սիւնեաց, որ խոչընդակն լեալ էր ազգային եպիսկոպոսաց եւ եպիսկոպոսապետաց. որոց ծանր թուէր եւ արքեպիսկոպոս լինել մե­րայոցս, եւ կամէին կամ թէ կամիցին բառնալ զարքեպիսկոպոսն։

Վասն առաջարկութեան Վեհի որ զխնդրոյ Ճենովայ, գրեցի առ Նա համառօտիւ եւ շտապաւ յայնմ աւուր, յետ որոյ կրկին եւ կրկին խօսեցեալ ի միջի մերում, խիթայաք թէ ի հռչա­կել իրացն, կրճտեսցեն զատամունս իւրեանց իտալացիքդ յափշտակողք, որք ճոխա­հարուստս համարին զմեզ, եւ ի մէնջ ակն ունին պարարիլ, մանաւանդ եթէ եւ չյա­ջողեսցի գործն, կրկին կորանք լիցին. այլ ինչ է եթէ թաքուն մնայր, եւ իբր ողոր­մութիւն ինչ խնդրեալ եւ տուեալ էր կամ ոչ տուեալ։ Եթէ յաջողեալ էր Վեհի փութով եպիս­կո­պոսանալ եւ անձամբ յայց ելանել անդր՝ վայելչագոյն թուէր լինել. այլ զի ի սակաւ եօթ­նեակս կարծի կատարել տնտեսութեան կամ բաշխից ժառանգութեան դքսուհոյն, կամելով փորձ փոր­ձեալ՝ ոչ կարծեմք բաւական զթուղթ Վեհի, այլ եթէ յաջողեսջիք ընդունել ընծայական ի Ֆրանքեայ, (պարզաբար յայտնելով զպէտս մեր եւ իբր խորհրդական խոստո­վա­նու­թեամբ) կամ առ եպիսկոպոս Ճենովայ [92], կամ առ դքսուհին [93] (եթէ ունիցի ընդ նմա ծա­նօ­թութիւն), յայնժամ դիւրագոյն երեւի. եւ գուցէ քաջալերիցի ինքնին երթալ եւ Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր, որպէս եւ ասացն ինչ ինձ, կատա­րեալ զտօնական աւուրքս։ - Զայս ի հարկէ ներողահայց խոնարհութեամբս հաղոր­դես Վե­հի, իբրեւ առ Նա ինքն գրեալ, ի լրումն խոստմանս։

Ի պէսպէս առաջարկութեանց կամ հնարից հայթհայթանաց՝ խորհուրդ իմն տայ եւ Վ[ե­րա­պատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ, վաճառել զ Տիւզեան կապերտն, կամ զ Լու­դովի­կեայ ԺԶի, քննեալ զարժէսն. զոր եւ ինքն անդ հետազօտել խոստանայ. եւ մեզ ոչ անդէպ երեւեցաւ ի կարօտութեանս ժամանակի, եթէ գտանիւր գին արժանի։

Խնդիր մի է եւ իմ, որում կարծեմ հաւանիցին Խորհրդակիցք մեր, եթէ հաւանիցի եւ Վեհ. յաւուր Կաղանդաց, (մանաւանդ զի եւ Վեհ չէ աստ) մի՛ գալ կամ բերել Նորընծայից զուտելեաց պնակսն՝ իբրեւ սրբազան ինչ իրս եւ նոքիմբք յաջ եւ ձախ ողջունել. մանա­ւանդ զի որպէս ընթերցայ յօրագիրս՝ երբեմն խափանեալ է այն սովորութիւն եւ յետոյ դարձեալ մուծեալ։ Մարթ է զպնականին կամ զբերելիսն դնել ի վերայ սեղանոյ միոյ ի միջի սեղանատան եւ յետոյ բաշխել, եթէ ոչ եւ յառաջագոյն բաժանեալ դնել առաջի իւրա­քանչիւր վայելողի։ Ինձ արդարեւ պժգալի իմն երեւէր այդ, եւ վասն այն կարծեմ ոմն մեկնէր ի սեղանոյն։ Այլ ծառայ եմ տեսութեան Վեհի եւ Հասարակաց։

Զոր այդր կրօնաւորական պարկեշտութեամբ կատարեցէք՝ զնոյն նմանապէս եւ մեք աստ. լոկով թէյիւ, առանց ծասքելեաց։ Խնդասցուք եւ խրախասցուք յապագայն, Տեառն օրհնութեամբ։

Շնորհ ունիմ յօժարութեանդ վասն կատարելոյ զխնդիրս ինչ իմ, չկամելով այժմ ի վերայ կարեւոր հոգոցդ յաւելուլ ինչ (թէ եւ ոչ է հոգալի) մինչեւ ի պարզել իրաց եւ ոգի առնուլ ձեզ եւ մեզ, զփոքրիկ թղթեակս առաքեմ նշանակեալ զգիրսն զոր խնդրեմ, եւ զգրավաճառն առ որում գտանի. զոր եւ յուսամ գտանել առ նմին, եւ արասցես ինձ կաղանդչեայ. նշանակելով եւ զգինսն որ նշանակեալ էր ի ցանկի 2։50։

Գիտէի հիւանդ զօրիորդն Տիւզեան, այլ ոչ առ ի մահ. աղօթեմք եւ վասն նորա։ Իսկ քո Աշակերտուհիդ եւ իմ Աշակերտն զիա՞րդ կան։

Ողջունելով զորս ընդ Քեզ, շնորհաւորեմ ամենեցուն եւ Քեզ առանձնակի եղբայրական գրկօք եւ սրտիւ զՏօնականքս եւ զՏարեկանքս եւ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Արծաթի թասն զի՞նչ ձայն տայ. եթէ եւ մի կամ երկու հարիւր պակաս գին տացի՝ կարես վաճառել։

861.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 26 Դեկտ[եմբեր] 1876

Գերյարգոյ Տէր եւ Աբբահայր,

Զերկոսին շնորհեալսդ մի ըստ միոջէ ընկալայ ի ժամուն։ Վասն վաճառման Բարիզեան տանն՝ մաղթեմք յաջողութիւն, յառաջ եւ զկնի. քանզի միլիոն մի տան, որպէս թուի, եւ որպէս ոմն փռանկ Բարիզացի ասաց յաւուրքս յայսոսիկ եկեալ այսր, որոյ տեսեալ էր զտունն՝ թէ արժէ այնչափ, ի հարկէ սակաւ մի բարձրագոյն եւս ունելի է ի սկզբան զգինն. եւ մինչեւ սակարկութիւնն յառաջեսցէ՝ լիցի ժամ պատրաստութեան թղթոյ Գործակալութեան։ Իսկ վասն բնակութեան մերայոց եւ այլոյ ամենայնի, ակն ունիմք ի դարձի Տեառնդ յաջողութեամբ եւ ի մօտոյ այսր, խորհել եւ խօսել։

Վասն տպագրելոյ ինչ արժանաւոր Մեծին եւ մեզ իսկ ի սուղ աւուրքս՝ արդարեւ չներէ եւ ժամանակն նիւթական. այլ յաւարտման խնդրոց մերոց կամ յայլում առթի՝ խնամով տեսցուք. այն զի լուայ թէ ի գալ ամի յոբելեան մի է նորա, ոչ գիտեմ եպիսկոպոսութեանն թէ այլ ինչ դիպաց։

Զթուղթն եկեալ ի Պօլսոյ դարձուցանեմ, զի մի՛ կորիցէ որպէս ասէք. չետու ես այլոց ընթեռնուլ, զի մի՛ կամ ընդ կամ խառնեսցի. խիթամ թէ խառնակ ինչ լուեալ իցէ եւ գրողն։

Վասն անուան Սիւնեաց եպիսկոպոսութեան [94] եւ իմ ի նոյն կարծիս լեալ գրեալ էի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին. անշուշտ մեղմով իմն հետաքննեալ իցէ Ձեր կամ հետաքննելի զիրացն եղելութիւն, այլ այնպէս զի թէ կամաւ արարեալ իցեն ըստ մերս կասկածանաց՝ մի՛ ասասցեն բացարձակ եւ արգելցեն զմեզ. զի թէ լաւ թուիցի եւ մեզ նոցին ոճով վարիլ լռելեայն՝ անպարտ լիցուք։ Բայց նորակարծ իմն արդեօք համարեսցի, զի ես իսկ ասէի աստ, եւ յառաջ իսկ քան զերթ Տեառնդ ի Հռովմ, եթէ այժմ ըստ իրիք տեսու­թեան՝ Սիւնիք ոչ է in partibus infidel. քանզի ընդ Ռուսաց իշխանութեամբ է քրիստո­նէից, եւ կարէր Պետութիւնն այն զչարել։ Բայց կալցի այս ի բանից համարի։ Սակայն եթէ ստիպիցիմք իսպառ հրաժարել ի Սիւնեաց ՝ գոն այլ թեմք նախապատիւք, որպէս Արտազու, որ եւ Ս. Թադէի կոչի, եւ սիրելի էր երբեմն Վատիկանի, զի եպիսկոպոսքն ուղղափառք էին, եւ են թղթակցութիւնք ընդ նոսին. եւ նախակարգ ամենայն եպիսկոպոսաց համարէր ի յետին դարս։ Հարքայ եպիսկոպոսն նախակարգ հանուրց ի Լուսաւորչէն հաստատեալ. որ զի եւ Դրան Թագաւորին կամ բանակին եպիսկոպոս էր, աներկբայ թուի թէ եւ զնշան կամ զվառ Մեծին Տրդատայ կրէր, վեհագոյն քան զգունտն Սիւնեաց. երկոքին եւս թեմքդ in partibus infidelium են այժմ, մին ընդ Պարսից միւս ընդ Թուրքաց իշխանութեամբ։ - Իսկ թէ պինդ ունել կամք իցեն զ Սիւնեացն, մարթ իցէ արդեօք ունել զնոյն հանդերձ նշանաւն այլով անուամբ, այսինքն Ծղկաց եպիսկոպոսի, քանզի եպիսկոպոսն Սիւնեաց ոչ եթէ յաշխարհի անդ ցրուեալ էր, այլ ի գլխաւոր գաւառին նստէր, որ է Ծղուկք, եւ եպիսկոպոսարանն էր ի Շաղատ աւանի։

Մատուցեալ զխոնարհ մեծարանս միաբան Եղբարցս մնամ

Գերյարգոյ Տեառնդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Գերյարգոյ Տէր, քանզի տեսուչ վարժատանն որ ի Բարիզ անդադար գրէ առ իս գանգատելով զհին պարտուց տեղւոյն եւ խնդրելով արծաթ ի հատուցումն, եւ ահա վերջին թուղթ նորա եւ հաշուեցուցակ մի, գրեցի առ նա ուղղակի գրել առ Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Օգոստինոս. առ որ կամեցայ ցուցանել եւ զհաշիւդ եւ զհնգամ­սեայ ցուցակ ելի եւ մտի զոր առաքեալ էր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս, այլ սա (Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգոստ[ինոս]) վշտացեալ՝ ոչ կամեցաւ տեսանել, այլ ասէ զոր ինչ եւ հրամայեսցէ Գ[երյարգոյ] Աբբահայր՝ արարից եւ առաքեցից. եւ իմ անճարացեալ առաքեմ Տեառնդ ի գլխացաւ նոր զգիրն եւ զհաշիւն առաքեալ ի Բարիզէ. կալեալ առ իս զառաքեալն ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինեայ, յորում նշանակեալ եւ զ՚2000 ֆր[անգ] զոր ամսով յառաջ առաքեցաք ի Բարիզ, ի սկզբան դեկտ[եմբերի] ցուցանէ 244 ֆր[անգ] միայն ունել յարկեղ, կամ յաւելուլ մտից քան զելսն։ Իսկ նշանակեալքն պարտք ի սպիտակ թղթին զոր առաքեմս մնան տակաւին հատուցանելիք. որոց, տեսանէք, որպէս ակն կալեալ մնայ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ։

862.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 28 Դեկ[տեմբեր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յետ կրկին շնորհաւորելոյ զմերձեցեալն ամ, զի լիցի արդարեւ շնորհաւոր, կրկնեմ եւ զնախագրեալս. զի ըստ կարի փութով յղեսցես զմանրամասն ցուցակ պարտուց վարժարանիդ, զհին եւ զնոր. - բ) նշանակեսցես, թէ յետ սրբելոյ զայնոսիկ, ո՞րչափ ինչ պէտք եւ պատշաճ թուիցին առաքել աստի ամսական կամ տարեկան, ի վերայ հասից տեղւոյդ որ ի վարձուէ տանդ եւ ի թոշակէ աշակերտաց, եթէ գուցէ հաստատուն թոշակ, բայց առ այս կարեւոր է սահմանել եւ զբերանս, եւ փակել զոմանս. այսինքն թուի մեզ թէ չէ պարտ այսուհետեւ, բաց ի ձրի բնակութենէ, տալ այլ ինչ կամ ռոճիկ երկուց քերցն. նոյնպէս բառնալ եւ զ Շաշեանն. եւ ի մնալ սակաւուց սեղանակցաց, իցէ՞ արդեօք շահաւոր արձակել եւ զխոհարարն եւ արտաքուստ տալ բերել զկերակուրն։

Դարձեալ, ի փոփոխել այժմու թուոյ, եւ ի գալ այդր աշակերտաց աստի, դիցուք 6 կամ 10, կամ նուազ, ո՞րչափ ինչ տարեկան աստի առաքել պիտոյ թուիցի. թերեւս դժուարին իցէ այսմ պատասխանել այլ մարթ է մերձաւորապէս իմն ասել։

Գործակալն (Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգոստ[ինոս]) ընդ որում խօսեցայ փոքր մի, եւ որ փափագէ որոշ ինչ կամ հաստատուն գումար տարեկան սահմանել, դժուարի լսել զանակնկալ կամ զանհաստատ ծախս եւ պահանջս, վասն որոյ եւ ես առ Գ[երյարգոյ] Աբբահայր գրեցի զիրացս, որոյ հրամանաւ ասէր Գործակալն առաքել զոր եւ հրամայիցէ։

Հարցանեմ եւ ես առանձին եթէ իցէ ոք պատանի որ կամիցի ուսանել զբժշկութիւն, թողեալ զներքին ծախսն, միայն զարտաքինն կամիմ գիտել, այսինքն զմտիցն եւ բժշկական դպրոցն եւ զտարեկան ինչ տրից առ այն կամ առ վարժապետս տեղւոյն, եւ վասն հրամայեալ գրոց. եւ աղաչեմ զայս ըստ կարի որոշակի տեղեկանալ եւ ծանուցանել։

Ամենեքին, որպէս եւ Դու, յայս հաւանեալ են, ընդ Գործակալին, հաստատուն ինչ չափ սահմանել տրից կամ առաքելի արծաթոյն, եւ մնան հաշուեցուցակիդ եւ վարկի Ձերոյ։ Ակն ունիմ թէ եւ Գ[երյարգոյ] Աբբահայր գրեսցէ կամ թէ գրեալ իսկ իցէ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգոստ[ինոս] փութալ առաքել այժմէն գումար մի այդր։ - Եթէ չիք հին պարտք եւ պահանջք տեղւոյդ կամ անսովոր ծախք, հաւանօրէն տայր ինչ նա ի նպաստ կարօտութեան վանացս, որպէս ետ Եղ[բայր] Անտոն։ Եւ Տէր տացէ ամենեցուն զպիտանին։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

863.

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պօլիս

Ս. Ղազար, 29 Դեկ[տեմբեր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յայսմ աւուր սովորականի չեհաս թղթաբեր տեղւոյդ, յորմէ ամենեքին ակն ունին բարի ելից, այսինքն ի ժողովոյ եւ ի բանագնացութենէ պաշտօնէից Պետութեանց, զի հաստատեսցի խաղաղութիւն եւ արձակեսցին արգիլեալ բարեբերքն ըստ աշխարհի։ Այլ ես յառաջ քան զայն զհրեշտակացն աւետարանեալ խաղաղութիւն եւ սէր քարոզելով՝ մաղթեմ Քեզ ի բոլոր սրտէ կրկնակի շնորհս ըստ հոգւոյ եւ ըստ մարմնոյ, ի լիութենէ Էմմանուէլին մանկացելոյ, ի վայելս հասարակաց Ուխտիս ընդ ամս եւ ամանակս երկարս եւ լաւագոյնս, եւ մնամ եղբայրական գրկածութեամբ,

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

864.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 30 Դեկ[տեմբեր] 1876

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Պատեհ առեալ զթուղթ Նորընծայից առ Վեհս, գրեմ Քեզ զերկտողիկս, լրոց ինչ ակն ունելով առ ի Քէն։ Գնացե՞ր ըստ խոստմանդ առ Կուիտի կամ առ Սալլուա, եւ զի՞նչ ասացին, զի ցարդ չել ձայն ի Պատրիարքարանէ։ Յուսա՞յք արդարեւ յառաջ քան զկէս առաջնոյ ամսոյ նորոյ տարւոյ վճարել այդր կարեւոր գործոյ մերոյ։

Մաքսուտ էֆէնտի գունցն առաքեալ է զտոմսակ այցելութեան կամ շնորհաւորութեան առ Վեհ եւ առ Քեզ, զոր կալայ աստէն. վասն որոյ կարէք Դուք այտի առաքել առ նա զձերն։

Կրկին մաղթանօք Ամանորայ առ իւրաքանչիւր պատշաճի մնամ գրկափար

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Գերյարգոյ Տէրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]