1852

157.   

* Հայր Դանիէլ Վրդ. Պօլսեանին

Ս. Ղազար, 1852՞ [1]

Մեծարգոյ Հայր,

Ես ամօթով կամ իմ վարուքս եւ կրթութեամբ՝ զոր այլոց ետու, եւ նորընծայքդ այդոքիկ ուխտականք՝ կամին առաւել եւս ամօթապարտ զիս առնել, մանաւանդ, զի մերձ ունին իւրեանց եւ վերակացու զմի ի Ծերունեաց, յորոց հարկ է եւ մեզ լսել զիրացն՝ զորոց լսել փափագեն:

Ի ծառայել եւ յօգնել եւեթ նմա արժան էր ինձ յանձն առնուլ, եթէ պէտք վարժարանիս (զորոյ զայժմեան դիրս քաջ գիտէ Վեր. Հայրութիւնդ) ոչ ստիպէին չհեռանալ ինձ աստի՝ բայց եթէ առ կարեւորագոյն հարկի: Բայց եթէ կամիցիք ընդունել զգրաւոր խորհրդածութիւնս ինչ զիմ՝ զոր երբեմն ընթերցայ ի ճեմարանի, եւ եթէ նոր ինչ եւ պիտանի թուիցի նոցա, աւադիկ առաքեմ, եւ յանձն լինելով յաղօթս բարեսիրաց եւ Վեր. Հայրութեանդ մնամ

հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

158.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռափայէլեան վարժարան]

Կորիցիա [2], ա ժամ միջօր[էի]

19 Յունու[ար] [18]52

Սիրեցեալ եւ Պատ[ուական] Եղբայր,

Յիշես, զի առաջի քո ասաց Վեհս ինձ գրել ստէպ. արդ զայս առաջին ժամ դիպող գտեալ, ծանուցանեմ, զի ճանապարհորդութիւն իմ աւուր եւ կիսոյ էանց բարւոք, թէպէտ եւ կարծէի յառաջախաղաց եւս գտանիլ: Ի կէս անցեալ գիշերոյ հասի յ Ուտինէ [3] եւ ագայ. այսօր ի միջօրէի հասի այսր, եւ ի գիշերիս, մանաւանդ թէ ի վաղիւ յառաւօտուն հասից ի Լուպիանայ [4] ի միւսում աւուրն ի Վեննա: Աղօթք մանկտւոյն զուարթացոյց զօդս, թէպէտ եւ տխուր է բնութիւնն եւ ջրադարձք սառուցեալք, այլ ինձ ինչ ոչ մեղան:

Յայց ելի յառաջ քան զգրութիւնս առ հրեայ պատանին բարեկամն իմ, որ նոր ամուսնացեալ է, եւ բազում հաճութեամբ եւ պատուով ընկալաւ զիս, ես պատուեցայ եւ Հ[օր] Եւգինեայ ատամունքն առան:

Յ Ուտինէ մաքսապանքն լուեալ, զի գիրս ունիմ յարկեղ՝ կամեցան արգելուլ անդ զարկ[ղ]ն զայս օր եւ ի միւսումն յղել զհետ իմ ի Վեննա, այլ ես յաջողութեամբ պրծուցի ի ձեռաց նոցա: Լաւ լինէր թէ այտի մինչեւ ի Լուպիանա միանգամայն վարձէի զկառսն. եթէ կամիցի ոք զկնի իմ գալ՝ այսպէս արասցէ. զի ազատ լինի ի հոգոյ արկեղն եւ ի կրկին կշռելոյ՝ եւ հատուցանելոյ զբեռինն գին՝ ծանրագոյն քան որ ի Վենետիկ:

Այսչափս բաւ ջախջախ եւ ուղեւորի գրչաւ. յետ ժամու մտանեմ ի կառս, յոր կարծեմ անցուցից եւ զգիշերն, ակն ունելով ջերմութեամբ սիրոյ եղբարց չզգալ զօդոցն ցրտութիւն:

Ողջոյն Հարց, եղբարց եւ մանկանց։

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ եղբայր
Հ[այր] Ղ[եւոնդ] Մ[արգար] Ալիշան

159.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռափայէլեան վարժարան]

Լուպիանա, 20 ա [Յունուար] [18]52

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Յետ վկայելոյ Հօր Վարդապետի [5] զշատախօսութիւն Հ [օր ] Ղեւոնդեայ, հարկ է ինձ արդարացուցանել զԾերունին. մանաւանդ, զի ի բնէ իսկ սովորութիւն է ուղեւորաց շատախօսութիւն. իսկ ինձ այսօր՝ դեղ իսկ գլխովին՝ առ ի կարճելոյ զձանձրոյթ յապաղմանս ի քաղաքիս:

Քանզի յ 9½ ժամու առաւօտուս հասեալ այսր՝ հարկ է ինձ ց՚7 ժամ երեկոյիս սպասել վասն մեկնելոյ շոգեկառօք ի Վեննա. զի առաջին կառընթացք յ՚8 ժամու առաւօտուն մեկնեալ են: Այսքան ժամավաճառութիւն չէր ի հաշուի մերում:

Ի Կորիցիայ մեկնեալ յ՚2 ժամու միջօրէի՝ գրեաթէ անընդհատ կառագնաց եղաք ժամս ութ մինչեւ ի Բրեվալտ գեօղաւան. ճանապարհք դժուարագնալիք յութօրեայ նախեկելոց անձրեւաց. ի գիշերի պաղի գետինն եւ զտիւն եղկանայ եւ ոչ երբեք ցամաքի: Անցի անվտանգ ընդ ձիւնախառն լեառն ի գիշերի, յորում ամենեքին պատմէին՝ ստէպ լինել ահեղ մրրկի՝ զոր պոռա [6] կոչեն սոքա (որպէս լսեմք եւ ի Կ. Պօլիս ), որ զկառս եւ զերիվարս իբրեւ գնտակ մի թեթեւ թաւալգլոր տանի. վասն որոյ ի նշան մրրկին՝ լծեն կառաց ց՚12 զոյգս ձիոց կամ եզանց, եւ բազմութիւն մարդկան աստի եւ անտի ունին զկառսն՝ առ անվտանգ ելանել եւ իջանել ընդ լեառնն: Գտանի անդ այժմ եւ գայլ շատ, որ եւ աւուրբ յառաջ պատառեալ են զպառաւ անցորդ. լինի եւ արջ՝ անվնաս մարդկան:

Ի Բրեվալտ սպասեցաք իբրեւ ժամս երկուս՝ գալստեան ճեպընթացին Դրիեստու. քանզի աստ միանան եկքն կրկնադէմք ի Դրեստէ [7] եւ յ Ուտինեայ, եւ միակառք յառաջ խաղան ի Լուպիանա: Զգիշերն ողջոյն եւ զառաւօտս այս անընդհատ խաղացաք, բազում անգամ ընդ ձիւնական բարձունս. զգեստք իմ բաւական եղեն ինձ առ ի զդէմ ունել ցրտոյն, գուցէ այլոց անբաւականք էին. միայն շատ մրսէր զոր Ե [ղբայր ] Ստեփանն գիտէ:

Ի մերկանալ առաւօտուն մերկացան եւ եղեմնապատ դաշտաց երեւոյթք, ձիւնակոյտք եւ պաղեալ ջուրք, որպիսիք երեւին եւ ի քաղաքիս յայսմ:

Յերեկն ի Կորիցիոյ ց՚4 ժամուց ճանապարհ (զոր մարթ էր ի ժամ եւ կէս հատանել՝ եթէ բարւոք էին ճանապարհք) ուղեկից էր ինձ ազնուաբարոյ եւ ազնուազգի սպայ ոմն Կորիցիացի, յետին շառաւիղ տոհմին Բարոնիոսի Ծիրանաւորի [8]. առ որոյ շնորհս ասէր շնորհեալ Պապին՝ զի ամենայն որ քահանայասցի յայնմ ցեղէ՝ զառաջին պատարագն կանոնիկոսապէս մատուսցէ, այսինքն կանոնիկոսի զգեստուք. մերձ ի քաղաքն էին նորա կալուածք բլրոց եւ հովտաց եւ որսարանաց, եւ ինքն երթայր ի վաղիւն որսալ արջս եւ համադամս կազմել ի թաթլոց նոցին, զի ասէր յոյժ համեղս լինել:

Զփոքրադիրս ի յիշատակաց մանկտւոյն կամ զխոստմունսն յանձնեցի ց Ե [ղբայր ] Ստեփան դնել յարկեղ իմում, մեծադիրքն չգիտեմ ընդ նոսի՞ն եդան՝ եթէ մնացին ի սենեկիս: Աղաչեմ մի՛ զանցառու եւ ապաշնորհ զիս գրել՝ եթէ մնացեալ իցեն անդ, այլ համարեսցին տուողքն առ յիշատակէ թողեալ իմ զայնս ի սենեկիս:

Ծանո՛ ցՎեհ, զի ողջ եմ. ոչ գրեցի առ Նա՝ զի մի՛ զչնչին բանս բարձրացուցից, կամ զի մի՛ յոյժ լակոնախօս գտայց, այլ գրեցից ի Վիենայէ:

Ողջոյն տամ Պ[ատուական] Հ [ օր ] Եւգինեայ, ողջոյն տամ Ե [ղբայր ] Ստեփանու եւ ողջունիկս՝ մանկանցն, եւ ամենայն սիրելեաց մերոց Եղբարց, եւ խոնարհութիւն առ Վեհ մատուցանեմ, եւ մնամ ակն ի չու

Հոգեկցորդ քեզ եղբայր
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ [արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

160.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ - Ս. Ղազար

Վիենա, 22 Յունու[ար] 1852

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Երեկ ընդ մթանալն մտի ի մայրաքաղաքս ողջամբ: Զուղեւորութեէս ց Լուպիանա գրեալ էի ցՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ. ի Լայպախ [9] հարկ եղեւ ինձ իբրեւ ինն ժամս սպասել մեկնելոյ շոգեկառացն ընդ երեկս, ընդ որ յոյժ նեղասրտէի. այլ ապա գոհ եղէ ընդ յապաղումնն, զի եթէ մեկնեալ էր իմ անտի առաւօտին ընթացիւք, (յոր ոչն ժամանեցի) հարկ էր գիշերայն առնել զերից ժամուց անշոգի ճանապարհն ճեպընթացիւ, որ ի Միւրցիւսշլախ [10] անուանեալ տեղւոյ ց Կլոկնից [11], ընդ լեառն բարձրադիր ձիւնանիստ եւ դժուարագնաց, ելանելով եւ իջանելով, ի ցրտին եւ ի հողմուտ գիշերի, հանդերձ շփոթութեամբք մտից ի կառսն եւ ելից, եւ սպասման միւսանգամ մտից ի շոգեկառսն ի Կլոկնից, որք ի գիշերի արդարեւ յոյժ անհամբոյր իրք են, եւ յայսմ ամենայնէ զերծայ նախախնամութեամբն:

Քանզի ոչ ինչ աւելի քան զերկու աւուրս կամ էր ինձ մնալ ի քաղաքիս, այն ինչ հասեալ այսր եւ իջեւանեալ ի Լէոբոլշդատ [12] յՈսկեգառն պանդոկի [13], ելի տեսանել զՊր ^ն. Գրիգոր Ճիոյա եւ տանել զթուղթ եւ զողջոյնս Վեհիդ, այլ ի տեսանել անդ զնա եհար սիրտ իմ, զի զդէմս յուսահատութեան եւ ցաւոց համարէի տեսանել ի հիւծեալ եւ ի խոնարհեալ կերպարանսն, եւ հարցեալ գիտացի, զի ոչ միայն ինքն հիւանդ է կամ տկար, այլ կին նորա զմահու խօթութիւն ջերանի, յառաջ քան զեօթնեակս ինչ պաշտեալ են նմա եւ զյետին խորհուրդս, եւ ապա փոքր մի կազդուրեալ, իսկ յերկուց աւուրց հետէ դարձեալ ծանրացեալ. վասն որոյ ցաւակից միայն եղեալ նմա եւ քաջալերեալ՝ թողի զթուղթ Վեհիդ եւ հրաժարեցայ: Ներումն շատ խնդրէր նա ի Վեհէդ՝ վասն չպատասխանելոյ ցարդ թղթոց Սրբութեանդ, որում եւ պարտապան ասէր զանձն: Այսօր ընդ երեկս առաքեցի հարցանել զհիւանդէն, եւ լուայ ի նմին տագնապի լինել, մինչեւ ի մահու կարծիս լինել զնմանէ յառաւօտուս: Կանխեսցէ՜ զօրութիւն աղօթից Միաբանութեանս ի կարօտութիւն եղբօր միոյ Միաբանութեանս, որպէս եւ խոստացայ նմա:

Իմ եդեալ ի մտի այսօր շրջել ի քաղաքիս, մանաւանդ ի մատենադարանն, եւ ի վաղիւն ելեալ առ Մխիթարեան Հարս ՝ ի նմին իսկ երեկոյի մեկնիլ յառաջ եդեալ ճանապարհն իմ, յառաւօտուս սուղ ինչ շրջեալ եւ հոգացեալ ինչ ինչ կարեւոր ի պէտս ճանապարհին, զմիջաւուրբ չոգայ ի մեծ մատենադարանն առնուլ հրաման ի Գրապետէն եւ քննել զհայ գրչագիրս. գտի զերկրորդ կամ զօգնական մի գրապետին ծանօթ վանացս, Յովսէփ Միւլլէր [14] անուն, որ յանուանէ յիշեաց զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Համազասպ. եւ ի ձեռն սորա գտի շնորհս ժամս երկուս յերկարել ի մատենադարանին յընդօրինակումն յիշատակարանաց հայ մատենիցն. (քանզի յ՚ 9 ժամէ ց՚2 ժամ սահմանեալ է պարապումն ի գրչագիրս, իսկ ի տպագիրս ց՚4 ժամ ), եւ գաղափարեալ զոմանս՝ մինչդեռ ելանէի՝ բացի միւս եւս մատեան նօտրագիր, եւ այն էր բաղդատութիւն կամ զանազանաձայնութիւնք հայ աստուածաշունչ գրոց հին եւ նոր կտակարանաց [15], զոր Սարգիս ոմն վարդապետ Հէճնցի [16] (կարծեմ Ակնեցի ) արարեալ է յ Երուսաղէմ, գոլով ինքն ժամ օրհնող Ս. Յակովբայ. սա որպէս ծանուցանէ ի յիշատակարանին՝ առեալ զտպագիր Աստուածաշունչն երանաշնորհ Հօրս մերոյ՝ հաւաքեալ է (յամին 1773) յ Երուսաղէմ ի վանաց անտի Ս. Յակովբայ եւ յայլ տեղեաց 15 (հնգետասան) օրինակս հին կտակարանաց եւ 20 օրինակս նոր կտակարանաց եւ Եսայեայ, եւ բաղդատեալ ընդ տպագրին եւ ընդ նշանակեալսն ի լուսանցս նորին՝ կարգաւ ի Ծննդոց ցՅայտնութիւն՝ նշանակեալ է զայլ ընթերցուածսն կամ զհամաձայնութիւնսն յոլովից ի մի բան. այսինքն նախ գրելով զտողն զանազանեալ, եւ առ նմին կարգելով զթիւ օրինակաց որք այնպէս ունին գրեալ [17]: Հնագոյն օրինակաց նորա որպէս ծանուցանէ՝ գրեալ է յ Եզնկայ ի ՉԺԸ թուին Հայոց (1269), որ 50 ամաւ հնագոյն գտանի կարծեմ քան զամենայն օրինակս մեր, միւս՝ գրեալ ի ՉԽԲ ի Սիս. յերկոսին եւս ի սոսա՝ չկան ասէ Մակաբայեցիքն. իսկ առաքելական գրոց եւ Եսայեայ օրինակք՝ ասէ գոյին եւ ի Ո թուականին Հայոց գրեալք. աւետարանք երկաթագիրք՝ զորոց չէ կարացեալ գտանել զթուականս: Զայս վաստակ Սարգսի գաղափարեալ է յամին 1795 Իւչգարտաշեան [18] Մեծաւորն Թրեստեան Մխիթարեանց եւ վաւերացուցեալ զհաւատարմութիւն ընդօրինակութեանն. եւ ոչ գիտեմ ո՛րպէս անկեալ է ի կայսերական մատենադարան այսր: Արդ ի բաղդատութիւն մերոց օրինակաց՝ զոր արդ իսկ սկսեալ էր մեր ի վանս եւ ի կատարելութիւն դիւրմանս մերոյ՝ ամենակարեւոր վարկուցեալ՝ առնուլ զհաւասար սորին, ընդդէմ յօժարութեան կամացս եւ Վեհիդ գլխովին՝ պարտ համարեցայ յապաղել այսր աւուրս ինչ սակաւս, եւ քանզի բերեալ եմ ընդ իս Աստուածաշունչ մի՝ անցուցից յայն զ Սարգսեան այլաձայնութիւնսն՝ եօթն ժամ յաւուրն պարապեալ ի նոյն, եւ ցանկամ ի վաղիւն եւ ի միւս վաղիւն վճարել՝ եթէ հնար է, թողեալ զամենայն տեսանելիս քաղաքիս, եւ միայն առ Մխիթարեանս յայց ելանել ի յետին աւուրն եւ մեկնել ապա աստի: Մարթ էր արդեօք աղաչել զսոսա յընդօրինակութիւնն, այլ երկեայ, զի մի՛ կանխեսցեն նոքա զիւրեանց տպագրութիւն Աստուածաշունչ գրոց. մարթ էր եւ յայլոյ դէմս տալ նոցա օրինակել զայն, զի Միւլլէր ՝ գաղղիացի կարծէր զիս եւ ինքն եւս հայասէր էր, այլ զի ես ծանուցի նմա զանձն իմ եւ ապա լուայ ի նմանէ, զի եւ ինքն ուսանի հայերէն ի Մխիթարեանց անտի, ոչ վստահացայ յայս խնդիր, աղաչեցի զնա չասել վարդապետացն զգալուստ իմ այսր մինչեւ ելից առ նոսա, այլ ոչ գիտեմ պահէ զխոստումն, զի զօր ամենայն գնայ առ նոսա դաս առնուլ: Զնոցանէ ինչ ոչ իմացայ, եւ ոչ ց Ճիոյա ի դէպ էր հարցանել ի տագնապ ժամուն, վասն որոյ յետ այցելութեան իմոյ գրեցից:

Աղերսեմ զՎեհդ ներել ակամայ եւ անկարծ յապաղմանս աստ եւ ծախուց բնակութեանս. եւ հաճել գրել ինձ գիր ուղղելով ի Պեռլին ՝ մնալի ի թղթատունն, եւ ծանուցանել թէ մարթի՞ ինձ յապաղել եւ անդր՝ եթէ այսպիսի ինչ անակնկալ գտցի եւ անդր եթէ թողեալ՝ եւ յուղին փութալ:

Ի կարճել ամսոյս՝ մեծաւ յուսով եւ անձկաւ մնամ լրոց առ ի Հռովմէ. եւ ողջունեալ զհասարակ Միաբանութիւնս եւ մաղթեալ զաղօթսն, խոնարհիմ ի համբոյր Տիրականիդ, եւ մնամ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ [արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

161.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռափայէլեան վարժարան]

Վեննա, 26 ա [Յունուար] [18]52

Սիրեցեալ եւ Պատ[ուական] Եղբայր,

Ոչ իրք՝ այլ հարկ կարեւոր առնէ զգիրս, ձանձրոյթ՝ քան զոր չիք ինչ դժնդակ, միակ սփոփանս ի գրութեան եւ ի զրուցագրութեան ընդ սիրելեացն՝ գտանէ: Կառեալ ի կէս ուղւոյս՝ ամենայն ժամք յապաղմանս թուին ինձ երկարագոյնք քան զաւուրս, եւ ոչ կարեմ հաւատալ թէ դեռ եօթնեակ մի է մեկնելոյ իմոյ այտի: Քանզի անձամբ զանձն պարտաւորեցի կալ աստ եւ առնուլ զբաղդատութիւն Աստուածաշունչ մատենին, որպէս ծանուցի Վեհիս, որով եւ առաւել քան զքեզ վաստակող գտանիլ ի բաղդատութեանն որ ի քումդ սենեկի. զաւուրս երկու պարապեցայ ի նոյն՝ յ՚9 ժամէ առաւօտու ց՚4 ժամ յետ միջ[օրէի]. այլ տեսանեմ, զի այլ եւս աւուրս եւ աւելիս պահանջէ գործն, թէպէտ իմ ամենայն փոյթ եւ ցանկութիւն է՝ վաղիւն յերիկուն մեկնիլ աստի. ժամք յորս ի նոյն պարապիմ յոյժ երագունք են, այլ որ յետ այնորիկ՝ ծանրաշարժք եւ անգնացք: Դարձ արարեալ ի մատենադարանէն՝ ճաշեմ առանց ակռայառութեան, եւ յետ այնորիկ ի սենեկի ճգնիմ, զի ոչ եւս է ժամ շրջագայութեան, նա զի եւ օդքս անհամք հանդիպեցան, մերձ ընդ մերձ հողմն, ձիւն, անձրեւ, մէգ եւ շաղախ միշտ. զարեւ տակաւին չտեսի աստ, զլուսնի՝ կոտորակ մի եւեթ:

Յերեկ ի կիւրակէի գնացի ի վանս Մխիթարեանց, ընդ եկեղեցւոյ դուռնն մտեալ, եւ ծանուցի, զի կամիմ պատարագել, քանզի քահանայ եմ. գնացին հարցանել զՄեծաւորն (Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դանիէլ [19] ), եւ եկեալ հարցին՝ թէ ուստի՞ ես. ասացի՝ թէ արդ յաշխարհէ աստի. եւ Հ[օր] Աղեքսանդրի [20] հայեցեալ խոր ընդ իս՝ իմացայ ասաց, եւ հրաման եղեւ պատարագի [21]: Ապա տարան զիս ի Տաքտուն [22] իւրեանց եւ ժողովեցան ամենայն քահանայք (թուով 16) ամենեքին երիտասարդք, բաց ի մեծաւորէն. Հ[այր] Յակովբոս [23] նոցա ի Զմիւռնիա է. ի Թրեստ Եղբայր մի միայն ունին. ի Կ. Պօլիս 16 քահանայս: Նշանական ինչ զրոյցք ոչ եղեն, եւ ոչ ըստ կարծեաց իմոց հետաքրքիրք գտան, կամ զի ի լռութենէ եւ ի խուսաբանութենէ իմէ պատկառէին, եւ կամ զի առընթեր կայր Մեծաւոր նոցա: Զ Ազարենէ ասէին՝ թէ բժիշկք յուսացուցանեն զառողջութիւնն, եւ թէ կամիցի դարձ առնել: Հարցանէին միայն ստէպ թէ քանի՞ քահանայք իցեն ի մեր վանս, եւ զարմանային յասելն իմ՝ իբրեւ քսան, զի նուազագոյն քան զայն կարծէին, նոյնպէս եւ զուսանողս մեր: Իսկ ինքեանք ունին 8 կամ 9 վարժարանեայս, յորոց ոմանք ի Զմիւռնիոյ, իսկ ուսանողս 10, յորոց 2 միայն Պօլսեցիք, այլքն ամենայն Զմիւռնացիք: Իսկ Եղբարք 8, չորք հայք, չորք Գերմանացիք:

Մի ի վարժարանեայցն է Յովհաննէս Մզրաքեան հօրեղբօրորդի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Եսայեայ, եւ արդարեւ նիզակաձեւ իմն սեաւ եւ սրաքիթ: Ցուցին զձեռագործս վարժարանեայցս, զգեղեցկագրութիւնս, ջինանկարս մատիտամբ, եւ աշխարհացոյց պատկերս, արդարեւ քաջ եւ ճարտար վաստակս, յորում մասին առաւելեալ են քան զմերքս: Թանգարանք նոցա՝ հանքաց եւ թռչնոց ճոխագոյն են քան զմերսն, եւ եդեալ ի կարգի. այսպէս եւ դրամք նոցա, թէպէտ սա չէ կարծեմ ճոխ քան զմերն: Բնագիտութեան գործիք նուազք եւ չազնիւք: Ունին եւ հաւաքումն բուսոց կողմանց Տիգրանակերտու, այլ անանուանք եւ չեն դասաւորեալք:

Մատենադարանն՝ ճոխ քան զմերն երեւէր, այլ զուրկ ի պարտապանաց գրոց: Հայ գրչագիրք հազիւ թէ 150, նոյնչափ եւ նուազ եւս՝ նոր գաղափարեալ բանք: Դեռ եւս ստացեալ են զպատմիչսն Սեբիոս, Սմբատ, կարծեմ թէ եւ զ Մ[արաբաս] Ասորի եւ այլս ինչ: Հայերէն գործ յիշման արժանի՝ ոչինչ տպագրի արդ ի տպագրատան սոցա:

Հ[այր] Սրապիոն [24] նոցա (որ ողջունէ յատկիկ, որպէս եւ եսս, զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգոստինոս) [25] թախանձէր, զի տպագրեսցուք զ Ոսկեբ[երանի] Մեկնութիւն Եսայեայ [26], եւ ես խոստացայ, պայման եդեալ, զի եւ նոքա տպագրեսցեն զ Ագաթանգեղոս իւրեանց. զի բաց ի կիսակտուր երկաթագիր օրինակէն, զոր տեսի, ասացին ունել եւ այլ օրինակ մի նօտրագիր՝ այլ համաձայն երկաթագրոյն: Խնդրեցի եւ ընծայ ետուն ինձ զնորատիպ Հայոց Պատմութիւն իւրեանց, որ նուազ գտաւ քան զկարծիս իմ. զուտ համառօտութիւն է մերոյ Հայ պատմութեան, քաղաքական մասին միայն հետեւելով. Հայկազանցն պատմութիւն՝ գրեաթէ թարգմանութիւն է Խորենացւոյ:

Իսկ վասն խնդրոյ Ռուբին[եան] դրամոց՝ առանձինն խնդրեալ խօսել եւ խօսեցայ ընդ Հ[օր] Կղեմայ [27], որ խոստովանէր թէ արդարեւ առեալ է զդրամսն ժողովեալս վասն եղբօր իմոյ, այլ արդարացուցանէր զանձն իւիք իւիք. եւ ասացի կրկին դժուարութիւնս առ ի մէնջ, մի՝ զի մի՛ անհաճոյ գործիցեմք եղբօր իմոյ, եւ միւս՝ զանհաւատարմութիւն նոցա, զի մեզ ամենեւին բարեկամս դաւանին եւ ապա այլազգ խօսին զմէնջ: Յայնժամ սրտացաւութեամբ ծանոյց, զի գոն արդարեւ այդպիսիք յինքեանս, այլ ոչ ինքն եւ ո՛չ բազումք, եւ վասն Ազարենին ճգանց՝ ասէր բռնադատեալ ի ճշմարտութենէ թէ որպէս . . . օրհասական ի վախճանել շնչոյն (աղաչեմ մի՛ շատ հրատարակեսցի այս բան) մի՛ կարծէք թէ ասէ դուք միայն կրէք, կրեմք եւ մեք. ակն ունիմք թէ վաղ փարատեսցին այս անհաճոյ իրք, եւն. գրեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ, այլ ոչ կարէի առաւել եւ մեկին եւս գրել, ասէ, ապա թէ ոչ՝ ո՛չ թողուին:

Այսչափս շատ՝ ի ծանուցանել զոգի նորա: Արդ ես խոստացայ յղել նմա զտիպս դրամոց մերոց՝ եթէ յանձն առնուցու օրինակել եւ յղել մեզ զյիշատակարանս գրչագրաց իւրեանց, զոր եւ յանձն առ. եւ ես աղաչեմ զխնդիր նորա կատարել փութով, զի մի՛ նուաստագոյն գտանիցիմք: Ունին արդ նոքա 75 դրամս Ռուբ[ինեանս] եւ 80 եւս ի մօտ աւուրս հասցէ նոցա, եւ ի Վեննա առ ծանօթի միում 5, 50 եւն:

Աղաչեմ զայս եւ զայլս ծանուցանել Վեհիս, մատուցեալ նմա զխոնարհութիւն իմ, եւ զողջոյնս եղբարց մերոց եւ աշակերտաց, եւ գիտել զիս քո

Հոգեկից եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւ[ոնդ] Ալիշան

162.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

Վենն ա, 28 ա [Յունուար] [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Աղաչեմ ներել համառօտութեանս: Այսօր վճարեալ զբաղդատութիւն Աստուածաշունչ մատենին՝ յանձնեցի առ Մխիթարեան Հարս (որք յարգանօք ողջունեն զՎեհդ եւ զՄիաբանութիւնս), զի յուղարկեսցեն այդր, ուղղեալ եմ զայն յանուն Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Աբրահամու. ի տեսանել անդ զտարբերութիւնս ընթերցուածոցն ի միտ առցի թէ քանի կարեւոր եղեւ գիւտս այս. ի ժամուս այսչափ ասացից, զի Վ օրինակն է հին եւ ընտիր եւ յոյժ հետեւելի օրինակն, գրեալն ի ՉԺԸ [1269], յորում գտանի եւ հին օրինակ թարգմանութեան Յայտնութեան:

Պ [արոն] Գրիգոր կազդուրեալ է. կին նորա տակաւին ի տարակուսական վիճակի. յանձնեցին յաղօթս Սրբութեանդ. ինքն Պարոնն գրեսցէ յետ աւուրց:

Յետ գրելոյ զհակիրճս այս՝ ելանեմ յուղի յեօթն ժամու երեկոյիս, շոգեկառօք ընդ Բրակա եւ կարծեմ ընդ Տրեզտն՝ գնալ ի Պէռլին, ուստի մանր գրեցից զտեսաւորութենէ իմէ եւ զզրուցից ընդ Մխիթարեանս տեղւոյս:

Յանձն առնեմ զիս խոնարհ համբուրիւ տիրականիդ՝ յաղօթս եւ յօրհնութիւնս Սրբութեանդ եւ Միաբանութեանս, եւ մնամ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

163.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

Պէռլին, 30 ա [Յունուար] [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Յետ հապճեպ գրութեանս առ Վեհդ յեռանդն յերեկոյին, ի նմին իսկ պահու յ՚եօթն ժամու երեկոյին՝ մեկնեցայ ի Վեննայ շոգեկառօք, եւ չեւ աւարտեալ աւուր շրջանի՝ հասի ի մայրաքաղաքն Սաքսոնաց ի Տրեզտա [28], ուր հարկ էր գիշերօթել, եւ յառաւօտուս ի 6 ½ ժամու մեկնեալ անտի՝ հասի այսր ողջամբ յետ կիսոյ ժամու միջաւուրն. որով հանդերձ գիշերօթիւքն՝ 42 ժամք եղեն ուղեւորութեան ի մեծէ մայրաքաղաքէ Գերմանիոյ ցմիւս մեծ մայրաքաղաքս: Զկլիմայ տեղւոյս, եւս առաւել զ Տրեզտայն ՝ համբոյր եւ զուարճալի գտի քան զ Վեննայն, զի անդ տակաւին ձիւն երեւէր ի քաղաքին եւ ձիւնեաց իսկ մինչ անդն էի, եւ զեօթնեակ մի կեցեալ չտեսի բնաւ զլուսաւորս երկնից, իսկ ի Տրեզտա ՝ լուսնկայ էր գիշերն եւ անվերարկու շրջեցայ, որպէս եւ աստ յարեւու. թէպէտ եւ կարի ցրտին էր առաւօտեան ճանապարհն, եւ Սեաւն էլսդէր [29] գետ ընդ որ անցաք՝ պաղեալ էր: Ուղեկիցք իմ ամենայն ուրեք սպառազինեալք էին ընդդէմ ցրտոյ՝ ասուէիւք եւ մուշտակօք, կօշկօք ոտից եւ պարկօք ծնգաց, եւ նոքա ինձ խէթ արկանէին, այլ ինքն ցուրտն ոչ մեղաւ ինձ:

Հասեալ այսր յղեցի ի թղթատունն եւ ոչ գտի՝ որպէս ակն ունէի՝ զպատասխանի առաջնոյ գրոյս առ Վեհդ, որ ի 22 ամսոյս գրեալ ի Վեննայէ. ոչ գիտեմ ժամանակն արդեօք չներէր ժամանելոյ նորուն, եթէ զթուղթ իմ ոչ յանձնեցին ըստ արժանւոյն ի թղթարանն. եւ մնամ կարօտ հայրենի եւ եղբայրական զրուցաց ի պանդխտութեանս, որ երկար թուի մենոյս՝ յօտար երկրի:

Յերրորդում գրիս որ առ Հ [այր ] Աբրահամ ծանուցեալ էի զառաջին տեսաւորութիւն իմ ընդ Մխիթարեանս Վիենայ, եւ անտի տեղեկացեալ իցէ Վեհիդ. այլ որպէս եւ գուշակէի առ ակնածութեան աւագացն՝ կարի զգուշութեամբ խօսէին ընդ իս եւ սակաւս հարցանէին. բայց աղաչեցին դարձեալ տեսաւորիլ. եւ յերկրորդում աւուրն մինչ ի մատենադարանին պարապէի ի բաղդատութիւն Աստուածաշունչ մատենին, եկն նախ Հ [այր ] Աղեքսանդր [30] միով ընկերաւ՝ հրաւիրել զիս միւսանգամ ի վանս. յետ նորա եկին ՀՀ. [Հարք] Փիլիպպոս [31] եւ Կղեմէս [32], եւ խնդային յոյժ ընդ առանձինն խօսել ընդ իս. եւ արգահատելով զիս վասն երիկեան սակաւ ինչ սրտացաւութեան բանիցս առ Հ[այր] Կղեմէս, վստահ արարին՝ թէ ոգին այն հակառակութեան ընդ մեզ՝ երթայ եւ նուազէ. ի 16 քահանայից՝ որ արդ ի վանսն են, 12 մեզ համախոհք են եւ չորք միայն հակառակք, զորս կարծեմ ես ՀՀ. [Հարք] Դանիէլ [33], Աղեքսանդր, Գէորգ [34], զմիւսն չգիտեմ բնաւ. եւ վասն Ազարենին ասէին թէ ի վերջին ժամանակս յոյժ զիջեալ էր եւ փոխեալ յառաջին ընդդիմութենէն ընդ մեզ, եւ ոչ հոգւով հակառակութեան գնացեալ ի Հռովմ. եւ զամիսս իսկ երիս միամտութեամբ վարեալ. այլ յետ երթալոյ անդր առ նա երկոցուն Հարցն՝ որք ագան ի Ռափ[այէլեան] վարժարանի ՝ փոխեալ զոճն եւ ընդդիմացեալ մեզ: Այսչափ ինչ սոքա ծանուցին, այլ ոչ գիտեն ստուգիւ զինչ գործեալ իցէ, եւ զի՞նչ ելք Ժողովոյն Ծիրանաւորաց: Ժամանակի պէտք են, ասեն, ի ջնջել զկրճիմն հակառակութեանս իսպառ, այլ այս ստոյգ է, զի հակառակողքն չունիցին յաջորդս այսուհետեւ. եւ թէ՝ պարտ է սպասել, եւ ոչ առ ժամայն ի միաբանութիւն կրկին վանացս փութալ, զի ոչ լիցի այժմ խաղաղութեամբ եւ օգտիւ:

Եւ վասն իրաց գրոյ Հ[օր] Վրթանիսի [35] զմերոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամայ, ասէին թէ գիր նորա թեթեւ եւ աննշանակ ինչ էր, այլ մեկնողքն բաջաղեցին, եւ զայս կամէր Հ[այր] Կղեմէս մեկն գրել առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ, այլ ոչ իշխեմք, ասեն, վասն այնորիկ եւ պատ ի պատ գրեալ է առ մերն, զի թէ աւելի ինչ գրեմ, ասէ, արգելուն, եւ լաւ է մի՛ եւս գրով զայնպիսիս աւանդել, այլ բանիւ:

Ի վաղիւն դարձեալ եկին ոմանք ի տեսութիւն ի մատենադարանին, եւ ես պարտաւորեցայ երկրորդ անգամ գնալ առ նոսա յետ փակելոյ մատենադարանին, եւ պէսպէս բանք եղեն բանասիրականք՝ զօրագրաց եւ զաշխարհաբառ լեզուէ, թէ պա՞րտ իցէ զսա մշակել թէ գրաբառին միտ դնել. եւ յերկպառակ են ի կարծիսն, որպէս եւ մեքս. ապա սկսան առ փոքր փոքր համարձակիլ եւ հարցանել եւ գրել զթիւ մերոցն որ ի վանս եւ զպաշտամունս նոցա. հարցի ապա եւ ես զնոցայն, թէպէտ չէր իմ փոյթ գիտել ինչ, եւ ահա ի ծրարելումս գտանի վիճակի եղելոցն ի վանս: Շատ թախանձեցին յամել ինձ ի Վեննա եւ տեսանել ինչ ինչ, եւ դարձեալ գալ առ նոսա, այլ ես միայն բաղդատութեանն միտ եդեալ՝ ի վերջնում աւուրն յետ աւարտելոյ զայն՝ միւսանգամ գնացի հրաժարել ի նոցանէ, յոտին վճարեալ զտեսութիւնս, եւ ումպ մի քաւեալ ի սէր նոցա, որում պատասխանեցին՝ ի բարգաւաճանս կրկին վանացս. եւ յուղարկք եկին ընդ իս մինչեւ ի տուն շոգեկառաց ՀՀ. [Հարք] Գաբրիէլ [36] եւ Ղեւոնդ [37], որք եւ ստիպեցին զիս ասել անկեղծ զդատաստան իմ զօրագրէն իւրեանց եւ զգրուածոց. եւ ես ասացի որպէս եւ խորհէի, յաւելլով եւ զայն՝ զի ես դուն ուրեք ընթեռնում զօրագիրն այն, այլ զոր յայլոց լսեմ՝ եւ զայն ասացից. եւ բազմաց յինէն ասացելոց՝ ետուն իրաւունս: Մի եւ զայս մեղադրեցի՝ զի ի հրատարակութեան նորոց գրոց իւրեանց՝ բնաւ չյիշեն թէ եւ այլուր հրատարակեալ է այնպիսի գործ եւն. որում ետուն պատասխանի, թէ զառաջինն սկսան գովութեամբ յիշել եւ զմեր վաստակս, որպէս ի յառաջաբանի Իտալ[երէն] բառարանին եւ ի հատուած մի բանի զքերականութեանց, այլ ոչ գտին առ ի մէնջ անդրադարձ յիշատակի, վասն որոյ չկամեցան այնուհետեւ հետեւողք մեզ երեւիլ այլ հեղինակք, եւ թէպէտ ոչ ամենեքին հաւանեալ են ընդ այս ոճ՝ այլ ոչ են ազատք ի գրել որպէս կամին:

Իսկ զմերոյ « Բազմավիպէն » հարցեալ եւ իմ՝ ստգիւտ եդին նախ զիմոց քերդուածոց, զի ուրեք մթինք իցեն. բ. զի երբեմն մեծացուցանել թուիմք եւ զդոյզն հայկական պարծանս. գ. յուսումնականս երբեմն ի հին գրոց եւ վարդապետութեանց օժանդակիմք՝ փոխանակ նորոցն որ այժմ ծանուցեալք են. դ. թուէին իմն գայթակղեալ, զի ոչ գրեմք ընդդիմաբանութիւն անհամ եւ անյաջ բանից «Բանասիրին» [38] եւ «Արշալուսոյ» [39], որով եւ հաճք ընդ գրեալսն երեւիմք առ պարզամիտս. որում ետու պատասխանի՝ զի առ հեղինակ առաջնոյն գրեցան ազդարարութիւնք առ ի մէնջ, եւ ընդդէմ երկրորդին պատրաստեալ իսկ է ընդդիմադրութիւնն հրատարակելի ի « Բազմավիպին», եւ ընդ այս շինեցան եւ ուրախ եղեն: Յայտ է, զի եւ յոյժ գոհք եւ ուրախք եղեն ի գովել իմում զհերքումն նոցա զերգն Գողթան, եւ զայլ ինչ հատուածս բանից նոցա: Եւ այլ այսպիսի բանք:

Ի հասարակի ուսումնասէրք եւ վարժք երեւին սոքա, եւ քաջ օժանդակին ի գերմանացի ընտիր մատենից. զ Խորենացի եւ զ Եղիշէ թարգմանեալ են ի գերման[երէն] եւ կամին հրատարակել, զի եւ յոյժ խնդրին ասեն ի գերմանացւոց Հայ պատմիչք. զայս եւ ի Գերմանացւոց անտի զգացի ես՝ որք ի լսել զնոր պատմիչս մեր՝ բերանաբաց մնան, եւ մեղադրեն մեղմով թէ զի՞ ոչ հրատարակեմք գէթ ի հայերէնն, եւ ինձ արդարացեալ երեւի մեղադրութիւնն: Վեննական Հարքս ի ձեռս բերեալ են գրեաթէ ի նմին ժամանակի յորում եւ մեք՝ զ Սեբիոս պատմիչ եւ զայլս ոմանս, գուցէ կանխեսցեն քան զմեզ հրատարակել զառաջինն այն. ի խօսել իմում զայնմանէ ընդ Պետրմանայ [40] ՝ եւ նա իղձ մեծ եցոյց ի տիպ հանել զայն: (Գրեցից առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափ[այէլ] զտեսաւորութենէ իմէ ընդ Հայագիտիս, զի կան իրք գիտելիք եւ ծիծաղելիք, այլ այժմ չներէ ինձ ժամանակս): Դարձեալ յոյժ փափագեն Մխիթ[արեանք] տեղւոյս նախնեաց հնոց մատենից տպագրութեան, եւ թախանձեն, զի փութասցուք յայնս, մանաւանդ ի գործս Ոսկեբերանի:

Գրեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբր[ահամ] զառաջարկութենէ իմէ առ Հ[այր] Կղեմէս վասն խնդրոյ նորա զՌուբինեան դրամոց. նա սիրով յանձն էառ եւ սկսեալ իսկ է գաղափարել զյիշատակարանս գրչագրաց իւրեանց՝ վասն իմ. վասն որոյ խնդրեմ եւ ես զՎեհ կանխել քան զնա ի լրումն խնդրոյն, զի փութայ հրատարակել զգործ իւր, եւ ճոխագոյն է քան զմերն հաւաքածոյ նոցա:

Հայ մատեան այժմ ի տպագրատան սոցա դրոշմի՝ բառգիրք Գաղղ-Հայ եւ տաճիկ [41]. բ. Վարդապետութիւն կիւրակէից կամ մեկնութիւն աւետարանաց:

Ի յետնում աւուրն գնացեալ ի հրաժեշտ եւ առ Պ[արոն] Գր[իգոր] Ճիոյա, լուայ ի նմանէ, զի յայնմ աւուր եկեալ առ նա ՀՀ. [Հարք] Դանիէլ եւ Աղեքսանդր ՝ ասացեալ են, զի Աբբային իւրեանց վճարեալ է զգործառնութիւնն ի Հռովմ եւ փափագէ դառնալ ի վանս իւր, այլ բժիշկք ոչ հրամայեն: Եւ սա եւ Հարքն Մխիթարեանք պարտաւորեցին զիս գրել առ Վեհ եւ առ Եղբարս զողջոյնս յարգութեան եւ սիրոյ իւրեանց: Իսկ իմ յառաջեալ քան զնոսա մատչիմ ի խոնարհ համբոյր տիրականիդ եւ յողջոյն հասարակ Միաբանութեանս, խնդրելով զօրհնութիւնս հայրենիս եւ զմաղթանս նոցա ի զօրաւիգն ինձ յառաջիկայ ճանապարհս, յոր դիտաւորեալ եմ անկանել յետ վաղուին, եւ յամենայն ընթացս իմ, եւ մնամ Սրբութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

164.   

* Աստուածաշունչ Մատեան Բաղդատող Մխիթարեան Հայրերուն - Վենետիկ

Պեռլին, 31 ա [Յունուար] 1852

Յարգոյ Հարց եւ Եղբարց Բաղդատողաց Աստուածաշունչ Գրոցն

Ողջոյն եւ Գիտութիւն

Առ ի փոյթ ձեռնարկեալ գործոյդ՝ փութացայ եւ ես յղել գործակցապէս զիմ օրինակն Աստուածաշունչ մատենի բաղդատեալ ընդ գտելոց այլաձայնութեանցս ի մատենադարանին Վիենայ, յորում այս ինչ է գիտելի.

ա. Նշանակեալ տառքն ինչ որ ի ձախմէ գծին ի լուսանցս (զոր օրինակ ս / ) սրբագրութիւնք են, իսկ որ յաջմէն են տառք՝ թիւք կամ նշանակք են Օրինակաց Աստուածաշունչ մատենիցն:

բ. Պատուանշան թիւք (տ, ա ^-, բ ^-, գ ^-, ժբ ^- եւն. ) նշանակեն զթիւ օրինակացն՝ որք միաբանին յայն ինչ ընթերցուած:

գ. Անպատիւ տառք (զոր օրինակ վ. յ. մ. ք. խ. փ. ց. եւն. ) նշանակք կամ անուանք են զանազան Օրինակացն. ցաւ է, զի ոչ է նշանակեալ բաղդատողն Հէճնցի թէ ե՞րբ է ժամանակ գրութեան նոցա եւ ո՞ւր, բայց այսչափ միայն, զի

դ. Վ օրինակն հնագոյն է, գրեալ ի ՉԺԸ [1269] յ Եզնկայ [42], յորում չկան գիրք Մակաբայ[եցւոց] եւ Յայտնութիւնն որ ի սմա՝ հին թարգմանութիւն է. որպէս եւ տեսանէք՝ այս օրինակ հասկացուցանէ մեզ զցարդ անիմանալի մնացեալ բանս ինչ ըստ մերոց օրինակաց, եւ ուրեք շարագրութեամբ իսկ զանազանի յայլոցն, եւ յամենայնի ընտրութիւն ցուցանէ, որ եթէ եւ միաձայն իցէ ընդ յունին՝ արդարեւ չիք իբրեւ զսա: Յ օրինակն գրեալ է ի Սիս ի ՉԽԲ (1293). յայլոցն յիշի միայն մին գրեալ ի ՉԾԴ (1305) կէս ի Կիպրոս եւ կէս ի Սկեւռա:

ե. Ուրեք ուրեք առանց ինչ սրբագրութեան եդեալ եմ ի լուսանցսն ժբ, է, եւն, եւ այսպիսի թիւս, որք նոյնպէս նշանակեն թէ այնքան օրինակք համաձայնք են Զոհրապեան [43] տպագրին, զի թուի թէ անդ տարբերիցի մեծին Մխիթարայ օրինակն, եւ սմին համաձայնք իցեն մնացեալ օրինակք Հէճնցոյն՝ զոր ոչ յիշէ. (ընդ ամենայն 15 օրինակք են նորա հին կտակարանաց, մարգարէականքն ոմանք աւելի եւս):

զ. Ուրեք եւ ի լուսանցս ծանօթութեանց եդեալ եմ զթիւսդ, եւ նշանակէ, զի այնքան օրինակք համաձայնք են ընդ Ոմանքն Զոհրապայ:

Ներեսջիք զձեւ գրոյ բաղդատութեանս, զի յոյժ ճեպով եւ անպատրաստ եղեւ եւ յ՚30 ժամս աւարտեցաւ [44]:

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ ծառայակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

165.   

* Հայր Ռափայէլ Վրդ. Թրեանցին – Վենետիկ - Ս. Ղազար

Պեռլին, 1 բ [Փետրուար] [18]52

Վերապատուեալ Հայր եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Երիցս առ Վեհ գրեալ յուղեւորութեանս եւ երիցս առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Աբրահամ. զեօթներորդն առ սիրեցեալ Հայրութիւնդ ուղղեմ, պատրաստեալ ի չու անկանիլ դէպի Գոլոնիա [45] ՝ յետ ծրարման թղթիս, ի տասն ժամու տխուր երեկոյիս, մանաւանդ թէ գիշերոյս, զի այսօր ձիւնեաց յառաւօտու եւ յետ այնորիկ եւ այժմ անձրեւէ. բայց ես զհարաւ դիտելով ի չուս՝ մխիթարիմ: Ցարդ ոչ ընկալայ զցանկացեալ գիր թողութեանն ի Վեհէ, վասն այսորիկ կիսասուգ փութամ մեկնիլ աստի՝ անկատար թողեալ զբաղդատութիւն Խորենացւոյ միոյ որ ի դիւանաց Լայբցիկայ այժմ առ Պետրմանի [46] գտանի, եւ ոչ լուեալ խնդրոյ սորա եւ ոչ այլոցն յերկարել աստ զդեգերումնս: Եթէ ոչ էր ստիպող հրաման ճանապարհիս՝ մարթ էր ի Գերմանիա բազմաց եւ ընդ բազմաց ծանօթանալ յինչ ինչ օգուտ Միաբանութեանս:

Այն ինչ հասեալ ի մայրաքաղաքս յեռանդն յետ միջօրէի՝ եւ իջեւանեալ ի Ռուսական պանդոկի՝ ուստի երեւի ի մօտոյ եւ ի հանդիպոյ տաճարաձեւ գմբէթ խաչակիր արքունական ապարանիցն, հարցի զտեղին եւ չոգայ գտի զ Պետրման, զհին աշակերտ քո, որ տակաւին առոյգ է եւ զուարթ, անպարապ յուսմանէ արեւելեան լեզուաց եւ յառ ի նոյնս իմաստասիրութենէ, եւ կարի իսկ օրիճինալ [47]. իբրեւ գիտաց թէ ո՛ եմ՝ ուրախ եղեւ յոյժ յոյժ, եւ այնչափ խնդութիւն եւ հաճութիւն եւ սէր եցոյց զամենայն ժամանակ կենակցութեանս ընդ նմա, զի տխրութեան պատճառս ետ յանջատմանս: Սկսաք, որպէս եւ յայտ է, նախ զ Ռափայէլ վարդապետէն խօսել, զորոյ մատուցի զգիր, եւ հարցանէր թէ արդարեւ բարկացեա՞լ իցէ ընդ իս, եւ ասեմ, արդարեւ յոյժ. եւ նա խոստովանէր զյանցանս լռութեանն, այլ նախ խափանեալ ասէր ի չհամարձակելոյ գրել հայերէն, զի փոքր մի կորուսեալ է զվարժութիւնն մանաւանդ զխօսելոյ, եւ զամենայն ժամանակն զոր եղէ ընդ նմա տաճկերէն խօսէաք, զոր եւ կարի բարւոք խօսի, եւ բարւոք եւս հնչէ, եւ պատճառ հայերէնին անվարժանալոյ՝ զի չունի աշակերտս, կամ յոյժ սակաւս, եւ այն ոչ այժմ. այլ ինքն ընթեռնու յաճախ զհայերէն: Դարձեալ վասն խռովութեանց ժամանակին եւ սգոյ մահուան կնոջն՝ խափանեալ է ի գրութենէ: Ապա, որպէս եւ այս յայտ է, սկսաք զՀայկականաց զրուցել, աս կը խօսի, ան կը խօսի. եւ ի խօսելն մեր բերանալիր՝ յիշէի զայս, թէ հնար էր տեսանել այժմ զմեզ Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Ռափայէլի ՝ ի ծաղր մեծ հատանելոց էր, որպէս կրկին օրիճինալս [48] դէմ առ դէմ ունելով: Նախ հարցի զգրոցն զոր առաքեալ է եւ չէ հասեալ առ մեզ, եւ է թուղթ Պօղոսի առ Փիլիմոն [49] ՝ հրատարակեալ ի բազում արեւելեայ լեզուս հին թարգմանութեամբ, յորս եւ հայկականն, եւ զի չունէր առ իւր կրկին օրինակ՝ խոստացաւ ընդ հուպ յղել օրինակ մի հանդերձ նամակաւ առ Քեզ: Առի եւ զտետրակ նորա զՈստիկանացն ի Հայս, այլ յոյժ հապճեպով ասէր գրեալ զայն եւ ամաչեմ ասէր ձեզ տալ: Գրեալ է եւ գրէ իսկ այժմ զԱղբերաց Պատմութիւն Մովսիսի Խորենացւոյ եւ ճառեսցէ ի բանասիրաց ակըմբի յետ աւուրց, յոր ցանկայր եւ զիս տանել:

Մինչ այս մինչ այն՝ եհաս ժամ ճաշոյ նորա եւ ստիպեաց զիս յընկերութիւն, այլ զի ուրբաթ էր օրն՝ ես հրաժարեցի, այլ նա ետ խարշել ձու եւ բերել կոգի, ես պասեցի նա ուտեաց. եւ յաճախ խօսեցաք ըստ մերոց ախորժակաց: Հարցի զհայ ձեռագրաց Գերմանիոյ. նա ինքն խնդիր արարեալ է գրով առ դիւանապետս եւ ոչ ուրեք գտեալ է, բայց երիս գրչագիրս ի Լայբցիկ ՝ զորս եւ առաքեալ են առ նա ի մատենադարանէն. եւ էր մին գիրք Սողոմոնի՝ իբր 200 ամաց գրութիւն, անյիշատակարան, միւսն նորագիր աւետարան. երրորդն՝ Խորենացի մի գրեալ ի Լով յամին 1696, որ բազում ուրեք համաձայն գտանի օրինակին զոր Ստ [եփանոս ] Կամենիցացի [50] ի բառարանին իւրում առնու ի կիր, յորում թէպէտ եւ ի գաղափարողէն նորաձայնութիւնք ինչ մուծեալ են, այլ կան եւ հարազատ այլաձայնութիւնք բնիկ օրինակագրին, եւ դիւրիմաց է քան զմեր օրինակս, գէթ քան զփոքրադիր տիպն ընդ որում բաղդատեցի՝ երեկ ի գիշերին եւ զայս առաւօտ, եւ զԱ. գիրսն միայն աւարտեցի:

Եւ զի զձեռագրաց են բանք, ասացից, զի ի մատենադարանի քաղաքիս կան իբր 12 հայ գրչագիրք, ոչ ինչ պիտանացուք, յորս ընտիր է Եւագրի բանիցն մատեան, զոր ունիմքս գաղափարեալ ի նորին Պետրմանի օրինակէն եւ իմովին ճարտար ձեռամբ մանկութեանս ընդօրինակեալ [51], Մաշտոց մի իբր 370 ամաց, յորում ի կարգ Աւազանի օծման դնի Մայր հաւատոյ [52] երգն, յար եւ նման տպելոյն առ ի մէնջ. շարական մի 407 ամաց, որ ի կարի ընտիր օրինակէ ասի գաղափարեալ, եւ յիշատակարանն ինձ հաճոյ գտաւ: Կայ ասէր եւ վարք իմն Ս. Նիկողայոսի, այլ չեգիտ զայն խուզարկուն:

Զարմանալի եւս զոր այսօր լուայ, թէ կայ աստ եւ վարք մի Լուսաւորչայ ի ղփտի կամ յԵթովպացի, գրչագիր, զոր չեւ եւս է քննեալ Պետրմանայ, այլ քննեսցէ եւ ծանուսցէ մեզ. գուցէ ասէր յ Ագաթանգեղեայ իցէ. (զ Ագաթանգեղ բաղդատէ արդ ընդ Յունին, եւ կարծեմ ի յունէ թարգմանեալ ցուցցէ զհայս):

Բաց յայսցանէ՝ գիտեմք Խորենացի մի լինել յ Ենա [53] քաղաքի, զի անդ թողեալ է Գոխ [54] զմատեանն զայն շնորհեալ նմա ի Յոհաննէ [55] նախորդ կաթողիկոսէ:

Անցցուք արդ ի Գոխ. ի նմին իսկ երեկոյի ելաք առ ճանապարհագիրս այս Հայոց, զի աստ է, եւ շատ հաճութեամբ ընկալաւ զիս. այր բարձրահասակ է եւ բարձրայօն, ցամաք եւ չոր, անցեալ զքառասնամենիւք. կուտեաց զմեօք զընտանիս իւր, զպառաւ հօրաքոյրն, զկինն եւ զհնգեսեան զաւակսն, որք ամենեքին փոքր ի շատէ խօսին գաղղիարէն. գնաց ու եկաւ գնաց ու եկաւ, եւ եբեր արկեղս զգեստուց Հայաստան տարազու եւ մի առ մի եցոյց, եւ զայլ ինչ մանր հաւաքմունս, յորս եւ դրամս, այլ չկայր ի նոսա հայեցի. եբեր եւ զծրարս հրովարտակաց եւ յանձնարարական թղթոց որ յիւր պէտս, յորս էին դեռ եւ կնքեալք, զի չէր նոցին կարօտացեալ, եւ զայնս եւս ելոյծ. ի շրջանակի եդեալ էր զկոնդակ իմն կամ զգիր հաճութեան Յո [վ]հ [աննու ] Կարբեցւոյ Կաթողիկոսին զտուեալն առ նա առ յիշատակէ, զոր եւ գաղափարեցի: Յորժամ լսէր թէ ես զսակաւ գիտութիւնս գերմանական լեզուի ընթերցմամբ նորին գրոց ստացայ՝ բերկրէր յոյժ՝ մանաւանդ իբրեւ յերկրորդում աւուրն ցուցի զօրինակն իմ զոր ընդ իս բերեալ էի եւ զծանօթութիւնսն ինչ արարեալս եւն. եւն.: Եկն ի ժամուն յայցելութիւն եւ Մազման [56] ոմն մեծ վարդապետ գերմանացի՝ հմտագոյն հին գերմանական բարբառոց եւ գոթացւոյն եւ հեղինակ անուանի առ սոսա. սոքա հանապազ տեսաւորին ընդ իրեարս, եւ գրեալ բանասիրականս՝ մերթ ի միոյն մերթ ի միւսում տանն ժողովեալ ընթեռնուն. ի նմին երեկոյի առ Մազմանայ էր ժողովն, հրաւիրեաց եւ զայս, այլ ես ոչ կամեցայ երթալ:

Յերկրորդում աւուր շրջեցաք ընդ Պետրմանայ ի մատենադարանն եւ ի մուսէոն [57] դրամուց, ուր կան 45 դրամք Ռուբինականք, Լէոնք եւ Հեթումք միայն. Տիգրան մի արծաթի եւ 2 Միհրդատք թագաւորք Փոքուն Հայոց. այլ յետինքս անպիտանք:

Այս օր ի կիւրակէիս յուղղափառաց եկեղեցւոջ հաղորդեցայ, զի անմարթ է սոցա տալ սպասաւորել, եւ յոյժ շինեցայ ընդ ջերմեռանդութիւն ժողովրդեանն. սուսերաւոր զօրականք մատչէին ի խոստովանութիւն եւ ի հաղորդութիւն. զԱւագ Սեղանովն շուրջ բոլորէին յաջմէ մանկունք մանունք եւ յահեկէ աղջկունք, եւ ի ժամ հաղորդութեան սկսան երգել երգեհոնաւ եւ ձայնակցութեամբ ժողովրդեանն:

Զմիջաւուրբ ելի դարձեալ առ Պետրման՝ հրաւիրեալ ի նմանէ ի ճաշ, զի երեկն ոչ ճաշեցի առ նա, եւ տրտմեցաւ, զի նա ճաշէր եւ ես գրէի, իսկ ճաշարանն ոչ միայն յուսումնարանի նորա է, այլ եւ կէս սեղանոյն գրեամբք խռնեալ է: Յետ այնորիկ տարաւ զիս առ Ձայլէ ոմն ծեր եւ մեծ աշխարհագիր, յորմէ եւ ինքն իսկ Րիդդէր օժանդակեալ է, եւ ընթեռնլոց էր առ սա զվարս Լուսաւորչի զոր ի Խորենացւոյ համառօտեալ էր, ի գերմանացի բան, այլ զի մոռացեալ էր զակնոցն, զրուցօք շատացաք: Ելեալ ի նահապետէ անտի աշխարհագրաց՝ ըստ փափագանաց իմոց գնացաք առ մեծն Րիդդէր, եւ նա մարդասիրութեամբ ընկալաւ, եւ խնդրեաց գրել զանուն իմ, եւ ասաց ինչ ընդ որ յոյժ զարմացայ. հարցեալ թէ զիա՞րդ կէաք ի ժամանակի խռովութեան Իտալիոյ, ասէ, ի պաշարման անդ Վենետկոյ յաճախ զձեզ յիշէի՝ թէ ո՛րպէս կեայք ի կղզւոջն:

Եւ այսչափս բաւ է. բազում եւ այլ ինչ հետաքննական զհայկականացս գիտացի ի Պետրմանայ, այլ ոչ ներէ ժամանակս ի գիր: Ընկալ զխիտ եւ զհոծ ողջոյնս Պետրմանայ: Իսկ զիմ սրտաչափ ողջոյնս սփռեալ առ հոգեխառն սիրելիս, առ մեծ եւ առ փոքր, գիտեա զիս Քո

հ ոգեկցորդ եղբայր
Ն [ուաստ] ծ[առայ]
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ [արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

166.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

Բարիզ, 5 բ [Փետրուար] [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Մեկնեալ ի Պեռլինէ ի ժ [տասներորդ] ժամու երեկոյի առաջնոյ աւուր ամսեանս, առանց ընդունելոյ անդ զակնկալեալ գիր Վեհիդ, յ՚թ [յիններորդ] ժամու երեկոյի երկրորդի աւուրն ժամանեցի ի Գոլոնիա [58], եւ անդ գիշերօթեցի. մարթ էր եւ ի նմին հասարակ գիշերի մեկնիլ անտի՝ այլ միայն առաջին նստակայք (primi posti) են գիշերային ընթացիցն, եւ զի ի հասարակ գիշերի միւսում աւուրն հասանէի ի Բարիզ ՝ յանժամ ժամու, վասն այնորիկ ի վաղուեան առաւօտուն՝ յետ կատարելոյ զպարտս Տէրունական տօնի նախընթաց աւուրն, մեկնեցայ ի Գոլոնիոյ ընդ աշալուրսն ( sic ) [արշալուսն], եւ յերկրորդում աւուրն (4 Փետր. ) ի 5 ½ ժամու մտի ի մայրն քաղաքաց Փռանգաստանեայց, եւ յետ ժամու միոյ ի վարժարանն Մուրատեան, ուր գտի զամենեսին ողջամբ եւ աւուրց յաւուրս ակնկալեալ իմոյ գալստեանս. եւ մխիթարեցաք տեսութեամբս իրերաց: Զամենայն ժամանակ ուղեւորութեանս անփորձ եւ անվտանգ պահեցայ ի վերին խնամոց եւ ի վերնահայց մաղթանաց Վեհիդ եւ հոգեկից սիրելեաց:

Գտի աստ զթուղթ Վեհիդ զգրեալդ ի 23 անցելոյն, յորում ծրարեալ կային Պօլսական նամակք. եւ միւս եւս գիր ի Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Աբրահամէ, որում պատասխանեցից առ վաղիւն, եւ կրկին սփոփեցայ:

Կարծեմ թէ յետ մեկնելոյ իմոյ ի Պեռլինէ ՝ ժամանեալ իցէ անդր գիր Վեհիդ, եւ ես մոռացայ յանձնել, զի զհետ իմ յուղարկեսցեն, այլ աստի գրեցից առ Պետրման եւ նա հոգասցէ:

Զտեղւոյս՝ այն ինչ տեսեալ եւ սակաւ՝ չկարեմ այլ ինչ գրել, բայց զի փոյթ մեծ է յառաջադիմութեան մանկտւոյն ի վարժս՝ քաջութեամբ եւ ջանիւք ուսումնապետին եւ յաճախութեամբ գաղղիացի վարժապետաց. երիցագոյնքն՝ առեալ զհամ ուսմանց եւ առ նոյն իսկ յապաղեալք այսր, մտադիւրագոյնս պարապին յիւրաքանչիւր կոչումն ախորժակաց իւրեանց եւ սատարեն կրսերաց. իսկ նորեկքն՝ դեռատիք են եւ դեռակիրթք անդր ի Պօլիս, ստորեւք քան զբերեալսն ի Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Աբրահամէ վասն Ռափ [այէլեան ] վարժարանի: Պըյըգլեան չորեքին եղբարքն՝ մանր մանկունք են, յորս աւագագոյն չունի կարծեմ եւ 16 ամ. հայր նոցա հատուցանէ վասն նոցին 2. 400 ֆրանք տարեւոր, միանգամայն, այլ յոյժ բարի եւ ազնուախոհ այր թուի, որպէս յայն ինչ ժամանեալ թղթոյ նորա է գուշակել. ինքն սեղանաւոր է, եւ ձախողեալ բաղդիւ, վասն որոյ այսչափ վճարէ, եւ այժմ յաւելու 400 ֆրանգս եւս, զի որ կամիցի յորդւոցն պարապիցի եւ յերաժշտութիւն. իսկ յետ այնորիկ ի բարձրանալ բաղդին խոստանայ հատուցանել եւ այլ եւս 1. 600 ֆր[անգ] միոյ միոյ ամի դաստիարակութեան որդւոցն, զի մի՛ ասէ արդեանց Մուրատայ եւ աշխատանաց Մխիթարեանց պարտական գտանիցի, եւ մի՛ զրկեսցին աղքատ մանկտի Հայոց:

Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Սարգիս [59] գիր ընկալեալ է յ Աղանուրէ [60], յորում կարգի գործակալ միայն վասն առնլոյ եւ անցուցանելոյ առ նա զ1000 լիրայն ի ժառանգութենէ Օկլի, իսկ վասն գլխաւոր խնդրոյն չառնէ բան. վասն այսորիկ եւ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Սարգիս գրեալ է առ Աղանուր, զի վասն փոքու այնր իրի աւելորդ էր իւր երթն ի Լոնտոն, եւ մարթ էր ի ձեռն իմ գրողիս՝ կամ մանաւանդ Լուիզի [61] կրսերոյ՝ վճարել զայն. իսկ եթէ բացարձակ տենչ է նոցա ինքնին զայն գործ վճարել, գրեսցէ դարձեալ յայտնապէս եւ յանձն առնու գնալ: Յորմէ տեսանէ Վեհդ, զի այժմ չեն կամք Տեսչի տեղւոյս երթալ ի Լոնտոն. եւ թէպէտ փափագելի էր ինձ ուղեկցութիւն նորա ընդ իս, այլ եւ ես իսկ գիր այնպիսի ընկալեալ յ Աղանուրէ ՝ չկամէի երթալ. ոչ կարեմ քաջ հասու լինել մտաց Աղանուրայ, այլ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Սարգիս բարւոք գրեալ է առ նա եւ ստիպեալ ի բացայայտ մեկնութիւն կամաց նորա, որում եթէ պատասխանեսցէ՝ ապա գիտասցուք ստուգիւ զելս իրացն. այժմ, որպէս թուի, պարտ է թողուլ զնա, զի ինքնին ըստ կամս եւ ըստ խելս իւր սահմանեսցէ:

Այսոցիկ այսպէս գոլով՝ մնայ ինձ միայնակ երթալ ի Լոնտոն [62], յոր եւ դիտաւորեալ եմ դէմ դնել յառաջիկայ երկուշաբաթիս կամ երեքշաբաթիս, այսինքն է յ՚9 կամ ի 10 ամսոյս, զի տամ ձեւել զգեստ նոր եւ կարեւոր, զարտաքին ագանելին միայն:

Ծախք ճանապարհիս փոքր մի ծանրացան, մի՝ վասն ծանրութեան արկեղս, եւ միւս՝ վասն օթագայութեանս ի Վեննա եւ ի Պեռլին, յորս եռապատիկ քան յ Իտալիա պահանջին. սոսկակի ճանապարհեայն վասն անձին ի Վենետկոյ ց Բարիզ ՝ այսու ճանապարհաւ եւ երկրորդ նստակայիւք՝ լինին իբրեւ 270 Աւստ[րիական] լիրայք, սուղ ինչ պակաս քան զայն հարկ եղեւ ինձ ծախել եւ վասն բեռինս եւ օթագայութեանս եւ գիշերօթիցս եւ կերակրոց. ակն ունիմ թէ ընտրութիւն ընթերցուածոց Աստուածաշունչ մատենին հատուսցէ զաւելի ինչ ծախս այսր ճանապարհի: Ոչ սակաւ պատուական էր եւ Խոր ոն եցւոյ օրինակն Լայբցիկեան [63], զորմէ գրեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ռափայէլ, եւ զորոյ բաղդատեցի զԱ. գիրս միայն, մի կամ երկու օր եւս յապաղեալ՝ մարթ էր զբովանդակն իսկ գլխաւորիլ, այլ ոչ եւս խղճեցի կամ ժուժեցի [64]. կան ի սմա ոչ սակաւ այլաձայն եւ ընտիր ընթերցուածք կամ նորք. օրինակի աղագաւ փոխանակ տպագրին 1827 ամին ընթեռնումք ի սմայս.

Տպագր. էջ 14 տող 11. որով մնայ առ ի լինելն պատկեր ի ձեռն որոյ եւ զսկզբնատիպն ասի. եւն.

Էջ 18 տ. 6. զԱյբ առ Քէ եւ զԹոյ առ Փիւր, եւ զԿենն առ Ե, եւ զՇ առ Թ:

Էջ 20 տ. 15. Թէպէտ եւ եմք ցած եւ փոքր եւ թուով եւն.

Էջ 22 տ. 4. ընդ մտացդ օժանդակութիւն.

Էջ 25 տ. 15. համեմատ է անհուն թուոց եւն.

Էջ 26 տ. 9. թէպէտ եւ ուրանան՝ յայտ է.

Էջ 35 տ. 8. Արամաիսայ, Արամանեկայ, Հայկայ ՝ որ եղեւ հակառակ.

Էջ 35 տ. 15. այսոցիկ վկայէ եւ Կեփաղիոն եւ Փիլէոս, քանզի ասի եւն. (գուցէ Եւփիլէոս ).

Էջ 36 տ. 16. զայս իրս գործել, որպէս Պռոբոսեան եւ այլք բազումք.

Էջ 124 տ. 4. մինչեւ ց Քիմեռնոս.

տ. 5. պաշտականս տայ.

տ. 22. տեղեկիկ ապարանից.

Էջ 125 տ. 21. որպէս այրն եւ գործքն, այսպէս եւ ըստ նմանէ գործք, սոյնպէս եւ զնմանէ բանք.

Էջ 129 տ. 19. զկնի հոլովելով բանս.

Էջ 136 տ. 9. . . . բազմութեանն եւ միաբանեալ ամենեցուն եւ հալածեալ:

Ողջունիւ մեծարանաց եղելոցս աստ Հարց՝ խոնարհիմ ի համբոյր տիրականիդ եւ յօրհնութիւն,

Աստուածարեալ Տէրութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

167.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ

Բարիզ, [5-6 Փետրուար] 1852

Արհի Տէր,

Զներքին իրաց եւ զոգւոյ աստ եղելոցս արդ՝ թողում յապայն գրել կամ ծանուցանել ըստ իմոց տեսութեանցս. այսչափ ինչ առ այժմ գրեցից, զի ողոքով եւ գոհութեամբ ընդ հաճելի արարս նոցա միայն մարթ թուի շահել զնոսա. մեծն պահանջէ պատիւ վասն հին եւ յեղյեղեալ արդեանց իւրոց. եւ եթէ երբեք գրեսցէ ինչ ընդունելի կամ խորհուրդ կատարելի (թէպէտ եւ ծանօթ այդր) պարտ է գոհութեամբ ընդունել։ Կրսերն եւս խնդրէ նշան գոհութեան ընդ վաստակս եւ արդիւնս իւր, եւ յիրաւի արժանի է վասն վաստակոցն յաշակերտսն եւ մտադրութեանն ծախուց վարժարանին։ Ի խոր խոցեալ է մահուչափ՝ զի կասկածելի համարեալ է այդր՝ վասն թղթակցութեանն ընդ Հ [ օր ] Գարեգնի, եւ զի չգրի ինչ առ նա իբրեւ առ խորհրդական. եւ զի երկբայութիւն իմն երեւի ընդ հաշիւսն՝ զոր ճշդիւ եւ մանր եւ ժամավաճառութեամբ տայ։ Յայտ է, զի եւ վասն իրաց օրագրին յոյժ մահացեալ է, իբրու զի չվստահանան ի նա զպատիւ վանացս. որում համարձակ պատասխանեցի՝ թէ յայսպիսում ժամանակի թէ եւ տասնապատիկ առաւել հանճար գոյր ի քեզ կամ յով եւ է այլ ընկեր մեր՝ չհամարձակէր միաբանութիւնս վստահանալ զգործդ ի նա, առանց պահանջեալ պայմանաց Սահմանադրութեանն եւն. եւ թէ թուղթ քո գրեալ ի պատասխանի թղթոյ Առաջ[ակայից] Ժողովոյն՝ քան զամենայն թուղթս քո անպատիւ է քեզ եւ անփաստ, եւ ի կրից թելադրեալ. - եւ այս համարձակ ասութիւն ակն ունիմ թէ տակաւ ազդեսցէ ի նմա։ Այլ որպէս կանխեցի ասել, ողոք գրութիւն եւ շնորհակալու միտք այտի գրողաց այսր՝ միայն թուին կակղել զսիրտն յոյժ խտացեալ։ Միւս եւս դեղ լիցի մտաց սորա՝ եթէ վասն իրաց եւ խնդրոց Մուր [ատեան ] վարժարանի ՝ յաճախ ի Խնամակալաց Ժողովն լիցի քննութիւն եւ նորին Ատենադպիր ծանուսցէ որպէս զԺողովոյն սահմանս։ Այսչափ ի ժամուս ի գիտութիւն Վեհիդ եւ խորհրդապահ Առաջակայից։ Յետ դարձին իմոյ ի Լոնտոնէ ՝ ցանկամ յերկարել աստ զբնակութիւն իմ ի քննութիւն գրչագրաց տեղւոյս, եւ յայնժամ յաճախ տեսութեամբ եւ խօսակցութեամբ իմացայց աւելի ինչ, եւ որ ինչ բերի ինձ տկարիս տեսանի՝ իբրեւ զիմ կարծիս ասացից նոցա, եւ որ ինչ բարի՝ ծանուցից գրով կամ բանիւ այդր, եւ յայնժամ գովելեացն գովութիւն առաքեալ այտի՝ լիցի արդեօք ի սպեղանի ոչ իսպառ անօգուտ։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

168.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 7 Փետր[ուար] 1852

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Ոչ կարացի ըստ խոստմանս առ Վեհս՝ պատասխանել քեզ յերեկն, այլ զայսօրս ընդ նմին փոխեմ: Ժամանեալ այսր եռաւուրբ յառաջ ընկալայ զնամակդ, յորում ինչ ինչ չիմացայ, զոր օրինակ, թէ ո՞ր իցէ նոր ծանրութիւնն՝ որ վսեմութիւն արկանէ զքեւ, գուցէ ցրուամտութիւն ուղեւորութեանս չյիշեցուցանէ ինձ:

Ուղեւորութիւն իմ ցայս վայր՝ յաջող եւ անվտանգ եղեւ. արկղ իմ միայն տագնապեցոյց զիս, զի յոյժ տկարակաշի գտաւ եւ խմորանման, ականջ եւ ունչք եւ պոչք՝ ամենայնն գզեցան խզեցան, հատան բեկան, այլ եւ երկաթի մասունք ինչ. ի Վեննա ետու նորոգել, այլ դարձեալ պիտի նորոգութեան, վասն որոյ թողեալ զայն այսր՝ ի Լոնտոն այլով արկեղբ գնացից. աւա՜ղ, զի այս արկղ փոքրիկ է, եւ չկարացից բերել ի Լոնտոնէ զդիտակս եւ զժամացոյցս եւ զշղթայս եւն. եւն.:

Ցանկաս գիտել զի՞նչ ընդ Վեննական Մխիթարեանս զքէն զրոյց. ահա կանխաւ գրեալ է իմ առ քեզ ի Վեննայ եւ առ Վեհս իսկ, յորոց քաջ իմասցիս. Հ [այր ] Կղեմէս ասէր թէ գիտելով, զի իմանաս դու զվերաբանութիւնսն՝ եւ վասն այն այնու ոճով գրեալ էր, զի եւ չէր մարթ այլազգ ինչ գրել, զի ոչ թողուն, եւ բարւոք է, ասէր, բերանով եւ ոչ գրով աւանդել զբանս: Աղաչեմ փոյթ ունել եւ հաճել զնա առաքմամբ կաղապարաց Ռուբ[ինեան] դրամոց, եւ նա առաքեսցէ քեզ զյիշատակարանս գրչագրաց իւրեանց: Ասէին ընկերք նորա, զի թէ զլասցուք զխնդիրն՝ գուցէ յիմարեսցի, զի յոյժ զակատեալ է զհետ դրամոցն:

Թէ չեւ եւս իցէ մեկնեալ Պ[ատուական] Հ [այր ] Օգոստինոս ՝ սերտ մաղթանօք ողջունեա զնա յինէն, եւ ծանո՛, զի ընկերակից նորա երբեմն Հ [այր ] Սրապիոն [65] ի Վենայ ՝ ակն ունի պատասխանւոյ գրոյն զոր ինն ամսով յառաջ գրեալ է առ նա, միանգամայն եւ տակէռատիպ աչաբաց դիմագրի նորա:

Հ [այր ] Յակովբոս [66] նոցա եւ Հ [այր ] Մանուէլ, յորոց առաջինն արդ ի Զմիւռնիա գտանի, եւ զորս ասպնջականեցաքս, գանգատեալ են թէ ցրտութեամբ ժողովեալ իցեմք զնոսա եւ ոչ պատուեալ:

Ի տեսանել աստ զաշակերտս Մուր [ատեան ] վարժարանի եւ մանաւանդ զեղբարս քոց աշակերտաց՝ զարթնուն իսկ ջերմն յիշատակք յետնոցդ. եղբայր Ինճիճեանին ՝ ծանրագնաց եւ ազնուաբարոյ եւ ուսումնասէր՝ արժանապէս սիրելի է. զգաստասցի եղբայր նորա նմանող լինել նմա եւ գերազանցել իսկ, որպէս եւ պարտք են կրսերաց գլել զերիցամբք: Հիւրմիւզեանն Յովհ [աննէս ] նմանադէմ Սերովբէի ՝ տէրվիշաբարոյ է եւ սիրելի, բարձրացեալ աճեալ, եւ յիշեցուցանէ ինձ զկեղծունակ դէմս կրսերոյն: Եսայեանն Յովսէփ ՝ ի մանրանկարս յառաջադէմ գտանի. յայտ է, զի ունի զառանձնաշնորհութիւնս եղբարցն: Եղբարք ուսանողացն Մինասեան եւ Գանդարեան ՝ զորոց մատուցի զողջոյնս եւ յանձնեմ զփոխադարձն ի քո ձեռն առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Համազասպ, բանաստեղծք ճանաչին յընկերս իւրեանց, առաջինն ի գիր, երկրորդն ի նկար: Զ Աբիկն Երամեան գեր քան զկարծիս իմ մեծահասակ գտի եւ քթամեծ, այլ ազնուութիւն եւ հեզութիւն բարուց Միքայիլի նշմարի եւ ի սմա:

Արդարեւ մեծ առաւելութիւն ունին սոքա ի գաղղիական վարժս, եւ դիւրաւ ստանան զխօսս. վասն որոյ եւ առաւել քան զառաւել ըղձամ գտանել եւ վասն Ռափ [այէլեան ] վարժարանի զայր ճարտար եւ տոկուն յայդ վարժս. այլ յոյժ դժուարին գիւտ, եւ կարծեմ բաղդի պահեալ. ինձ առ այժմ անմարթ է անձամբ ինչ ջանալ, այլ յանձն առնեմ ի խնամս աստ եղելոցս Հարց, զի թէ գտցի ոք ըստ պիտոյիցս մերոց՝ մի՛ զանց արասցեն ազդ առնել ձեզ, եւ թէ ոչ՝ յետ դարձին իմոյ ի Լոնտոնէ միաբան ջանասցուք: Գաղղիագէտք բազումք, այլ մեզ յարմարաւորք ի հարկէ սակաւք, քաջագէտքն եթէ աշխարհականք եւ եթէ քահանայք՝ բնաւ չշարժին ի տեղւոյ իւրեանց, զի զաւագութեան թեկն ածեն եւ պայծառանալ ցանկան յաշխարհի իւրեանց եւ մանաւանդ ի մայրաքաղաքին. իսկ անկածքն՝ եւ անպիտանք են մեզ, թէ եւ գտցին. վասն այսորիկ ասացի թէ բաղդ մեծ համարելի է եթէ գտցուք զոք ըստ կարի հաճութեան մերում, չխնայելով եւ յարծաթ: Եթէ ի մուտս Մեծի պահոցս ծանուսցէ Վեհս առ Ժարիժ զարձակմանն, դիպողագոյն եւ ինձ թուի յայնժամ առաջին խորհուրդ քո՝ մուծանել եւ զկուզն Աղեքսանդր ի ներքս, որպէս զի եթէ Ժարիժ դժուարեալ մեկնիցի՝ մի՛ անոք մնասջիք, եւ զկուզդ կալջիք այսպիսի պայմանաւ՝ թէ զմեկնեալն յաջորդեսցէ ա՛յլ քահանայ, այլ ցգալուստ նորա ինքն վարժապետեսցէ եւն, որպէս եւ քաջ քան զիս գիտէք:

Թէ չեւ եւս իցես հրատարակեալ զընդդիմադրութիւնդ առ բանս Արշալուսոյն [67], աղաչեմ բազում զգուշութեամբ գրել, եւ փոխել զոճս ինչ [68], քանզի իմացայ աստ, թէ գրող անհամ բանիցն է Նիկողոսն Հովուեանց ՝ որ դեռ եւս մեզ զ Լամբրոնեան Աւետարանն ընծայէ [69], եւ ես գոհութեամբ եւ գովութեամբ գիր գրեալ էի առ նա, եւ է նա ծանօթ Ճէզայիրլեանց եւ Նեւռուզեանց: Աստ է իմաստութիւն, զոր ցուցցէ խորհրդակցութիւն եղբարց:

Աղաչեմ քաջ մտադրել ուղղագրութեան Աշխարհագրութեան իմոյ [70], պահել զմիօրինակութիւն, եւ ուղղել զվրիպեալսն յաչաց եւ ի ձեռաց իմոց, եւ զտպագրեալ թերթսն կրկին օրինակս յղել ի Բարիզ:

Շնորհ արարեալ տացես գաղափարել ի ճանապարհորդութենէ Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Ներսիսի [71] զ Բաղիշու նկարագրութիւնն, զի ցանկացաւ ընթեռնուլ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Սարգիս, (որոյ տօն անուան է այսօր), եւ առաքեսցես կամ առ իս, կամ առ նա յանուն իմ:

Ի լինել առթի ծանուսցի Պ[ատուական] Հ [ օր ] Հմայեկայ [72] ՝ զի ցցանկ գրոցն խնդրելոց ի նմանէ յանձնեցի առ Հարքս, եթէ չառաքեսցի յառաջ քան զդարձն իմ ի Լոնտոնէ, անձամբ ելից ի խնդիր:

Յետ Վաղուիս դէմ եդից ի Լոնտոն. զնամակ քո կարես ուղղել անդր, առ այժմ նշանագրելով 2 Spur street, Hag - Market, մինչեւ զայլ տեղի ցուցից:

Ողջունեմ եւ գերողջունեմ զՊ[ատուական] Հ [այր ] Եւգենիոս եւ զ Եղ [բայր ] Ստեփանոս եւ զմանկտին. յիշատակք նոցա առ իս են եւ չէ ինչ մնացեալ անդր. միայն, զի մի՛ երբեք մոռասցին զխոստմունս իւրեանց զոր ոչ ինձ՝ այլ առ Վերինն հաւատամ խոստացեալ. Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Գաբրիէլ յոյժ հաճեցաւ ընդ գծագրութիւնս եւ ուրուագրութիւնս յիշելեացն եւ եցոյց իսկ աշակերտաց իւրոց, եւ հաճեցան եւ գովեցին եւ նոքա: Գուցէ հաստատեալ էք կամ հաստատիցէք աւուրս եւ ժամս՝ խօսել միայն գաղղիացի, որպէս առնեն սոքա աստ. քաջ ջանասցեն, զի մի՛ նուազեալք գտցին քան զաշակերտս տեղւոյս ի դարձին իւրեանց, քանզի են են եւ անդ առաւել դիւրութիւնք ինչ վարժից, յաւէտ գեղարուեստից, քան այսր: Զայս ի յորդոր մանկտւոյն իբրեւ առ նոսա խօսելով:

Ողջոյն բազում եւ որոց ի վանս Հարց եւ Եղբարց իմոց, եւ վարժապետաց վարժարանիդ, եւ աղերս աղօթից՝ փութով եւ յաջողութեամբ վճարելոյ զգործս եւ անդրէն դարձի: Ո՛ղջ լեր ծեծելով զուս Պ[ատուական] Հ [օր ] Ղուկայ

Քո հոգեկցորդ եղբայր եւ
ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

169.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 11 Փետր[ուար] [18]52

Պատուական եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Փութամ համառօտիւս ծանուցանել զժամանումն իմ ի նպատակ անդր. երեկն զմիջաւուրբ թողեալ զ Բարիզ, այսօր յառաջ քան զմիջօրեայն ժամանեցի ի ծովաքաղաքս մեծ. ընդ Պուլոնեը [73] կամէի նաւել ի Ֆլոքսթոն [74], այլ ոչ ժամանեալ առաւօտեան ընթացիցն յութ ժամու, եւ ոչ եւս յապաղել կամեցեալ՝ ընդ Գալէ [75] արարի զճանապարհն ի Տուվր [76]. ժամու եւ կիսոյ ճանապարհ է շոգենաւութեամբ ընդ Գաղղիա եւ Անգղիա յայսմ վայրի, այլ վասն սաստկութեան ծովուն՝ երիս ժամս սպասեցաք ի Գալէ ի նաւահանգստին, եւ իբրեւ յ՚2 եւ կէս ժամս արարաք զնաւարկութիւնն: Ծովն օրէնսուրաց լլկեաց զիս յոյժ. բարձունք եւ անդունդք ալեաց, եւ մեծերեր տատանմունք, արշաւասոյր հրոսակք ձիւնափրփուր կուտակաց՝ որք եւ ի նաւն զեղեալ, զընկողմանեալս ի պաղպաջունս նորին ողողեցին ցուրտ ցուրտ եւ հողմն սառուցանէր զիս, քանզի ոչ կամէի ի վայր ի սենեակն իջանել. այլ ստիպեալ իջի եւ տարածեցայ ի յատակին, եւ ծովն կռուէր ուժգին ընդ մաղձիս եւ յոյժ տանջէր զկուրծս իմ՝ ոչ կարելով բայց սակաւ ինչ դառնութիւն քակել. եւ քան զամենայն անցորդս ես առաւել նեղեցայ. այլ համառօտութիւն ճանապարհին եւ յիշատակ աղօթանուէր սիրելեաց մխիթարէր զիս, եւ տրտմէի, զի ոչ ներէր բնութիւնս վայելել զահեղախառն եւ զվսեմախրատ նախողջոյնս ովկիանու, եւ զխաղալիս Անտլանտական ալեացն:

Հանդէպ տան Պ[արոն] Աւետի Աղանուրեան վարձեցի արդ սենեկիկ մի վասն սակաւ աւուրց, մինչեւ զպատշաճագոյնն գտից: Այսօր հարկ է ինձ հանգչել, զի տակաւին վաստակ ծովուն ազդի յիս. վաղիւն յայց ելից առ Լուիզ Ռափայէլ [77], եւ յորժամ ուղղեցից ինչ՝ փութով ծանուցից առ Վեհ. անկասկած կացցէ եւ աղօթիւք Միաբանութեանս պարգեւեսցէ զհայրականն օրհնութիւնն:

Յառաջնում գրիս ի Բարիզոյ ՝ վրիպակ գրեցի զտեղի տան Պ [արոն] Աւետի, յոր ուղղեսջիք զնամակ ձեր առ իս, մինչեւ ցուցից զայլ նիշ. արդ ստոյգն է՝ 2 Spur - Street. Leycester square.

Ողջունեմ զանմոռացսն իմ զՀարս եւ զեղբարս եւ զմանկտիդ, եւ մնամ քեզ

Հոգեկցորդ եղբայր
Ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

170.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

Լոնտոն, 16 Փետր[ուար] [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Ծանուցեալ իսկոյն զհասանելն իմ ի քաղաքամայրս Անգղիոյ առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Աբրահամ, մնայի գործադրութեան իրացն վասն որոյ եկիս, որպէս զի ունիցիմ ինչ հաստատուն գրել առ Վեհդ. այլ ցարդ չյաջողեաց գործ ինչ կատարել, վասն ոչ ըստ օրինի վաւեր երեւելոյ թղթոյ գործակալութեան իմոյ: Քանզի ելեալ նախ առ Պ [արոն] Լուիզ Ռաֆայէլ [78] (զոր կամէաքս կարգել յաջորդ Գործակալ Ռափ [այէլեան ] վարժարանի ) եւ տուեալ զնամակ Վեհիդ եւ բերանով եւս բացատրեալ զխորհուրդ մեր, գտի զնա ըստ քաղաքավարութեան օրինի գոհ՝ զի պատուեցաք զնա այսու պաշտամամբ. այլ նախ առաջարկել զայն ասէր առ Եդուարդ [79] եղբայր իւր երէց. իսկ ես թողի, զի ինքնին խօսեսցի ծանուցանելով, զի կամք Միաբանութեանս զկրսերն դիտէին ի խնդրի աստ: Ցուցի նմա զգիր գործակալութեան իմոյ իբրեւ առ փաստաբան, եւ նա բաւական համարեցաւ, գէթ առ ի ձեռս բերել զվեցամսեայ վաշխն. եւ զգործակալութենէն ասաց խօսել զկնի:

Ելեալ ի նմանէ չոգայ առ Հիթ [80], եւ նա ըստ ազնուական բարուցն պատիւ համարեցաւ, զի Վեհդ յանձն առնէ նմա զիս, եւ տեսեալ զգիր գործակալութեանս՝ կասկածեաց թէ չիցէ ըստ անգղիական օրինի, այլ իսկոյն տարաւ զայն ի դրամասեղանն Անգղիոյ քննել եւ առնել ինձ զրոյց: Յետ աւուր ծանոյց գրով՝ զի ոչ է մարթ վճարել ինչ մինչչեւ հարցեալ զփաստաբան դրան մեծի քարտուղարի պետութեանն: Այսօր (յետ կիւրակէի) դարձեալ չոգայ եւ ետու հաւանութիւն, զի հարցցէ զփաստաբանն, եւ մնամ գրով պատասխանւոյ նորա, զի յանդիման եղէց եւ ես նմա, եւ նախ գիտասցուք թէ զօրէ՞ վկայականն առ գործակալութիւն, եւ երկրորդ թէ զօրիցէ՞ առ երկոսին եւս գործս. թէպէտ կասկածէր Հիթ թէ ոչ զօրիցէ եւ ոչ առ մին. այլ ի ստուգելն գրեմ եւ ծանուցանեմ փութով:

Իսկ վասն ապագայ գործակալին՝ թուի ինձ դարձեալ զ Հիթ կարգել, քանզի յետ առաջնոյն երկիցս եւս տեսաւորեալ ընդ Լուիզի ՝ ոչ գտի զնա պատրաստ յընդունելութիւն, իբրեւ, զի չեն նորա կամք միշտ ի Լոնտոն բնակելոյ, այլ յանձն առնու զգործակալութիւնն եթէ հաճեսցուք կարգել նմա եւ այլ ընկեր, զոր ինքն առաջարկէ զ Ֆրէզըր զոմն զիւր բարեկամ եւ փաստաբան: Իսկ ես ասացի՝ թէ յետ մահուան հօրեղբօր նորա՝ խնդրեցին այլք ոմանք զգործակալութիւնն եւ մեք չառաք յանձն մինչեւ գիտասցուք թէ կամիցի՞ս դու ինքն լինել. իսկ զի դու ոչ խոստանաս յ Անգղիա գտանել, վասն որոյ եւ ոչ համարձակ յանձն առնուս՝ մնայ ինձ գրել առ Վեհ եւ այնպէս տնօրինել: Արդ որ ինչ հաճոյ է Վեհի եւ Ժողովոյն՝ ծանուսցի ինձ, գիտելով եւ զայս, զի թէ Լուիզ կարգեսցի՝ տալոց է գործակցին իւրոյ զսակ 1 առ 100, այսինքն ի մէնջ պահանջելոց:

Զընտանիս Լուիզի ոչ տեսի, զի ի գեղջ կան. խօսեցայ ընդ նմա վասն փոխադրութեան դիոյ Պ [արոն] Աղեքսանդրի [81], այլ ոչ հաւանեսցին ասէր ընտանիքն բառնալ զնա յիւրաշէն մատրանէն եւ ի բարձակից քնարանէ եղբօրն եւ առաքել ի Վենետիկ: Զ Մուրատ Յոհ [աննէս ] այսօր ակն ունիմ տեսանել, զի յերեկն ոչ գտի զնա ի տան, այլ խօսեցայ ընդ որդւոյ նորա երիցու, եւ նա ասաց՝ դառնալ այսօր ի 4 ժամու:

Ի չզօրել վկայականին՝ եւ ցնոր գիր գործակալութեան վասն իմ կամ Հիթայ, եթէ արծաթոյ պէտք լիցին վարժարանացս, հարցից զՀարս մեր ի Բարիզ եւ թէ անհրաժեշտ պէտս ունիցին՝ ի Հիթայ կամ ի Ռափայէլեանց կամ թէ ի Մուրատայ իսկ՝ հայթհայթեսցին հազարք ինչ:

Ես առողջ եմ եւ երկարաշրջիկ լինիմ ի մեծի քաղաքիս վասն վերոյիշեալ իրացս. միայնութեամբս ի Մեծ պահս եմ, եւ մխիթար ինձ մաղթեմ զօրհնութիւն Վեհիդ եւ զաղօթս Միաբանութեանս, մնալով

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

171.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ

[Լոնտոն], Փետր[ուար] [18]52

Ցաւէ ինձ, զի չդադարէ Հ [այր ] Ս [ա ]ր [գիս ] ի ծեքաբանութեանց առ Վեհդ, յորում արդ յայտնապէս տեսանեմ եւ զկերպարանափոխութիւն բանիցս խօսեցելոց ընդ նմա, եւ զլռութիւն կամ զմոռացութիւն պատճառացս զոր ետու նմա։ Յառաջարկեալ նորա թէ ի չառնուլ իմ յանձն զերթն ի Լոնտոն, մարթ էր միոյ յերկուց աստ եղելոցս երթալ՝ սակաւ ծախուք, եւն. պատասխանեցի, թէ միաբանութիւնս չհաւանէր հեռացուցանել այտի զՎ[երապատուեալ] Հ [այր ] Գաբրիէլ տեսուչ ուսմանց, մանաւանդ, զի ոչ էր գուշակել զերկարութիւն իրացն վճարման. իսկ զՀ [այր ] Ամբրոսիոս, ի վանս ճանաչեն որպէս նոր ելեալ ի վարժարանէ եւ ոչ կարէին վստահանալ ի նա զգործս, թէպէտ եւ աստ ա՛յլ համարումն իցէ զնմանէ, եւն. եւ այսմ բանի իրաւունս ետ եւ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Գաբրիէլ, որ անդ կայր։ Ահա զայս իսպառ լռէ նա։

բ) Թիւրէ յասելն թէ իմ փափագեալ ճանապարհորդութեան եւ գտեալ իցէ զհաւանութիւն Ձեր, զի ես ասացի՝ թէ միաբանութիւնս փափագէր տալ ինձ առնել ուղեւորութիւն, եւ ոչ թէ ես փափագէի, (մանաւանդ, զի չփափագէի իսկ՝ յա՛յլ կողմն ըղձալով դիմել, եւ զայս ուղեւորութիւն՝ արգել նմին կարծելով)։

գ) Թիւրէ եւ յոյժ խեղաթիւրէ զբուն պատճառս գալստեանս ասելով. եւ է այս ինչ ասացեալն։ Խորհեցեալ իմ թէ ի ծածկել ի սոցանէ զնպաստախնդիր թուղթն անգղ. եւ յապա յայտնիլն յինէն, մանաւանդ թէ այլուստ, զչարելոց են իբրեւ ծածուկ յինքեանց գործեալ, առանձինն երկուցն յայտնեցի եւ ընթերցան զգիրն եւ բարի ասացին. յայնժամ ասաց Նա, թէ ուրեմն ա՞յս է պատճառ երթիդ ի Լոնտոն . . . իսկ ընդէ՞ր չյիշէ զպատասխանին իմ, թէ քա՜ւ, իսպառ, զի զայս խորհուրդ ես խորհեցայ ի յետին աւուրս անդ, մինչդեռ ամենայն ինչ կազմ էր իմ ի ճանապարհ, եւ վասն այսր իսկ բանի տպագրութեան թղթոյս՝ յամեցի աւուրս ինչ։ Արդ յայսմանէ քաջիկ երեւի՝ թէ որպէս իմաստակէ եւ կամակորէ, եւն. ։ Ծաղրագոյն եւս կարգէ զպատասխանին իմ առ այն բան նորա. զի ես ոչ վասն այսր ասացի (զի եւ ասելն անհնար էր, քանզի ի սակաւ աւուրս յղացաւ խորհուրդն եւ կատարեցաւ, եւ զիա՞րդ մարթ էր գրել առ նա Վեհիդ), այլ վասն ընդհանուր իրաց եւ խորհրդոց մերոց, թէ յառաջագոյն զամենայն ինչ գրէր Վեհս առ քեզ, այլ իբրեւ սկսար միշտ եւ զամենայն իր դատել կամ հակառակելով եւ կամ ծաղրելով, ի հարկէ խորհեցաք մեք զգուշանալ, չտալ պատճառս տհաճ բանից, եւ ոչ ձեզ պատճառել տհաճութիւն յորժամ հակառակ ասիցդ սահմանեսցէ միաբանութիւնս։ Այս է ստուգիւ, որպէս յիշեմս, ոգի եւ իմաստ բանիցս առ նա։ Իսկ զսարսափմամբ բանալոյ Վեհիդ զթուղթս նորա, արդարեւ այնպէս ասացի, զի յամենայն գիրս քո գտանի բազում բան մեղադրութեան։

Արդ այսպիսեաց բանից անհամից՝ կամ իսպառ լռութիւն. կամ թէ հաճի Վեհդ իբրեւ անգէտ հարցցէ ցնա՝ թէ զի՞նչ է այն բուն պատճառն։ Եւ ես յորժամ դարձայց ի Բարիզ եւ բանից կարգք լիցին, նշաւակեցից զխոտոր իմաստսն, այնչափ միայն ծանուցանելով, թէ Վեհ գրէ ինձ նոր ինչ պատճառս ցուցեալ առ քեզ զերթին իմոյ ի Լոնտ [ոն ] եւ ես կարծեմ թէ յա՛յս ինչ կամեցեալ է քո ակնարկել, եւ ընդէ՞ր ոչ յիշեցեր զպատասխանին իմ, եւն.

Իսկ գրեալ ինչ սորա առ Ռափայէլեանս զիրացս՝ ես ոչ կարծեմ։

[Հ[այր] Ղեւոնդ Մարգար Ալիշան]

172.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 23 Փետր[ուար] [18]52

Պատուական եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Արդ իսկ ընկալեալ զգրեալդ ի 15 ամսոյս, փութամ ի պատասխանի, չգիտեմ յո՞յր առաւել ի մխիթար, քեզ որ եղբարբք եւ մատաղ աշակերտութեամբդ շուրջ պատիս ի բարեկենդան աւուրս, թէ ինձ մենոյս միայնոյս ճնճղկանման ի բարձու տան ի խցկի ճգնելոյս եւ տքնելոյս: Լոնտոն որպէս զովկիանոս ահեղասահման պատի զինեւ, ընդարձակութիւն նորա առաւել անապատ է ինձ քան զբօսանս, եւ ամենայն խաղալիք իւր զբաւեն առ կէտ մի սրտիս: Առ ոչինչ համարէի զամենայն նեղութիւն եթէ փութով յաջողէր գործն գլխաւոր՝ վասն որոյ եկիս, այլ ահա եօթնեակ մի էանց եւ տակաւին չընկալայ ինչ պատասխանի ի փաստաբանէն, զորմէ գրեցի առ Վեհս. թէպէտ եւ կրկին գնացեալ առ Հիթ [82] ՝ աղաչեցի ըստ կարի իւրեանց փութացուցանել զգործն: Այսպէս դանդաղ յառաջեն իրք որ կախեալ են զպետութեան տեսչութենէ. յոյժ անագան շարժեցաք ի գործս, եւ ոչ գիտեմ թէ մարթասցո՞ւք ի ձեռս բերել զ5000 լիրայսն ի ժամադրեալս մեր պահու. եւ վասն այսորիկ իսկ մնամ անձկութեամբ գիտել ինչ ի փաստաբանէն, որպէս զի եթէ չգուցէ յոյս յերկուս ամիսս վճարել զգործն՝ ի Հիթայ կամ այլուստ ճարեսցուք թէ ոչ 5000 գոնեայ 3000, առ ժամս: Եթէ գիր գործակալութեան իմոյ չզօրիցէ եւ առ վեցամսեայն վաշխառութիւն, յայնժամ առից ի Հիթէ 200 ստեռ[լին] եւ անցուցից ի Բարիզ, ըստ խրատու Տեսչի վարժարանին եւ իմ հաւանութեան: Եթէ կարծէի զայսքան յապաղել փաստաբանին փաստից՝ գուցէ առաքէի զձեւ նոր գործակալութեան: Զիարդ եւ է համբերութիւն պիտի. ահա եւ առ դուրս Մեծի պահոց կամք (ի գրել իմում զայս, եւ անցեալ զառաջին օթեւանաւն՝ յընթեռնուլդ):

Մեծագունի եւս համբերութեան առիթ մեզ Ազարենին ճգանց ծայրանալ. ի գործ կամք եւ մեք եւ նա, հաստատեսցի այն՝ որոյ գործակից իցէ Տէր:

Վաղիւ թողլոց եմ զտունս յոր բնակեմ, եւ փոխադրելոց յայլ տուն լաւագոյն, ուր գոյ եւ կենակցութիւն եւ զրուցատրութիւն, ի բոյժ միայնութեանս դառնութեան, հատուցանելով սովրանիկ մի առ եօթնեակ, ի վարձ տանն եւ կերակրոյն: Զայս տուն եցոյց ինձ Պ [արոն] Եղիա Կատպան, որ եւ յոյժ մարդասիրութիւն արար պանդխտիս: Տէր հատուսցէ նմա:

ԶԲարիզեանց ոչ գրեցի երկարագոյն, զի մի՛ գիրս քան զտեսութիւն իմ երկարագոյն գտանիցի. ի դարձին իմում անդր յերկար եւս բնակացեալ՝ տեսից եւ առաւելս՝ եւ ծանուցից գրով կամ բանիւ:

ԶԱշխարհագրութիւնն դարձեալ յանձն առնեմ ի սէր եղբարց, մանաւանդ ի քո եւ ի Պ[ատուական] Հ [ օր ] Գարեգնի: Զբնակիչս Գաղղիոյ դի՛ք 27 միլիոն, զի ես կարծեմ 28 եդեալ եմ:

Զընդդիմադրութենէդ առ Արշալոյսն [83] չունիմ ինչ ասել [84], զի չեղեն բանք ի մասնաւոր զայդմանէ, մանաւանդ, զի չէր ժամանեալ ի Բարիզ տպագրութիւնդ: (Աստանօր յիշեցի, զի Վեննականք փափագէին թէ զ « Բազմավէպսն » առ նոսա թղթատարաւ յղէիք: բ. յիշեմ, զի հարցի ցնոսա թէ ընդէ՞ր ոչ առաքեցէք մեզ զաշխարհագունտ ձեր. եւ ասացին՝ վասն ծանր ծախուցն, եւ եթէ զճանապարհի ծախսն վճարիցեմք (որ է իբր 30 ֆիորին, զի արկեղբ յղելի է) առաքեսցեն մեզ):

Եթէ արդարեւ Ե [ղբայր ] Ստեփանոս ուղւոյ լինի եւ ոչ ժամանեմ տեսանել զնա, կիսասուգ ասեմ նմա. Օղլում պի ր տահա սէնի կէօ ՞րմէտէճէյիմ պիզիմ էսկի գօնագտա [85]: Յերթալն ի Պօլիս տարցի ապաքէն ընդ իւր եւ զխնդրեալսն ի Պ[ատուական] Հ [օր ] Մանուէլի զգնդակս խաղոյ, զորմէ ընթերցայք արդեօք ի թղթի նորա գրելոյ առ իս:

Ոչ գիտեմ գրեցի՞ կանխաւ, այլ յիշեցից եւ այժմ, զի քերդածք մանկութեան իմոյ հասեալք այդր ի Պօլսոյ ՝ առ քեզ մնալի եւ պահելի են, եւ մի՛ այլուր, այսպէս ցանկամ: Առ քեզ կայցէ եւ բանալին՝ զոր յանձնեցի առ Եղ [բայր ] Ստեփան, եթէ մեկնի նա: Եթէ զվարդենի իւղն վաճառեաց՝ զգինսն, եւ եթէ ոչ զիւղն գլխովին տարցի առ եղբայրն իմ ի Պօլիս, ծանուցանելով եւ ինձ կանխաւ զառնելին:

Շնորհ ունիմ խնամոյ մանկտւոյդ որ յիշեն զիս եւ փափագեն խօսակից եւս լինել. յիշեսցեն մանաւանդ զխոստմունս իւրեանց, եւ եթէ ոչ ժամանեն՝ կարեւորագունիցն պատկառ կալով պարապմանց, գրով ընդ իս զրուցեալ, ստէպ խօսեսցին վասն իմ յորժամ յանդիման լինին խօսել սրտիւք առ քննողն եւ լսողն սրտից: Զմի ի յիշատակաց նոցա մերձ առ իս ունիմ, որպէս զի եւ ես յիշեցից զնոսա ստէպ: Ահաւադիկ սահեալ էանց ամիս մի յորմէ հետէ բաժանեցաքս, իբրեւ զգիշեր մի համառօտ. սուրն ժամանակ՝ սրագոյն է ի հոլովել զմանկտւոյ կենցաղ, նախանձելով իմն ցանկայ զամենեսին մօտ ի վախճանն տեսանել՝ քան ի սկիզբն: Ամերիկացիք ի Գալիֆոռնիա եւ Անգղիացիք յ Աւստրալիա գտին եւ գանձեն ոսկւոյ մթերս բազում. այլ ժամանակ ո՞ եգիտ . . . բայց եթէ յօգուտ ոք ծախեսցէ: Եւ զի առ մանկտիդ խօսիմ, յիշեմ արդ զառեղծուածն զոր յօրինեցի ի ճանապարհորդութեան իմում ընդ Գերմանիա վասն նոցին իսկ, յորժամ ի շոգեվար կառընթացս անդ ընդ ամայի եւ ցրտահար դաշտավայրսն հայեցեալ տեսանէի բազում անգամ զնիւթս առեղծուածոյս.

«Քառահոլով թեւօք աղաչէին ի զուր,

Եւ յաղաչելն արդիւնք գործէին ոչ ի զուր»:

Հարցանեմ ցնոսա, զի՞նչ իցեն այդոքիկ, եւ դնեմ պայման ժամանակի աւուրս երիս, եւ որ նախ լուծանէ՝ ընկալցի պարգեւս. յետ երից աւուրց ժողովեսցին առ քեզ լուծմունքն, եւ ծանուսցի ո՛ զինչ ելոյծ. ապա բացցի ծրարեալս ի սմա լուծումն առ յինէն, եւ որ այսմ հաւասար կամ զնոյն ելոյծ՝ առցէ պարգեւ (զոր այժմ Դու սահմանեսցես եւ ես ի դարձի իմում հատուցից). իսկ եթէ ոչ ոք լուծանէ (զոր ոչն կարծեմ), նոքա ինձ տուժեսցեն, թէ ոչ մէն մի իւրաքանչիւր, գէթ մի այլ համօրէն ձեռնարկութեամբ կամ ձեռնտուութեամբ:

Ի Պեռլինէ գրեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ռափայէլ, արդեօք եհա՞ս թուղթս իմ: Ողջոյն բազում, սկսեալ ի գործակցէդ: Խոնարհ համբոյր տիրականի Վեհիս, զորոյ ընկալայ զգրեալն յ8 ամսոյս, մնամ ընձուելոյ գործառնութեանս՝ զի գրեցից դարձեալ առ նա: Ողջ լեր Տեառն եւ

Հոգեկից եղբօր քո
Հ[օր] Ղեւոնդեայ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

[Յ. Գ. ]

Զնամականիդ այսուհետեւ ուղղեցէք յանուն իմ ի 54, Bernard street, Russel Square, London.

173.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 2 Մարտ [18]52

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Կարճառօտ վճարեմ զայս նուագ զպատասխանի կարճ թղթոյդ (դ) գրելոյ ի 22 Փետր[ուարի] զոր եւ երեկ ընկալայ. զկարեւորագոյնսն, եթէ իցեն ինչ կարեւորք, գրեալ ի ծրարելումս՝ որ առ Վեհ:

Զ Մուրատեան վարժարանէն գրեցից, որպէս եւ կանխաւ խոստացայ, երկարագոյն եւս ականատես լինելով:

Երեկ գիր ընկալայ ի Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Գաբրիէլէ, որ առաջարկէ վարժապետ մի գաղղիացի, զառաջարկեալն յեպիսկոպոսէն [86] Օռլէանայ [87], կարծեմ թէ եւ յառաջ քան զամս ինչ, բարեմոյն, բարեկիրթ, քաջահնչող, գոհ ընդ ամենայն պայման, երիտասարդ հասակաւ. այլ որպէս թուի եւ Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Գաբրիէլի եւ ինձ (զի յղեալ էր առ իս զգիրն գրեալ ի նմանէ առ ինքն) չէ քաջ յիւրական լեզուին, թէպէտ եւ խնամով ասէ ինքն պարապեալ ի նոյն. վասն որոյ ես ոչ հաւանական գրեմ պատասխանի առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Գաբրիէլ, այլ այնպիսի կամիմ վարժապետ՝ որում եւ ինքն գովութեամբ վկայեսցէ եւ յանձն առցէ յիւրում վարժարանին վարժապետել: Զի յետ այնքան ծախուց եւ փորձոյ՝ թուի ինձ թէ կամ քաջ զոք պարտ է գտանել, կամ յուսով քաջագունին օգտիլ ի գտելոցն այդր ի քաղաքիդ, մինչեւ ժամանակ կամ խնդիր մեր կամ բաղդ ցուցցեն զոք ըստ պիտոյից եւ ըղձից մերոց:

Ակն ունիմ թէ ընկալար զգրեալս ի 23 անցելոյն, յորում նշանակեցի զդիր տանս (54, Bernard street - Russel Square): Զգիր Վեհիս ի քոյումդ ծրարեցի, զի եւ վանքս աղքատ եւ ես նոյն տակաւին՝ խնայիցեմք. զի աստ անկարծ իրաց յոյժ ծախք լինին, նամակաց՝ զոր եւ այլուստ ընդունիմ, լուացից եւն. եւ կառաց վասն ընդարձակութեան քաղաքիս, թէպէտ եւ բազում այն է, զի զօրութեամբ սրունիցս շրջիմ ժամս ձիգս. այլ չար այն է՝ զի յոչ կամացս հրաւէր հասանէ յանագան ընթրիս կամ ի ժողով, եւ հարկ է գիշերախառն դառնալ կառօք, զի եւ տեղին հեռի է եւ ճանապարհն ինձ անծանօթ. նոքա լնուն, այլ ես պարապիմ: Այլ ի պատիւ Միաբանութեանս եւ ի սէր՝ հարկ առնեմ ինձ անսալ ժամանակի եւ իրաց բերման, եւ դու հանդերձ քոյովքդ եւ ամենայն բարեսիրովք աղօթեա՛ յօգուտ ինձ լինել եւ նորա զայս պանդխտութիւն:

Ողջոյն բազում ամենայն սիրելեաց Հարց եւ Եղբարց եւ մանկտւոյ, եւ յովանակաչու ուղեկցին իմոյ բոյլս ողջունից.

  Քո եմ հոգեկից եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

174.   

  * Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

Լոնտոն, 2 Մարտ [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Զերկոսին շնորհագիծսդ զտուեալսն յ՚8 եւ յ՚18 գնացելոյ ամսոյն՝ ընկալայ տասն տասն աւուրբք զկնի. իսկ զտուեալդ ի միջոց այնր ժամանակի՝ խնդրեալ անձամբ յայսմ առաւօտու ի մնայուն թղթակայս՝ եւ ոչ գտի. խնդրեցից միւսանգամ, եւ եթէ վրէպ ելից, արգահատեցայց այնու՝ զի զկարեւորագոյնսն ի վերջնումն գրի եւ ոչ ի նմին աւանդեալ էր Վեհիդ: Իսկ ես ոչ ըստ կամաց եւ ոչ ըստ սովորութեան յապաղեցի կրկին գրել առ Վեհ, ցարդ ակն ունելով զյաջողութեան կամ գոնեա զսկբնաւորութեան գործոյս տալոյ լուր, այլ յուսումն ինձ համբերութեան, անագանէ այս: Իմ բազում անգամ գնացեալ առ Հիթ [88] եւ փութացուցեալ է, այլ մատնեցելումն ի պետութեան ձեռս եւ ի պաշտօնեայս՝ այս ծանր հարկ է՝ տաղտուկ սպասման. եթէ գուշակէի զայս յառաջագոյն, լաւ համարէի յանդիման լինել վկայագրովս առ քարտուղարն եւ անտի գիտել զայոն կամ զոչ, եւ փութալ՝ եթէ պէտք լինէին՝ ի նոր գործակալութեանն գիր. վաղիւ դարձեալ կամիմ երթալ առ Հիթ եւ անձամբ խնդրել զընդ փաստաբանին տեսաւորութիւն: Թուի թէ եւ պաշտօնէից պետութեանն եւ քարտուղարին փոփոխութիւնք՝ որ յայս աւուրս լինին, խոչ ընդ ոտն են յառաջադիմութեան իրացս, որպէս ասեն Հիթեանք: Ակն ունիմ թէ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Եսայի մատակարարեալ իցէ՝ ըստ խոստման իւրում, արծաթ բաւական առօրեայ պիտոյից Ռափ [այէլեան ] վարժարանի. իսկ վասն Մուրատեանին՝ եթէ յամեսցէ տակաւին արտաքս բերութիւն վաշխիցս ի դրամասեղանոյն՝ ի խնդրել վերակացուաց վարժարանին՝ կարեմ առնուլ ի Հիթայ փոխ եւ անցուցանել առ նոսա: Այս արգել եւ յապաղումն իրաց՝ յոյժ ծանր եղեւ ինձ մանաւանդ, զի չնչին ինչ ոտնկառէ զգործս, այլ սփոփիմ իբրեւ նեղեալ վասն գործոց Միաբանութեանս:

Վրիպեալ ի կարեւորաց առ Վեհդ գրելոյ՝ գրեմ մերձ ընդ մերձ առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Աբրահամ, զի ծանօթ լիցի իմ ողջութիւնս եւ Վեհ անկասկած լիցի: Զտեղի նորոյ բնակութեանս նշանակեցի առ նա, զի եւ անդր նամականին ուղղեսցի. եւ է տունս տուն բնակութեան տոհմիկ քերց պառաւուց հանդերձ մարբն պառաւագունիւ, որք ի վարձու տուեալ են զդատարկ սենեակսն այլոց պանդխտից, եւ ի միասին ընթրեմք. ի պահոց աւուրս առնեն ինձ ճաշ պահոց, զի եւ մայրն մեծապառաւ ծնեալ եւ սնեալ ի Հռոմ՝ պահող է եւ պատկառող հռովմէական աւանդից: Ես միայն յընթրիս եւ յետ ընթրեաց հաղորդիմ ընդ նոսա, զմեծ մասն աւուրն արտաքոյ տան դեգերեալ յուսումնական ինչ տեղւոջ, կամ յերկայնաձիգ փողոցս քաղաքին՝ խնդրելով զբարեկամ զոք եւ բազում անգամ ոչ գտանելով ի տան:

Պատարագեմ զօր ամենայն յեկեղեցւոջ կամ յասացեալ մատրան Սարտենիոյ [89] ըստ դիտման վանացս, զի չիք եկեղեցեացս որպէս յ Իտալիա՝ պատարագեաց հասոյթ:

Տեսաւորեալ ընդ աւագ քարտուղարի Ասիական ընկերութեան Անգղիոյ [90], ընդ որում թղթակցեալ էի եւ խնդրեալ զօրագիրս ընկերութեանն, ծանեայ՝ զի վաղուց ամաւ յառաջ առաքեալ է նա 12 հատորս զօրագրացն, եւ ի սկիզբն տարւոյս զգնացելոյ ամին օրագիրս, ի ձեռն գրավաճառի ուրումն Մոլինի անուն. առ որ գնացեալ եւ խնդիր արարեալ՝ ստուգեցի եւ ի դիւանաց նորա, զի եւ սա առաքեալ է զգրեանն առ գործակից իւր եւ տոհմային Luigi Molini [91] ի Firenze, վասն որոյ գրելի է ի Փլորենտիա [92] առ յիշատակեալդ այր եւ խնդրելի զմատեանսն. յանձն էառ եւ ինքն առաքողն գրել առ նա աստի եւ հարցանել, զի յղեալ է առ նա յ՚7 Մարտի 1851 ամին, առագաստաւոր նաւու: Աղաչեմ քննել եւ ծանուցանել փութով, զի թէ չիցեն առ նա ժամանեալ մատեանքն՝ տացէ վկայութիւն, կամ թէ կորուսեալք իցեն, զի թերեւս յազնուամիտ քարտուղարէն եւ յօգնականէ նորա Նորիսայ [93], ի նշանաւոր բանասիրէ եւ ծանօթացելոյ ինձ ընկալայց ա՛յլ օրինակ. մատեանքն յղեալք՝ ուղղեալք են յանուն իմ: Ընծայեցի սոցա եւ իտալ[երէն] Խորենացի մի, զոր ունէի առ իս, եւ յոյժ հաճոյ եղեւ. այսպիսի մատեանք յարգին յոյժ առ սոսա, եւ ամենայն բանասէրք եւ ընկերութեանց բանասիրաց ժողովք՝ հարցանեն թէ զի՞նչ նոր տպագրի եւ հրատարակի ի վանս. եւ ամենայն պատմական եւ աշխարհագրական մատեան խնդրի ի սոցանէ:

Տեսաւորեցայ եւ ընդ քարտուղարի Աշխարհագրական ընկերութեանն [94], յորմէ եւս գրով խնդրեալ էի զօրագիրս իւրեանց եւ զմատեանս ուղեւորութեանց, եւ վրիպեալ՝ գնով ստացայ ի Վենետիկ զոմանս յայնցանէ. արդ ծանոյց սա, զի ըստ օրինի կարգաց իւրեանց՝ նախ մեզ պարտ է յղել առ նոսա մատեանս ինչ աշխարհագրականս կամ եւ պատմականս, եւ խնդրել, զի եւ նոքա շնորհեսցեն մեզ զառ ի նոցանէ հրատարակեալսն. զի այսպէս առնեն եւ այլոց ճեմարանաց կաճառք. արդ եթէ հաճոյ է Վեհի եւ մերոյ ճեմարանիս՝ շնորհեսցի սոցա ծրար մի ընտրանաւ յաշխարհագրական եւ ի պատմական մատենից մերոց, ընդ որս եւ ատլաս մի, զի չկայր պատրաստ ի Բարիզ՝ մինչ ես անդ էի, եւ ես առից ի նոցանէ ոչ միայն զաշխարհագրական օրագիրսն՝ այլ եւ զառանձին ուղեւորաց մատեանսն՝ զոր սոքա տպագրեն: Մատուցի ես քարտուղարին զառաջին թերթս նորատիպ Աշխարհագրութեանն [95], եւ ասաց հանել ի ժողովն իւրեանց, յոր եւ հրաւիրեաց զիս, երկիցս յամսեան ի սահմանեալ երեկոյսն երթալ. երեկ ա՛յլ հրաւէր եհաս եւ ի նախագահէ ընկերութեանն գնալ ի նորին ընկերոյթ յ՛այլ երկուս աւուրս ամսեան. եթէ կակղագոյն գտից զսա՝ խորհիմ առաջարկել զտպագրութիւն ուղեւորութեան Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Ներսիսի, այլ խիթամ թէ զթարգմանութիւն նորին պահանջեսցեն, զի հայ ոչ իմանան:

Առաջարկեցի եւ առ մեծ ընկերութիւնն հրատարակման Աստուածաշունչ գրոց՝ զսատարութիւն մերոյս նորոյ հայ տպագրութեան, այլ ոչ գտի պատրաստականութիւն. քանզի վախճան ընկերութեան իւրեանց ասեն՝ զկրօնական օգուտ, իսկ զի մեր Ս. Գիրքս ի գրոց բարբառ են եւ անհասկանալի ի ժողովրդենէն՝ ոչ օգտին նոքա եւն եւն: Իսկ զդպրութեան օգտէ՝ ընտիր օրինակի հայ Աստուածաշունչ գրոց, չէ ինչ փոյթ սոցա [96]: Բազումք յայսպիսի ընկերութեանց՝ առ որս մղեցի զիս մատչել առաւել կրօնականին միտ դնեն քան բանասիրականի. վասն որոյ եւ կամ ի խրթութենէ լեզուիս խորշին, եւ կամ ի կաթուղիկէ դաւանութենէս. մանաւանդ, զի ի տպագրեալ ցանկս գրոց մերոց տեսանեն եւ գիրս ընդդէմ նորաղանդութեան իւրեանց գրեալս՝ խղճի մտօքն իսկ կասին ի սատարելոյ [97]:

Զհայ գրչագիրս [98] Բրիտանեկան Մուզէոնին [99] ՝ քննեցի զամենայն. 25 եւեթ հատորք են ընդ բնաւ, նշանաւոր եւ մեզ պիտանացու եւ ոչ մի, եւ ոչ մի երկաթագիր ի նոսա. իսկ Ասիական ընկերութիւնն [100] ունէր մի միայն մատեան զՊօղոսի թղթոց, կարի ընտիր, գրեալ ի ՈՂԶ [1247], եւ ընծայեալ յ Եփրեմայ կաթողիկոսէ առ Դարսի [101] գնդապետ Անգղիացի յամին 1815 յ Էջմիածնայ դիւանաց:

Զգիր Վեհիդ առ Ծիրանաւորն Ուայզմէն [102] մատուցի ի ձեռն ատենադպրի նորա եւ յաթոռակալէ նորա ընկալայ հրաման պատարագի. իսկ ընդ Ծիրանաւորին տեսաւորեցայ յետ աւուրց, զի ի յերեքշաբաթի երեկոյս միայն ընդունի հիւրս, եւ ընտանեբար զրուցէ. եհարց թէ տեսի՞ զ Մուրատ, եւ զի ժառանգ է նա Աղեքսանդրի [103]. եկին եւ որդիք Պ [արոն] Մուրատի յերեկոյի ժողովն, եւ Ուայզմէն ծանոյց ինձ թէ սոքա են որդիքն, որպէս թէ ոչ գիտիցեմ: Կայ եւ այլ եպիսկոպոս Լո նտրայ, այսինքն փոքու կիսոյ մասին քաղաքին եղելոյ յայնկոյս գետոյն, եւ կոչի Սաուտհուըրք [104] մասնն այն, եպիսկոպոսն է Կրանդ [105], զոր թերեւս ծանուցեալ է Վեհիդ ի Հռովմ, զի սակաւ ամիսք են յորմէ հետէ եկեալս է սա, եւ ամս բազումս կեցեալ ի Հռովմ, քաջ իտալացի խօսի. սորա տեղակալ է Տոյլ վարդապետն ազնիւ, առ որ գիր յանձնարարական տուեալ էր ինձ Բաւըր անգղիացի վարժապետն:

Ըստ խրատու Պ [արոն] Եղիայ Կատպանայ, որ շատ մարդասիրութիւն եցոյց ինձ եւ օգնութիւն, յեռանդն չոգայ առ Մուսուրուս դեսպան Օսմանեան [106], մատուցանել զյարգութիւն Վեհիդ եւ զիմս, եւ նա ընտանեբար ընկալաւ եւ առ խարուկին բազմեցուցեալ՝ եհարց զիրաց մերոց ընդ Աւստրիոյ, եւ ասէր թէ իրաւունս է մեզ պահանջել զ50. 000 լիրայն, զոր նա ֆիորինս համարի, մանաւանդ, զի արդ յարմարին իրք կրկին պետութեանցն Օսման[եան] եւ Աւստր[իական] եւ բազում ողջունիւ առ Վեհդ՝ ասէր զանձն պատրաստ ի ծառայութիւն մեզ, թէպէտ եւ հեռի գոլով, զի մեծարեմ յոյժ ասէ զարգոյ միաբանութիւնդ այդ:

Տեսաւորեցայ եւ ընդ Լէյլանտայ՝ զոր քաջ ճանաչեն Վ[երապատուեալ] ՀՀ. [Հարք] Ռափայէլ եւ Օքսենտ [107], զորս եւ ողջունէ նա, եւ ակն ունի յետ ամսոց տեսանել զնոսա ի Վենետիկ: Տեսի եւ զ Մըրրէյ [108] զտպագիր Պայռընի, որ եւ հարցանէ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Յարութենէ [109]: Եթէ առաջարկեալք ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Համազասպայ [110] անգղիական քերդածք՝ տպագրեալ իցեն. արժանի է առաքել առ սա օրինակս ինչ, զի յղեալ է սորա առ մեզ զգործս Պայռնի, եւ ես խնդրեցի եւ ընկալայ զմասն մի քերդուածոցն՝ ձրի եւ ընտանեբար:

Զ Ռափայէլեան ազգատոհմն՝ չեւ եւս տեսի, զի ի գեղջ դեգերին, թերեւս այսօր դարձեալք իցեն եւ հանդիպեցայց. իսկ զՊ [արոն] Մուրատ Յովհաննէս տեսի հազիւ յեռանդն եւ յոյժ ընտանեբար եւ զուարթութեամբ ընկալաւ զիս, զի երկիցս գնացեալ եւ ոչ էի գտեալ զնա ի տան, որպէս եւ ոչ նա զիս յիմումս, եւ հրաւիրեաց զիս զայս օր լինել առ նմա. հարցանէր զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Արսենէ [111], զոր 30 ամաւ յառաջ տեսեալ է ի Բարիզ եւ մեծ վարկ ունի զքերդողէն: Որդիք նորա բարեմոյնք են եւ ընտելք, թուի թէ եւ փոքր մի ապիկարք. երէցն հայր եւս է մանկանց եւ բարեպաշտօն:

Ընդ ելս իրաց Ազարեանին՝ արդարեւ հարաւ սիրտ իմ, ոչ այնչափ ընդ ելսն որչափ ընդ հնարս ելիցն. այլ թուի թէ ձեռն Աստուծոյ՝ առեալ զմարդկան ձեռս գործէ կամ տայ զայս գործել, զմերս իրքս իւրովին կամեցեալ ձեռագործել՝ յորժամ ի յատակս խոնարհութեան հանգիցուք: Իսկ ոգի Վեննականաց՝ երիտասարդացն՝ ոչ այնչափ կեղծ երեւեցաւ ինձ [112], այլ եւ ոչ հզօր. զի թուին յերկուս բաժանեալ գունդս, երիտասարդքն թէպէտ եւ բազմաթիւք եւ միտեալք ի մեր կոյս, այլ դեռ ոչ իշխեն ձայն վերացուցանել, զի հզօր է եւ երիցու բանակն, եւ գոգ ստիպեալս տեսանեն զինքեանս լռել եւ հանդուրժել եւ առ յաջորդաւ Ազարենին, որ նորա համախոհ լիցի. եւ յետ նորին ակն ունին զկրճիմն վերացուցանել: Այլ այս մարդկային կեղակարծ տեսութիւնք նոցա եւ կամ իմ. տակաւին մնայ մեզ պարահայեաց աչօք զգուշանալ մեզ:

Ողջոյն սիրաբար մատուցեալ առ հասարակ Միաբանութիւնս, հայցեմ զաղօթս նորին ընդ աստուածաշնորհ օրհնութեանց Տիրականիդ, զոր եւ խոնարհ համբուրելով, մնամ

Աստուածապատիւ Սրբութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

Յ. Գ.

Շնորհ ունիմ, զի յղեալ էր Սրբութեանդ եւ զպատճէն գրոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ներսիսի, միայն ցաւեաց ինձ ընդ ակամայ ժամավաճառութիւն նորա, եւ ընդ այն եւս, զի առաւել զչարարելոցն ծանօթս տայ քան զարարելոցն, զի ի կիսոյ 1850 ամի ցարդ չէր ինչ գրեալ, եւ ոչ իսկ գրէ թէ ո՞ւր անցոյց զառաջին ամն եւ զի՞ գործեաց. եւ չասէ ինչ ստոյգ թէ զի՞նչ ի Կէրկէր յուսայր գտանել, զի թէ ոչ սխալեմ, ընթերցեալ է իմ յեւրոպացի ճանապարհագիրս զնկարագիր բերդին, այլ ոչ յիշեմ թէ կա՞յր անդ եւ մենաստան:

Ընկալայ եւ զխօսսն ընդդէմ բանից Արարատեան Արշալուսոյ [113], ըստ բաւականին տուեալ են պատճառք, որք թերեւս զօրեսցեն եւ ընդդէմ ամբաստանութեանն Լիբանանու Կաթողիկոսին [114], ի դէպ ժամու երեւեալք ի պաշտպանութիւն Քաղկեդոնեան ժողովոյն. մարթ էր բթագոյն եւս արտադրել զսլաքս ինչ բանից, այլ անագան ծանեաք, զի Հովուեանն [115] է հեղինակ անալի ասիցն:

175.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 13 Մարտ [18]52

Սիրեցեալ եւ Պ[ատուական] Եղբայր,

Թուղթս հակիրճ եւ ժամանակ թղթագնացութեանն սուղ, այլ սէր եւ մտերմութիւն՝ անչափ, վասն որոյ մի՛ մեղադրես:

Զիրաց իմոց որ զվարժարանէդ՝ գրեցի առ Վեհ, թէպէտ եւ ոչ գործ ինչ հանեալ տակաւին ի գլուխ:

Վրիպակաւ գրեալ եմ 27 միլիոն զբնակիչս Գաղղիոյ. գրածն վասն Գաղղիոյ է, այլ թիւն պարտի լինել 37 միլիոն:

Զարմանամ, զի չեւ է քո գիտացեալ զքերդուածոցս հասանելոյ այդր, չկամիմ յայլոյ ձեռս մնալ գրքուկիս, բայց ի քո կամ ի Վեհիս. առ քեզ կամ առ նմա մնասցէ յաւանդի, զի ոչ յամենեցուն ընթերցուած գրեալ է իմ զբանսն, եւ բազում ինչ ջնջելիք գոն. յոյժ ցաւիմ թէ յածեալ իցէ ի ձեռս եւ ձեռս:

Ցաւ է ինձ եւ ընդ չգիւտ կապարաթերթի ի քաղաքիդ յառումն դրամատպոցն. է ուրեք, զի եւ ծրարք քթադեղոյ կապարաթերթիւ ամրացեալ լինին, եւ թերթքն իսկ այնոքիկ՝ ի դէպ գան իրիդ:

Ուրախ եմ, զի մանկտին ըստ յուսոյ իմոյ վաղ լուծեալ է զառեղծուածն իմ, եւ ես մնամ պարտական նոցա. այո՛ տուժեցից յանձնէ, իսկ յանգղիական ճոխութեանց՝ երբ ի ձեռս անկցին, զի ա՛յլ է տենչ եւ ա՛յլ է գիւտ. ես աստանօր զանգղիացւոց լսեմ մեղադրութիւն թէ հատեալ են յոյժ զհետ արծաթոյ, եւ աղքատք օտարք յայլ օտարս եկս ակնարկեն՝ քան ի բնիկքս. յոյժ դժուարին է գտանել մուտս առ աւագս սոցա, հարկ է ի բարեկամաց ձեռս բանալ ճանապարհ, եւ գործ է գտանել զբարեկամս: Բայց մեզ զի՞ է, եթէ կամք Տեառն իցեն՝ գործեսցէ եւ զելսն: Յայլում նուագի գրեցից զնոր ինչ դիպաց կամ զծանօթութեանց կամ զայցելութեանց. արդ մատո՛ զողջոյնս իմ՝ քո եւ իմ սիրելեաց, եւ ասա՛ յիշել զիս յաղօթս, զի ժուժեցից ի գործակապութեանս:

Քո հոգեկից եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւ[ոնդ] Ալիշան

176.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

Լոնտոն, 13 Մարտ [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Ընկալեալ զշնորհեալդ ի 29 գնացելոյն՝ ծանեայ զհոգս խնամոցդ զինէն եւ զգործոցս, յետ աւուրց ընկալեալ գիր եւ յեղբայրակցէս ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամայ ՝ ծանեայ եւ զանդորրանալ սրտի Տեառնդ, որոյ այժմ ընկալեալ իցէ եւ զգրեալն իմ յ՚2 ամսոյս: Յապաղումն գործոցս արդարեւ նեղէ յոյժ զսիրտս ընդ մղձկուտ երկնաւ քաղաքիս, ուր՝ ահա սահեցաւ ամիս եւ ես իբրեւ անգործ դեգերիմ. սակայն առողջութիւն իմ անայլայլակ մնայ եւ ջաղացեալ եւս թուիմ, ընդ այս մի՛ ինչ զանգիտեսցէ Սրբութիւնդ:

Յետ բազում անգամ երթեւեկելոյ առ Հիթ, թէպէտ ոչ սա եւ ոչ այլ ոք կարէր փութացուցանել զգործն, ծանեայ ի նմանէ, զի փաստաբանն ասացեալ է անզօր լինել զգիր գործակալութեանն. իսկ յապաղումն նորոյ գրոյ գործակալութեանն՝ ի սակս փոփոխութեան մեծի քարտուղարի պետութեանն է, զի ըստ նորա հաւանութեանն յարդարելոց է նոր ձեւ գործակալութեանց, եւ ի յօրինելն՝ անդէն առաքեսցէ եւ ինձ զպատճէնն, զոր եւ ես փութացայց առաքել այդր: Ահա արդ կապեալ ձեռօք սպասեալ մնամ նմին:

Տեսեալ, զի անմարթ է ըստ ըղձացեալ ժամանակիս մերոյ հանել զդրամն ի սեղանոյն, հարեւանցի իմն հարցի Զ Հիթ ՝ թէ կարիցէ նա ինքն մատակարարել մեզ գէթ 3000 լիր., նա ոչ թեթեւ ինչ ասաց զգործն եւ զգումար, յորոյ կշիռ պարտ է առնուլ երաշխաւորութիւն (իբոթեքա) եւն., այլ յետոյ ասաց խօսեսցուք զայսմանէ՝ յորժամ ելցէ ձեւ գործակալութեանն: Բայց զի ակն ունէի թէ եւ Ռափայէլեանք կարիցեն մեզ մատակարարել զայդ, ի խնդիր ելեալ հազիւ ուրեմն հանդիպեցայ Պ[արոն] Եդուարդայ, (զի Լուիզ [116] կրսերն ի սա հանէ զամենայն գործ կարեւոր, իբրեւ յաւագ եւ ի կտակակատար հօրեղբօրն) եւ առաջարկեալ նմա զիրն՝ նա դժուարին ցուցանէր զգործ հանելոյ ի սեղանոյն զ5000ն [117], զի եւ ինքն փաստաբան է, այլ վասն 3000ացն՝ խոստացաւ բացայայտ պատասխանել յետ աւուրց, տալով յոյս կատարման խնդրոյս. եւ երեւեցաւ ինձ, զի յանձն առնու տալ մեզ զ3000ն հանդերձ վաշխիւն պահանջմամբ 3%, եւ ակն ունիմ թէ առանց իսկ իբոթէքի [118], միայն երաշխաւորութեամբ գրոյ Վեհիդ կամ գործակալի՝ տացէ. արդ ես ի 16 ամսոյս առնելոց եմ զպատասխանին, եւ վաղվաղակի ծանուցանեմ այդր, զի կարասջիք խոստանալ առ Սալվի [119] զպահանջ նորա, զի կարծեմ թէ դեռ կան աւուրք ինչ պատասխանւոյ առ նա. եւ թէ ի լրումն իսկ հասեալ իցէ ժամադրութիւնն՝ կարծեմ թէ խոստանալի է զհատուցումնն յետ երկուց ամսոց ըստ պայմանին եդելոյ, զի ի Ռափայէլեանց կամ ի Հիթայ մարթասցի հայթհայթել զդրամն, եւ թէ եւ ծախք եւս ինչ լինիցին առ այս, բայց եւ այնպէս շահաւոր իցէ այս՝ քան զայն պարտս որ 5%:

Սա ինքն Եդուարդ գործակատար կարգեալ ի հօրեղբօրէն խնդրէ գիտել, թէ ո՞րքան դրամք կայցեն այդր առ մեզ ի կալուածոց Պ[արոն] Աղեքսանդրի [120]. խոստացայ ես փութով եւ ճշդիւ տալ բերել զպատասխանին, վասն որոյ եւ աղաչեմ ծանուցանել ըստ կարի փութով, եւ որպէս լաւ թուի՝ առ նա ինքն գրելով: Երկրորդ, ցանկայ գիտել զկարծիս փաստաբանաց տեղւոյդ, թէ կալուածքն այնոքիկ ո՞ւմ արդ ի դէպ վիճակիցին, ժառանգա՞ցն հաւասար, եթէ միայնոյ ինքեան՝ իբրեւ անդրանկի, որպէս անգղ[իական] օրէնք յուսացուցանեն նմա: Ի հաճել զսա՝ հարցցի այդր, թէպէտ եւ ես չկարծեմ ստոյգ ինչ գիտել նոցա զիրէս:

Խօսեցայ եւ ընդ սմա զդամբանէ Պ[արոն] Աղեքսանդրի, այլ նա ասէր իւրովք իսկ ակընջօք լուեալ ի հանգուցելոյն՝ թէ զմատուռն Գինկսդովնի [121] կառուցեալ է յիւր հանգստարան, եւ յասել քեռ սորա թէ ո՞չ յիշես, զի ի Վենետիկ պատրաստեալ է քո զգերեզմանդ, ասէ փոխեալ զդիտաւորութիւնն:

Ի կարգի բանից յիշեցի եւ զբարի յօժարութիւնս երկոցուն հօրեղբարցն՝ նպաստելոյ Միաբանութեանս կամ ազգիս, եւ նա լուեալ իսկ ասէր զզրոյցս Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սարգսի [122] ընդ ծերոյն Լուիզայ [123] զիրացս, այլ ի կտակին ասէ բնաւ եւ ոչ ինչ ձեզ նշանակեալ է, այլ այլոց ոմանց՝ որպէս ոչն կարծէաք. թողեալ է եւ Ուայզմէնի Ծիրանաւորի [124] 10. 000 (բիւր) լիրա. զարմանայ ընդ այս ինքն, եւս՝ զի այնչափ շատ ինչ թողեալ է Մամնեայ [125]: Արդարեւ մարթ էր ակն ունել ինչ ի ծերոյն Լուիզայ եթէ անդ դիպեալ էր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սարգիս, այլ ի սոցանէ չիք ակնկալութիւն, գէթ առ այժմ: « Բարի է յուսալ ի Տէր քան ի մարդիկ »:

Եւ ես սովին յուսով յանձն առնեմ զիս յաղօթս Միաբանութեանս եւ յօրհնութիւնս Սրբութեանդ, մատուցեալ զխոնարհութեանն համբոյր Տիրականիդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

177.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 16 Մարտ [18]52

Պատուական եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Ի տարաժամեալ պահուս փութամ երկտողիւ ծանուցանել, զի դերեւ ել ակնկալութիւն իմ ի Ռափայէլեանց. յառաջնում նուագին կարի յուսադրութեամբ խօսեցաւ եւ գրեաթէ էջ ի պայմանադրութիւն. իսկ խորհեցեալ ապա եւ հարցեալ զիւր փաստաբանն, չկամի այժմ տալ մեզ փոխ զ3000 լիրայսն, երկնչելով ի խռովութեանց Աւստրիական պետութեանն, եւ չունելով ակն թէ հանիցեմք ի սեղանոյն զ5000 ն:

Վաղիւ առից զվճռական պատասխանին եւ ի Հիթայ, եւ ծանուցից Վեհիս, եթէ չեւ է տուեալ Ձեր պատասխանի առ Սալվի եւ գուցէ օր՝ համբերեցէք եւ օր մի:

Ողջ լեր ամենայն սիրելեօք, եւ ես ողջ եմ

Հոգեկից եղբ[այր] քո
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

Յ. Գ.

Զգրեալն Վեհիս յ՚ 8 ամսոյս, ընկալայ. պատասխանեցից առ վաղիւ:

178.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

Լոնտոն, 17 Մարտ 1852

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Արդ իսկ դարձ արարեալ ի բնաքաղաքէն եւ ի զրուցատրելոյ ընդ Հիթեանս, փութամ ի մերձեալ ժամու թղթագնացութեանն համառօտել, զի դժուարութիւն է եւ ի Հիթեանց հայթհայթել զ3000. երեկ ծերն Հիթ յուսացոյց, թէպէտ եւ ոչ 3 առ % այլ 4 խնդրելով. եւ ասաց խօսել ընդ որդւոյն եւ բացայայտ պատասխանել. այսօր իմ գնացեալ եւ զհայրն ոչ գտեալ, խօսեցայ ընդ որդւոյն, զի սմա յանձնեալ է հայրն պատասխանել, մանաւանդ, զի չառնէ ինչ հայրն առանց որդւոյն հաւանութեան, եւ սա է գործունեայ եւ մտադիր շահուց քան զհայրն: Արդ սա եւ ոչ 4 առ % զիջանի պահանջել, եւ խնդրէ զերաշխաւորութիւն Բաբատոբոլեայ, եւ այնու շատանայ առանց այլ ինչ երաշխաւորութեան: Բայց եւ ոչ երկար ժամանակաւ յանձն առնու թողուլ մեզ զարծաթն, այլ 6 ամսեայ պայմանաւն: Հակիրճ ասել, ոչ ըստ նախկին յուսադրութեանն նոցա եւ ոչ ըստ յուսոյ իմոյ դիւրաշահ լիցի փոխատուութիւն սոցա, մանաւանդ, զի եւ զժամանակն կարճատեւ սահմանեն: Արդ ի հարկէ լաւ եւս է այդր 5 առ % գտանել, կամ մանաւանդ ընդ Սալվեայ խօսել եւ յերկարել զժամանակ հատուցմանն, քան աստի նովին չափով, զի քան զ4 ½ առ % ոչ ոք ասեն յանձն առնու եւ աստ տալ փոխ յօտար երկիր:

Այս բանք ցայսվայր, բայց զվճռական պատասխանին կամեցաւ կրսերն Հիթ տալ յուրբաթու (19), իսկ ես գրեցի առ հայրն՝ վաղիւ պահանջելով զնոյն:

Արդ Միաբանութեանս մնայ ծանուցանել ինձ թէ ստիպեա՞լ իցէ առնուլ ի սոցանէ զփոխն վեցամսեայ պայմանաւ, եւ այն ոչ նուազ վաշխիւ քան զ5%, թէ ոչ: Թէ ստուգագոյն եւ այլազգագոյն ինչ ցուցցէ վաղիւս՝ ոչ դանդաղեցայց եւ զայն ծանուցանել:

Իսկ զգործակալութիւնն յօժարութեամբ յանձն էառ Հիթ. եթէ Եդուարդ յանձն առնոյր տալ զ3000ն, խորհէի եւ նմա առաջարկել զպաշտօնս, այլ ի ժխտել նորա՝ եւ ես լռեցի, եւ ըստ հաւանութեան Վեհիդ եւ ժողովոյն՝ առաջարկեցի եւ ընկալան Հիթեանք: Իսկ թէ գիրն այն գործակալութեան նոցա (զոր այսօր մատուցի առ նոսա) վաւե՞ր իցէ թէ ոչ, եւ զայն յետ աւուր իմացայց, քանզի կնիք տէրութեանն ի գլուխ թղթոյն՝ պակասի ասաց կրսերն Հիթ, այլ գուցէ թէ եւ առանց այնր յաջողիցի. եւ այս երկբայս է ցաւուրս երկուս:

Զայլոց իրաց ոչ ժամանեմ արդ գրել: Երեկ կամէի գրել առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Աբրահամ եւ մոռացայ. աղաչեմ զսրբագրութիւն աշխարհագրութեանն զանգղիական պետութեանն՝ ցուցանել եւ Անգղ[իացի] վարժապետին, զուղղագրութիւնն անգղիական, հարցանել եւ զտարակուսական հնչմունս, զի վրիպակք ինչ սպրդեալ են, արդարեւ ի վատ գրութենէս իմէ, այլ ոչ անպիտան լիցի եւ այս դարման [126]:

Այսօր ընկալայ զգիր Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Ռափայէլի զգրեալն ի 10 ամսոյս, զոր ողջունեալ համօրէն ուխտիւս, մնամ աղօթից նոցին եւ երկնաձիր օրհնութեանց

Արհիական Տեառնդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

179.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

Լոնտոն, 20 Մարտ [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Զփոխառիկ արծաթոյն չունիմ ասել ինչ նոր քան զգրեալս յ՚17 ամսոյս: Գիտացի միայն, զի Հիթ ի ձեռն փաստաբանին կամի տեղեկանալ թէ քարտուղարն կարիցէ՞ տալ երաշխաւորութիւն վասն 3000ացն:

Իսկ գիր գործակալութեան Հիթեանց վաւերացաւ կնքահայրութեամբ պետութեանն, յոր վասն կինի մի ծախի. եւ առաւ առաջին վեցամսեայ վաշխ տարւոյս Ռափ [այէլեան ] վարժարանի, 670 լիր. ստեռ[լին] պակաս սակաւուք, յորմէ հանեալ զսակ կնքոյն 21 շիլին, եւ այլ ինչ սակաւ ծախս, ընկալայ 668 լր. 7 շիլ[ին], յորոց զ640 լիր ի ձեռն նոցին Հիթեանց անցուցանեմ ի Բարիզ այսօր իսկ փոխանակագրովս առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Սարգիս, զի ընկալցի զարծաթն եռօրեայ պայմանաւ առ տեսութիւն յ Ad [ olph ] d'Eichshal ( sic ) [127] սեղանաւորէ: Լիրայն համարեցաւ 25 ֆր[անք] եւ 20 հարիւրեակ, վասն որոյ ընդունելոց է անդ Մուր [ատեան ] վարժարանն 16. 128 ֆրանք. ըստ այսմ հարկաւ հատուցանի Ռափ [այէլեան ] վարժարանի ի Գործակալէ Մուրատենին: Իսկ զ28 լիր[այս] զ7 շիլ[ին] կալայ առ իս:

Մնան եւ 20 ստեռլինք՝ սակ տէրութեանն, զոր ապա յետադարձ արասցէ Հիթ, որպէս առնէր յառաջն. մնան եւ յանցեալ ամէ այս պահանջք սակի 40 լիրայք, զորոց խօսեցայ առ Հիթ. այլ պարտ էր ասեն զայնս պահանջել այն ժամու գործակալացն. սակայն ճիգն դիցեն եւ զայնս կորզել ի պետութենէն:

Յօգուտ աղքատախնամ վարժարանիս եւ ի հաղորդութիւն Բարերարութեան՝ յանձն առին գործակալքն Հիթեանք հրաժարել ի վարձուց գործակալութեանն, զծախսն միայն հանելով ի բաց. թերեւս ներկայութիւն իմ զայս դոյզն ինչ պտղաբերեաց շահ. եթէ պատշաճ դատի Վեհ՝ գրեսցի այտի շնորհակալութիւն առ Հիթ: Յետ վաղուին ունիմ տեսանել եւ խօսել ընդ փաստաբանին, որ յերիւրէ զաղերսագիրն մատուցանելի առ քարտուղարն վասն 5000ացն, եւ գիտացեալ ինչ զերբն եւ զորպէսն՝ ծանուցից:

Վասն ծանուցանելոյ Ուայզմէնի [128] զնպաստախնդիր գործն՝ չհամարձակէի զառաջինն. ապա մինչ հաւանեցուցանէի զիս՝ եհաս եւ Վեհիդ խորհրդակցութիւն ի նոյն. տեսի ես զնա յերեկոյեան ժողովի յիւրում տան, ուր յամենայն երեքշաբաթի երեկոյս ընդունի, եւ խնդրեցի միայն առանձինն տեսութիւն, եւ ի միւս երեքշաբաթին ասաց, զի սովորութեամբ յերեքշաբաթի աւուրս զմիջաւուրբ ընդունի զեկեղեցականս առանձինն:

Յանցելումն չորեքշաբաթու տօն էր Ս. Պատրկայ [129], պաշտպանի Իռլանտացւոց, եւ յեկեղեցւոջ սրբոյն մատուցաւ հանդիսաւոր պատարագ, եւ ինքն Ծիրանաւորն յետ աւետարանին ներբողեաց զսուրբն ի բեմէ սեղանոյն՝ պերճախօս լեզուաւն, եւ յաղթ հասակաւն եւ վայելուչ ձեւովն՝ վսեմագոյն յարդարէր զսրբազան ժողովարանն:

Ողջունիւ եղբայրութեան առ համօրէն Միաբանութիւնս, մատուցանեմ զխոնարհութեանն համբոյր Տիրականիդ, մաղթելով զօրհնութիւն նորա եւ զաղօթս նոցին ի նպաստ

Ն[ուաստ] ծ[առայի] եւ
հնազանդ որդւոյ
Հ[օր] Ղեւոնդեայ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

180.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 21-2 Մարտ [18]52

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Յաւուրց հետէ ընկալեալ իմ զծրարդ առաքեալ ի 11 ամսոյս, զբօսայ եւ մանկտւոյն նամականեաւ, որք ախորժ գտան ինձ ոչ միայն քան զ լէպլէպի որպէս ասեսդ, այլ եւ քան զ լէպի լէպլէպին: Չիք անարգ եւ ոչ փոքր. տեղի եւ ժամանակ գիտեն յարգել զամենայն:

Վասն խնայութեան ծախուց թղթագրութեանցս քաջ ասես՝ թէ ի միոյ քսակէ ծախեմք աստի եւ այտի, այլ պարտ էր յիշել՝ զի մասնն քսակին որ առ իս՝ նուազագոյն էր ի ժամուն, եւ մինչ ես զայլս ճոխացուցանել կարծէի՝ ինքնս կապուտ մնայի, վասն այսորիկ զբեռնակն յայդ կոյս կշռեցի, արդ հաւասար բարձցուք: Զի որպէս երեկ առ Վեհ ծանուցի՝ գործակալութեամբ Հիթեանց ընկալայ զառաջին վեցամսեայ վաշխ վարժարանիդ, եւ անցուցի ի Բարիզ լիրայս 640, հաշուեալ 16. 128 ֆրանքս, որ կարծեմ շահաւոր է եւ ձեզ, տեսջիր քաջիկ կորզել ի ձեռաց Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Եսայեայ. լիրայն կշռեցաւ ընդ 25 ֆր[անք] 20 հարիւրեակ, իսկ առ իս կալայ 28 լիր, եւ 7 շիլին:

Խնդամ ընդ օգտիլ մանկտւոյն ի գաղղիականէն, ցանկալի է ինձ քան զանգղիական ոսկի՝ գտանել քաջ վարժապետ մի, զոր ժամանակն արդեօք ցուցցէ:

Առ Վեհ աղաչեցի յանցելումն՝ զոր քեզ գրել կամէի, այսինքն է զսրբագրութիւն Աշխարհագրութեանն ցորչափ անգղիական նկարագիրն տպագրի՝ ցուցանել եւ անգղ[իացի] վարժապետին, զի վրիպակք ինչ սպրդեալք են ի տպագրին, կէս յիմ թերութենէս եւ կէս յաչաց վրիպանաց. զոր օրինակ, նախ թիւ բնակչացն ի ճակատուն, որ յիմ սխալ թղթագրութենէս պատճառեալ է. ի բուն անգղիականացն յէջ 38, ա սիւն

 

	սխալ	ուղիղ
	Rabeas - corpus - aet	Habeas. . . .
անդ.	settement	settlement
բ. սիւն.	enchequer	exchequer
	vicount	viscount
40. ա սիւն	puond	pound
ն.	բեննի, ուայթ	բեննի-ուայթ (նօտրագիր պիտէր եւ միութեան գծիւ
Անդ սխալ է բեննեայ ժ մասն լինել բէնսի, այլ ինքն է ժբ մասն շիլինի. բայց իմ սխալ գրեալ է զայն անշուշտ. յաւելից եւ այլս ինչ.
էջ 39. բ.	հալածեալք էին յԱնգղիացւոց, արգելուին զնոսա եւն.	պարտի լինել հալածեալք էին յԱնգղիացւոց, որք արգելուին եւն.:
էջ. 37. ա. 171.	Մեծ զօրութիւն Անգղիոյ ի նաւականն	(է պակասի):
թիւ 162.	յորոց ասուէգործեն.	(պիտի) յորոց ասուէ գործեն.
Թիւ 141.	Բիչենցա	Վիչենցա
թիւ 115.	դրեւց	դրեւս
94.	եւ համեմատութեան	եւ համեմատութիւն
75.	ընդ 35 ° 71 °	ընդ 35 ° -71 °
76.	(անուանք հնգից Մ իջերկրեայ ծովուց նօտրագիր դրոշմեալ են, իսկ վեցերորդն Սեաւ ծով՝ ապստամբեալ է յայս կարգէս, խեռ ալեօքն. եւ ի հակառակէն՝ (թիւ 82) ի 10 պարուց լերանց՝ առաջինն նօտրագիր է, այլքն ոչ).
168.	Փորթսմըտհ	(իսկ 1711) Փորտսմըտհ

 

  Առ ի պահել զհամագրութիւն անուանց քաղաքանւոյն՝ յոյժ կարեւոր է իսկ եւ իսկ առնել ցանկ տպագրեալ թերթիցն, եւ ի կրկնիլ անուանն՝ հայել ի ցանկն. ես կամէի օգնութեամբ մանկտւոյդ առնել զցանկն, եւ ապա եդի ի մտի աղաչել զՊ[ատուական] Հ [այր ] Եւգենիոս [130] ՝ զնոյն նոյնպէս առնել, այլ ոչ գիտեմ խնդրեցի՞ թէ ոչ. այժմ քեզ մնայ առնել զարժանն: Յայտնապէս բազում ուրեք իմ վրիպեալ է յօրինակին մոռանալով զտառս կամ զբառս, այլ սրբագրողքդ մի՛ խղճէք ուղղել, մանաւանդ երբ միաբան հաւանիք: Պատկառիմ յանդիման առնել Անգղիացւոցս զնկարագիր աշխարհի նոցա, եթէ յակն հալոցին վրիպակք յանգղիական տառս, վասն այսորիկ թելադրեցի զանգղի[ացի] վարժապետին գործակցութիւն. իցի՜ւ թէ մարթ էր փոխել զթուղթն 37-8 իջից: Զ Անգղիոյ թերթս փափագեմ փութով ընդունել, զի գէթ պատկերք նորին զօշոտիցեն զաչս սոցա: Զառաջին երկու թերթսն, այսինքն զնախաշաւիղն ընծայեցի Աշխարհագրական ընկերութեանն [131], եւ ընկալայ զպատասխանի ընդունելութեան. զանգղիական յերթսն՝ կամիմ առանձինն նախագահին յանդիման առնել. զի սա է որ հրաւէր առաքեալ էր յերեկոյեակս իւր, եւ է մարկիս Murchison [132] որ եկեալ է եւ ի վանս մեր կաճառորդ գոլով իտալական իմաստնոցն՝ որք ի Վենետիկ գումարեցան, յորում ժողովի գրեալ էի եւ ես [133]: Քարտուղար ժողովոյն խնդրեաց եւ գրով ի մէնջ զաշխարհագրական, պատմական մատեանս:

Բազում անգամ յիշեցեալ զԱնգղ[իացի] վարժապետն, պարտ է եւ զողջոյնս իմ յիշել առ նա, եւ թէ տեսի զքոյր նորա, տիկին ազնուական եւ ճոխ, եւ զորդի նորա եւ զդստերս, թէպէտ եւ ոչ ըստ յուսադրութեան նորա վճարեցան իրքն, զի նոր այր սորա բռնող թուի. հրաւիրեցին զիս յընթրիս, եւ ասաց քոյրն, որպէս փափագէի թէ եւ եղբայր իմ ընդ մեզ գտանէր: Թերեւս ի մեկնել իմում աստի՝ յիշեսցէ եւ այլազգ զեղբայր իւր:

Իսկ Պ[ատուական] Հ [ օր ] Եւգինեայ ատամունք մի՛ առցին. զի իմ յայնմ երեկոյի այնպէս կոկորդս առաւ, զի ստրջացայ ընդ կոչն. յառաւօտէ դոյզն նեղեալ գոլով ի փողացաւէ, եւ ի կծծողական համեմանց նոցա առաւել կերկերեցայ. այլ ըստ բաղդի ոչ յերկարեաց փողացաւն: Իսկ երեկոյեակք (սուարէ սոցա) խճողակք են հիւրոց ի դահլիճ կամ ի սենեակ մի, ուր երբեմն չմնայ եւ շրջելոյ տեղի. եւ բազումք տեսանին զծանօթ եւ զանծանօթ եւ մեկնին. տեսի եւ ես առ վերոյիշելոյդ զ դուքսն Ուելլինկդըն [134], եւ զկարի քաջ ականաւոր հեղինակս ոմանս, յորոց զ Ֆարատէյ միայն յիշեմ արդ:

Պ [արոն] Մելգում [135] առաջին թարգման դեսպանին Պարսից, հօրեղբայր պատանւոյն աշակերտելոյ ի Մուրատեան վարժ [արան ], եմոյծ զիս առ դուքսն Սըմըրսէդայ [136], որ պատուական ծեր մի է ուսումնասէր, արեւելեայ իրաց սիրող. ի ձեռն Մելգումի առաքեցի նմա Հաւատով Խոստով [ անիմ ] մի եւ զցանկ գրոց մերոց, այլ չիմացայ տակաւին թէ մատուցեա՞լ է զգիրսն, զոր ես ցանկամ առաջնորդս ինձ լինել միւսանգամ մտից եւ օգտաւէտ ելից:

Յիշե՞ս զանգղիացին զոր ի հերուն տարի ի վանս եւ քննեաց զձեռագիրս մեր, ճանաչէ զնա եւ Վեհս տեսեալ ի Հռովմ. սա խոստացեալ էր ինձ առաքել զմատեան մի զիւր զվանորէից արեւելեայց, եւ առաքեալ իսկ է ամսօք յառաջ առ Brown անգղիացի, զոր կարծեմ ճանաչէ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ռափայէլ, եւ որոյ պալատ կամ բնակութիւն է հուպ եւ հանդէպ Ռիալդիոյի ի մեծ ջրանցին, ի Զենոբիոյ կողմանն. ի սմանէ խնդրելի է զմատեանն՝ եթէ իցէ հասեալ, եւ դնելի ի գրատան վանացս, զի այսպէս խնդրեաց աստ հեղինակն, տալով ինձ միւս օրինակ առանձինն: Սորա են հայ գրչագիրք, այլ ի գեղջ իւրում հեռի ի Լոնտոնէ, եւ խոստացաւ տանել զիս անդր յետ եօթնեկաց, զի քննիցեմ, եւ թուին ինձ երկու մատեանք ի նոսա հետաքննելիք քան զամենայն հայ մատեանս Բրիտ [անական ] Մուսէոնին [137], յորս չգտի ինչ նշանաւոր: Խորհրդակցին ինձ երթալ յ Օքսֆըրտ եւ ի Գէմպրիճ, եւ քննել զգրչագիրսն. այլ իմ առաւել ակնկալութիւն է ի Տըպլին, եթէ կարացից միայն նուաճել միանգամայն զՊղուտոն եւ զՊոսիդոն եւ ծերն Կռոնոս օգնեսցէ դանդաղ հոսմամբ աւազոյն:

(22 Մարտ) Քանզի խոստացեալ էի առ Վեհ՝ գրել զծանօթութեանց որ ի տեսութենէ իմէ ընդ փաստաբանին՝ յայսմ աւուր, արդ դարձ արարեալ ի նմանէ, ծանուցից քեզ ի կարճոյ, զի սա գրեալ է աղերսագիր նիւթ առեալ ի գրոյն զոր անդ Լանդանայի [138] տուաք յօրինել, եւ ի տեղեկութեանց զոր յինէն առ, եւ յետ վաղուին ժողովեալ առ Հիթ՝ ունիմք քննել զնոյն, նախ առանձինն իմ քննեալ առ վաղիւն, եւ ապա մատուսցի առ քարտուղարին. թուի փաստաբանին թէ ոչ երկարիցէ դատս, եւ գուցէ ասէ յառաջ քան զելս Մայիսի վճարիցի. իցի՜ւ: Մեծագոյն դժուարութիւն զայս խիթայ նա ի քարտուղարէն, թէ յետ ստանալոյ մերոյ զպալատն գուցէ վաճառիցեմք եւ զարծաթն ըստ կամի ծախիցեմք, եւ յայնժամ չկարասցէ նա իրաւունս պահանջել, զի օտարք եմք, վասն այսորիկ ասէ թերեւս կամիցի յանուն Անգղիացւոց ոմանց հպատակաց գրել զպալատն, այսինքն Հիթեանց եւ այլում, այլ անուամբ չափ լիցի սոցա կոչումն, որպէս զի մի՛ կարասցուք վաճառել, իսկ զայլն ամենայն ըստ կամի տնտեսեսցուք: Արդ եւ ես հարցանեմ զՁեզ, եթէ այսու եւեթ պայմանաւ կամիցի թոյլ տալ քարտուղարն հանելոյ զարծաթն հաճիցի՞ք յանձն առնուլ: բ. քննելի ի քարտուղարէն՝ համարի սա, թէ արդարեւ դիւրագնոյ ստացաք զպալատն, յոյր սակս մնայ ինձ աստ եւ վկայել եւ երդնուլ. այլ զի գուցէ կամիցի քարտուղարն բերել եւ այտի վկայութիւն, լաւ թուի ինձ կանխել ձեզ եւ առնուլ վկայութիւն մի ի փաստաբանէն եւ յիրաճանաչ անձանց եւ առաքել ինձ. եւ եթէ մարթ է՝ ընդ նմին փութով եւ զօրինակ կամ զտեղագիծ պալատանն եւ զպարտիզին, զոր ինձ պարտ էր ի միասին բերել, նշանակելով զչափս ընդարձակութեանն: Լաւ իցէ յղել եւ զպատճէն պայմանի գնման պալատիս ի մէնջ, ապահովութեամբ թէ մե՛ր է եւ ոչ ոք կարէ խլել ի մէնջ:

Ուրախ եղէ տեսեալ զփաստաբանն քաջ հաւանեալ թէ օգտակարագոյն է վարժարանին 5000 լիրայիցն նուազումն ստացմամբ պալատանն, քան 5000 աւելի ունելով եւ վարձս տան տալ ծանրագոյնս. քանզի այս խէթ նուազման դրամագլխոյն պղտորէ զայլս, որք ոչ մանր քննեն: Այլ խէթ մեծագոյն այն թուի, թէ քարտուղարն կամ անգղիացին դժուարիցի յիւրոյ սեղանոյն նուազեցուցանել զշահ 5000ացն. սակայն մեզ պարտ է ճգնել ի բարձրութիւն օգտի տառապելոյ հայ ազինս, քան ի շահասիրութիւն նոցա:

Ողջոյն եղբայրութեան առ ամենայն հոգեկցորդ սիրելիս, ընդ որոց մնամ Քեզ

Հոգեկից եղբայր եւ
Ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

181.   

* Հայր Ռափայէլ Վրդ. Թրեանցին - Վենետիկ Ս. Ղազար

Լոնտոն, 4 Ապր[իլ] [18]52

Վերապատուեալ Հայր եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Անագան պատասխանւոյդ՝ անագան կրկնումն. անագան՝ այլ սիրելի ինձ, իցէ թէ եւ սայս առ Քեզ:

Զնկարագիր զրուցատրութեան կամ ընկերութեան մերոյ ընդ Պետրմանայ ՝ թերեւս ի նմանէ իսկ լուիցես յառաջ քան յինէն, զի եդեալ էր ի մտի ուղեւորիլ ընդ Վենետիկ եւ ընդ Կ. Պօլիս ՝ յ Ասորիս, յառաջիկայ ամարայնոջս, ի խնդիր արեւելեայ գրչագրաց: Զճառն զԱղբերաց Խորենացւոյ ՝ կարծեմ կամէր տպագրութեամբ իսկ հրատարակել:

Հայազգեստ ձեւոց ուրեք երբեք ոչ հանդիպեցայ. ընդ Մուսուրուսի [139] որ ինչ սակաւ բանք եղեն՝ գրեցի առ Վեհ. յետ այնորիկ՝ յերեկն միայն տեսի զնա յերեկոյեակ ժողովի առ Մըրչըսընի [140] նախագահի աշխարհագրաց ժողովոյ, եւ ցանկացեալ մերձենալ առ նա՝ ոչ ժամանեցի, մի վասն խռան հրաւիրելոցն, եւ միւս, զի զերեւելն եւ զծածկիլն մի արար նա, շրջան առեալ յակմբին եւ ի բաց դարձեալ, որպէս ի դպրէ նորա ստուգեցի: Զքարտուղար սորա որ եւ հիւպատ է Օսմանեան զ Եդուարդ Զոհրապ [141], ոչ կարացի տեսանել, երթեալ եւ ոչ գտեալ ի պաշտօնարանին:

Երթամ յաճախ առ թարգման Պարսից դեսպանին, որ է Մելգումն մերազնեայ, ընդ սմա ի ծառայութեան այնր դրան կայ եւ արեանառու Իսավէրտէն աշակերտիդ՝ Բենիամին Անտոն Իսավէրտէն, որ ճանաչէ զդա եւ զընկերս նորա Զմիւռնացիս. եւ է պատանի ժիր եւ բարեբարոյ: Զմի ի քերց սորա առեալ է ի կնութիւն որդւոյ իւրոյ Յովս. Մուսապինի եղբայր եպիսկոպոսին Զմիւռնիոյ [142], որ ի բազում ամաց բնակեալ է ի քաղաքիս. առ սա եւս ելեալ ոչ ժամանեցի տեսութեանն:

Պայռընի քերդուածոցն՝ արդ աւարտեալ իցէ տպագրութիւն, բարւոք առնէք առաքել ինձ օրինակս ինչ [143] եթէ մարթի, որպէս զթերթս աշխարհագրութեանն առաքեալ էր. զսորա եւս բոլոր տպագրեալ թերթից միւս եւս օրինակ՝ ցանկայի ունել, զի զմին առ Ռիդդէր [144] թողի յերկուցն զոր ընդ իս բերեալ էի, եւ զմիւսն Աշխարհագրական ընկերութեան [145] տեղւոյս: Օգտակար թուի ինձ ոչ միայն զաշխարհագրական եւ զպատմական մատեանս առաքել այսր առ Ընկերութիւն աշխարհագրաց, որպէս առ Վեհ գրեցի, այլ եւ այլս նոյնպիսիս՝ ի վաճառ, զի գտանին գնողք, եւ մարթ է կարգել զոք աստ վաճառիչ, կամ ի ծանօթից մերոց կամ ի գրավաճառաց. եւ թէ նաւ բեռնաբարձ այդր կամ ի Դրեստ գտանի՝ յուղարկելի թուի արկղ մի: Անանգղիացի մատենից՝ որպէս մերքս են, ոչ այնպէս ծանր լինել լսեմ զմաքս, այլ ըստ կշռոց կշռելով վճարի:

Իսկ զի ասես՝ ոչ յոյժ ուրախականս աստի գրեալ Ձեզ առհաւատչեայս, գիտեմ եւ ես. այլ զիղձ եւ զգործ միաբանել ոչ է ձեռին որ ընդ վեհագունի ձեռամբ կառավարի: ԶԱնգղիացիս ոչ ճանաչէի այդր, թուի թէ եւ ոչ այլք բազումք, ա՛յլ են անգղիացիք աշխարհաշրջիկք, որք գան եւ յայց ելանեն վանացս, եւ ա՛յլ բնիկքն անտղելիք, որոց եւ ոչ զանուանէ մերմէ լուեալ է, եւ շատ հեռի է սոցանէ գաղափարն զոր մեք առատապէս ընծայէաք սոցին: Բան քաջալեր յումեքէ ի սոցանէ ոչ լուայ. այլ բազում ինչ լքուցիչ զսոցանէ՝ զոր թէ ասեմ զարհուրիք: Եթէ ոչ ինչ շահեցայց աստի, ոչ է զարմանս, իսկ թէ շահեցայց ինչ, գրեցայց գործ մի արարեալ: Դիւրագոյն արդ երեւի ինձ այդր ի տեսողացն զմեզ օժանդակիլ, քան յանտեսիցս, որոց վասն պիտէր գիրս մի կամ ճառ մի յօրինել մանր բացատրելով զնպատակ Միաբանութեանս եւ զարդիւնս. կամ առանձինն զուսումնականն նկարագրել եւ առանձին զեկեղեցականն, զի այս երկուք ընդհարկանին ընդ իրեար յաչս սոցա: Յայտնեցի առ Ուայզման [146] զխնդիրս, ըստ խորհրդակցութեան Վեհի, քաղցրութեամբ լուաւ, այլ զաղքատութիւն ուղղափառաց տեղւոյն խոստովանէր, եւ ի նորաղանդս զակն իմ արկանէր. եւ ընթերցեալ զթուղթն նպաստախնդիր՝ բարւոք ասաց լինել առ քիմս նոցին: Այսչափ ի նմանէ: Ապա հարցեալ զ Ուոքըր (զոր յիշես), սա կարեւոր ասաց եւ զվկայութիւն Ուայզմէնի. քանզի բազում են աստ նպաստախնդիրք. իսկ քարտուղար սորա ասաց՝ թէ ոչ ումեք ոչ տայ սա զստորագրութիւն, այլ աթոռակալն վկայէ վաւերականի թղթոյն: Յետ վաղուին առից պատասխանի յաթոռակալէն:

Ծանո՛ ինձ թէ կա՞ն քո եւ վանացս ծանօթ անգղիացիք աստ, զի ես ոչ յիշեմ. Ֆիլիբս չէ ի քաղաքիս: Առ Լէյլանտ ելի եւ սա զուարթութեամբ ընկալաւ, եւ սատարեաց ինչ. յիշեաց զթուղթ քո զոր ընկալեալ է ի Հռովմ. թէ կամիս՝ գրեա՛ միւս եւս՝ շնորհ ունելով զտրիցն: Գալոց է դարձեալ ի Վենետիկ, եւ հարկաւ մեծարիցի ի ձէնջ քան թէ յառաջն:

Աղաչեմ թէ չեւ եւս է գրեալ՝ փութալ յղել զպատասխանին հարցուածոց Պ[արոն] Եդուարդ Ռափայէլի, զոր առ Վեհ գրեցի, զի թէպէտ եւ առ ժամ չգուցէ հաստատութիւն յուսոյ ի սոցանէ, այլ սա այր ազնիւ է, եւ ոչ ըստ տարապարտ կարծեացս զոր ունէի զնմանէ, ոչ գիտեմ թէ եւ դուք, կամ ու՞ստ լուեալ, թէ բախած իցէ փոքր մի խելօք. կարի զգօն է եւ հանդարտ: Կամի եւ սա յաշնայնումս գալ այդր, եւ ասէ իսկ՝ թէ տեսեալ եւ ծանուցեալ զմեզ՝ ընտելասցի, զի այժմ անտեսութիւնն ոչ արծարծէ. վասն որոյ ասեմ պատուով եւ մտադիւր առնել զպատասխանի խնդրոց սորա: Խնդրեաց սա եւս գիտել՝ թէ լուեա՞լ ինչ իցէ մեր զ Ստեփանեայ հօրեղբօրէ նորա՝ վաղավախճան եղելոյ ի Հնդիկս. գուցէ ի կենսագիր բառարանին յիշիցէ զսա Մաղաքեանն [147]:

Մերկութիւն որմոց վարժարանիդ զի՞ է, միթէ երկոքին տախտակքն չբերա՞ն տակաւին ի Ռափ [այէլեան ] վարժարանէ, եթէ զի եւ այլ դատարկ տեղի կայ՝ զայն կամիցիս ասել:

Եթէ կամիցիք մատեանս ինչ վասն մատենադարանիս մերոյ, եւ իցեն սորա մուտք, ծանուսջիք, կամ թէ հրաման տաջիք գնել պիտանի մատեանս ինչ ըստ իմ դատման, պայմանաւ վճարման մատենադարանին, եւ թէ ո՞րչափ ծախս կարիցեմ առնել:

Փոխադարձ ողջոյն ի Կատ պանաց եւ յ Աւետէ Աղանուրեան, որոյ եղբայր Յակովբ վախճանեալ է ի Հնդիկս:

Յղելի է ինձ իտալ[երէն] տետրակն Սոմալեանին զթարգմանութեանց ի Հայս եղելոց առ նախնեօք [148]. եւ եթէ մարթ է՝ զցանկ ամենայն Հարցն ճառից որոց գոյ թարգմանութիւն ի մեզ եւ չերեւի արդ բնագիրն, մանաւանդ Հարց Ա. Բ. Գ. դարուց, զի յոյժ խնդրող է իրիս դեսպանն Բրուսաց:

Ողջոյն բազում սիրոյ ամենայն սիրելեաց Հարց եւ Եղբարց եւ քոց որդեկաց, եւ ամենեցուն շնորհաւոր Յարութիւնն Քրիստոսի միակ յուսոյն մերոյ: Ողջ լեր յամայր.

Քո հոգեկից եմ եղբայր

Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]

Վ [արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

182.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 5 Ապրիլ [18]52

Պատուական եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Կարծէի զիս մոռացեալ առ ի ձէնջ՝ չընդունելով գիր յեօթնեկաց հետէ. եւ արդ ուր ուրեմն ընկալայ զտուեալդ ի 27 գնացելոյն, եւ ծանեայ զկրկին միայնանալդ յընկերակցութենէ որ ի վարժարանիդ, եւս եւ զդրամական պէտս, յոր սակս արդարեւ ամենայն փոյթ պնդութեան պահանջի կորզել յանգղիական սեղանոյն զ5000սն. եւ առ այս ոչ միայնոյս այլ եւ քո պիտի արդ երագ գործակցութիւն, զի զոր կանխաւ գուշակեալ խնդրեալ էի այտի՝ արդ փաստաբանն ինքնին իբրեւ կարեւորս խնդրէ. այսինքն է 1. զՊատճէն դաշնադրութեան մերոյ կամ զգնման պալատանն ի Սալվեայ. 2. զ Լանդանայի վկայութիւնն թէ կարող է Սալվի վաճառել զպալատն եւ չիք խծբիծ այլոց պահանջելոյ զնոյն. 3. զվկայութիւն փաստաբանութեան Լանդանայի, այսինքն զպատճէն վկայականի նորա, որպէս զվարդապետական գիր վկայութեան մերոյ. 4. զվկայութիւն ճարտարապետի թէ ի ծախս նորոգութեանց եւ վերածութեանց վարժատանն՝ պիտին 1200 լիրայքն որք յաւելանան ի գնոյ տանն (3800 լր). յայս 1200 մարթ է դնել եւ զշահ 3800 լիրայիցն 5% զոր պարտիմք, եւս եւ զգին երկուց փոքուց տանցն զոր ապա գնեցաք, եւ այնպէս ցուցանել, զի չաւելանայ ինչ ի 1200ոցն կամ թէ ի բոլոր 5000էն, մանաւանդ թէ եւ օգտակար լինէր աւելի քան զ5000ն հանել:

Արդ զայսոսիկ ամենայն փութով խնդրեմ, եւ չէ պարտ ժամավաճառ լինել առ ի քաջ եւ ոճով յօրինել, զի եւ փաստաբան տեղւոյս յերիւրէ, եւ ինքն իսկ փութով խնդրէ, զի ի 15 ամսոյս բանին ատեանք քարտուղարին, եւ յառաջամատոյց զխնդիր մեր առնել ցանկամք: Թէ ոչ ամենայնն վաղ պատրաստի՝ զոր առ ձեռն պատրաստ գտանես՝ զայն փութա յղել, եւ ապա մի ըստ միոջէ զայլսն եւս: Այս փոյթ թերեւս եւ զիմ փութացուսցէ ճողոպրումն աստի եւ զդարձ:

Վասն Աշխարհագրութեան սրբագրութեան՝ գիտեմ, զի գործ մեծ եւ դժուարին է, դժուարին եւ զերծ ի վրիպակացն լինել, այլ իմ իղձ է նուազագոյն զնոյնս լինել. զգաւառանիշ յանգ շըր շըրն թէպէտ ես ի ծանօթութեանն աւելորդ գրեալ էի ի կրկնել, այլ եթէ ոչ հանդարտի խիղճ մտաց անգղիացւոցդ զիջի՛ր առ նա, եւս առաւել ի հնչմունս այլոց անուանց, եւ մի՛ խղճեր յայսպիսիս հակառակ իմ գրելոցն առնել. զի եւ ես ի տպագրութեանն իսկ ժամանակի կամէի տակաւին հետազօտել զստուգութիւն հնչմանց եւն. վասն այսորիկ իսկ ցանկայի անդ գտանիլ: Խնդրեմ օրինակ մի ամբողջ տպագրեալ թերթիցն, զորմէ գրեցի եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ռափայէլ: Խնդրեցի աստ բազում անգամ նոր հրատարակեալ գործ աշխարհագրական՝ կարեւոր յոյժ ինձ եւ ոչ գտի, բայց միայն աշխարհագրական բառագիրս մի մեծ եւ ընտիր, այլ եւ թանկագին, իսկ միւս եւս բառագիրք հրատարակի արդ պատկերազարդ, եւ այս եւս պիտանի ինձ եւ այլոց, եւ սա թանկագնի. արդ կամիմ փորձել՝ փոխանակել զիմն ընդ սորա, թէ տան, վասն այսորիկ եւ խնդրեմ զօրինակ մի եւս:

Եթէ վասն մանկտւոյդ որ յետ ամի թերեւս սկսցին զանգղիականն, պիտիցին մատեանք անգղիացիք՝ ծանո՛ ինձ, եւ թէ զորպիսի՞ս կարեւորս համարիցի վարժապետդ. եւ ես իսկ ի խնդիր լինիմ պիտանեացն, այլ սակաւք եւ սոքին. ընտրելագոյն եւ պիտանեգոյն մատեանք անգղիացիք որպէս տեսանեմ՝ յ Ամերիկա տպագրին, իսկ ի Բրիտանիա՝ յԷտինպուրկ Սկովտիացւոց քան աստ:

Երթ Ե [ ղբայր ] Ստեփանոսի ՝ եւ զիմ միայնութիւն կարծես միայնագոյն առնէ, այլ պէտք Միաբանութեանս զօրացուսցեն զքեզ եւ զիս: Չասես թէ յո՞ դէմ դնէ Պ[ատուական] Հ[այր] Օգոստինոս: Աւստրիոյ կայսրն [149] ե՞կն ի վանս, կամ թէ Վեհ գնա՞ց առ նա: Աւարտեցա՞ն շինութիւնք վարժատանդ: Եհա՞ս գարունն ծաղկապսակ. ո՜հ:

Ողջոյն բազում գործակցիդ եւ մանկտւոյդ՝ սիրելեաց, եւ Օրհնեա՜լ Ձեզ Յարութիւնն Քրիստոսի. ե՞րբ զուրախականն արկցուք գիրկս:

Ի ծրարել զթուղթս եհաս գիր Վեհիս. ոչ ժամանեմ այսօր ի պատասխանիս:

Ուրախ եմ ընդ առաքումն հայատիպ դրամոցն առ Վեննական Հայրն: Ուրախագոյն եւս ընդ գրուածոցդ ընդունելութիւն ընդդէմ յաջաղկոտ լեզուին:

Քո հոգեկից եղբայր

Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]

Վ [արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

183.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

Լոնտոն, 8 Ապրիլ [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Շնորհագիծդ որ ի 28 գնացելոյ ամսոյն՝ փարատեալ զմթարս վարանացս որ ընդ լռութիւնդ այտի, եւ մխիթարեաց զիս, եւ խնդամ ընդ հոգեւոր պատճառս արգելման սրբոյ աջոյդ ի գրելոյ առ իս, զի աստուածուսոյց շրթունքդ մատակարարէին եղբարց իմոց զբան կեցուցիչ, որոց շնորհի կրթութեան տացէ եւ ինձ Տէր մասնաւորիլ՝ հասարակաց աղօթիցն օժանդակութեամբ:

Վասն իրաց Ռափ [այէլեան ] վարժարանին որոշագոյն ինչ խնդրէ Վեհդ գիտել յինէն, եւ իմ այսօր իսկ դարձեալ ընդ փաստաբանին խօսեցեալ յայս յանգին կարծիք, եթէ պարտ է երիս կամ չորս ամիսս եւս խնդրել պարապ ի Սալվեայ. զի թէպէտ եւ յուսադրէ ինչ փաստաբանն, այլ եւ ինքն չկարէ հաստատութեամբ ինչ ասել. եթէ վկայութիւն թղթոցն (զոր եւ յանցեալ աւուրս խնդրեցի դարձեալ ի Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Աբրահամէ ) բաւական համարիցին ասէ՝ յաչս քարտուղարին, մարթ է անդէն եւ անդ առնուլ զվճիռն. իսկ եթէ եւ այլ եւս ինչ հարցցէ՝ ի հարկէ յապաղէ իրն, եւ այլ եւս ամիսք անցանեն. վասն որոյ արժան թուի յերկարել զժամանակ հատուցման պարտուցս: Ի գալ հասանել խնդրելոց թղթոցս (զորս եւ փութով յղել աղաչեմ, ըստ կարի փութոյ) փութով եւ մատուսցի քարտուղարին, եւ կամք նորա յայտնեսցին ոչ անագան. յայնժամ գիտասցուք ինչ ստուգիւ: Այսուհետեւ յոր ինչ փաստաբանին անկ է գործել՝ չտամ դանդաղել, եւ ինքն զնոյն խոստանայ իւրովսանն. եւ Հիթ վկայէ զնմանէ թէ չէ այր յուլացուցիչ: Եթէ ցանկալի է այլոց փութով աւարտումն իրացս, քանիօ՜ն ինձ, որ խիթամս թէ ի յերկարել իմում աստ՝ համառօտեսցի բնակութիւնս ի Բարիզ, ուր ամսօրեայ ժամանակ չբաւէ ի քնին հայ գրչագրաց: Մարթ էր օգտակարագոյն լինել ինձ յապաղմանս՝ եթէ ոչ այսքան ցուրտք էին Անգղիացիքս: Վախճանն պսակէ:

Բարւոք առնէ Վեհդ փութով եւ ողոք եւ մանր տալ առ Պ[արոն] Եդ [ուարդ ] Ռափայէլ զպատասխանի խնդրոցն, որ եւ առիթ լիցի ընտելացուցանելոյ զնա, զի ազնուաբարոյ է այր, եւ թերեւս լաւ լինէր մեզ ի սկզբան առ նա սա գրել վասն գործակալութեան քան առ եղբայրն, այլ չճանաչէաք զսա: Հրաւիրեալ ի սմանէ ի տուն գեղջն՝ չոգայ եւ խօսեցայ մեղմով՝ թէ ընդէ՞ր զայլ փաստաբան կարգեցաք խնդրոյս եւ ոչ զառաջարկեալն յեղբօրէ նորա, եւ թէ ընդէ՞ր զ Հիթ գործակալ ընտրեցաք. եւ գոհ գտի զնա ընդ արարս մեր եւ հանդարտեաց սիրտ իմ: Ծանոյց նա, զի եղբայր իւր չկամէր մխիլ ի գործս յայս, վասն այնորիկ եւ զօտարն եցոյց, ապա հաճոյ եւս է նմա, զի մեք մեզէն զոր կամեցաքս ընտրեցաք: Ապա առաջի արարեալ նմա զնպաստ Միաբանութեանս, ասաց մի՛ հովանալ ի բարեկամութենէն եթէ չկարիցէ այժմ առնել ինչ, եւ թէ ակն ունի տեսութեան վանացս յառաջիկայ աշնայնոջս ճանաչել զմիաբանութիւնս եւ յարիլ:

Ես թէպէտ եւ խօսեցայ վասն փոխադրութեան մարմնոյ Պ [արոն] Աղեքսանդրի [150] եւ անհաւանս գտի զնոսա, եւ ասացի իսկ թէ ապա զգերեզմանն թողջիք ի կամս մեր. եւ նա ասաց՝ այտի գրել առ ինքն՝ զի թողցէ մեզ զշիրիմն, բայց եթէ միւսանգամ բանք լիցին՝ ոչ իսպառ յուսահատ կամիմ զիս ցուցանել, եւ բարւոք թուի՝ եթէ եւ Վեհդ արասցէ յիշատակութիւն յուսով կատարման հին ըղձից հանգուցելոյն: Տապան նորա երկաթապատ կայ ընդ իւրակերտ մատրամբն ի Գինկսդոն [151], ուր եւ պատարագեցի, գեղեցիկ եւ սրբիկ յարդարեալ է զամենայն, եւ ջանայ լատինն խլել ի ժառանգացն զայն: Յովսէփ Թէոդոր ծեր սպասաւոր Պարոնին, որ եւ զՎեհդ յիշէ եւ զայլս ի Հարց մերոց եւ ողջունէ, նախանձու Հայ անուան՝ ջանայ պահել զայն իբրեւ կալուած Ռափայէլեան տան:

Հաճոյ թուեցան ինձ իմաստք թղթոյն առ Վեհդ յումեմնէ:

Մատուցեալ զխոնարհութիւնն առ Սրբութիւնդ, մնամ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի հնազանդ

Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]

Վ [արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

184.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 26 Ապր[իլ] 1852

Պատուական եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Անբաւ շնորհք փութոյդ, զի հասուցեր ինձ այսօր զկարեւորսն թղթաբերաւ, որոց մնայի յետ ընդունելոյ զառաջին թուղթդ, զգրեալդ յ՚13 ամսոյս, եւ անդէն տարայ առ փաստաբանն. եւ ես իմովսանն փութացուցանեմ զնա, այլ թերեւս անցցեն եւ աւուրք ինչ ի թարգմանել զկարեւորագոյնս ի մուրհակացդ յանգղիացի: «Ով . . . քո երկայնամտութեանդ», զ Լաստիվ արտցին յիշեա՛. ո՜հ, բազում համբերութիւն պիտի ինձ: Կաշկանդեալ կամ ի քաղաքիս, եւ նախանձիմ ընդ ծախս բնակութեանս, զոր թէ շնորհեալ էր ինձ ի շրջագայութիւն ծախել, յո՞րքան տեղիս ոչ ժամանեալ լինէի, եւ ո՞րքան ինչ ոչ հետազօտէի: Նստիլ ի սենեկի եւ աշխատիլ՝ ոչ հանդուրժեմ, զի միայնութիւնս յայնժամ ճնշէ զիս [152]. վասն որոյ պարթեւապէս յար ի շարժման կամ, այլ հեծեալ յիմ յերկոտանին, եւ գլխաւոր պարապումն իմ է ընթեռնուլ յընթերցարանս Ասիական եւ Աշխարհագրական ընկերութեանց [153] գիրս՝ ըստ քմաց իմոց, զոր անմարթ էր ինձ ի Վենետիկ գտանել, եւ ոչ բաւէր քսակ մեր առ նոսին: Այլ յետ միանգամ տալոյ զաղերսագիր մեր առ քարտուղարն՝ ցանկամ առ վայր մի ասպատակել ի մերձաւոր քաղաքանին՝ ուր հոտ ինչ հայկական կայցէ, կամ համբաւ մեծ, եւ թէպէտ ոչ յաջողեաց ինձ ընդարձակել զքսակ, այլ զիս ինքն արկից ի նա:

Զ՚ի կրունկն պատճենիս գրեալ Բան պանդխտի [154], երեկ սեւեցի անդր, խեթկեալ ի հրաւիրանացդ ի Պարտէզ, եւ այսպիսեօք մերձ ընդ մերձ մխիթարեմ զսիրտ, որպէս զմանուկ մի տղայ, արդարե՜ւ տղայ:

Մինչ Եղ [բայր ] Ստեփան անդր էր՝ մոռացայ հարցանել, եւ այժմ աղաչեմ զքեզ հա՛րց զՎ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ռափայէլ եւ ծանո՛ ինձ, թէ զի՞նչ ծախք իցեն վասն միոյ հատի համարիչի յաստղաքարէ, նիւթոյն եւ յղկման, կամ զի՞նչ ծախք հարիւրոց միանգամայն, զչափ հատիցն մեծութեան՝ դուք ասացէք: Զայս ի ձեռն իմ կամի գիտել Պ [արոն] Եղիա Կատ պան մտերիմ մեր:

Ի Պաշպալովէ զի՞նչ լուրք. մոռացաք զայդ վայր:

Վաղուեան աւուր յիշատակ զիս այլ յայլմէ առնէ: Չիք ինչ ազդողագոյն ի սիրտ յօտարութեան՝ որպէս զյիշատակս տարեկանաց յընտանիս: Ո՜վ մեծասիրտ մեծոգի, մեծասէր եւ մեծահաւա՜տ Մխիթար, մեծացո՛ երկնաձիգ բազկօքդ եւ զիս փոքրոգիս [155]:

Ողջոյն սրտալիր առ ամենայն Եղբարս մեր, եւ առ գործակիցդ՝ յատուկ. եւ առ մանկտիդ՝ որպէս զհատս արծաթեգոյն շաքարոյ. ակն ունիմ թէ պարզերես ելին կամ ելանեն ի քննութեանն հանդիսէ: Զաջ Վեհի զորոյ ընկալայ զշնորհագիծ, խոնարհ համբուրեմ, եւ մնամ Քեզ

Անձկալից հոգեկցորդ եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

     Բան Պանդխտի [156]

Ձայն ինձ եկեալ հէգս օտարի
Ասէ. Պանդո՛ւխտ, աւետիս քեզ,
Գարուն եհաս մերում երկրի,
Ե՛կ եւ իջցուք մեք ի պարտէզ:
Եւ զի՞ խռովէք զայր մ՚անաշխարհ,
Ըզմէ՞ ձայնէք ձայն աղէկէզ,
Առ բացական անմըխիթար,
Ոյր չիք երկիր, եւ ո՞ւր պարտէզ:
Եւ Քո՞ է ձայնս, ո՜վ Համշիրակ,
Քո՞ այս, հասեալ ի լուռ քարտէզ,
Որ հար ըզսիրտըս բովանդակ
Յասելն՝ « Իջցուք մեք ի պարտէզ »:
Եւ յիշեցի զանցեալ աւուրս,
Եւ ըզտեղիս՝ յոյց կամս հեռի,
Եւ հառաչեմ ձայնըս տըխուրս,
Եւ պըղպըջակ յաչս իմ բերի:
Ո՜հ, երանի՜ որք կան ի տան,
Ոյց հայրենին քան զասպարէզ
Ոչ անդրագոյն ձըկտի շըրջան,
Ոյք իջանենն յիւրեանց պարտէզ:
Ի շատ վաստակ թէպէտ եւ գան
Զօրն ի զբաղանս եղեալ պէսպէս
Սակայն կարեն գէթ անագան
Ասել, « Իջցուք մեք ի պարտէզ »:
Զի՞նչ քաղցրագոյն զի՞նչ ցանկալի
Է՜ մահացու, կայ քան զայն քեզ,
Զի գըտեալ զոմըն սիրելի
Ասես, « Իջցուք մեք ի պարտէզ »:
Զիա՞րդ հեշտին է ճանապարհ
Որ ի պարտէզ անդըր տանի.
Ոչ մոռանայ զայն գարշապար,
Եւ բիւր շըրջեալ՝ ոչ տաժանի:
Անդ ազատ օդք շընչին ազատ,
Եւ օշարակ կենսանորոգ
Արբուցանեն քեզ յանպատրաստ
Քո ձեռատունկ ծաղկանց բոլորք:
Դրախտին վայելք, վայելք դրախտին
Ահաւադիկ կան քեզ անդէն.
Եւ չիք երկիւղ մահաբերին,
Օձոյն շաւիղ խըցաւ անդրէն:
Զիա՞րդ յօժար ձեռք ի խընամ
Մերձին ի ծիլս ու ի պըտկունս,
Քան յաղարծին մատաղերամ,
Դայեկելով մի մի զծաղկունս:
Զոմըն կանգնել յիւրըն նեցուկ
Թէ սարսեցոյց զեփիւռ կայտառ.
Զայլում սըրբել խիտ տերեւուկ,
Զի տեսցէ ՚նդ այգ զարեւ պայծառ:
Ի հաշտ ամպոց է անդ աղբիւր,
Ըմարգաճեմ նազելեացդ հոյլս
Զերփինունակ ծաղկանց ըսփիւռ,
Արբո՛ յայգուն եւ յերեկոյս:
Տես զվարդ, զի՞նչ քան զայն փափուկ,
Եւ զի՞նչ պայծառ քան ըզշուշան,
Եւ համայն զի՞նչ իսկ խուսափուկ
Քան գեղ ծաղկանց եւ կեանս մարդկան:
Ի յանեղէն պաճուճագիր
Մէն՝ մատենի խրատուց է թերթ.
Որքան ի նոյնս աչքըդ գան հեռ՝
Յերկրէ երկնից գոս ըղձակերտ:
Եւ յայնքան տիպս եւ ի հասակ
Ի բոյր ի յերփն ի ձեւ պէսպէս
Հեշտացեալ սիրտ քո անուշակ
Ասես, « Իջցուք մեք ի պարտէզ »: . . .
Եւ ինձ համբաւ տաս հայրենեաց,
Եթէ « Ահա եհաս գարուն,
Անց ձըմեռն, անց ամպն անձրեւաց.
Ծաղիկ բուսաւ յերկրի մերում.
Հաս ժամանակ յատանելոյ,
Ձայն տատրակի լու եղեւ մեզ.
Ետուն ըզհոտ ծաղիկք որթոյ,
Եկ եւ իջցուք մեք ի պարտէզ »:
Ո՜վ, զի քաղցրցիկ զի՞ եւ տըխուր
ի հեռուստ ձայնս այս հընչէ յիս.
Յիս որ անվայրս եմ թաքթաքուր
Եւ շուրջ ունիմ ցուրտ ամային:
Ձըմեռն աստի չկամի չըւել,
Եւ հանապազ ամբոխք հողմոց,
Ծուխ եւ փոշի աստ յելեւել
Ունի զբնութիւն համակ ի կոծ:
Երկիրս յոր կամ՝ չէ Հայրենիք,
Չըկայ ծաղիկ աստ, չըկայ սէզ,
Չըկան ընկերք ինձ ցանկալիք
Ասել « Իջցուք մեք ի պարտէզ »:
Ե՛ն, ե՛ն այո եւ աստ մարմանդք,
Երեւին իմըն եւ ծաղկունք,
Այլ երկաթեայ զնոքօք բանտք
Ւ ' Ոչ հոտոտին պանդուխտ ռընգունք:
Զիմ հայրենեաց վայրին ծաղիկ
Ես չըփոխեմ ընդ աստի հոյլս
Զոր ջերասուն գըգուեն տեղիք,
Ու որ ի ճոխից պաշտին ի բոյլս:
Զիմ հայրենի սօսուն սաղարթ
Ես մեծարեմ քան սիգանազ
Յալապասդրի տընկեալն ըզվարդ,
Քան մըրտենին կանաչավարս:
Զ ' անդ առաթուր կոխեալ տերեւ
Ցանկամ խամրեալ գըլխոյս իմ հիւս.
Զ ' աստ պանծացեալն ի լոյս ու արեւ
Չածեմ բոլորըս ճակատուս: . . .
Ո՜վ որք ի տան իմ հայրենւոջ
Ճեմիք յայգուն կամ ընդ երեկս
Ի ծաղկաւէտըն դալարւոջ
Ու ասէք « Իջցուք մեք ի պարտէզ »,
Տո՛ւք ի ծաղկանց ինձ մեր դրախտիս.
Հոտոտեցայց հոտ հայրենի.
Ո՜հ, փունջ կենաց տուք պանդըխտիս,
Զի տարաշխարհ մի՛ մեռանի:

185.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

Լոնտոն, 1 Մայիս [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Փոքր մի յապաղեցի ի պատասխանի շնորհելումդ ի 15 միւսոյ եւս գնացեալ ամսոյ, որ յամր է ինձ ի գլիլն եւ երագ ի գլորիլն, զի ակն ունէի աւուրց յաւուրս ընդունել զմուրհակսն որ զիրաց Ռափ[այէլեան] վարժարանին. արդ հասին եւ այնք եւ յատակագիծք նորուն վարժատան, որպէս եւ նամակն առ Եդուարդ Ռափայէլ, եւ թերթք աշխարհագրութեանն:

Տարեալ զմուրհակսն առ փաստաբանն, եւ ըստ նորոց տեղեկութեանց որ ի նոսին՝ արարեալ դոյզն ինչ փոփոխութիւն յաղերսագիրն որ ի դիմաց Վեհիդ եւ յիմ հաստատագիրս, երկաւուրբ յառաջ մատուցաք զայն ի պաշտօնարանն, զի առաքեսցի առ քարտուղարն, որոյ պատահական խօթութիւն եթէ չերկարեսցի՝ ի սակաւ աւուրս յուսալի է պատասխանի ինչ, ըստ կարծեաց փաստաբանին, եւ անտի գուշակեսցուք թէ ե՞րբ եւ որպիսի ելցէ վերջին պատասխանին, որոյ ակնկալութեամբ անձկացեալ մնամ յարձակածաւալ բանտիս, ոչ իշխելով աւուրբք հեռանալ ի քաղաքէս, թէ գուցէ ի բացակայութեանս գայցէ պատգամ, եւ ես արգել լինիցիմ գործոյն փութոյ:

Զնամակ Եդուարդայ յանձնեցի ի տուն նորին, զնա ոչ գտեալ, եւ չգիտեմ զինչ առնիցէ: Ծանեայ ի Պ[արոն] Մուրատայ, զի Պ[արոն] Աբր[ահամ] Աղանուր ՝ զնա ինքն (զ Մուրատ ) կամի կարգել իւր գործակալ եւ օգնական նմին զիւր հարազատն զ Պ[արոն] Աւետ:

Զոր վասն Աշխարհագրութեանս տպագրութեան ասէ Վեհդ, ճշմարիտ խոստովանիմ եւ բազում շնորհ ունիմ երկասիրութեան սրբագրողացն, եւ ոչ յաւակնիմ երբեք պահանջել կամ կարծել թէ անվրիպակ ելցէ ի լոյս գործ այդպիսի. այլ թերեւս բացակայութիւնս առաւել զգալի առնէ ինձ զվրիպանսն, յորոց անշուշտ ինչ ինչ նուազ լինէր՝ թէ եւ աչք նուաստ հեղինակին զիւր գրածն ուղղագրէր յանցանել նորին ընդ մամուլս: Իսկ ընդ Տատեանին հաճութիւն՝ գոհ եղէ եւ եղէց առաւել եւս՝ եթէ հաճեսցի եւ ընդ ամբոկ գործոյն. իսկ ես հուսկ ամենեցուն հաճեցայց [157]:

Զ Լեւոնեան սրոյ յօժարիմ եւ չյօժարիմ գրել. խղճելով հրապարակագոյժ առնել զգիւտն, զի սուսեր է արքայական, գործի կենաց եւ մահու, եւ ի պատենի անդ իւրում յուզէ զարիւն հայկական. թուի թէ եւ ստացողքն չկամիցին շատ համբաւել զիրդ (որ Գալֆա ամիրայք թուին, ըստ գրելոյ եղբօր իմոյ առ իս. ) ջանացեալ է եւ մերս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Տիմոթէոս զբռամբ ածել զայն հայթհայթեալ իբրեւ 30. 000 դահեկանս, այլ վրիպեալ է ի նմանէ [158]:

Զայրանալ Հայոց ընդդէմ գրութեան մերոյ առ քաղկեդոնամարտն (որ է Կարապետ Վրդ. Շահնազարեան [159]. աւա՜ղ, զի իբրեւ արժանաւորի գրեցի երբեմն սմա թուղթ), ըստ գրելոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբր[իէլի] ոչինչ թուի ինձ, զի նա ինքն գրեաց ինձ երբեմն՝ զայրացեալ նոցա յոյժ եւ ընդ գրածն իմ ինչ ի « Բազմավիպի » եւ թէ յ Արշալուսի [160] կամ յայլ օրագրի ընդդիմաբանելոց են, այլ չել եւ ոչ ճիկ մի: Գժդմնեալ են նոքա որպէս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափ[այէլ] ծանուցանէ, եւ զի ընդ բաժանեալսն ի Հռովմայ եկեղեցւոյն դասեալ եմ եւ զիւրեանք յաշխարհագրութեանս նախաշաւղի, եւ ես յոյժ ցանկայի հարցանել ցնոսա թէ կամիցի՞ն ընդ հռովմէադաւանս դասիլ: (Եւ զի յայս բանս եկի, յիշեցից ի հարեւանցի, զի գտի ի մատենադարանի եպիսկոպոսապետի Անգղ[իական] եկեղեցւոյ ի ձեռագիր մատենի նամակաց Էնրիկոսի Զ. ի արքայի սոցա՝ նամակ մի գրեալ առ Պապն (8 Փետր. 1439), շնորհս ունելով եւ խնդալով ընդ միաբանութիւն Հայոց ընդ եկեղեցւոյն Հռովմայ. չգիտեմ յիշի՞ այս նամակ ի Հայոց պատմութեան կամ առ Բարոնիոսեանս ):

Ցանկայի գիտել թէ արա՞ր պատասխանի Ճէզայիրլեանն [161]:

Ողջունելով զառ հասարակ Միաբանութիւնս, նուիրեմ զխոնարհութեանս Տիրականիդ, գոլով

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

186.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ
[Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 10 Մայ[իս] [18]52

Պ[ատուական] եւ Սիրեցեալ Հոգեկից,

Զգրեալդ յ՚2 ամսոյս ընկալայ այսօր, ընդ նմին եւ զգիր Վեհի զերկեւուրբ յետոյ գրեալն, եւ պատասխանեցից նմա յորժամ ստուգեցից ինչ զկտակէն. իսկ գաղղիացին այն թաթաւուչ չերեւեցաւ ինձ:

Նախ յիշեցուցանեմ, զի չէ կարօտ յայտնութեան, զխնդութիւն իմ ընդ քաջանալ մանկտւոյդ, որում եւ Վեհ՝ հաճութեամբ վկայէր. եւ ընդ լռելեայն ակնարկեալն քաջութիւն մանկածուացն, նոյնպէս եւս առաւել: Փոքր ի շատէ իմանան եւ մանկտիդ զիմ ուրախութիւնս, անկարօտ երկար բանի. այլ նուէրիկ մի առ նոսա յինէն ծրագրեմ զյարասութիւնս ի «Յոյսն իմ ի մանկութենէ» [162], զոր յիշատակաւ նոցին գրեցից յաւուր՝ յորում զքաջութենէ նոցա դու գրէիր, ո՞ գիտէ թէ եւ ի նմին ժամու:

Իսկ քեզ՝ զի շատանաս ողջունաբեր եւեթ գրովս, եւ անյապաղ զնոյն կամիս, ահա գրեմ եւ անյապաղ, եւ ասեմ ողջ եմ, եւ malgré [163] ամենայն պանդխտութեանս՝ ողջ եմ որպէս մինչ այդր էի, անպակաս:

Երեկ լցաւ քսանամեակ ելից իմոց ի Կ. Պօլսոյ ընդ կլորիկ Հ [օր ] Ղուկասուն իմոյ. մետասանք էաք, ո՞չ ապաքէն աստ է հարցանելի, թէ «իսկ արդ ինունքն ո՞ւր են»:

Հրաւիրեալ գոլով յՕսմանեան հիւպատէն, այն ինքն է Պ [արոն] Եդուարդ Զոհրապ [164], որոյ եղբայր բժիշկ է ի Դրանն, գնացի ի գեօղն կամ յաւան Հէմբսդէտ [165], որ փարսախաւ հեռի է ի քաղաքէս. եւ զուարթացայ յոյժ հով առեալ ի բարձրադիր վայրի եւ տեսլեամբ հովտաց եւ հեռաստան շինանիստ վայրաց. եւ նստեալ ընդ ծառով միով՝ յորմէ քաղցրախորժ սօսափիւնք ելանէին, արկի զմատունս իմ ի թուղթ եւ ոչ գիտեմ ո՞րպէս երագ երագ, ելանէին ութոտանի զոյգք տողից ի «Հովիկ Հովտին Հեմբսդետայ» [166]. այլ ոչ ծրարեցի քեզ, զի եւ սա ի Բանից Պանդխտի, եւ դու ասես, թէ ընդ բանքդ սիրտ հարկանի եւ յաչք արտասուս անկանի: Եւ շաքար կամէի սփռել ձեզ եւ ոչ աղիւ կծուեցուցանել. ներեսցի գրչին՝ որոյ նիւթ գծին կոչի սեւակ:

Ծաղկածարաւ սրտի խոստանաս զկայլակս աշնայնոյ. ես արբելոյդ յուղխից գարնայնի՝ առաքեմ նուէր շիթ գտեալ յանապատէ թերթ մի ի ծաղկէ, յանցեալ ազգէ, ընդ որ գիտեմ, զի սխրասցիս եւ առ պատուական ունիցիս. յիմոյ սրտամերձիկ մատենկանէս այդ քեզ յիշատակ է: Եւ փոխարէն՝ տուր պատասխան հարցուածոյ զոր ի պահարանի նորին գտցես. այլ կամիմ պատասխան խոր իբրեւ զսիրտ, բարձր իբրեւ զհոգի: Իսկ պատճէն քերդուածոյս ի «Յոյս մանկութեան» լիցի ընծայ այնմ մանկան՝ որ նախ լուծեալ է զիմ առեղծուածն. թէ հաճիս եւ դու:

Եւ եղեւ յետ այսորիկ եկն փաստաբանն այն զորմէ Վեհ գրէր առ իս, դեռ իսկ այժմիկ, եւ ծանոյց, զի հասեալ է գաղղիացին, եւ վաղիւ ժամադիր եղեաք խօսել եւ քննել զիրսն, ապա գրեցից առ Վեհ:

Ողջ լեր գործակցաւդ սիրելեաւ եւ մանկտեաւ:

Քո հոգեկից եղբայր

Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]

Վ [արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

187.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 10 Մայ[իս] [18]52

Որ խոստանասդ ինձ զաշնայնի
Երախայրիս անագանի,
Ես զ՚ի հերունն աշնանաբեր
Ձօնեմ քեզ խայր, յուշոյ նըւէր։
Տե՛ս զուարճացիր եւ զարմացիր,
Թէ պանդուխտ ի՞բր եգիտ զայս ձիր,
Որ ունի զքո ձեռին վաստակ,
Եղեալ երբեմն աչաց դիտակ։
Եւ չեղելոց ի համարի
Գըրեալ գոգջիր թէ մի տարի։
Եւ մինչ Հաստչին յարարն յառիս՝
Եւ ընդ նըւազ ծիրն անդ տառիս,
Ո՜վ մըտերիմ, ասա՛, ո՞ւր են
Ընկերք թերթիս՝ խնամեալքն ի քէն [167] ։

188.   

* Հայր Ռափայէլ Վրդ. Թրեանցին - Վենետիկ

Լոնտոն, 11 Մայ[իս] [18]52

Վերապատուեալ Հայր եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Յաւուր երջանիկ յիշատակի լուսանորոգ Հօրս մերոյ ընկալայ զմտերմագիրդ, եւ փոքր մի մերձեցայ յերեխան Սիրելեացդ: Կամէի տեսաւորիլ ընդ ոմանս ի նշանակելոցդ ի թղթիդ եւ ապա գրել, այլ ոչ յաջողեցայ ցարդ: Գիտութիւն լիցի, զի Նիումէն [168] ոչ նստի ի Լոնտրա, այլ ոչ գիտեմ ո՛րքան հեռի ի վանս իւրեանց, եւ թէ գայ ասեն ի քաղաքս ընդ հուպ եւ դառնայ: Դատ մեծ է նորա ընդ ումեմն նորաղանդի, վասն իրաց ինչ անցելոց ի վարժարանն Մելիտինեայ, ուր երբեմն գտանէր եւ Տէր Յոհ[աննէս] Քէօսէեան վարդապետ, եւ սա եկեալ էր այսր ի ջատագովութիւն Նիումէնի, այլ յանագանել դատին՝ գնաց ի Բարիզ թուղթ յինէն խնդրեալ առ Հարս մեր, եւ դարձցի յորժամ դատն շարժեսցի:

Սբէնսըր եւս արտաքոյ է քաղաքիս, այլ ոչ յոյժ հեռի, որպէս ստուգեցի, եւ ցանկամ ելանել առ սա: Յայլոց նշանակելոցդ չգիտեմ զ՛որն եւ զուրն: Իսկ ի Wats Րըսսէլայ ՝ լաւ եւս է տեղեկանալ զկարծիս նորա նախ թէ յաջողիցի՞ խնդիրս մեր, զի աստ դժուարութիւն կրէ, եւ ոչ այնչափ հաճոյ կարծեմ զգործս եկեղեցական գլխոցս, զի այնչափ պէտս նպաստից ունին եւ ինքեանք աստ, եւ այնչափ նպաստախնդիրք յազգաց եւ յաշխարհաց դիմեալք այսր, զի չբաւեն սոքա, այլ եւ զզուին. եւ ես լաւագոյն վարկայ զպատիւ վանացս պահել, քան համբաւել, ոչինչ կամ սակաւ ի ձեռս բերելով. այլազգ տնտեսեսցէ Նախախնամութիւն՝ մերոցս պիտոյից: Բարւոք արարեալ է զաղերսագիրդ առ կայսր. ես յիշեցի զիրացն առ Զոհրապ Հիւպատ Օսմանեան [169], եւ զթելադրութիւն քո առ դեսպանն Մուսուրոս, այլ ոչ ինչ կարէ առնել նա, ասաց, այժմ:

Ի տառից ճեմարանին Պեռլինայ, զի ձրի ընծային որպէս ասեսդ, ի հարկէ օգտիք, եթէ ունին եւ սանսքրիդ եւ զանդիկ պատուականք թուին ինձ:

Մելգումն զորմէ հարցանես՝ հօրեղբայր է դաստիարակելոյն ի Մուրատեան վարժարանի:

Դեսպան Բրուսաց ինքն իսկ Պունսէն [170] է, որ հրատարակէ գիրս ինչ զ Ս. Հիւպպողիտեայ [171], զորոյ զպատմութիւն հերձուածոց գտեալ են նոր եւ թարգմանեն, եւ յոյժ ուրախ եղեւ յորժամ ցուցի նմա զ Խորենացւոյն յիշատակ զնմանէ, զոր եւ գաղափարել խնդրեաց: Գտեալ են եւ Սահմանադրութիւնս իմն առաքելականս, զատ ի կանոնաց զոր ի կանոնագիրս մեր ունիմք, եւ խնդրէ զհայերէն թարգմանութիւնն, այլ մեք չունիմք, որպէս կարծեմ: Խնդրէ յոյժ եւ զգործոց Ս. Կղեմայ Աղեքսանդրացւոյ զՀիբոդիբողէս անուանելոցն, եւ զսորա կարծեմ չունիմք ինչ. եւ զայլ հին հարց մնացուածս առ մեզ, եւ յոյժ հաճոյական զայնպիսիս ասէ, եւ օգնեսցէ կամ սատարեսցէ թէ թարգմանեալ հրատարակեմք: Սա եհարց յ Օքսֆըրտ եւ տեղեկացաւ, զի գոն հայ ձեռագիրք եւ խոստացաւ տալ ինձ գիր յանձնարարիկ. բայց չգիտեմ ե՞րբ երթամ: Թէ արասջիք ցանկ մի Հարցն բանից զչգտելոցն ի յոյն եւ ի լատին՝ յոյժ պատուական իցէ սմա:

Զարտուղեալ ի կարգէս, այլ ոչ հեռի, հարցանեմ եւ ես թէ ի Մաշտոցս մեր գո՞յ եւ կանոն եղբայրակցութեան [172]:

Ի բաղդատութեան Աստուածաշնչից եթէ հանդիպի բան քննելի յոյժ՝ նշանակեսջիք ինձ, գուցէ ուրեք գտանեմ օրինակ մի՝ քննեմ զտեղին:

Ի մատենադարանի անգղիական պապին կայր միայն հայ ձեռագիր Աստուածաշունչ մի անկատար, եւ նոր իմն գտաւ ի նմա անվաւեր եւ յետնահիւս տեսիլ մի եւս Դանիէլի զհետ վեցիցն, յորում գեղեցիկ իմն նկարագիր նեռինն, ողորկայաւն եւ մանգաղամատն կոչելով [173]:

Չկարեմ այժմ ցուցանել զոք վաճառիչ գրոց մերոց, քննեցից տակաւին. բայց զյառաջագոյն նշանակեալ գիրս աշխարհագրականս եւ պատմականս մանաւանդ զթարգմանեալսն՝ թէ առաքէք մինչ ես աստս եմ՝ բարւոք համարիմ, եւ փոխանակեմ ընդ օրագիրս բանասիրականս ընկերութեանց տեղւոյս: Փլորենտացի գրավաճառն գրեալ էր առ գործակից իւր աստ՝ թէ ուր ուրեմն առաքէ ի վանս զծրարս Ասիական օրագրոցն. միթէ հասի՞ն այդր. ծանո՛ եւ զայս:

Սակաւ աւուրբք յառաջ տեսի զեպիսկոպոսն Էտիմպըրկայ, որ յառաջ քան զամս ինչ եկեալ է ի վանս եւ յիշէր զքեզ, եւ ի սենեկի իմում ասէր ունիմ եւ զպատկեր Մխիթարայ զառն հրաշալւոյ:

Հիւպատն Զոհրապ [174] ազգակից մերոյ երբեմն Հ[օր] Յովհաննու, կարի ազգասէր է, այլ չգիտէ զհայ. հմուտ է դպրութեան գաղղ[իացւոց] եւ իտալ[ացւոց]. ծանօթ եւ ազգական եւս հեռաւոր՝ մերոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աղեքսանդրի [175] եւ այլոց Հարց այսր եկելոց. սա, զի գրէ միայն հայ գրով նամակս ի տաճիկ խօս, խոստացաւ սատարել այլ եւ իւրովք ծախուք տպագրել՝ գիրս պիտանիս ուսումնական կամ այլ ինչ պիտանի յօսմանեան բարբառ այլ հայագիր. թէ ունիցիմք ինչ այդպիսի՝ ազդեցէք ինձ, եւ ես նմա: Ցանկայ սա եւ մտադրեալ է այց առնել քաղաքիդ եւ վանացս: Ածեալ է տիկին անգղիացի, այրի, որդւով նորա չափահասիւ. եւ մի ի քերց իւրոց ի Մէնչըսդըր ամուսնացեալ է ընդ ազգականի Հոլմայ ծանօթի մերոյ վախճանելոյ ի Վենետիկ. մի յորդւոց նորա քերբն հանդերձ կայ առ Զոհրապայ, եւ ցանկայ գիտել թէ տակաւին ա՞յդր ի Վենետիկ իցեն ընտանիք Հոլմայ հանգուցելոյ, եւ Վալենդին զիա՞րդ է:

Ակն ունիմ թէ հանդիսի հարցաքննութեան եւ յայլս՝ նաւակք մեծամեծք եկին ի վանս եւ բերին ի վարժարանէն Ռափ[այէլեան] զաշխարհացոյցսն ի վարժարան վանաց:

Ի մասնէ մաղթանաց Մայիս ամսեան զիս անմեկին կալ եւ ո՛ղջ լեր եղբարբք եւ մանկամբքդ:

Քո հոգեկից եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ [արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

Յ. Գ.

Ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու հարցի զուլունից Վնեժայ [176], յիշեա եւ զայն:

Առանձին ողջոյն առ Ոմն յԵղբարց, զի այսպէս դրոշմեալ էր նա զինքն յաւարտ գրոյն, եւ ասեմ թէ տեսի եւ աստ յաշխարհագրական թանգարանին զ Պալպեայ [177] Աշխարհագրութեանն [178] զերկրորդ մասն, թէ առանց ծախուց մարթ էր յղարկել, կամէի, ապա թէ ոչ՝ կացցէ առ այժմ: Ընկալայ զթերթս իմոյ աշխարհագրութեան, զոր չգիտեմ որպէս ազատահաս արարեալ է այդր, զի առին եւ աստ յինէն անգթաբար իբր վեց շիլին, ասելով թէ մինչեւ ց Գալէ ազատհասիկ լեալ է այդ, եւ անտի այսր՝ այսչափ: Ո՞չ ամաչէք արք անգղիացիք: Ընկալայ եւ զգլան պատկերի Ռափ[այէլեան] վարժարանին (զորմէ մոռացայ գրել առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ): Եւ զի զաշխարհագրութիւն մեր յիշեցի, յիշեցուցից, զի բազում ուրեք իմ գրեալ է երկայն եւ լայն. կէտ առընթեր՝ որ համառօտութիւնք են երկայնութիւն եւ լայնութիւն բառից, եւ այնպէս պարտի տպագրիլ կամ բաց բովանդակ եւ ոչ որպէս տպագրեալն է յ՚202 համարին առանց կէտի:

189.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

Լոնտոն, 11 Մայ[իս] [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Շնորհս խոնարհաբար մատուցեալ նախ հայրական խնամոց եւ գորովոյ Սրբութեանդ առ նուաստ որդեակս, աղաչեմ՝ թէ երբեք գրիչ ճնշեալ կակուղ ինչ արտադրէ՝ մի՛ կարի խորազդոյ համարիցիս Տէր, այլ քերդողի գրեսցես: Եւ ես քաջալերեալ ի տիրական ազդարարութենէդ՝ առոգեցից մտադիւր զսերմանիսն՝ ի պսակաբեր որայսն յուսագնեալ:

Ընդ Տատեանին [179] սնանկութեան [180] ցաւեաց ինձ իբրեւ ընդ բարեկամի եւ բարերարի տուգանս. եւ ես առ այսպիսիս ունիմ զնա, թէպէտ որք աստ ծանօթք նորին՝ ամենակեղծաւոր զոմն ասեն զնա:

Չել տակաւին պատասխանի աղերսագրոյս ի քարտուղարէն, այլ լուայ (զի չընթերցայ դեռ) թէ ի լրագրի քաղաքիս յիշատակի խնդիրս այս յանձնեալ ի քարտուղարին առ քննիչ:

Եկից արդ ի բան ժառանգութեան [181] Աղամալեան [182] Հօրն. երեկ յետ ընդունելոյ զգիր Սրբութեանդ՝ եկն փաստաբանն Բելեկրինի, որոյ բնակութիւն մերձ է յոյժ իմոյս, եւ ծանոյց, զի հասեալ է գաղղիացին, եւ ժամադիր եղեալ՝ այսօր եկին առ իս երկոքեան ի միասին, բերելով եւ զգաղղիացի թարգմանութիւն կտակին, զայն զոր տուեալ է ի վանացս, եւ ծանեայ ի նոցանէ, զի փաստաբանս այս վաղ ուրեմն քննեալ ի դիւանս տեղւոյս գտեալ է զդատն զայն բարձի թողի մնացեալ յամաց բազմաց, եւ խնդիր արարեալ գտեալ է զամենայն զպատճէն դատին եւ զգրեալսն զայնմանէ, եւ յանձնեալ ցգաղղիացիս քննել եւ ի հնդիկս, որոյ հանդիպեալ է անդ ծերոց ոմանց տեսողաց զ Հ[այր] Սուքիաս: Մինչդեռ սոքա եւ խորհրդակից իւրեանց ի Հնդիկս ՝ անգղիացի այր, խորհին յարուցանել զդատս, ահա չգիտեմ ուստի՞ ազդեալ յառնեն եւ այլ իրաւակարծ ժառանգք, երեք առաջ, մին ի Կ. Պօլիս, միւսն ի Փիլիպպուպօլիս, երրորդն ի Վիենա. այլ յանձն առնեն զդատն առ անգղիացին այն ի Հնդիկս՝ որ գործակից է Բելեկրինեանց. եւ ծանուցանէ նա, զի երեքին եւս պահանջողքն աղքատք են եւ անբաւականք յառաջ վարել զդատն, վասն որոյ եւ ոչ համարձակի միջամուխ լինել. այլ խորհին նոքա միախառնել եւ զմեր պահանջանս եւ մի դատ առնել, եւ հանեալ զգումարն բաժանել ընդ նոսա եւ ընդ մեզ: Իրաւունք նոցա, որպէս թուի չեն ինչ առաւել քան զմերն, եւ բազում ծախուք յուսան սոքա յաջողել յամբոկ գործոյն, այլ չկամին յապահովի առնել: Արդ խնդիր Բելեկրինեայ եւ գործակցացն այս է ի մէնջ. ա. զի կացուսցուք զնա ի գործակալ կամ մանաւանդ ի գործավար մեզ՝ տուեալ թուղթ գործակալութեան, զորոյ պատճէն առաքեսցէ աստի առ Վեհդ, եւ ըստ օրինի վաւերասցի ի պետութենէն: բ. դաշնադիր լիցի Միաբանութիւնս ընդ սոսա, զի թէ յաջողի դատն՝ ժառանգութիւն մեր յերկուս բաժանիցի, կէս՝ մեր վանացս, եւ կէս ինքեանց գործակալացն. եւ թէ չյաջողի՝ Միաբանութիւնս մեր ոչ տուժեսցէ եւ ոչ դանկ մի. ամենայն ծախք ի նոցանէ վճարիցին եւ ի յաջողելն եւ ի չյաջողելն: Այս է բովանդակութիւն սերկեան զրուցատրութեանս:

Գումար արծաթոյն ժառանգելւոյ՝ թուի առաւել քան զ700. 000 Ֆրանք, 8000 ստեռլին ծախք լեալ են յառաջին դատսն. խոստացաւ փաստաբանն ցուցանել ինձ զգրուածսն զոր գտեալ է ի դիւանս, եւ յայնժամ առաւել ինչ ծանեայց: Բայց նախ պիտի ինձ ընդունել զՄիաբանութեան կամս եւ զհաւանութիւն ընդ առաջարկութիւն փաստաբանիս, որ թէպէտ եւ ծանր թուի՝ կիսաբաժին առնել զնա, այլ եւ առանց ինչ ծախուց գտանել 100. 000 Ֆր[անք] չէ անհաճոյ: Բայց ինձ խէթ է՝ թէ Միաբանութիւնս հրաժարեալ երբեմն ի դատ վարելոյ՝ գուցէ կորուսեալ իցէ զիրաւունսն. իսկ եթէ դադարեցուցեալ միայն է, որպէս ես առ սոսա ասացի, զի կամէին գիտել, այլ խնդիր է: Արժան է գտանել եւ զվաւերացեալ օրինակ կտակին, ընդ նմին եւ ծանուցանել՝ զոր ինչ գիտիցեմք զխնդրոյս ի վանական դիւանաց, եւ թէ իցե՞ն մեռեալք եղբայր եւ քոյր Հ[օր] Սուքիասայ, որպէս թուի թէ են, թէ կայցե՞ն եւ նոցին սերունդք: Խոստացայ ես փութով ընդունել այտի զպատասխանին եւ տալ սոցա հանդերձ թարգմանութեամբ կտակին, զոր բերանացի միայն այսօր թարգմանեցի ի լուր նոցին: Որպէս գուշակեցի՝ գտեալ է սոցա եւ այլ դատ մեռեալ զհայ ժառանգութեան, յոր չիք մեզ մասն, եւ զայն եւս կամին յարուցանել եւ օգտիլ [183]:

Ողջոյն մատուցեալ լրման Ուխտիս մատչիմ ի խոնարհ համբոյր տիրականիդ օրհնաբաշխի, եւ մնամ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

190.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 27 Մայիս [18]52

Իմ Սիրելի եւ Պ[ատուական] Եղբայր,

Ընդ բանալ յետին թղթոյդ տուելոյ յ՚19 ամսոյս, որպէս եւ ակն ունէի՝ հարան յաչս իմ թերթք նորեկ ծաղկանց ի հին հողոյն, եւ շառագին կարմրութեամբն զներքին տեսիլ սրտիս յանդիման ինձ արարին. այն ո՞րքան մեծ թերթ էր թխակարմիր վարդին՝ որ մեծ իմն յինէն առնոյր պարուրէր:

Պատասխանի հարցմանս քաջ իսկ իմաստասիրեալ եւ սրտասիրեալ՝ ասես զանցեալ գնացեալսն եւ զլուծեալսն ի հերուն՝ կրկին տարրացեալս ի ծոց բնութեան եւ վերածնեալս ի նորումս գարնայնի. իսկ որ ի մերոց սրտից ծնանին աննիւթ ծաղիկք՝ նոքա ո՞ւր գնան աւուր աւուր. եւ եթէ մի ի հազարաց եւ ի բիւրոց մնան ի քարտ իբրեւ դոյզն նշխար յիշատակ ապագայից եղբարց եւ ազգաց, ինքն ծնողն այն սիրտ՝ զի՞նչ լիցի յետ սակաւու միոյ. ասիցե՞ս թէ եւ ի նորին տարերաց բնութիւն վերածնանիցի սիրտ նմանատիպ: . . .

Այլ դարձցուք ի ծաղիկսն, զի զծաղկանց կամիմ խօսիլ. բայց դարձեալ յիշատակ սենեկիս յոր յայց ելեալ ես՝ ձգէ զիս ընդ այս եւ ընդ այն, եւ յընթեռնուլն իմ զգրեալդ՝ յիշեցի զամսօրեայ աւուրբ յառաջ զիմ գրեալս ի գիրս պանդխտին, զյետին տողս բանից միոյ, որ ունի այսպէս.

Տեսի՞ց հեռուստ եւ պատուհանք բացցի՞ն թափուր սենեկիս,

Առի՞ց ըզհոտ, կարկառեցի՞ց ձեռն ի ծաղկունս պարտիզիս,

Եւ ի հեռուստ վազվազելով յիմ կոյս տեսի՞ց սիրելիս

Եւ արտասուք յարտասուս, խինդ առ խինդ՝ հասի՞ց յանձկալիս. . . :

Զայս նշխարիկ կալջիր առ այժմ փոխանակ բանիցն որ ի Հովն հովտին Հէմբսդէտայ, սիրունիկ սրտունիկ դառնունիկ քաղցրունիկ բանիցն, զոր թելադրէր հով աւուրն այնորիկ, որպիսի չէ իմ շնչեալ աստ ա՛յլ օր [184]:

Այլ ես զարմացեալ եմ ընդ քեզ, Եղբայր, այլ եւ ընդ իս, նա մանաւանդ ընդ մարդս գլխովին, զի ես պանդուխտ յայնքանեաց զրկեալ՝ եւ օր մի ի գիւղ ելանեմ ի մեռեալ քաղաքէ, զբնութիւն տեսանեմ եւ հով առնում, եւ դու խանդաս ընդ իս, որ հանապազ ի պարտիզի կաս, եւ բանաւոր իսկ ծաղկունք զքեւ շուրջ գան. դու հանապազ զդալար տնկոյ եւ զերանգ ծաղկան տեսանես, ես զսեւեալն ի ծխոյ մածելոյ զերեսս որմոց. այլ յայսր վերայ գուցէ լուրն Լոնտրայ ցանկալի թուիցի քեզ իբրու քաղաքի աննմանի. իցէ՜ զիարդ եւ արժանն է. այլ ինձ յայնժամ քաղցրասցի բնակութիւնս, երբ անցցեն ժամանակք յետ դարձիս՝ եւ յիշիցեմ զաւուրքս: Մատեանն քաղցր էր ի բերան տեսանողին եւ ի ներքս զդառնութիւն վճարէր. ինձ ի բերանիս դառնացեալ՝ ակն ունիմ ապառնոյ քաղցրութեան: Բայց զի շատ վաստակիս եւ գեղջ ցանկաս, մաղթեմ քեզ զնոյն, բայց եւ ես ընդ վաստակդ խանդամ, զի մնան ի վերայ նմանեացն քոց, եւ օր ըստ օրէ հոգք ի հոգւոյդ հատեալք յոգիս մանկանցդ տպաւորին. որքան դառն վաստակ՝ այնքան քաղցր յիշատակ: - Աղէ՜ սիրտ նեղեալ, ե՛լ կաց վայր մի ի թատեր կենցաղոյս, եւ ա՛ռ մատո՛ քեզ սփոփանս, ընտրեա՛ զոր կամիս. ապա դի՛ր յաջմէ եւ յահեկէ Մանկունս եւ Ծաղկունս խնամելիս, եւ ասա՛ ինձ կայցե՞ն մխիթարութիւնք քեզ քաղցունք քան զդոսա. թէ գտանես դու աւելի ինչ՝ Դո՛ւ՝ առ որ գրեմս, ես քեզ երկիր պագանեմ. ապա թէ ոչ՝ ե՛կ գիրկս արկանեմք հաւասար եւ հոգւով համբուրիմք, եւ ընդ բաղդ վիճակիս մերոյ գոհացեալք՝ յերկնէ՝ լաւագունին ակն ունիմք:

Այլ ես ընդ հակիրճ կրկէս քարտիս արտաքս վազեմ. դարձցուք. այլ դարձեալ ի ծաղկունս. դու զիս ցարդ անսիրող ծաղկանց գիտէիր, իբրու թէ ոչ դարմանող. դարմանել չդարմանեմ եւ արդ, այլ սիրող եղէ նոցին առաւել, զի չգտանեմ ինչ քան զծաղիկ աստանօր ազդոյ յուշարար հայրենեաց. (այլ չգիտեմ զիա՞րդ բացատրել զբառս այս Հայրենիք, որ մեծ եւ խոր իմաստ ունի յիս). եւ զուարճալի իրք քան զբնաւ՝ ծաղկունքն երեւին աստ: Կարծեմ, զի աստուածուսոյց արուեստ է եւ հրաման՝ ծաղկանց հոգ, հնչէ տակաւին տիրականն պատուէր ի սիրտս սերեալս յԱդամայ:

Յաւուր միում գնացի յարքունի Բուսաբանական պարտէզն. տեղի ընդարձակ, այլ ոչ ինչ հարուստ տակաւին, բայց ի միջավայրին ապակափեղկ դահլիճ մի մեծ կառուցեալ եւ ի նմա դրախտ մի ծաղկանց, այնպէս գեղեցիկ, զի նկարագրել յուսահատութիւն է քերդողի. այլ ես զարժանն արարի, առեալ աթոռ մի եւ նստայ եւ հայեցայ եւ նայեցայ, յագեցայ եւ քաղցեցայ եւ ելի արտաքս. բայց թուէր ինձ ի միջի ծաղկանցն արձանացեալ տեսանել զՊ[ատուական] Հ [այր ] Եւգ ինէոս ատամնառիկ, եւ զքեզ ը՜մ ասելով. եւ հաւատա, զի ա՛յս առաջին զգացումն իմ եղեւ յորժամ տեսի զվայրն, եւ երկրորդ այս՝ թէ ո՞ տայր ինձ մի օր ի Վենետիկ լինել, եւ նոցա այսր յայսմ տեղւոջ: Ի միջի ծաղկանցն չթագաւորէր աստ վարդ, այլ րէզալիա թուփ համակ ծաղիկ, էր որ կարմիր եւ էր որ սպիտակ, այս երկու գոյնք տիրէին, սպիտակն միագոյն, այլ կարմիրն գունակ գունակ. միւս եւս ծաղկաթուփ՝ րոտոտէնտրոն [185] գրեաթէ նոցին հաւասար ակնախտիղ: Ցաւալի այս՝ զի չիք ասացին նոցին սերմն սերմանելի: Գեղեցիկք յոյժ եւ յաճախ գտանին աստ բանսէ [186] մանուշակք մեծամեծք, եւ բէոնիայք [187] (ըդըր) յոյժ գեղածաղիկք, եւ հասարակք են սոքա: Ի միւսում աւուր տեսի զ գալչէոլարիա կոչեցեալ ծաղկունս քսակաձեւս, պէսպէս գունով եւ չափով, ի հասարակի խայտաբղէտք իմն, եւ ամենեւին լայն քսակաձեւ հանդերձ բերանովն. չգիտեմ գուցէ՞ այդր, զի ոչ յիշեմ. ահա նորին օրինակ է եդեալս ի սմա ծաղիկ, որ մի թերթ կամ մաշկ երեւի արդ ճմլեալ, այլ բոլորշի փամփշտաձեւ է եւ բերանն երեւի իսկ. նորին սերմանք են եւ ծրարեալքս, զի յառաջիկայ ամսեանս սերմանելիս ասաց վաճառողն, եւ կարծեմ, զի չոր հող սիրէ, քանզի սորոց որմոց ծաղիկ է. եւ սերմանքդ խառն են պէսպէս գունոց. սերմանեսջիր յուսով, գուցէ ի գալ գարնան միւսոյ վայելեմք ի ծաղիկն: Եւ այսչափ բաւ վասն ծաղկանց:

Զխնդիր Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Անանիայ կատարեցի: Պ [արոն] Մելգում հարցանէ զնա՝ թէ պատկերն ի Պարսից ածեալ եւ յանձնեալ ցնա ի Պօլիս՝ իցէ՞ վաճառեալ թէ ոչ. թէ ոչ՝ եւ չգուցէ յոյս վաճառման անդ՝ խնդրէ, զի առաքեսցի այսր ի Լոնտոն. եւ կարէք առաքել յիմ անուն, կամ ի նորայն ի դեսպանատուն Պարսից:

Կատարեցից եւ զայլ խնդիրս՝ զգրոց, բայց հարցանեմ զՊ[ատուական] Հ [այր ] Հմայեակ. երկու գործիք են լոկարիթմիականք Շորդրէճի, մին մեծ իբր 45 աւստ[րիական] լիրայից, միւսն փոքր կիսագին. զո՞ր կամիցի. զայս ի ցանկի գրոց տեսի. իսկ զ Գլարքայ չգտի զանուն. հարցից զգրավաճառս:

Պատրիարքացա՞ւ Վենետիկ, թէ ոչ տակաւին:

Կամիմ, զի տաս գաղափարել զհատուած քերդուածոյն Պայռընի ի Ս. Պետրոս եւ յղարկես ինձ փութով. այլ զհատուածն առցես յիմոյ սենեկիս « Բազմավիպին » օրինակէ [188], զի սրբագրեալ եմ անդ, կամ ի տուելոյս առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Համազասպ, թէ՞ արդարեւ սրբագրեալ տուեալ իցեմ նմա, զի ոչ քաջ յիշեմ:

Թէ տեսանես զ Պ [արոն] Գոռուալիք ասա՛ իմով ողջունիւ, զի աստ է Ապրոյ, եւ չկամի դառնալ ի Դրեստ, մինչեւ չաւարտի դատն նոցա կամ կռիւ: Ողջունեմ եթէ անդ իցէ՝ զբարեկամ նորա եւ զիմ զԿորիցիացի հրեայն:

Մի՛ մոռանար եւ զուլունսն, եթէ յապաղէ գրել ինձ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ռափայէլ:

Ընթերցայ զ Շահնազարին ընդդիմադրութիւնն առ քո գրածն, զշաղփաղփանսն, եւ ասեմ զնա ոչ Շահնազար, այլ սուղ տառափոխութեամբ Նա զրաշահ. գրեցից առ Վեհ զիմ խորհրդածութիւնսն ինչ զայնմանէ:

Ընկալայ եւ զնոր թերթս Աշխարհագրութեան ցկէս նկարագրին Բարիզու. այլ մի՛ եւս յղէք այդու ճանապարհաւ, մինչեւ ոչ խնդրեցից, կամ գտցի դիւրեկ ճանապարհ. զի դուք այդր վճարէք չգիտեմ ո՛րչափ, եւ ես այսր վճարեմ դարձեալ իբր 9 աւստր[իական] լիր[այս] առ մի նուագ. միայն զքո յղարկած ծրարն՝ որ զիրաց վարժարանիս՝ անվճար ընկալայ, կարծեմ, զի այդ ընդ Գերմանիա անցեալ եկեալ էր այսր, եւ այլքն ընդ Գաղղիա. եւ անցքն Գալեայ միայն այսքան տան վճարել:

Արդեօք չէ՞ր մարթ զպատկերս ինչ Աշխարհագրութեանն ոչ այնպէս օդակախս թողուլ, այլ պարսպել շուրջանակի գրաշարութեամբ, որպէս տեսանեմ ես յամենայն գիրս նմանօրինակս. ի հարկէ եւ Ձեր այդր զնոյն մտածեալ է, այլ ընդէ՞ր ոչ արարեալ այնմ պատճառի ոչ հասանեմ. զի ես աստ որպէս ասացի՝ զամենայն նմանօրինակ գիրս այդպէս արարեալ տեսանեմ եւ գեղեցկագոյն երեւի: Այլ չէ ինչ թէ այս թէ այն:

Ըղձալի էր թէ անուանք տեղեաց՝ եթէ գետոց եթէ գիւղորայից եւ եթէ այլոց ինչ շինից, յառաջնում անդ յիշատակութեան իւրեանց՝ այլով գրով դրոշմէին, որպէս եւ ուրեք արարեալ է նօտր գրով. եւ թէպէտ նօտր գիրն ինձ բոլոր թուէր, այլ առ ի պարզութիւն լաւագոյն համարիմ արատել զտպագիրն եւ մի՛ զմիտս ընթերցանելեացն: Սակայն եթէ դժուարութիւն կրի ի զանազանելն թէ զո՞ր նօտրելի է եւ զո՛ր հասարակ գրովն գրելի, անցցէ եւ այս, եւ աշխատողքն ընկալցին շատ շնորհակալիս յինէն: Ցաւէ՛ ինձ, զի մոռացեալ եմ յիշել ի նկարագրին Լոնտրայ զՆոր տուն Ատենիցն, որ մեծանշան է, եւ զհինն եմ յիշեալ զխափանեալն արդ:

Վասն յաջողութեան իրաց վարժարանիս՝ տուր աղօթել մանկտւոյն, զի փութով զերծայց մանաւանդ թէ զերծցուք ի վիճակէս, զի զարհուրեցուցանեն ոմանք դժուարին ասելով զելսն, այլ ես մնամ հարցուած ինչ ընդունել ի քննչացն, զի գուշակեցից զելսն: Առ Վեհ յղեցի զհատուածն տպագրեալ ի Դէյմզ օրագրի զմերոյ խնդրոյս:

Բազմաշար ողջոյն առ շարս սիրելեաց, սկսեալ ի գործակցէդ, որում նուիրեմ զցամաքեալ ծաղիկդ՝ որ ի սմա. ձեւ նորին ունի ինչ զսրտի, եւ քսականմանութիւնն եւս վերստին յաւելուած. իսկ որ ի վերայ դեղնոյն գոյնն՝ զորո՞յ գունի նմանութիւն ունիցի: Փոքր մի դժպհի է ասելն, այլ եւ նա ի սրտէ ելանէ:

Ողջոյն մանրակտիտ եւ մանր մարդկանց, որոց ապաքէն յո՛ւշ է, զի ի Յունիս մտին եւ տօն Ս. Ալոյիսեայ [189] առ դուրս կայ. ցանկամ լսել զնուագսն զոր նուիրելոց են նմա: Ունիմ եւ ինչ մի հարցանել ցնոսա, եթէ խնդրեն, զի ես հետազօտեալ ոչ կարեմ ի վերայ հասանել, եւ նոցա տուեալ է գիտել:

Այլ դադարեսցէ արդ որ առ քեզ շատախօսութիւնս. իսկ եթէ ոչ համարիս շատախօսութիւն տո՛ւր եւ դու առիթ խօսելոյ, եւ մի՛ ասես թէ գրեա՛ գրեա՛, զի ես այսպէս համարիմ՝ դոյլ մի ի ծով այդր թափել, իսկ այտի ի ժողովոյ Եղբայրութեանս՝ ծով առ դոյլս ընդունել, գրութեամբ:

Ողջ լեր:

Քո հոգեկից եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

191.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

Լոնտոն, 27 Մայ[իս] [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Յեօթն ամսոյս ելեալ է աղերսագիր մեր վասն իրաց Ռափ [այէլեան ] վարժարանին ՝ յատեան փոխաքարտուղարին, եւ նորա հրամայեալ ի քնին առնուլ զիրն. որպէս եւ տեսանէք ի տպագրեալ հատուած թղթեկիս, զոր ի Դէյմզ լրագրէ հատի ի հրատարակելոյն յ՚8 ամսոյս [190], յորում բազում սխալ բանք են, այլ զի մերոյ խնդրոյս ոչ ստնանեն անփոյթ եղէ զառաջինն, եւ արդ գրեցի ինչ ուղղել զվրիպանսն, այլ ոչ գիտեմ թէ տպագրի, զի անագան: Ցարդ չել ինչ պատասխանի ի քարտուղարին ատենէ. փաստաբանքս պատրաստեն զթարգմանութիւն մուրհակացն այտի առաքելոց, զի ի լինել հարցուածոյ անդանդաղ արասցուք զպատասխանին:

Վասն բանի ժառանգութեան Աղամալեան Հօրն [191] ՝ ծանուցի փաստաբանին Բելլեկրինեայ զկամս Միաբանութեանս, եւ որպէս մարթ է գուշակել՝ ուրախ եղեւ. այսօր կամ վաղիւ գալոց է առ իս, զի թար ք մանեմք զկտակն յիտալ կամ ի գաղղիացի, եւ ցուցանելոց է ինձ զեղեալսն առ նմա մուրհակս եւ զանցս դատիցն եղելոց զխնդրոյս: Թէ բացարձակապէս յաջողելոց է գործս՝ չկարեմ ասել, ասէ, այլ բազում հաւանութիւն գոյ, վասն այսորիկ եւ մեք այսքան ծախս յանձն առնումք, ասէ, առնել. եւ թէ բարձեալ են այժմ արգելիչքն որ յայնմ ժամու խափանէին զյառաջադիմութիւն գործոյն, եւ թէ ի միաբանել ամենայն ժառանգորդացն՝ դիւրագոյն է յառաջ վարել զդատն. եւ ինքն արդ փաստաբան կայ ի դիմաց եւ այլոց ժառանգորդաց: Կարծեմ ունել հրաման առնելոյ ընդ նմա զդաշնադրութիւնն ըստ հաւանութեան Միաբանութեանս, կամ յերիւրելոյ եւեթ, եւ այտի զվաւերականն խնդրելոյ:

Զ Եդուարդ Ռափայէլ [192] ի վաղուց չէ իմ տեսեալ, զի ի գեղջ կայ հանապազ. գժտեալ է ընդ նմա սակաւ մի, կամ թէ շատ՝ ոչ գիտեմ, Պ [արոն] Մուրատ վասն իրաց բաժանման ժառանգութեանն, եւ կամէր զիս թելադիր նմա լինել, զի փութասցի ի բաժանել զվիճակ ինչ, այլ ո՞ կացոյց զիս բաժանարար. միայն խոստացայ մտերմաբար բան մի եւեթ ասել ց Եդուարդ, եւ զնա ոչ տեսեալ ցմայրն ասացի. ամենեւին ոչ կամելով մխիլ յիրս նոցա:

Ընդ խնդիր Աժտէրխանու [193] շատ ուրախ եղէ ես. չերթն Պ[ատուական] Հ [ օր ] Դիոնիսեայ բարւոք թուի ինձ՝ եթէ մարթիցիմք խնդրել յեկեղեցական ատենէ անտի ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Վրթանիսի [194] ՝ զի այլ ոք ի վանաց առաքիցի անդր, եւ ստասցուք զայն տեղի, թէպէտ եւ դիւրագոյն ճանապարհ ստանալոյ զայն՝ անցքն ի Ղրիմէ էր [195]. այլ զիարդ եւ է՝ չէ պարտ, որպէս ինձ թուի, զանց առնել զխնդրովս. ո՞ տայր ինձ ելանել ի ծովայնոյս եւ ի ցամաքախառնն անկանել վիշապաքաղաք անդր:

Յոյժ ուրախ եղէ եւ ընդ կազդուրել Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Օգոստինեայ, ցանկամ լսել զձայն երգոց նորա:

Իսկ ես ըստ հրամանի Վեհիդ երգեցի անձայն վասն օրացուցի առաջիկայ տարւոյ, եւ յաւելի եւս անգղիական աշխեալ էշխիւ. այլ եթէ օրացոյցն տպագրեալ է եւ չիք տեղի յետնոց երգոյն՝ ի « Բազմավէպն » տացին, թէ հաճի եւ Վեհ:

Ընթերցայ եւ զշաղփաղփանք քաղկեդոնամարտին, որում լաւագոյն քան զիս պատրաստեալ իցէ թերեւս ցարդ այդր զպատասխանին. եթէ քաջ խայտառակել ի դէպ էր զնա՝ մարթ էր զնորին բան ի քնին առնուլ՝ թէ որպիսի՞ յիմարս ընտրեաց Աստուած, եւ յորո՞ց սակի ինքն իցէ. լսեմ, զի Կաթուղիկոսն Ներսէս [196] ի հովուականս իւր դատափետեալ է զայրդ զայդ վայրախօս կամ ըստ անուանն Զրաշահ նա (Շահնազար ), եւ հովուականք կաթողիկոսին յօրագիրն Կալկադայ [197] հրատարակեալ են, գուցէ եւ այլուր. զայս ի դէպ էր յիշեցուցանել նմա, թէ յայտնէր զանձն իւր, որպէս զի գիտուն լիցի ամենեցուն եւ նախ ինքեան, զի եւ եկեղեցի Հայաստանեայց՝ զոր ինքն պաշտպանել ասէ՝ դատապարտեալ է զինքն: Գլուխ յիմար բանիցն այն՝ զի ջատագովէ զեկեղեցի Հայոց վասն դատապարտելոյն կամ նզովելոյ զ Քաղկեդ [ոն ] [198], այլ թէ բարւոք կամ չար արարեալ իցէ՝ չէ պարտ ասէ քննել. եւ զիա՞րդ ապա ինքն զ Հռովմ քննէ: Որպէս եւ այլոց ասացեալ է՝ դատապարտութեամբ Քաղկեդոնի նզովի եւ Եփեսոս, զի Հարք բազումք երրորդի ժողովոյն գտանէին եւ ի չորրորդումն: Բազում հերձուածս ի Հռովմայ եկեղեցւոյն ելեալս ասէ, եւ յիշեցուցանէ զպատասխանին Յովհաննու, թէ ի մէնջ ելին այլ ոչ էին առ ի մէնջ. լաւագոյն են ելքն, քան մնալն ի նոյն եւ ճշմարտութիւն կարծելն: Յ՚էջ 4, զՍէր միայն ցուցանէ քրիստոնէութեան իսկ, իսկ ինքն անսէր զհաւատոց մաքառի: 5. Ուր զ Հայաստան քարոզիչ Հռովմայ ասէ, պարտ է յիշեցուցանել նմա զբան Եղիշեայ (133 էջ, տպագրին 1828), զի եւ զ Տրդատայ ասէ ի Հռովմայ ի Սեղբեստրոսէ [199] ընկալեալ զհաւատսն. յիշեցուցանել [200], զի Խորենացի յերիս եւս ժողովոցն յիշատակս՝ նախադասէ զ Հռովմայ եպիսկոպոսունս կամ նուիրակս: (6) Զիա՞րդ ցուցանէ թէ թարգմանիչք մեր լատինագէտք էին, եւ քաջ քան զմեզ, եւ զիա՞րդ թէ աւելի քան զ՚200 քաջ լեզուագէտք յաւուրս Բաբկէնի, մինչդեռ թարգմանիչք գանգատին զանուսումնասիրութենէ մերոցն, եւ թէ էին ի Հայս 200 իմաստունք, իսկ ի Յոյնս, ի Լատինս, յԱսորիս՝ քանի՞ք: (7) Զ Խորոնեցւոյ Թովմա Արծր [ունի ] ասէ միայն 120 ամ կեցեալ. նա ինքն Թովմաս եւ զ Ս. Սահակայ Պարթեւէ ասէ 120 ամ կեցեալ, որով թուի սուրբն ծնեալ նախ քան զհայր իւր. զի ամ մահու նորա յայտնի է, կամ թէ Թովմաս այլազգ իմանայ զ՚120 ամն, գուցէ ըստ աստուածային վճռոյն որ առ ջրհեղեղաւն 120 ամ կեալ մարդոյ ծերացելոյ [201]: Այլ զի՛ եւ է, անծանօթ է ցարդ Խորենցւոյն վարք, եւ իմ բազում աւուրս քննեալ ոչ կարացի գտանել զթուական կենաց նորա, զի հակասութիւնք բազումք են. այլ զի նա ոչ գտաւ ի ժողովն Բաբկինի՝ այնմ փաստ տուեալ է ի գրածի մերում, փաստ անժխտելի, յորմէ յաղթահարեալ Զրաշահն՝ իսպառ ընդ լռութեամբ թողու: Եւ զի Խորեն [ացին ] բազմամեայ էր յ Աղեքսանդրիա գնալն եւ ի դարձին՝ քան զոր նա ասէ՝ 25-30 ամաց, յայտ աստ թուի, զի Խորոն [ացի ] դարձաւ յետ 440 թուին, եւ զպատմութիւնն գրեաց յառաջ քան զ Վարդանանց իրսն, զի չառնէ բնաւ յիշումն սոցա. եւ արդ գրեալ նորա յառաջ քան զ450 թիւն՝ կոչէ զանձն այր ծեր, եւ դարձեալ զ Բագրատունին Սահակ՝ Մանուկ կոչէ, եւ էր իսկ նա այնպէս, զի յետ բազում ամաց յամին 481 եկաց մարզպան եւ նահատակեցաւ. ապա առ Բաբկինի ժողովով՝ թէ կենդանի եւս լինէր Խորոն [ացին ], անցեալ լինէր զհարիւրամենիւք եւ ոչ զութսնիւ միայն (9): Նա զի գիտեմք զ Խորոն [ացին ] քեռորդի լինել Ս. Մեսրոպայ, եւ երէց քան զ Մամբրէ, եւ քուերորդիք ոչ շատ հեռի լինին յաճախ ի քեռեացն հասակէ, եւ Ս. Մեսրովպ կեցեալ էր ոչ պակաս քան զ՚80 ամ, եւ մեռաւ ի 440:

Յիշելի է, զի Սամուէլ (7) 20 ամաւ շարժէ զթուականս այնր ժամանակի, եւ զմահ ս[րբոյն] Սահակայ փոխանակ 440 ամի՝ 460 ասէ, նոյնպէս եւ զայլ դէպս, որ ամենայայտ սխալ է. ապա եւ յիշատակ Խորենացոյ ի 493՝ պարտի լինել 473: Իսկ թէ Դ. գիրք Խորոն [ացւոյն ] պատմեն ցաւուրս Զենոնի, որպէս նշանակեալ է իմ ի « Բազմավիպի », թուի յայլմէ յաւելեալ ի պատմութիւնն, որպէս եւ յայլ պատմագիրս տեսանին յաւելուածք յետնոց, զոր օրինակ ի Մովսէս Կաղակա նտուացի, ի Սմբատ եւն:

(10) Միայն ընթերցումն պատմութեան ժողովոյն Մանազկերտի՝ յայտ առնէ թէ քանի՞ հեռի էր այն Յովհաննէս յԻմաստասիրէն. զի ոճ բանիցն վկայ արձանանայ: (12) Քանզի անմոլար ցուցանէ զեկ[եղեցի] Հայոց, եւ աստ նախատէ զ Գրիգոր Անաւարզեցի, մոլորեա՞լ ուրեմն է կաթողիկոսն այն Հայոց, մոլորեա՞լ եւ Հարքն որ ի ժողովին Շիրակաւանու նզովեցին զնզովողսն Քաղկեդոնի եւն: (13) Քանզի զբազմաթիւսն ի կորուստ յուղարկէ, արդեօք զի՞նքն ընդ բազմաթիւ մասին ազգին ո՞ւր դնէ, զի սակաւաթիւ են Հայք հռովմէականք. այլ զայս ծանր է ասել: (14) Ջանայ եւ աստ բազմացուցանել զթիւ համակրօնիցն, զի ընդ լայն ճանապարհն գնայցեն: եւ (16) Խաղաղասէր զինքն ուրեմն ասէ, եւ աստ յայտնէ, զի պատրաստեալ գրեալ է բազում ինչ ընդդէմ Հռովմայ, ապա յայտ առնէ՝ զի հակազինեալ է վաղ ուրեմն ընդդէմ հռովմէական եկեղեցւոյ:

Միթէ չիցէ՞ փոփոխութիւնս արարեալ ի ծէսս կամ յաւանդութիւնս. եւ ի սրբոց դասս իսկ մուծեալ զաղճատեալս եւն:

Այսք եւ այսպիսիք յընթերցման բանից Չազգասիրին՝ անցին ընդ միտս իմ ընդդիմադրութիւնք, զորս եւ ի հարեւանցի նշանակեցի պատկառելով ի հրամանէ Վեհիդ, թէպէտ եւ քաջագոյն ընդդիմադրութեանց գիտեմ ես պատահել ի բանս զոր Եղբարք իմ գրիցեն այդր: Թուի ինձ թէ բազում ծանրութեամբ եւ վեհութեամբ գրելի է մեզ, զի ի դիմաց ողջոյն Միաբանութեանս հրատարակի, եւ ոչ ի միոյ միայնոյ անձին, որպէս հակառակորդն առնէ, եւ ծանուցանելի՝ զի զբանսն հերքեմք եւ ոչ զգրողն. ապա թէ ոչ պարտ էր մեզ քննել եւ յայտ առնել թէ ո՞ է գրողն այն ազգասէր անուանեալ, եւն:

Անձուկ ողջունիւ ողջունեալ զհասարակ միաբանութեանս, մատուցանեմ զխոնարհութեանն համբոյր առ տիրականդ, եւ մնամ

Աստուածապատիւ Տէրութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

192.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

Լոնտոն, 6 Յունիս [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Աւուրբք յառաջ քան զժամանել շնորհելոյդ ի 28 անցելոյ ամսեան, առեալ իմ ի Բարիզոյ զգոյժ մահու կրսերոյ յԵղբարց մերոց, մատուցեալ էր զհանգստեան պատարագսն. ի բազմաց հետէ ոչ ինչ լուեալ զնմանէ՝ կարծէի ես կազդուրեալ, իսկ նորա հոգին լաւագոյն վարկուցեալ է լուծանել զկասկածաւոր ասպնջականն եւ փութալ ի հասարակաց հայրենիսն: Արդարեւ ըստ անուան իւրոյ՝ համառօտ Յուսիկ եղեւ նա Միաբանութեանս, այլ անցեալ արդ ի դասս հոգեաց մերոց պաշտպանաց՝ հզօրագոյնս լցցէ յերկնից զպէտս մեր:

Զխնդրոյն՝ վասն որոյ դեգերիմս աստ՝ զայս եւեթ յայսմ նուագի ունիմ ասել, զի գտեալ զդատաւորն James որ նշանակեալ էր ի պատառի օրագրին կանխաւ յինէն յղելոյ, եւ հարցեալ նախ զայն գիտացի՝ զի ինքն ոչ եւս մխի յայն դատ՝ յայլոյ ձեռս անցեալ գոլով, եւ երկրորդ՝ զի Չիք ամենեւին դժուարութիւն, ասաց, ի բանիդ, ընդ որ մխիթարեցայ ոչ սակաւ. ապա փութացուցի զիմ փաստաբանն գտանել զքննիչ խնդրոյս (master) եւ տեղեկանալ ի նմանէ. եւ յառաջիկայ եօթնեկիս ունիմք տեսաւորիլ. ինքն փաստաբանն չկամեցաւ ասել զկարծիս իւր թէ ցե՛րբ ձգիցի խնդիրն, մինչչեւ ընդ քննչին խօսեալ. եւ անստուգութեամբ ժամանակին՝ տակաւին վարակեալ եմ յանհամբոյր երկրիս, ուր եւ ի յունիս ամսեան կրակ վառեն ի բնակարանս, թէպէտ ինձ իմ կրակն շատ է:

Որպէս յառաջնում գրիս ծանուցեալ էի թէ առ օրին կամ առ վաղիւ տեսանեմ զ Բելլեկրինի եւ խօսիմ զիրաց Աղամալեան [Հ]օրն [202], նոյնպէս եւ արարի. թար ք մանեցաք զմասն կտակին զկարեւորն խնդրոյն, եւ ապա առաքեաց նա զդաշնադրութեան յետկարն ընդ նմա եւ ընդ մեզ, զոր ահա ծրարեալ եմ ի սմա, յորում չորրորդ պայմանն խիստ թուեցաւ ինձ, զի ի յաջողել դատին՝ պահանջէ նախ զծախս իւր հանել ի բաժնէն որ մեզ անկանի, եւ զմնացեալն հաւասար բաժանիլ ընդ մեզ. եւ ասացի գրել ի վանս, տեսեալ, զի դժուարահաւան թուի փոխել զպայմանն [203]: Ի համառօտ տեղեկութենէն նախակարգելոյ իմանայք փոքր ի շատէ զանցս իրացն. իսկ ես ընթերցայ զերկայնաձիգ բանն որ ընթերցեալ է յատեան արքունի յամին 1798 ի 23 մարտի, յորում պատմի թէ որպէս Ղազարն Գրիգորեան վաճառական մեծահարուստ մեռանի ի նաւարկութեանն, եւ զինչս որ ի նաւին առնու յաւանդի անգղիացի հիւպատն, յոր յաւելուն եւ այլ ինչք նորա գտեալք ի կողմանսն, իբրեւ 90. 000 ռուփեաց, որք յերկարութեամբ ժամանակի աճեալ վաշխիւք՝ այժմ յ՚240. 000 ռուփիս բարդեալ են: Մկրտիչ հօրեղբօրորդի նորա մերձաւոր ժառանգ ցուցանէ զինքն, զի անկտակ դատի մեռեալն, եւ խնդրէ զինչսն. այլ գտանի առ ումեմն Յարութեան գիր գրեալ ի Ղազարայ յառաջ քան զյետին նաւարկութիւնն՝ զի թէ մահ հանդիպեսցի նմա՝ բացցի կնքեալ թուղթն զոր առաքէ նմա, եւ ըստ գրելոցն ի նմա տնտեսեսցին ինչքն. այլ վէճ յուզեալ թէ իրաւացի կտակ գրելի իցէ զայն թէ ըստ մասնեայ կամաց յայտարար, ուր ուրեմն վաւեր համարի, եւ ըստ այնր զօրութեան Աստուածատուր ոմն (զոր յիշէ Աղամալեանն ի կտակին) կտակակատար անուանեալ խնդրէ զմատակարարութիւն ընչից Ղազարայ: Ի նմին ժամանակի մեռեալ Մկրտչի Փարսադան որդի քեռ իւրոյ Ասանէթայ՝ կարգեալ ժառանգ եւ կտակակատար նորա (Մկրտչի) խնդրէ զինչսն իբր իւր օրինաւոր ժառանգութիւն, եւ բերէ թուղթս վկայութեան կնքով կաթուղիկոսի եւ եպիսկոպոսաց եւ ծանօթից թէ ինքն իցէ ժառանգ Մկրտչի եւ կտակակատար, որով եւ մերձաւոր ժառանգ Ղազարայ. եւ ատեանն Աւագաց Պոմպայու հաւանի տալ նմա զինչսն, այլ Դէդ եւ Ատանսոն փաստաբանք եւ գործակալք Աստուածատրոյ բողոքեն առ բողոքոյ ատեանն եւ ջրեն զԱւագաց ատենին վճիռ, ասելով թէ կայցէ այլ ժառանգ մերձաւորագոյն քան զ Փարսադան: Եւ ժառանգն այն է Հ[այր] Սուքիաս Աղամալեան, որ եւ ցուցանէ, զի Ասանէթ մայր Փարսադանայ ոչ է քոյր Մկրտչի այլ nièce (ոչ գիտեմ թէ թոռնեայ՝ թէ եղբօր դուստր), այլ քոյր Մկրտչի Արզում է, եւ ինքն Հ[այր] Սուքիաս որդի Արզումայ, որով մօրեղբօրորդի Մկրտչի եւ մերձագոյն ժառանգ Ղազարայ:

Այս վէճ մերձաւոր ազգականութեան ձգի քան զտասն ամ. ի վկայագիրս Փարսադանայ բնաւ ոչ յիշի Արզում, այլ Սինա դուստր մի Մկրտչի մեռեալ անորդի, եւ Յովնան եղբայր մի Մկրտչի՝ եւ նա մեռեալ անորդի, եւ Ասանէթն այն քոյր Մկրտչի. եւ զի բազում վկայս նա ի մէջ բերէ՝ հզօրագոյն թուի, եւ երկիցս վճիռ ելանէ՝ տալ Փարսադանայ զժառանգութիւնն. այլ փաստաբանք Աստուածատրոյ եւ Հ[օր] Սուքիայ ՝ բողոքալուր ատենիւն ջրեն զվճիռն, եւ յատեան արքունի ձգեն զդատն, եւ նա եւս ոչ կարացեալ զելս իրացն գտանել՝ յանձնէ դարձեալ Պոմպայու ատենին՝ քննել տեղեկագոյնս զիրն եւ բաժանել զարծաթն ըստ օրինի երկրին՝ յորում տուն հաստատեալ էր Ղազար ի մահուան իւրում: Այս վճիռ լինի յամին 1798, եւ ցայս վայր պատմէ երկայն բանն մատուցեալ յատեան թագաւորին:

Իսկ յետ այնորիկ ոչ է յայտ զինչ իրք անցանեն, բայց թուի թէ ընդերկար եւս յուզի խնդիրն, զի ի լրագրի միում յամին 1816 հրատարակեալ է յարքունի ատենէ հրիտակ կոչման ժառանգաց Ղազարայ. այլ թուի ոչ ուրուք լուեալ զհրաւէրն, եւ խափանեալ դատին: Իսկ յառաջ քան զսակաւ ամս ոչ գիտեմ ի՞բր զարթուցեալ ժառանգք Փարսադանայ որք գտանին ի Կ. Պօլիս, ի Փիլիպպուպօլիս եւ ի Վենայ, ի ձեռն Մարկոսեան թար ք մանի որ ի դեսպանատան Անգղիոյ ի Կ. Պօլիս՝ գրեն ի Պոմպայի եւ պահանջեն զարծաթն. Մարկոսեանն ցուցանէ, զի նոքա ժառանգք են Փարսադանայ եւ խոստանայ վարձս անգղիացւոյ փաստաբանին անդ ի Պոմպայի՝ եթէ յաջողի դատն, ապա թէ ոչ՝ ո՛չ ինչ, զի անկած են ժառանգքն, եւն., եւ անգղիացին ոչ առնու յանձն: Իսկ այլ ոմն անգղիացի իրազգաց լեալ՝ ծանուցանէ զիրացս բարեկամի իւրոյ Բելլեկրինեայ (որ իտալացի ծննդեամբ, գաղղիացի քաղաքագրութեամբ, անգղիացի է բնակութեամբ), եւ սա որ թուի յուզակ մեռեալ ժառանգութեանց եւ կիսակեր, քննէ ի դիւանս քաղաքիս եւ գտանէ զբանն մատուցեալ առ արքայ, եւ տեսեալ, զի բան լինի զ Հ[օրէ] Սուքիայ, յանձնէ Մույզարայ քննել թէ ո՞ նա իցէ, եւ նորա հանդիպեալ ի Հ նդիկս թուաբանութեանն գրելոյ ի Հ[այր] Սուքիայ՝ ստուգէ, զի ի Միաբանութենէս մերմէ է: Արդ յուսով ժառանգակցութեան մեզ սոքա առաջարկեն զխնդիրս. Փարսադանայ իրաւունքն հզօրագոյն երեւեալ են, եւ երկիցս հակառակորդքն դատապարտեալ ի վճարել զծախս դատին, այլ նորանոր բողոքարկութեամբ ազատին նոքա, մինչեւ հրաման լինի արքունուստ, զի ծախք դատին վճարեսցին ի դրամագլխոյն ժառանգելւոյ: Յաւուրս դատիցն Եփրեմ ոմն Յովսէփեան բնիկ Շոռոթեցի՝ վկայէ երդմամբ, զի ինքն քաջածանօթ է Գրիգորեան տոհմին (Ղազարայ), եւ թէ ճշմարիտ են բանք Հ[օր] Սուքիայ, այլ միոյն վկայութիւն չզօրէ բազմութեանն. մեր խիղճ ոչ ներէ կարծել սուտ զ Հ[այր] Սուքիայ, այլ թուի ինձ թէ Ասանէթն այն դուստր իցէ Յովնանու կամ Սինայ զորս Փարսադանենք անորդիս մեռեալ ասեն: Սակայն գործ է ցուցանել թէ կայր եւ Արզում քոյր Մկրտչի եւ մայր Հ[օր] Սուքիայ. ո՛չ գիտեմ ի վարս անդ Հօրս յիշատակի՞ անուն մօրն, զի ի կտակի իւրում ոչ յիշէ. եթէ գոյր ի դիւանս ուրեք վանացս կամ ի տետրակի նորընծայարանի գրեալ անուն մօրն եւ ազգի նորա՝ յառաջ քան զմահ Հ[օր] Սուքիայ՝ զօրէր ինչ արդեօք:

Ծանուցեալ արդ Միաբանութեանս զիրացս հանգամանք, եւ յիշեալ, զի երբեմն հրաժարեալ է ի պահանջելոյ զժառանգութիւնն, տեսցէ՛ թէ արժան իցէ ի ձեռն Բելլեկրինեայց իբրեւ ըստ նոցա կամաց՝ դարձեալ խնդրել զհին խնդիրն, որպէս թէ ոչ առ պետութիւնն հրաժարական գոլով տուեալ, այլ առ գործակալս իւր եւն, եթէ այլազգ ինչ տալ պատասխանի հրաժարական առ յորդորիչս մեր, կամ թէ յուսով յեղակարծիւ յանձն առնուլ զառաջարկեալն սոցա պայմանս: Ես ընդդիմադրեալ զայս ասէի՝ թէ գուցէ եւ ի յաջողել մեզ դատին՝ այնչափ ծախք լիցին, զի ի բաց առնուլ նոցին չմնայցէ ինչ բաժանելի. եւ Մույլար ասէր, զի եւ ինքեանք արկանեն զանձինս ի վտանգ կամ զուր ծախս առնելոյ կամ ծախս առնելոյ առ ի բերել ինչ ի ձեռս, այլ զի ամենայն խնայութեամբ արասցեն զծախսն անձամբ եւ ոչ օտարին ձեռօք գործելով, եւ ցուցցեն մեզ ճշդիւ զոր առնեն:

Այլ ես շատ խօսեցայ. խօսեսցի արդ եւ Միաբանութիւնս, եւ եթէ հաճոյ թուի վաւերացուսցէ զդաշնագիրն, կամ ինձ հրաման տացէ ստորագրել, թէ փոփոխութիւն ինչ ի պայմանսն կամիցի առնել: Չի՛ք առ իս ա՛յլ օրինակ պայմանացդ, այլ կայ հաւասարն առ նոսա:

Պօլսական դպրոցին վարանք՝ ի նոյն եւ զիս ըմբռնեն. եթէ վաղնջուց կարգեալքն ի նոյն այցելուք կամ խնամակալք յանձն առնուցուն ստէպ այց ելանել եւ միաբան հոգալ զպէտս նորուն՝ թերեւս առ վայր մի պարապ լիցի հնարելոյ զդեղ զոր ժամանակ ցուցցէ: Իսկ զդպրատուն Տրապիզոնի՝ ինձ թուի թէ ոչ է պարտ վաճառել, զի մի՛ զիրաւունս մեր վաճառիցեմք, այլ պահանջել զիրաւունս մտից մերոց ի քաղաք անդր, որպէս եւ յայլսն, յիշեցուցանելով, զի եւ հակառակորդքն բաղբաղեալ զումեքէ ի մերոցն որ անդ գտանէր, փոխել զնա խնդրէին եւ զայլ ոք կարգել. իսկ ի վերացուցանել մերում զնա՝ խարդախութեամբ չթողին այլոյ երթալ:

Ողջունեմ զտպարանին նորեկ մամուլք, եւ ասեմ Մի՛ լիցին երբեք ամուլք:

Կարօտիւ ողջունեալ զառհասարակ Միաբանութիւնս, կամ ի խոնարհ համբոյր Տիրականիդ ժտելով զերկնաձիր օրհնութիւնսն,

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

193.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 15 Յունիս [18]52

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Թուելով թուէի զաւուրս յորս անագանեաց նամակ քո, եւ ուր ուրեմն ժամանեալ այսօր՝ զիջոյց զսիրազայր ալիսն. այլ տակաւին փրփուրք սպիտակք իջանեն ընդ սեւատեսիլ ժայռսն որք ի սրտին ծովամիջի. տե՛ս մի եւս յամես ի գրել, ապա թէ ոչ՝ տանջեմ զքեզ լռութեամբ, լուեա՞լ իցէ քո զձայն լռութեան: . . .

Առաւել քան զպարտութեանդ՝ ստուգագոյնս խոստովանիս թէ տժգոհայիր եթէ յիմումս կայի գտանէիր, եւ գիտեա՛, զի յոյժ տժգոհայիր. եւ այս շատ է, գիտեա՛ եւ մի՛ քններ: Բայց գոհութիւն ի սրտի չիք. եթէ եւ զամենայն ծակտիս նորա խցցես՝ ծակն այն գոհութեան անխից մնայ, եւ վասն այսորիկ խնդրեն մարդիկ եւ ոչ գտանեն զերջանկութիւն. ոչ զի ոչ մտանէ նա ի սիրտ, այլ զի մտանէ եւ հոսի. իմաստութեան իցէ նախ գոհութեամբ հնարել ծեփել զսիրտ, ապա թէ վայելել յերջանկութիւնն: Առ ի գոհութիւն անձնիւր վիճակին՝ արժան է գամ մի հեռացուցանել մտօք զանձն ի վիճակէն յոր գտանի եւ դնել յայլ ինչ պայման, եւ յայնժամ զնորոյն տեսեալ հանգամանս՝ ի միտ առնու զառաջնոյն լաւութիւնս զոր չտեսանէր յառաջն, կամ թէ չյարգէր:

Ոչ գտանես զմխիթարութիւնդ ըղձացեալ, եւ ես ասեմ թէ ոչ գտանէիր՝ թէ եւ կրկին որչափ այժմդ՝ կային զքեւ մխիթարութեան առիթք. զի սիրտ ցանկ յանդրագոյնսն յառաւելն ձգտի, ուղեւո՜ր ի յաւիտենից, ընդ քարուտ հուն գետոյ միոյ վազելով երթայ, եւ ոչ առնու զկայ, մինչեւ քար մի հանգուսցէ զնա: Այլ այսոքիկ քեզ քաջածանօթք, մանաւանդ, զի զփիլիսոփայականն աղաբողոն առնուս դու զանձամբ, եւ ինձ զքերդողին թողուս գձձեալ գրգլեակ:

Այլ եթէ հարցանեմ զքեզ՝ առնու՞ս ընտրե՞ս զսիրտ բանաստեղծի քան զմիտք փիլիսոփայի. կարծեմ զանգիտես եւ խորշիս: Ո՜վ ոստոստուն սիրտ. գանգատի ընդ վիճակ իւր, եւ ցանկայ իմն փոխել, իսկ եթէ հրամայիցի նմա տիրական ձայնիւ փոխել եւ առնուլ այլ, զարհուրի վարանի եւ չկամի թողուլ զոր ունի:

Բայց ես ցուցանեմ քեզ ճանապարհ գոհութեան. ցո՛յց ինձ զկենդրոնավայր երկրի, եւ ես ասեմ ո՛ւր է գոհութիւն սրտի: Եւ ի գրելն զայսոսիկ առ քեզ Սիրելի, գիտես, զի նախ ընդ իս իսկ խօսիմ եւ պայքարիմ: - Դարձցուք արդ առ ծաղիկս:

Իբրեւ զծաղկասէր արդ սկսանիս սիրել զիս առաւել, եւ ցանկաս ծաղկադարման եւս զիս լինել. այլ ի բնութենէ այս հանճար ոչ գտանի յիս տնկեալ, որպէս յուշեմս, սակայն եթէ գոյր պարտէզ ի պանդխտարանիս՝ անշուշտ զգրիչ փոխէի ընդ բրչի:

Խնդրես զ բանսէ եւ զ ըդըր. եւ յերեկ ի քաղաքն երթեալ՝ գնեալ էի զառաջնոյն սերմանս, եւ ահա առաքեմ սակաւ մի. ընդ նմին եւ զԱզալիա (զոր թէզալիա կոչեցի յառաջնումն) եւ զրոտոտէնտրոն, զի գտան եւ սոցա սերմանք, եւ ժամանակ սերմանելի յաշնան ասացաւ. բայց երկու սոքա թուփք են եւ ի հարկէ յառաջնում ամին չբերցեն ծաղիկ, այլ ապա լցցեն զերկար ակնկալութիւն մշակին՝ գեղեցիկ ծաղկաբերութեամբ: Ելից ապա եւ ի խնդիր ըդըրից: Յաւելի քեզ միւս եւ ծաղիկ զ Escholzia Crocea, Գալիֆոռնեայ ծաղիկ, իբրեւ պարզ բոլորաձեւ հինգթերթեան, այլ գոյն սքանչելի դեղին վառ ի վառ. եւ իմ չէր տեսեալ այսպէս գեղեցիկ զայդ գոյն, վասն որոյ ջնջելի առակն տաճկական Ալմա սարընն. դու պարտիզագէտ՝ տեղեկացիր զժամանակ սերմանելոյ դորին, որպէս եւ զայլոցն, ինձ յաշնայնի ասացաւ: Ողջամբ մնայցեն ծաղկունք:

Խնդիր վարժարանիդ քեզ երկիւղ արկեալ է, որպէս եւ ինձ արկանէին ոմանք առաւելաւն հանդերձ, զոր ոչ կամեցայ նշանակել եւ զձեզ երկեցուցանել, զի բարեյոյս էի ի յաջողութիւնն, եւ քեզ յանձնեցի տալ աղօթել մանկտւոյն, եւ զօրութիւն աղօթիցն ժամանեաց: Քննիչն (master) քննեալ է զխնդիրն՝ եւ հաւանեալ, չգտեալ դժուարութիւն, բայց միայն կամին ապոհագրութիւն ( sic ) կամ խոստումն ի Վեհէս, զի մի՛ վաճառեսցի վարժատունն առանց գիտութեան քարտուղարին, զորմէ գրեցից ապա՝ յորժամ խնդրեսցէ քննիչն զպայմանս զայս, զի ես ի փաստաբանէս լուայ եւ խոստացայ ի դիմաց Վեհի թէ չիք մեր հակառակութիւն ընդ այդ: Եւ քանզի խնդրեալ էր մեր եւ զշահ վաշխին զոր տամք առ Սալվի՝ զ30. 000ն յառաջագոյն վճարելով մեր նմա, զայս 30. 000ացս շահ թերեւս չտայցեն մեզ. այլ այս փոքր ինչ է: Արդ մնայ զօրագոյն եւս աղօթել, զի փութով աւարտեսցին իրքս, քանզի ինձ ոչ է ի ճահ առ քննիչն երթալ հակառակ կամաց փաստաբանիս, եւ փաստաբանաց ոչ է փոյթ փութով աւարտել զիրս:

Խնդրես ուղղակի այդր անցուցանել զվեցամսեայ վաշխ վարժարանիդ. զնոյն եւ ես խորհէի, բայց պարտ է այտի գրել առ իս բացարձակ կամ յայտնապէս, եւս առաւել գրել եւ ի Բարիզ եւ ծանուցանել որոց անդ Հարցս զկամսդ զայդ, զի մի՛ դժուարիցին ընդ իս եւ ընդ վանս, թէ առանց մեզ ծանուցանելոյ արարին զայդ եւն:

Բազում խնդրանօք գտի ուր ուրեմն գեղեցկագրութեան տետր կամ գիրս մի, կարի ճոխ անգղիական գրութեամբ եւ սակաւ գոթացովք, բայց մեծամեծ զարդագիրք չկան ի նմա. արդ տեղեկացիր ի խնդրողէն՝ թէ գո՞հ իցէ ընդ այս, գիտելով եւ զայս, զի լաւագունին գտանելոյ չիք ակնկալութիւն, եւ փութով ծանո՛: Գնեմ եւ ինչ ինչ վասն մանկտւոյն անգղիարէն ուսման, եւ խորհիմ յառաջ քան զելս իմ աստի՝ նաւու բառնելով եւ առաքել այդր: Իցէ՜ թէ եւ այտի նաւ բերէր ինչ ինչ պատմական եւ աշխարհագրական եւ լեզուագիտական մատեանս ի վանաց տպարանէ՝ մինչ ես աստ էի, զի կարէի արդեօք առնել փոփոխութիւնս, եւ առնէի անշուշտ ընդ ուսումնական ընկերութեանց օրագիրս: Այսօր խօսեցայ ընդ գրավաճառի միոյ (յետ գրելոյ առ քեզ զկէս նամակիս) եւ յանձն առ վաճառել ի հաշիւ մեր զգրեան մեր հրատարակելով ի ցանկի գրոց իւրոց. ետու նմա զցանկ մեր գրոցս՝ զի քննեսցէ թէ կարէ՞ եւ փոփոխութիւն գրենոյ առնել ընդ մեզ (արդ նա քննէ եւ ես գրեմ):

Խօթութիւն գործակցիդ կրկին խէթ է ինձ, զի եւ զքեզ միայնակ թողու ի վաստակսդ. վասն որոյ կրկին մաղթեմ նմա զառողջութիւն, եւ քեզ կորով եւ համառօտ այցելութիւն մի ի գիւղ: Իսկ զի՞նչ զինէն ասել. ի յունիսի անձրեւք աշնանայինք յեօթնեկաց հետէ տղմացուցանեն զգարուն, վառարանք ի սենեակս զձմեռն մշտնջենաւոր գործեն: Ամիսք են, զի առաջադրեալ եմ արձակիլ յարգելանէս եւ շուրջ յարիլ, եւ տակաւին չյաջողեցայ, թէպէտ եւ խորհիմ եւ յայսմ իսկ եօթնեկի կատարել զմի ի բազմացն:

Ո՞ ատենախօսեաց զայս ամ ի յիշատակի Լուսանորոգն Մխիթարայ:

Տպագրութիւն քերդուածոց Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Արսենի [204] զիա՞րդ է [205]:

Թղթիկս լցաւ, եւ թուի թէ ի լիութենէ սրտիս եւ ոչ շիթ մի պակասեաց, այնքան խօսել կամի լուռս: Արդ ողջունեա՛ զսիրելիսն իմ, եւ բաւ է:

Քո հոգեկցորդ եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
այլ եւ գուզէն (cousin) [206] քո

[Յ. Գ. ] Դեղձանիկդ ո՞րպէս է, հնգիցս ասէիր այց առնել նմա. արա՛ ինձ եւ վեցիցս:

194.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

Լոնտոն, 15 Յունիսի [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Ի վերայ երկուց յառաջագոյն գրելոցս յաւելում եւ զայս, ծանուցանել նախ, զի խնդիր Ռափ[այէլեան] վարժարանին քննեալ եւ ընդունելի լեալ է, եւ դոյզն ինչ խնդիր կայ՝ խնդրելոյ ի Վեհէդ խոստումն չվաճառելոյ զստացեալ պալատն. եւ լուծումն սորա յայտնի է, այլ ես մնամ ընդունելոյ զառաջարկ խնդրոյն՝ զի տացուք զպատասխանին:

Երկրորդ ծանուցանեմ, զի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սարգիս գրեաց ինձ զ Աղամալեան [207] իրաց՝ լուեալ ի Վեհէդ եւ խրատ տալով, զի երթայց ընդ Յ. Յարութեան եւ տեղեկացայց ի փաստաբանէն. ես ծանուցի նմա, զի վաղու տեղեկացեալ է իմ, եւ թէ այսպէս այսպէս արարաք: Զչարի նա յոյժ, զի ոչ յառաջագոյն ծանուցաք նմա զիրն, եւ կրկին խրատ տայ ինձ զառաջինն. իսկ ես դարձեալ ծանուցի նմա՝ զի աւելորդ թուի ինձ այլ եւ անդէպ՝ միւսանգամ երթն իմ առ փաստաբանն ընդ առն օտարի, մինչչեւ առեալ պատասխանի ի վանացս՝ զպայմանացն առաջարկելոց ի նմանէ: Արդ գրէ ինձ միւսանգամ թէ ինքն տեղեկացեալ է ի Բարիզ յայլոց ոմանց զնոյն իրաց, որք խրատ տան դիմել առ վերակացուն Անգղիացի եւ նա տացէ բերել զարծաթն ի Հնդկաց. (եւ զայս պատուիրէ ինձ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սարգիս՝ չյայտնել այլում առ ժամս. իսկ ես առ Վեհ գրեմ հասեալ համարելով զժամն). զչարեալ է, զի հաւանեցաք զ Բելեկրինի հաւասար բաժանորդ մեր առնել, որպէս թէ յապահով էր ժառանգութիւն մեր. գուցէ եւ այդր գրեալ է առ Վեհդ զիրէս. արդ քննեալ եւ զնորա բանս, աղաչեմ առնել ինձ պատասխանի, զի մի՛ գլխացաւ մեզ լիցի ի մէնջ իսկ: Ողբայ նա զՄիաբանութիւնս որպէս թէ կորուսանէ զգանձ զոր նախախնամութիւն առաջի դնէ նմա. այլ չցուցանէ թէ կայցէ՞ յոյս ի ձեռս բերելոյ զայն. իցէ՞ դիւրին ցուցանել զ Աղամալեանն օրինաւոր եւ մերձագոյն ժառանգ: Սակայն եւ այն ծանր է՝ յանձն առնուլ զյետին պայման Բելլեկրինեայ, որով թերեւս եւ ի յաջողութեան դատին՝ մեզ ոչինչ կամ սակաւ ինչ հասցէ, եւ աղաղակն քան զիրն մեծագոյն վճարիցի: Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սարգսի խորհուրդ է՝ զ Յ. Յարութիւն կարգել մեզ գործակալ ի Հնդիկս, ընդ որում ի Բարիզ խօսեցեալ է եւ նորա յօժարութեամբ յանձն առեալ, եւ է ասէ հմուտ այդպիսի իրաց եւ յաջողակ. եւ արդարեւ երեւի ինձ այր աջողակ եւ խորագէտ, այլ աչք նորա զարհուրեցուցանեն զիս:

Ի լնուլ վեցամսեայ ժամանակին՝ աղաչեմ փութով յղել զվկայագիր կենդանութեան պատուական անձին Վեհիդ, եւ յայտնապէս գրել ինձ թէ ո՞ւր անցուցից զարծաթն, եւ թէ կամիք ի Վենետիկ, յառաջագոյն ծանուսցի՛ այտի առ Բարիզեան Հարս մեր, զի մի՛ կագեն ընդ իս եւ ընդ Ձեզ:

Ողջունելով զմիաբան Եղբարս իմ խոնարհեալ ի համբոյր տիրականիդ, մնամ

Արհիական Տէրութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

195.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 28 յունիս [18]52

Պատուական եւ Սիրելի Եղբայր,

Շատ գոհութեամբ ընկալայ եւ ընթերցայ զգրեալդ յ՚19 ամսոյս. զհամառօտութիւն լրոցդ աւուրբ յառաջ ընկալեալ էի ի Վեհէս:

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս գրեալ էր եւ ինձ գիր եօթնեկօք յառաջ, եւ ես զարմանայի ընդ լուծումն լռութեանն, եւ արդ քաջիկ ի վերայ հասանեմ պատճառոյն:

Արդ ընկալեալ է քո եւ մանկտւոյն զհարցումն իմ, եւ թերեւս վաղիւ կամ ոչ անագան քան զվաղիւ հասցէ այսր պատասխանին, այլ ոչ ի ձեռս իմ ընդ հուպ: Քանզի ուր ուրեմն հրաւիրեալ յանգղիացւոյն Գուրծընայ [208] ՝ այսօր ուղւոյ լինիմ երթամ առ նա ի Բարհամ ի Սըսէքս [209] կոմսութեան, 50 մղոնաւ հեռի ի քաղաքէս: Բայց այժմ ի խուճապի կամ, զի յառաջ քան զչուս՝ ունիմ երթալ ընդ փաստաբանին առ քննիչ խնդրոյ Ռ[ափայէլեան] վարժարանին (առ master ) եւ ոչ գիտեմ որպէս զժամանակն կցկցել յաջողեցայց: Եդեալ եմ ի մտի խօսել զօրութեամբ յետին ազդարարութեանդ, եթէ՝ Սալվի պահանջէ զարծաթն եւն, որով ակն ունիմ երագել զգործս. քանզի փաստաբանին չէ փոյթ իրացն երագ վճարել, ի շահ անձին հատեալ: Յանցելում երեքշաբաթոջ ժամադրեալ տեսանել զ master ն եւ ժամս 5 սպասեալ, եւ յոտին իսկ մեծ ժամս, եւ ոչ հասեալ տեսութեանն, դառնացաւ սիրտ իմ, ժամակորոյս լեալ ի զուր, եւ վասն կորուսեալ ժամուցն՝ ոչ գիտեմ զի՞նչ պահանջեսցէ ապա փաստաբանն, զի եւ ընկեր նորա ընդ իս սպասէր:

Եթէ ժամանեցից յետ տեսաւորութեան մերոյ ընդ քննչին՝ գրեմ ի ստորեւ թղթեկիս՝ զելս իրացն, ապա թէ ոչ՝ զկնի գրեցից:

ԶՎեհի համբուրեմ զաջ, եւ ծանուցանեմ, զի Բելլեկրինի գրեալ հարցանէր զիս զկամաց Միաբանութեանս, եւ ես պատասխանեցի, զի չեւ եւս վճռեալ է ինչ, այլ տհաճեալ ընդ պայմանն Դ. եւն.:

Ի շտապ ժամուս հոսեմ զողջոյնս իմ առ սիրելիս Եղբարս եւ մանկունս, եւ ակն ունիմ յետ դարձին իմոյ ի գեղջէ ընթեռնուլ զպատասխանի նոցա առ հարցումն իմ, եւ գրել նոցա եւ քեզ յերկարագոյն եւ խնդաւէտ:

Ընկա՛լ առ այժմ եւ դու զգիրկընդխառն, մանաւանդ զսրտախառն ողջոյնս, եւ կեաց ողջամբ ընդ

հոգեկցորդ եղբօր քո
Հ[օր] Ղեւոնդեայ Մ[արգար] Ալիշան

Յ. Գ.

Դարձ արարեալ ի քննչէն գրեմ հապճեպով ի թղթառաք կրպակի: Խստութիւն անգղ[իական] օրինաց որ վասն բարերարութեան տեղեաց եւ տանց՝ անհրաժեշտ ստիպէ զմեզ կարգել եւ զայլ ոք իբր անուամբ ժառանգ կամ իրաւատէր պալատանն, զի մի՛ վաճառեսցուք: Յետ այսր գործողութեան յաջողեսցի մեզ առնուլ զարծաթն: Արդ ես առաջարկեմ առ Հիթ ՝ յանձն առնուլ եւ գրիլ մեզ ժառանգակից. եւ զի՞նչ յետ այսր լինի՝ ծանուցից, բռնադատեալ գոլով այսօր հեռանալ ի քաղաքէս, յանձնեալ փաստաբանացս զփոյթ իրիս:

Գրեմ եւ առ Հիթ եւ աղաչեմ յանձն առնուլ եւ փութացուցանել զփաստաբանսն:

196.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 7 յուլ[իս] [18]52

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Մի՛ համարիր զիս անզգամ, եթէ լռութեամբ տանջել սկսայ զքեզ, յետ գրելոյ քո երկիցս առ իս ի 26 անցելոյն եւ յառաջնում ներկայիս ամսեան:

Որպէս յետնով գրովս ծանուցի քեզ հապճեպով՝ ի նմին իսկ աւուր (28 յունեայ) չոգայ յանուանեալ դղեակն կամ դրախտն Բարհամ [210], եւ կացի անդ իբրեւ եօթնեակ մի, աւելի քան զոր կարծէի եւ նուազ քան զոր կարծէին, զի ասպնջականքն ազնուականք ստիպէին կալ եւ այլ աւուրս կամ դարձեալ դարձ առնել, այլ ես անհանգիստ վասն իրաց վարժարանիդ, զի եւ չընկալայ բնաւ գիր ի փաստաբանէս կամ ի Հիթայ [211], դարձայ իբր արտահալած ի դրախտէ, եւ գտի փոխեալ զեղանակ օդոցս. ձմեռն երեւէր ցմուտս յուլեայ եւ կրակարանք վառ կային, իսկ յուլիս յանկարծակի ած զամառն, եւ արեւն անկեալ զգլխով իմով, մանաւանդ զսրտիւ, ընդ կաղալ գործոյս, վտանգէ եւ քաղէ զոգիս: Լի եմ ցասմամբ ընդ խծբիծ անգղիացի օրինացն եւ քննչին, եւ ոչ ես միայն, այլ եւ շարք ի զգօնից սոցա՝ զչարեալ են ընդ օրէնս իւրեանց, եւ մխիթարին, զի յուսան փոփոխել, սկսեալ ձայն վերացուցանել. այլ մեզ զի՞ շահ յապագայիցն եւ յօտարաց:

Երեկ դարձ արարեալ ի հեռաստանէ, ոչ դանդաղեցի երթալ առ Հիթ, որպէս եւ այսօր. զանգիտէ նա թէ յորժամ յանձն առցէ զպայմանն առաջարկեալ, եւ ի խռովութենէ իրիք քաղաքայնոյ կորնչիցի վարժատունն՝ պարտաւիրեց ( sic ) ինքն եւ տոհմ իւր վճարել առ քարտուղարն. սնոտի կասկած. այլ գրեաց նա առ փաստաբան մեր որ եւ իւր՝ հարցանել զկարծիս. եւ ես նամակատար լեալ՝ ինձ համախոհ գտի զսա, զի չիք հարկ ոչ Հիթայ եւ ոչ մեզ՝ վճարել, եթէ բռնութիւն օտար յափշտակէ զմեր ինչս կամ զաւանդս: Արդ վաղիւ խօսի փաստաբանն ընդ Հիթայ, եւ ի միւսում աւուր ընդ իս, եւ թէ չառնու Հիթ յանձին, հարկ է զայլ ոք գտանել, այլ ակն ունիմք հաւանեցուցանել զառաջինն:

Տակաւին չառաքեցէք ինձ պատուէր ո՞ւր անցուցանել զարծաթ վարժարանիդ. գուցէ ընդ գրոց վկայութեան կենդանութեան Վեհի հասուսջիք. յանցուցանելն առ ձեզ՝ խորհիմ սակաւ ինչ յապաւել, զի տաց զգին գրենոյն զոր վասն վարժարանիդ գնեցի, եւ թէ գտից իջեւան լաւագոյն՝ թողից զայս յոր կամս վճարելով, զի ողորմելի է բնակութիւնս, մանաւանդ յամարայնիս. թիզ մի պարտէզ եւ սրահ իսկ ոչ ունելով առ ի ճեմ երեկոյի, կամ հով գտանել ի տօթ գիշերոյն, բաց թողլով զդուռն:

Խիթալով խիթամ այլ եւ խէթք բազումք յիս, զի ոչ գտայց այդր ի տարեկան հարցաքննութեանդ: Այսօր գիր ընկալայ, զի եւ Մուրատեանք յետ սակաւ աւուրց կատարեն զյետին հարցաքննութիւն եւ դառնան ի հայրենիս, եւ ես վրիպիմ եւ յայնմ հանդիսէ, զոր յոյժ փափաքէի տեսանել: Օրհնեալ է Տէր որ կամեցաւ պատժել զիս ըստ ոչ մարդկային կարծեաց, այլ եթէ համբերիցեմ իսպառ՝ մնայցէ պտուղ բարի ի պատուհասէս. եւ ես այսպէս մխիթարիմ:

Ի նախնում գրիդ ասէիր հիւանդութիւն ունել եւ վասն այն չկարել մեկնել ի վարժարանէդ եւ ոչ մի ժամ, այս բան խռովեցոյց զիս եւ ծփեցուցանէ ի կարծիս զմիտս, դիւրեա՛ ինձ:

Վասն բանախօսութեան ի հարցաքննութեան հանդիսիդ, ակն ունիմ թէ ցարդ երեկոյեան զովութիւն ի պարտիզիդ կամ այգուն այցելութիւն արկին ի միտս քո թել բանի եւ ձեռն ի գործ արկեալ իցես:

Եղբայր, ես գրեալ էի առ սէրդ չառաքել ինձ այդուհետեւ զտպագրեալ թերթս աշխարհագրութեանն մինչեւ ծանուցից. եւ արդ ոչ գիտեմ առ մոռացութեան՝ եթէ առ իշկիւզարութեան [212] ուրումն գտի երեկ նոր թերթս եւ հատուցի 15 լիր[այս] աւստ[րիական] վասն խուն ճանապարհի ծախս, չգիտեմ ո՞րչափ եւ այդր հատուցեալ է վասն դոցին. ես մեղայ, զի յառաջն խնդրեցի զթերթսն, ոչ կարծելով այսքան ծանրագնի զճանապարհն, վասն որոյ եւ ստրջացեալ ազդեցի: Արդ խնայեսցուք, զի ոչ գոյ գթութիւն յԱնգղիացիս, եւ ես ցարդ վասն թղթաբերաց առաւել քան զ150 լիր[այս] աւստ[րիական] վճարեալ եմ. գանձ գնաց եւ դեռ ոչ ճողոպրեցաք:

Զմանկտւոյն պատասխանի առ հարցուածն իմ յօժարութեամբ ընթերցայ՝ ընթանալով ի ճանապարհս քաղաքիս եւ նաւելով ընդ գետն Թէյմզ [213] շոգենաւու, առ ի փոյթ խնդրոյ նոցին վարժարանի, եւ վերստին քննեալ արարից նոցա պատասխանի, գոհ գոլով ընդ ջանս նոցին:

Ժամ թղթաբերիս հասեալ է: Բերանացի պատմեցից զգիւղական եւ զազնուական կեանս իմ ի Բարհամ:

Ողջ լեր գործակցաւդ եւ մանկտեաւ եւ համօրէն սիրելեօք, որոց մնամ կարօտիւ

Քո հոգեկցորդ եղբայր

Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

197.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

Լոնտոն, 14 Յուլ[իս ] [18]5 2

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Ես իսկ պարտական գտանիմ առ Վեհդ իբրեւ ամսօրեայ աւուրբք լռութեամբս, թէպէտ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] (Աբրահամու) գրութեամբ ծանուցանէի զքաջողջութիւնս:

Մխիթարականաց առ յինէն ակն ունիս, Տէր, ես նոցին անձկանօք պապակիմ, զգործ մի չնչին եւ դիւրին՝ այնքան ձգձգեն եւ դանդաղութեամբ ամիսս հոլովեն, զի թուին իմն մարտ ընդ իս յարդարել, փորձել զչափ երկայնմտութեան կարճամտի եւ փոքրոգոյ, այլ ցարդ ժուժողի: Ընդ վայր հեղումն ազնիւ ժամանակի եւ անստուգութիւն երբին, սուղ ինչ՝ եւ ծախուցն նիւթականաց, այլովք հանդերձ, ոչ սակաւ խէթք են ինձ. այլ այսու ամենայնիւ ես անապատացեալ յամենալիր քաղաքիս իբրեւ զմորենեակն Քորեբայ [214] ծխիմ եւ ոչ ծախիմ, մանաւանդ թէ ծախիմ եւ ոչ սպառիմ. ինքնին հրաշացեալ ընդ զօրութիւնն որ խարէ եւ ոչ խամրէ զիս, անշուշտ օժանդակութեամբ Հայրական օրհնութեանցդ եւ աղօթիւք հոգեկցաց: Իմ իսկ վաղուց ածեալ էր զմտաւ զթելադրեալդ ի շնորհելումդ յ՚19 յունիսի, ի Հիթ [215] ապսպարել զգործս. այլ զի նա ինքնին կանխեաց ասել թէ յամրասցի գործն՝ եթէ ես հեռացայց, եւ զի տեսանեմ զնա եւ զայլսն զբաղեալս յ՚առս իւրեանց, կացի լռիկ, եւ անդադար դրդելով զփաստաբանն եւ զնա ինքն Հիթ՝ թերեւս ձանձրացուցի իսկ զնոսա: Որպէս ծանուցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ ՝ քննիչ ( master ) դատիս անհրաժեշտ պարտ վարկաւ իբրեւ ժառանգակից Վեհի գրել եւ զոմն անգղիացի ի ստացուած Ռափ[այէլեան] վարժատանն. եւ իմ տեսեալ, զի չէ հնար շրջել զխելս նորա, առ Հիթ առաջարկեցի յանձն առնուլ զընկերութիւնս: Զի՞նչ դիւրին քան զայս գործ, ասել այո՛ կամ ոչ. եւ ահա անցին եօթնեակք երկու եւ առաւել, եւ տակաւին չընկալայ զպատասխանի վճռական. խորհուրդ հարցեալ է նորա թէ կայցէ՞ ինչ վտանգ ինքեան եթէ ժամանակաւ տունն գրաւիցի յայլոց, եւն., եւ յերեկն մատուցեալ են առ նա կարծիս քաջալերականս, եւ ես մնամ այսօր կամ վաղիւ առնուլ զպատասխանին: Յետ այսորիկ մնան եւ այլ այսպիսի չնչին իրք, որոց վասն ամիսք ծախին, կարծեմ թէ կամիցին եւս հարցանել այդր՝ թէ օրէնք վենետկեան ընդունիցի՞ն զայս գործ, այսինքն է կարգել զանգղիացի ոք ժառանգակից ստացուածոյ բարերարութեան տեղւոյ, թէ եւ անուամբ, եւ թէ ի գրել տանն եւ յանուն նորա՝ իցէ՞ ապահով թէ չկարիցեմք մեք այնուհետեւ վաճառել զայն առանց հաւանութեան քարտուղարին Անգղիոյ: Արդ եթէ կանխեալ այդր տայք հարցանել զկարծիս փաստաբանին եւ ծանուցանել ինձ՝ գուցէ խնայեմք սակաւ ինչ ժամանակ: Յայսպիսում գոլով սահմանի իրացս՝ ոչ ունիմ ասել ցե՞րբ ձգիցին. չար այն է՝ զի հարկ է ինձ սպասել առանց ինչ գործելոյ, եւ չհեռանալ աստի, զի մի՛ գուցէ ի բացակայութեանս՝ քայլ մի յառաջեսցէ գործն եւ ստիպիցիմ զմիւսն մղել, զի ահա ութ օր հեռացայ ի քաղաքէս՝ յանձնեալ առ Հիթ խորհել զառաջարկութենէս առ նա եւ գրել ինձ, եւ չընկալեալ գիր՝ վրդովէի եւ աճապարեցի զդարձն, եւ գտի զնա տակաւին ոչինչ արարեալ, եւ յետ երթեւեկիս՝ եհարց խորհուրդ առ փաստաբանն:

Մխիթարիմ, զի ուր ուրեմն յաջողելոց է գործն, այլ թէ արդարեւ ձմեռն կանխէ քան զայն, եւ իմ ներկայութիւն չիցէ կարեւոր՝ օրհնութեամբ հրամանի Վեհիդ՝ փոխադրիմ այլուր:

Մատուցի առ Հիթ զնամակ փոխանակագրին, այլ միւսն զոր յետ երից աւուրց յղել ասէիք չեւ եւս ժամանեաց, եւ ես նմին ակն կալեալ՝ յապաղեցի աւուրս ինչ զգիրս:

Միւս փաստաբանն ստէպ պահանջէ յինէն զվճռական պատասխանիդ վասն Աղամալեան իրաց, եւ ես ասեմ թէ ընդ պայման նորա չէ հաճ Միաբանութիւնս, եւ ընդ հուպ պատասխանեսցէ:

Թերթիւք նորատիպ աշխարհագրութեանն եւ ատլաս մի մատուցի առ աշխարհագրական ընկերութիւն տեղւոյս [216] ՝ ի դիմաց Միաբանութեանս, խոստմամբ յղելոյ երբեք երբեք գիրս աշխարհագրականս, եւ խնդրելով զնոցա տպագրեալ օրագիրն եւ զմատեանս. եւ ժողով նոցա առեալ է յանձն զխնդիրս, եպիսկոպոսի ուրումն նոցա Էզէֆայ ջատագովելով զՄիաբանութիւնս մեր, ականատես գոլով վանացս։ Ոչ գիտեմ ընկալա՞յք ցարդ ի Փլորենտեայ զօրագիրս Ասիական ընկերութեանն [217], զի հարկ է ծանուցանել եւ շնորհս մատուցանել ընկերութեանն [218]:

Խնդամ ընդ բարգաւաճանս տպագրատան մերում [219], եւ տրտմիմ ընդ մխիթարամարտ գիրսն հրատարակեալս ի հակառակացն [220]. անշուշտ յայս սակս հեռացաւ Հասուն [221] ի Պօլսոյ, զի մի՛ առ իւրեաւ ցնդիցի չարն: Զայս նուագ հարկ է մեզ կարծեմ ոճով եւ երկար առնել պատասխանի, եւ ուր ուրեմն մերկանալ զպատրուակն:

Անգղիացիքս մեծապէս զբաղեալ են արդ յընտրութիւն նորոց նուիրակաց, եւ ակն ունին զգօնք փոփոխել զոգետանջ օրէնս ինչ իւրեանց, ընդ որս գժդմեալք են եւ ինքեանք, եւ ինձ կարեկցին՝ զօրէնսն թշնամանելով:

Եթէ ներէ իմ գործս հեռանալ դարձեալ ի քաղաքէս՝ ցանկամ երթալ յուզել զմատենադարանս Օքսֆըրտայ, այլ ոչ գիտեմ՝ թէ յաջողիմ. զի մինչ ես յուսով մնայի՝ հասեալ է պարապ ուսմանց քաղաքին ցՀոկտեմբեր ամիս:

Խոնարհեալ ի համբոյր օրհնաբաշխ տիրականիդ, մնամ սրբութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

198.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 17 յուլ[իս] [18]52

Պատուական եւ Սիր[եցեալ] Եղբայր,

Ոչ կարեմ ասել որո՜վ փութով եւ որով հոգւով ճեպագրեմ ի շաբաթուս, մինչչեւ փակեալ թղթատարին ցերկուշաբաթի: Ձգձգելով ձգձգեալ զիրս արդ ի նեղ արկին համառօտ յոյժ, կամ յառաջնում եօթնեկի մերձակայ ամսեանս վճարեսցի խնդիրս Ռ[ափայէլեան] վարժարանի եւ ընկալցուք զարծաթն, կամ ցՆոյեմբեր ամիս մնայցէ գործն անգործ. ի փութոյ ձերմէ այդր սահմանեսցի գործն եւ իմ տաժանելոյս մխիթարութիւն, զի յայս երկուս եօթնեակս շատ նեղեցայ: Արդ, զի՛ եւ է, ի չառնուլ Հիթայ յանձն (բարեբաղդաբար) զժառանգակցութիւն ընդ Աբբայիս, այսօր զիջաւ ժանտադէմ քննիչն յառաջարկեալն իմ յամսով յառաջ, այն է, զի երդնուցու Վեհս յիւր եւ ի յաջորդացն անուն՝ չվաճառել զ վարժատունն Ռափ[այէլեան] առանց գիտութեան Քարտուղարին, եւ գիր երդմանն կացցէ ի դիւանս (րէճիսդրոյ) [222] Վենետկոյ, եւ օրինակն վաւերացեալ յղեսցի այսր. դարձեալ փաստաբան մի տեղւոյդ ականաւոր՝ վկայիցէ երդմամբ՝ թէ ցորչափ երդմնագիր Վեհի կացցէ ի դիւանս անդ Վենետկոյ, անմարթ է վարժատանն վաճառիլ ի մէնջ: Երկոցուն եւս վկայութեանց պատճէնք անգղիացիք ահա յղեն առ ձեզ: Արդ պարտ է ամենայն փութոյ պնդութեամբ երագել տալ գաղափարել զնոսին ի գարդապոլլադա [223] եւ վաւերացուցեալ յետ երդմանցն առաջի անգղ[իական] հիւպատին՝ ըստ այնց վաւերութեանց զոր յառաջագոյն յայլ յետկարս արարեալ եւ առաքեալ էիք, հանդերձ վկայութեամբ օտարի կամ իրաւագիտի զփաստաբանէն որ երդնու, եւ յղել այսր զգաղափարեալսդ եւ զվաւերացեալս: Իսկ պատճէնքս զոր յղեմ, Ա. [Առաջին] պատճէնն՝ որ է Վեհի՝ մնալոց է այդր ի դիւանս, որպէս կանխեցի ասել. Բ. [Երկրորդ] պատճէնն առ հիւպատին:

Վասն ընդունելոյ զարծաթն՝ առ ապահովութիւն նոր գործակալութեան գիր պիտի, զոր արասջիք ըստ առաջնոյն ձեւոյ՝ յանուն Հիթայ եւ իմ, եւ փոխանակ վճռաբար 5000 լիր[այս] ասելոյ՝ ասասցի իբրեւ, եւ ընդ պալատանն Զենոբիոյ [224] ՝ յիշեսցին 8 տնակքն եւս. (պատճէն գործակալութեան գրին առ Սավոլտելլեայ [225] գտցի անշուշտ): Հապա՜ սիրելի, եթ յ՚2 կամ յ՚3 աւուրս զայսոսիկ վճարեսջիք եւ այսր հասուսջիք, շնորհէք ինձ աւուրս ինչ ուրախականս տեսանել յ Անգղիա յետ պանդխտութեանս, զորոյ կիրս ոչ ոք գիտէ:

Ի 5 Օգոստ[ոսի] փակին ատեանք քարտուղարին եւ ոչ բանին զՆոյեմբեր ամսոյ՝ չգիտեմ քանի՛. արդ եթէ գէթ գէթ աւուրբ կամ երկաւուրբ յառաջ ժամանեսցեն խնդրեալ մուրհակքդ, լոյս տեսցուք, ապա թէ ոչ՝ հարկ է թողուլ զայնոսիկ ի Հիթ, զի յետ երից ամսոց մատուսցէ յատեան, եւ ինձ դառնալ աստի մինչչեւ տարածեալ աշնանային միգաց:

Ո՜հ, թէ հնար էր ընդ թղթիս ծրարէի եւ զիս, գործակից լինել այդր գիշերախառն վաստակօք ի վճարումն իրիդ. բարեբաղդաբար զերկոսին պատճէնսդ ամսով յառաջ հաւանութիւն տուեալ էի ցփաստաբանն յօրինել, ապա թէ ոչ՝ անհնար էր այսօր յետ զքննիչն տեսանելոյ՝ յղել այդր: Եթէ գործակալութեանն գիր՝ ժամանակ պահանջեսցէ քան զայլսն՝ փութասջիք զնոսա նախ յղել, զի կարեւորագոյն նոքա են: Ես շատ սրտմտեցայ ընդ արկանելն զմեզ յայս նեղ ժամանակի, այլ զի՞ օգուտ. արդ եւ ինքեանք եւ քննիչն եւ խնդրավարն եւ փաստաբանն յորդորեն զիս գրել մի՛ ժամավաճառ լինել, որոց պատասխանեցի, թէ ժամավաճառ ոչ լինին, այլ ժամք չբաւեն:

Զարմանամ, զի ցարդ չեհաս գիր վկայութեան պատուական կենդանութեան Վեհիս, զի առնոյր գործակալ վարժարանիդ զվեցամսեայ շահն ի դրամասեղանոյն:

Ոչ կարեմ այլ ինչ գրել ի շտապիս, եւ անձկութեամբ մեծաւ մնամ տեսանել բա՞ղդն յաղթեսցէ եթէ հարկն, երկոքին եւս ըստ կամաց Տեառն. այլ թէ առաջինն յաջողեսցէ՝ ձեզի ընղայ կը բերեմ, ապա թէ ո՛չ՝ լո՛ւռ լերուք:

Ընթերցեալ զգիրս՝ կարծեմ պարտ է քեզ առ Սավոլտելլի կամ այլ նօտար ազդել, կամ առ Բրոդն յղել, եւ անյապաղ կոչել եւ տալ գաղափարել զպատճէնքս, եւ ազդել առ Վեհ գալ յերդումն, ապա առ Լանդանան:

Բայց ինձ շատ է, ողջ լեր եղբարբք եւ որդւովք, եւ յիշեա՛ զիս

Քո հոգեկից եղբայրս
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

Յ. Գ.

Թերեւս վատութիւն անգղիացի գրոյն հարկ առնէ ազդել եւ առ անգղ[իացի] վարժապետն եւ կոչել յընթերցումն:

199.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 25 յուլ[իս ] [18]5 2

Պատուական եւ Սիրելի Եղբայր,

Երեկ ընկալեալ զգրեալդ յ՚17 ամսոյս, յորում աւուր եւ ես քեզ գրեալ էի եւ անշուշտ եւ դու ի նմին երիկեան աւուր ընկալեալ զկարեւորն գիր, արդ ի կիւրակէիս շաբաթացեալ՝ գրեմ միւս եւս, եւ նախ ասեմ, զի ի շատ աւուրց սպասէի գիր այտի ընդունել, եւ նեղէի ընդ յամելն, քանզի ի Վեհէ բազում աւուրբք յառաջ ընկալեալ գիր եւ խոստումն յետ աւուրց միւսանգամ ընդունելոյ հանդերձ վկայականաւ կենդանութեանն, որով եւ զմնացորդ շահադրամոյ Ռափ[այէլեան] վարժարանիդ ի ձեռս բերել, եւ ցարդ չընկալայ, ի վախճանն մերձեցեալ եւ այսր ամսեան, եւ ոչ բաւեմ ի զարմանալոյ ցարդ, զի այդչափ պէտս ունիք դրամոյ եւ զկարեւոր վկայականն չեւ եւս առաքեցէք, փոխանակագիր առ Հիթ [226] արարէք ութօրեայ պայմանաւ, անցին արդ ութ աւուրք, Հիթ ի քսակէ իւրմէ հատուսցէ եւ ըստ իրաւանց պահանջիմք մեք հատուցանել նմա զշահ 400 լիրայիցն, թէեւ սակաւ աւուրց շահ: Եւ զանցեալ եօթնեակս պարապացեալ գոլով՝ կամէի յ Օքսֆըրտ երթալ, այլ մնացի աստ, զի գուցէ գիրն ակնկալեալ հասանէ եւ մի՛ եղէց ձեզ խափան. արդ քաւեալ եմ ես, եթէ վաղիւ ժամանէ գիրն՝ փութամ առ Հիթ տանել եւ յանձնել զգործն. ապա թէ ոչ՝ ես երթամ յ Օքսֆըրտ ի պարապ եօթնեկիս, եւ թէ գտանեմ անդ գրաւոր պարապումն՝ կամ զեօթնեակն, եւ ապա դառնամ անձկաւ մնալով պատասխանւոյ գրելոյս յ՚17 ամսոյս, յորմէ բաղդ իմ ստուգեսցի եւ ճանապարհ իմ ուղղեսցի, եւ կարօտեալս կարօտելոյդ մերձեսցի:

Ծանունց եւ մեծամեծաց իրաց ի Կ. Պօլիս հանդիսացելոց համբաւ տաս եւ ոչ զրոյց, եւ աղաղակաւ լնուս զիս եւ իրք ի ներս ոչ մտանեն. ոչ գիտեմ շնորհս ունել եթէ ցասնուլ. այլ շնորհս յոյժ ունիմ եւ անբաւ խնդութիւն ընդ բարի վկայութիւնն զմանկտւոյդ եւ զլաւագոյն յառաջադիմութենէն. պահեսցե՜ն զնոսա երկինք որպէս ասեսդ:

Յառաջ քան զամս երկուս՝ յորժամ համբաւք չարք ի Պօլսոյ հնչէին, եւ ամբաստանութիւնք եւ հալածանք չորիցդ եղբարց, նովին կրիւք զգածեալ որով դուդ այժմ, եւ զզուեալ, միակ մխիթար ի մանկունսն գտանէի ես՝ ի ձեռասունս. գո՜յշ թէ անտխեղծք էին որպէս փափաքէի: Արդ, դու լաւագունից հանդիպեալ լաւ եւս մխիթարեաց, եւ զիս որպէս զքո մտերիմ համարեաց կցորդ մխիթարութեանդ եւ տրտմութեանդ, եւ յիշեա՛, զի բազում անգամ ի պանդխտութենէս գրելով առ քեզ՝ յերկարեմ զբանս, ակն ունելով սփոփանս ինչ լինել՝ թէ եւ առժամայն կամ առօրեայ՝ սրտակից եղբօր. է ուրեք, զի եւ շաղփաղփանք բանից, այլ յասպիսի նուագս՝ ոչ անարգք: Այսօր յաւելից քեզ բան մի զանապատի տքնողի եւ զհնագոյն իմաստասիրի եւ մերոյ վարդապետի, զՅովբայ. առեալ յընթերցումն զքաղուածս գրոց նորա ժամաւ յառաջ, սխրանայի ընդ այս բան, յոր եւ դու գամ մի խոկասցիս. «Մոռասցիս զաշխատութիւն իբրեւ զալիս անցեալս, եւ մի՛ զարհուրեսցիս» [227]: Ո՜հ, յընթեռնուլ անգամ զբանդ՝ քանի՞ ալիք անդէն ի բաց թաւալին ի սրտէդ, եւ ո՞ւր, ո՞ւր . . . ո՞չ ապաքէն յայն ծով՝ որ զամենայն ուխ ընդունի, եւ ինքն ոչ լնու: Է՜ սիրտ փոքրոգի, ընդէ՞ր եռաս զեռաս յանձին քում, եւ ոչ թափիս ի ծոց Աստուծոյ:

Ծանուցեալ զի ի 28 ամսոյս մեկնի ի Բարիզոյ Պ[ատուական] Հ[այր] Ամբրոսիոս եւ Հիւրմիւզեան պատանեաւն գայ այդր ի Վենետիկ, առաքեցի աստի առ նա ծրարիկ մի պատկերաց տեսարանաց քաղաքիս, յիշատակիկ մանկտւոյդ, եւ յաւելեալ թէ հաճիք՝ մի քեզ եւ մի գործակցիդ, թէ եւ ոչ ատամնառիկ ինչ. ի թիկունս ոմանց գտջիք մատիտաւ գրեալ առակաւոր բանս, զոր ի զբօսանս դոյզն ժամուց նշանագրեցի, իբրեւ վիճակի բանս, ըստ այնմ գուշակել եւ պատշաճեցուցանել մանկտւոյն, ի ծաղր եւ նոցին:

26 յուլիս. Ահա եւ գիշեր մի եւս էանց, եւ այսօր եւս ոչ ընկալայ այտի զգիրն՝ զորմէ երեկ գրէի առ քեզ. հարկ եղեւ ինձ եւ այսօր մնալ այսր. եւ վաղիւ Տերամբ դիմեմ ի մեծահռչակ համալսարան Անգղիոյ. ի հեռուստ թուի իմն թէ ի քաղաք հեռի գնայցեմ, սակայն երկուց ժամուց ճանապարհ է գնացս շոգեկառօք, եւ դու տե՛ս, զի ցարդ չէ իմ գնացեալ անդր՝ մինչդեռ բաց էին վարժարանքն, երկնչելով արգել ինչ լինել յառաջընթացութեան գործոյ միոյ վարժարանիդ:

Ողջոյն բազում ամենայն սիրելեաց մատուցանեմ, մեծաց եւ փոքունց: Մատեանս ի պէտս վարժից անգղիական բարբառոյ վասն մանկտւոյն գնեցի, եւ յետ դարձիս յ Օքսֆըրտէ կամիմ ուղւոյ դնել. այլ եթէ իցէ ինչ ձեր եւ այլ խնդիր հայթհայթելոյ աստ՝ ծանուսջիք փութով, եւ ո՛ղջ լեր երկայնմտութեամբ, զնոյն մաղթելով եւ ինձ

Քո հոգեկիցս եղբօր

Հ [օր] Ղեւ[ոնդեայ] Մ[արգար] Ալիշանեան

200.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 3 Աւգոստ[ոս] [18]52

Սիրելի եւ Պ[ատուական] Եղբայր, Հ[այր] Աբրահամ
եւ իմ գործօն Գուզէն [228],

Գիտեմ, զի բազում անձկանօք սպասէք թղթոյս, որպէս ես քոյոցն, առ ի գիտել զիրաց Ռափ[այէլեան] վարժարանի: Երեկ եւ այսօր ընկալայ զյղեալսդ, եւ զյետինն եւս մարթ էր յերեկն ընդունել՝ եթէ ընդ այն ճանապարհ գայր թուղթն՝ ընդ որ գիր Վեհիս, զի եւ նա ի նմին աւուր ի 28 յուլիսի գրեալ էր գիր եւ ես յերեկն ընկալեալ էի զայն:

Արդ այն զի եւ է, փութացայ առ փաստաբանսն, դժուարութիւն ցուցին կամ դժուարեցան, զի Լանդանա ոչ ըստ իւրեանց տուեալ ձեւոյն եւ ըստ անգղ[իական] օրինաց արարեալ է զհաստատագիրն, եւ զիս իսկ փոքր մի դժուարեցուցին ընդ իմաստակախառն գործ առնդ. սակայն ես զդժուարութիւն իմ ընդդէմ սոցա դարձուցեալ եւ զնա պաշտպանեալ՝ նախ զսոսա հաւանեցուցի, եւ ապա միով յերկուցն փաստաբանաց՝ ելաք առ քննիչն (Master). դժուարութիւն գտաւ եւ առ իրաւագիտի նորա, զի նախայղեալ պատճէնք դաշնադրութեանցն չէին վաւերացեալ եւ յԱնգղ[իական] հիւպատէն եւ այլ այսպիսիք, եւ 2 ժամ սիրտ ի թնդոջ եւ երեսք ի պարզոջ վստահացուցեալ զնոսա, ընդունելի եղեն ամենայն թուղթքն կամ վկայութիւնք յատենի սոցա: Բայց առ ընդունել զարծաթին՝ տակաւին քայլափոխք գոն, զի մատուցանելի է զբովանդակութիւն ցայս վայր եղելոց իրացս առ քարտուղարն, եւն. եւն., եւ ոչ գիտեմ թէ այսօր եւ վաղիւ վճարին իրքս, վասն որոյ ոչ կարեմ ասել թէ յաջողի՞մ ընդ հուպ ընդունել զարծաթն. փաստաբանն չկամէր, զի գրեցից քեզ զայսմանէ իսպառ. այլ ընդ այն պարտ է ուրախ լինել, զի յղեալքդ այտի ընդունելի եղեն եւ գործն ցսեամս քարտուղարին յաջողեցաւ, եւ երեք յաղթանակք տարեալ եղեն ի վերայ փաստաբանացս, քննչին եւ խորհրդականի կամ իրաւագիտի նորա, առանձինն հանդիպեալ նոցա եւ զդժուարութիւնս տեսեալ եւ լուծեալ:

Ո՜հ, ոչ գիտես, քանի նրբախոյզ է ազգս Անգղ[իացւոց] մանաւանդ թէ դատաւորքն յայսպիսի իրս: Վաղիւ կամ միւս վաղիւ գրեմ առ քեզ կամ առ Վեհս, զհետերթանք իրացս:

Երեկ ի թղթոյ Վեհի ծանեայ, զի վաղու եւս յղեալ է այտի առ Հիթ վկայութիւն կենդանութեան Վեհի. եւ միթէ չէ՞ր պարտ վաղագոյն եւ ինձ ծանուցանել, մանաւանդ յիմ ձեռն առ Հիթ հասուցանել. ես կասկածեալ զիրէն՝ ելի երբեմն առ Հիթ հարցանել թէ յղեա՞լ իցէ առ նա գիրն. այլ զնա ոչ գտի, եւ պատկառեցի միւսանգամ ելանել, զի եւ զբաղեալ է այրն եւ գործատուն նորա: Արդ ոչ գիտեմ իմ թէ ում մեղ պատճառք եղեւ անարծաթ մնալոյ ձեզ եօթնեակս եւս երիս, եւ ինձ ի հոգս եւ ի կասկածանս լինելոյ: Անցցէ եւ այս:

Անդէն փութացայ երեկ առ Հիթ եւ ետու փոխանակագրաւ անցուցանել այդր առ Վեհ 200 լիրայս. վասն որոյ թէ չեւ է ձեր արարեալ փոխանակագիր ի վերայ նորա, ի հարկէ չառնէք այսուհետեւ, իսկ եթէ արարեալ է՝ ո՞յր է վնաս: Զմնացորդ վեցամսէիդ կալայ առ իս, որպէս զի եթէ յաջողեսցի ընդ հուպ գործս՝ ընդ միոյ վաթսուն յղեցից ձեզ ընդ հուպ, իսկ եթէ ոչ՝ ունիցիմ ես դրամ վճարելոյ զիմ պանդխտութիւնս աստ եւ արկանելոյ զիս ի գաղղիական երկիր:

Յորժամ Հիթ ազնուապէս կամ պատկառեալ՝ յանձն առ հրաժարել ի վարձուց գործակալութեանն, գրեցի առ Վեհ, զի պատշաճ թուի գիր շնորհակալութեան այտի գրել առ նա. ոչ գիտեմ գրեցա՞ւ եւ ուղղակի առ նա յղեցաւ եւ այն, թէ ոչ: Արդ, զի՛ եւ է, թուի ինձ թէ ի վճարել գործոյս, ոչ գիր միայն, այլ եւ ընծայ ինչ տալի է առ նա, որպէս եւ երբեմն, զի արդարեւ ազնուապէս եւ ամենայն մարդավարութեամբ առնէ զոր առնէ վասն մեր, եւ ժամավաճառ եւս լինի. արդ յիշեցո՛ առ Վեհ եւ զարժանն ազդեա՛ ինձ. ի հարկէ չէ վայելուչ յաստի ինչ իրաց ընծայել նմա, բայց եթէ գտցի ինչ յօսմանեան ճարտարութեանց որ ի մեծ հանդիսարանն առաքեալք ի հերուն՝ եւ արդ վաճառին:

Գտի ուրեմն զ Զոհրապեան Աստուածաշունչ [229] մի միահատոր, 12 շիլին, եթէ կամի տպարանապետ վանացս՝ գնեմ զայն, զի յոյժ յարգի էր երբեմն. իսկ եթէ մերձեցեալ նոր տիպ Աստուածաշնչին բառնայ զյարգն՝ կացցէ ուր կայն: Արդարեւ զայսոսիկ պարտ էր ինձ յառաջագոյն գրել, զի մի՛ օրավաճառ եղէց աստ յետ պարզելոյ խնդրոյ Ռ[ափայէլեան] վարժարանի, այլ անագան եհաս ի ձեռս իմ ցանկդ:

Հարցանեմ դարձեալ շոգենաւ ի Մալդայէ գա՞յ ի Դրիեստ, կամ առագաստաւոր նաւք յաճախիցե՞ն անտի այդր, զի թէ յաջողի այդ՝ առաքեմ քեզ ընծայ տունկ մի զարմանալի՝ արկեղբ, ի Հնդկաց եկեալ, եւ մինչեւ զ Մալդա ՝ աստի շոգենաւու յղի, զայն մի՛ հոգար, զի գոյ պատեհ:

Յանցելում եօթնեկի ըստ կանխաւ առ քեզ գրութեանս՝ գնացի յ Օքսֆըրտ եւ կացի անդ աւուրս չորս, եւ քննեալ զհայ ձեռագիրս իբր 20 եւ զհին տպագիրս ինչ որ յ Ամստերդամ, դարձայ. յընթերցարանի ուրեմն՝ գտի ժամագիրս մի տպագրեալ ի Վենետիկ առ Պորթոլեայ [230], յորում յառաջոյ եւ զկնի կային թերթք աղօթից պատրաստութեան եւ գոհութեան պատարագի, ընտիր նօտրագիր, գրեալ ի միոյ ի մերոց Հարց, այլ չկայր անուն գրողին, եւ չկարացի ստուգել ո՞յր իցէ գիր. այլ թուի ի դասէ եկեղեցւոյ մերոյ բարձեալ մատեանն, զի եւ հին է, այլ ձեռագիրն մատաղ: Իսկ ի հին ձեռագիրս, ոչ ինչ նոր եւ ցանկալի, այլ սակաւ ինչ գտի օրինակելոյ [231], յորս թուղթ մի (անկատար) զ Երզնկացոյն առ կաթողիկոսն եւ թագաւորն, եւ զոտանաւոր գովեստ Յակոբայ ուրումն վարդապետի, որ իբր 180 ամաւ յառաջ քան զիս եկեալ է յ Օքսֆըրտ եւ ներբողէ զ Անգղիա [232], զգրուած ինչ նորա չնչին տեսեալ էի եւ ի Բրիտ[անական] Մուզէոնն [233], աստ: - Զայլոցն՝ յայլում ժամու:

Բարեբաղդ գտայ յ Օքսֆըրտ ի պարտիզականս, զի յայց ելեալ բուսաբանական դրախտին որ հնագոյնն է յ Անգղիա, գտի ի նմին աւուր փթթեալ զնունուֆարն վիկտորիա, զթագուհի ջրային շուշանաց, մեծ քան զգլուխ, փստղաձեւ, պայծառ իբրեւ զձիւն. տեսի զնա եւ յերկրորդում երեկոյին (զի յերեկոյս գեղափթթի) եւ այլ ձեւ առեալ էր, թերթք ի վայր եւ ծիրանազգեստեալ գեղեցիկ. տեսի եւ յերրորդում երեկոյին, աւա՜ղ, մեռեալ էր, իսպառ խամրեալ. երկօրեայ են կեանք նորա:

Եւ աստ ընդ թղթոյս՝ սպառին բանքս, ողջոյն տուեալ գործակցիդ եւ մանկանց, ընդ որս տենչայի այո՛ եւ ես գիւղազբօսիկ լինել, այլ անմարթ թուի զայս ամ, իսկ զյետ այնր՝ Տէր գիտէ: Ողջ լեր եւ ես ողջ եմ

Քո հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ

201.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

Լոնտոն, 5 Աւգոստ[ոս] [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Ոչ գիտեմ շնո՞րհ ունել առաւել եթէ խնդալ ընդ փոյթ գործառնութեանդ այդր՝ սակս իրի Ռափ[այէլեան] վարժարանին, զի ըստ ժամու հասուցէք զակնկալեալ վկայագիրսն, եւ քաղցրիկ բաղդ համառօտեալ թուէր զճանապարհն, զի ուր յայլ նուագս ի հասարակի յութ օրն ի թուականէ նամակին ընդունէի զայն, զայս նուագ յեօթն եւ ի վեց օրն ընկալայ, եւ թէպէտ գիր Լանդանայ ոչ ըստ հաճոյից սոցա գտաւ, մանաւանդ, զի չէր երդուեալ առաջի անգղ[իական] հիւպատին, համայն եւ այնպէս մերթ քաղցր եւ մերթ դառն ոգւով համոզկեր լեալ՝ նախ քննչին հաւանելի ընծայեցուցի յ՚3 ամսոյս. եւ այսօր (յետին օր ատենի քարտուղարաց) մատուցաւ խնդիրն յատեան փոխաքարտուղարին, եւ իմ ներկայ գոլով, եւ ծանուցեալ զհաւանութիւն եւ զկարծիս քննչին, հաստատեաց զնոյն եւ փոխաքարտուղարն՝ հաւանեալ տալ զ 5000 լիրայսն՝ որով յանգ ել յաջողութեամբ խնդիրս եւ բարձան խէթք: Այսուհետեւ մնան սակաւ քայլք անկասկածք առնլոյ զարծաթն, զոր ակն ունիմ յաւուրս Վերափոխման եօթնեկի:

Արդ որպէս եւ Վեհ բարի հրամայէ ինձ՝ ուրախութեամբ մեծաւ մեկնեցայց աստի, մինչչեւ տարածեալ միգաց զքաղաքաւս: Եւ Տէր իմ ուրախ լիցի ի մառախլապատ աւուրքս՝ որ ի հակառակորդացն հէթէթանաց, մէգ զ Մխիթարայ մենաւոր մարդակաւս. սակայն ոչ երբեք կարասցեն թանձրանալ մթարք միգին այնքան՝ մինչեւ խափանել զերեւոյթ գեղեցիկ Աստեղ յուսոյն մերոյ, որ գեղեցկագոյն եւ սրտաձիգ եւս թուի ի միջոյ խուռն ամպոցն արտափայլեալ:

Ընթերցայ ես զհատուածս մրոցն յ Արշալոյս օրագրին [234], գտեալ առ Ապրոյի, եւ հաղորդեցայ եւ ես կրից ձերոց:

Զվճռական պատասխանին առ Բելլեկրինի աղաչեմ փութով արձակել, զի ստէպ գրէ առ իս եւ հարցանէ, ասելով թէ ոմն իւր բարեկամ ուղեւորելոց է ի Հնդիկս, եւ պատեհաւն յանձնիցէ նմա զգործն, եւն. եւ ես պատ ի պատ առնեմ դարձուած բանի:

Փոխանակագիր 200 լիրայից արարի ի ձեռն Հիթայ [235] անցուցանել առ Տէրդ՝ վասն Ռափ[այէլեան] վարժարանին:

Զծանուցումն ի գաղղ[իական] օրագրի զայցելութեան արքեպիսկոպոսին ի Մուրատեան վարժարան, առաքեալ էր առ իս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբրիէլ, եւ ըստ թելադրութեան նորա ետու առ հրատարակիչ կաթուղիկեայ լրագրի տեղւոյս, եւ ոչ երկբայեմ, զի հրատարակէ:

Ի միջոցս պարապոյ աւուրցս պատեհ առեալ յայց ելի համալսարան քաղաքաց Անգղիոյ Գէմպրիճայ [236] եւ Օքսֆըրտայ, եւ քննեցի զհայ ձեռագիրս, յորս քաջանշան ինչ ոչ գտի, այլ թերթս ինչ նոր բանից գաղափարեցի, եւ զի պարապոյ ժամանակ էր ի վարժարանսն՝ ոչ կարացի ըստ կամի զամենայն մատենադարանսն նոցա տեսանել, այլ գոհ եմ, զի զգլխաւորսն տեսի, եւ յ Օքսֆըրտ Սաղմոս մի միայն ծանուցեալ՝ անտես մնաց յինէն. գոհագոյն եւս, զի հարցեալ զդիւանապետն ի Տըպլին եւ տեղեկացեալ, զի հայ գրչագիրքն որ երբեմն անդ՝ այժմ յ Օքսֆըրտ փոխադրեալ են, եւ արդարեւ գտի անդր զնոսին, որով եւ էանց անհամարձակելի կամ դժուարահամարձակելի փորձութիւն ըղձիցս ի Տըպլին անցանելոյ, թէպէտ եւ բնական գեղեցկութիւն վայրացն միշտ հրապոյր է բնասէրս ոգւոյ, ցարդ զարուեստի եւ զուսման տեսեալ վայրս, եւ ոչ զգեղեցկադիր արարս Բնութեան, եւ զկարկառս հնութեան՝ որովք Սկովտիա եւ Իռլանտա չեն աղքատք: Բայց զի այսոքիկ սրտի՝ եւ ոչ հոգւոյ հաճոյք, համարձակիմ փոխան այսպիսեաց խնդրել ի Վեհէ՝ զի թէ ներէ կամօք Միաբանութեանս յերկարել ի Գաղղիա զբնակութիւն իմ ի քնին մեծի մատենադարանին Հայ ձեռագրաց, անցից համառօտ եւ ի Պելճիա եւ ի Հոլանտայ յառաջնումն ողջագուրել զեղբայր Ս. Սիմէովնին [237] իմոյ՝ զ Մակար հայկազն եպիսկոպոս [238], եւ յերկրորդումն՝ զհայ եկեղեցին՝ եւ գուցէ եւ այլ ինչ որոնել: Ի քննել զդիւանս Գաղղիոյ կամ զ Բարիզու՝ եւ ըստ ախորժակի իմոյ գաղափարել զյիշատակարանս եւ զնոր բան եւ զբանիկ թուի ինձ թէ ամիսք պիտին եւ յաւարտ գործոյն ձմեռն հասեալ կամ յառաջեալ իցէ թերեւս. վասն որոյ եւ դարձ իմ ի ձմերայնի լինիցի, կամ թէ հարկ ի միւսում գարնայնի, եւ կամ ընդ այլոցն՝ ողջունել միայն զնոսին եւ ոչ զրուցել, եւ այնպէս կանխել ի դարձ: Զայսոսիկ իմ կարծիս կանխեցի առ Վեհ մերկանալ, զի ունիցի պարապով քննել եւ ինձ հրամայել, որ պատրաստ եմ առ ամենայն հրաման, եւ զայն քան զամենայն կամս իմ եւ զիղձ՝ վերագրեմ եւ սիրեմ, վասն որոյ եւ աղաչեմ զՄիաբանութեան տեսչութիւն՝ մի՛ իմոյս զիջանել ըղձից՝ այլ արժանւոյն, որ օգուտն է նորին. եւ ողջունեալ զհասարակ եղբայրութիւնս, խոնարհ համբուրիւ Տիրականիդ, մնամ օրհնահայց Սրբութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի հնազանդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

202.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

[Լոնտոն], 5 Աւգոստ[ոս] [18]52

Սիրելի եւ Պատուական Եղբայր,

Արեգակնածիր թղթեակս արդեօք աւետեաց գուշակաբեր թուիցի քեզ. ո՛չ խաբիս: Այսօր յետ միջօրէի ժամ մի եւ 5 վայրկեանք, եւ փոխաքարտուղարն ետ զկամս հաճութեան ընդ խնդիր վարժարանիդ, զի տացի ի գին վարժատանն 5000 լիրայ, զոր եւ յետ ոչ բազում աւուրց ակն ունիմ բերել ի ձեռս եւ ի ձեռսդ: Արդ ուրա՜խ լեր մանկամբքդ:

Տեղեկացայ աստ, զի շոգենաւ ի Մալդայ ՝ չգայ ի Դրիեստ, այլ եթէ յանձն առնուցու առաքողն ի Մալդայ ՝ առաքել անտի ի Գորֆու, եւ անտի ի Դրեստ Լոյտիւ, այսպէս առաքեմ քեզ զարկղն:

Ողջ լեր գործօն եղբայր եւ գուզէն [239].

Քո Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ[արգար] Ալիշ[ան]

203.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 13 Օգոս[տոս] [18]52

Պատուական եւ Սիրելի Եղբայր,

Գիտեմ, զի գիր յինէն ընկալեալ զայս նուագ, անդէն խուզարկու աչօք քննես թէ ընկալեա՞լ իցեմ զարծաթն խնդրական: Չեւս եւս. այլ ակն ունիմ ի մօտոյ, զի մնամք հրամանի համարակալի քարտուղարին, որ զսահմանեալն վճիռ գործադրել տայ, այսինքն՝ առնուլ զարծաթն. եւ ես յուսամ թէ յառաջիկայ եօթնեկիս՝ կատարեսցի զայն: Եթէ կամք ինչ կամ խորհուրդ իցէ այդր վասն եղանակի անցուցանելոյ այդր զարծաթն՝ ծանուցէ՛ք, եւ մի՛ մինչչեւ առեալ զլուր ընդունելութեան արծաթոյն այսր՝ առնիցէք փոխանակագիր: Ահա յետս դարձուցաւ փոխանակագիրդ արարեալ այդր 200 լիրայից, յեռանդն հասեալ այսր. ակն ունիմ, զի ընկալեալ ցարդ զ200սն աստի անցուցեալս, վճարիցէք զանդ առեալ արծաթն, քանզի Հիթ [240] ոչ կարէր ընդունել զփոխանակագիրդ՝ եւ իբրեւ ի փոխ տալով մեզ զ200 լիրայսդ: Եթէ փոքր մի կանուխ ծանուցեալ էր ինձ այտի, զի յղեալ է առ Հիթ կենդանութեան վկայագիրն՝ ոչ լինէր այս սխալ:

Առ Աբ[րահամ] Ապրոյ կարծեմ պարտիմք 4000 աւստ[րիական] լիր, զկշիռ ճարտարութեան Տեառն Ալեփսոնի [241]. ոչ գիտեմ զի՞նչ պայմանադրեցաւ ընդ պարտատեառնն. հարցեալ զՎեհ եւ ծանուսցես՝ թէ համարիցի՞ք արժան վճարել նմա զպարտս մեր յարծաթոյն ընդունելւոյ, մինչ դեռ նա աստ ի Լոնտոն է, զի վանացս պարտք լիցին առ Ռ[ափայէլեան] վարժարան եւ մի՛ առ օտար, եթէ ոչ, ո՛չ գիտեմ թէ զշահ չորից հազարացն խոստացեալ իցեմք նմա, եթէ շնորհել մեզ նա խոստացեալ:

Տեսցո՜ւք ապա զերկայնատող հաշիւ փաստաբանիս մերոյ, եւ իցէ՜ թէ չզարհուրիմք:

Զառաջին լուր յաջողութեան գործոյս այլ եւ զերկրորդն ընկալեալ՝ գուցէ գրեցէք ի Պօլիս առաքել ի Ռ[ափայէլեան] վարժարանդ 12 կամ 15 մանկունս. « Օ՜շ թէ ընտիրս », որպէս ասես. իսկ ես ասեմ « գո՜յշ թէ » եւ ըստ կարծեացս՝ թէ կամիս փոքր մի ապահով լինել ընդ ընտրութիւնն՝ մի՛ մինչեւ ց15 ձգեր զթիւ եկաւորացն, զի հաւանականութեան թուի թէ ի սակաւաթիւ լինելն՝ ընտրելագոյնքն առաքիցին, իսկ ի բազմութեանն՝ եւ խառնիճաղանջն:

Երկրորդ խորհրդածութիւն իմ, թէ լաւ իցէ մի՛ ի Պօլսոյ միայն, այլ եւ այլուստ տալ բերել մանկունս, թէ եւ սակաւս, զի ի Մուր[ատեան] վարժարան ի Բարիզ՝ գան եւ այլուստ, եւ համբաւ վարժարանին հզօր հնչէ աստ ի տեսողսն մերազնեայս, եւ տարածիցի յաշակերտացն դարձելոց յայլ քաղաքս, որով բազումք յօժարիցին ի Մուրատեանն առաքել զմանկունս իւրեանց՝ քան ի Վենետիկ: Եւ թէպէտ ես իսկ յոյժ հակառակէի չընդունել ուստեք մանկունս յետ լրաթիւ աշակերտս ընդունելոյ, այլ առ ի դարման ասացեալ կասկածանացս, լաւ թուի ինձ թողուլ քանի մի դատարկ սենեակս՝ յուսալի կամ յանկարծերեւեաց ընտիր մանկանց:

Երրորդ. Ոչ սակաւք ի Մուր[ատեան] համբակաց թոշակ ընդ իւրեանս բերեն, շատ կամ սակաւ. եթէ եւ գալի Ռափայէլեանքդ սատարեսցեն՝ եւ վարժարանիդ դիւր լիցի, եւ մի՛ դա յետնեալ ի ճարտարութեան մասինդ համարիցի:

Զայսոսիկ իբրեւ առ մտերիմ գրեցի, թիւր կամ ուղիղ, դիւրին կամ դժուարին, արասցես եւ արասջիք զառ ձեզ լաւ թուեցեալսն, եւ զիս բարեկամ եւ համակամ համարիցիս քեզ, որպէս եւ միշտն: Իսկ զի ընդ մանկտւոյն խառնես եւ զյիշատակ դարձի իմոյ, զայսմանէ գրեալ է իմ առ Վեհ. եթէ թոյլ տայ՝ յամեմ, եթէ կոչէ՝ փութամ, ի նորին եւ ի ժողովոյն կամս ապաստան կամ ես. եւ յետ դարձին իմոյ՝ ո՛ւր զետեղիմ՝ զայն եւս մնայ ինձ գիտել: Բայց դու ժրացի՛ր արդ գործակցաւդ եւ ժրացո՛ զմանկտիդ քաջութեամբ կատարել զտարեկան վաստակոցդ հանդէս, եւ որայապսակ ճեմել ի գեղջ զբօսարան, յիշելով եւ զիս ի դաշտս եւ ի բլուրս, եւ ի համայն արձակաշունչ վայր բնութեան, յորմէ ես զուրկ եմ:

Զհատուածս Մխիթարամարտ մատենին ընթերցայ եւ ես յ«Արշալոյսն» [242], եւ զգիր Հիլարոյ [243] առ Ազգապետն [244], որ արդարեւ նշաւակէ զմատեանն [245]. լսեմ թէ եւ Քաբբէլէդդի հրատարակեալ է ընդդիմադրութիւն [246], եւ հրատարակի այլ ի Բարիզ. ըղձալի էր թէ սիրելագոյն եւս ոք հռովմէականացն՝ գրէր հերքումն մատենին եւ ջատագովութիւն մեզ. այլ սակայն միշտ եւ հանապազ « Բարի է յուսալ ի Տէր քան յուսալ ի մարդիկ »:

Բարւոք լուծեալ է մանկտիդ զառեղծուածն իմ թուական, կամ զհանդիպեալն ինձ ըստ կամաց, այլ թէ եւ զկէս ձուոցն քաջ լուծին, թէ զիա՞րդ առանց բեկանելոյ տայի նոցա, քաջ է:

Հայթհայթեցից քեզ զխնդրեալ մատեանսդ, եւ թէ փոխանակ Կոլտսմիտկայ [247] լաւագոյն եւս պատմիչ գտանեմ՝ զայն առնում, զի ոչ այնքան ի յարգի զդա ասեն ոմանք:

Զանգղիացոյ վարժապետին քիթն պարտ է հարուլ. ոչ գիտեմ յառաջիկայ ուսումնական տարւոջդ տա՞ս մանկանցդ սկսանել զուսումն անգղ[իերէն] լեզուին. ես ցարդ չեմ նաւու բարձեալ զարկղն, սպասելով իմիք իմիք, այլ գնեցի վասն նոցա մատենկունս սիրելիս մանկանց, որոց եւ վէպք յորդոր լինին յուսումն լեզուին. առ ինեւ չգոյին այդպիսիք, զի թէ էին՝ յորդորագոյն արդեօք լինէին գնացեալքն յուսանել զայն, քան թէ ընթեռնլով զ Կոլտսմիտկայ պատմութիւն Յունաց եւ Հռոմայեցւոց, յորոց չառնու համ մանուկ ուսեալ կանխաւ զպատմութիւնսն. վասն որոյ ինձ լաւ թուեցաւ զբօսանօք սիրելի առնել զլեզուն, եւ գնեցի Ռոպէնսոնս, Եղիսաբեթս աքսորեալս ի Սիպերիա, Յովսէփս եւ Մահ Աբելիս, եւն., բարեքիկ կազմեալս, որք եւ յընծայ պատշաճին, այսպէս եւ դու շահիս եւ մանկունք, եւ թէ այսպէս լինի՝ շահեալ գտանիմ եւ ես:

Պատմեցից քեզ խաղ մի կենցաղոյս. ի դարձին իմում յ Օքսֆըրտէ գտի նամակ ի Բելլեկրինեայ փաստաբանէ, որ զ Աղամալեան դատն վարելոց էր. պատասխանեցի յետ աւուրց. յետ երկուց աւուրց եկն գրագիր նորա եւ ծանոյց, զի երկաւուրբք յառաջ յանկարծամահ լեալ է այրն, մինչ քառորդաւ ժամու յառաջ ընդ ծանօթսն տեսաւորեալ՝ ասէ յոյժ քաջառողջ լինել եւ քաջախորժակ. հրաւիրեալ գնացի ի տխուր հանդէս յուղարկաւորութեանն, եւ իբրեւ մի ի ծանօթից նորա հուպ ի դագաղսն մատուցայ. ահաւոր երկաթակուռ տապանաւ իջուցաւ նա ի գուբ խոր ի մահուն ագարակ ի հանգստարանս Քէնսալայ [248], զորմէ գրեալ էի առ մանկունս, եւ ոչ կարծէի երթալ անդր միւսանգամ, եւ դէպք այսպիսիք հարկեցուցին զիս. ի տեսանել անդ զծանօթս նորա գաղղիացիս արս կորովիս յարտասուս հարեալ՝ անմարթ էր չդղրդել սրտի: Սա մի ի հալածելոց կամ ի փախորէից անտի է ընդ Լ. Փիլիպպեայ, առ խռովութեամբ 1848 ամին, յորում 3 միլիոնս ասի կորուսեալ սորա: Ասա՛ եւ դու « Ի խորոց » մի, զի աղքատասէր եւ բարերար այր էր, ասեն: Գործակիցք նորա մնան լսել յինէն զվճիռ վանաց զ Աղամալեան իրաց:

Ողջ լեր եղբարբք եւ մանկտեաւդ ընդ լուսով Աստեղն Առաւօտու, եւ ես ողջ եմ Տեառն խնամօք.

Քո հոգեկից եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւ[ոնդ] Ալիշան

204.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

[Լոնտոն], 18 Աւգոստ[ոս] [18]52

Աստուծոյ Գոհութի՜ւն եւ մեզ Խնդութի՜ւն,

Սիրելի եւ Պատուական Եղբայր,

Ահա որպէս եւ ակն ունէի՝ յեօթնեկի շնորհաբեր տօնի Տիրուհւոյս՝ աւարտեցաւ խնդիր Ռափ[այէլեան] վարժարանի, զորոյ աւետիս ես ընկալայ ի գիշերի նախատօնակին [249], եւ այսօր յառաջ քան զմիջօրէ՝ տուաւ ի համարակալէ անգղիական դրամասեղանոյն՝ թուղթ ընդունելութեան 5028: 6: 8, լիրայից, ինձ եւ Պ[արոն] Հիթայ [250] գործակալացս կարգելոց ի Վեհէ: Արծաթն արդ ընդ մերով իշխանութեամբ է. եւ ես յանձնեմ առ Հիթ գրով՝ ըստ նորին իսկ թելադրութեան. եւ դուք այտի փոխանակագիրս հա՜ քարշեցէք հա՜ քարշեցէք ի վերայ նորա, մինչեւ զամենայնն ընդունիցիք: Տակաւին ոչ գիտեմ ո՞րքան ծախք եղեն, այլ ծանուցեալ ընդ հուպ կամ վճարեցից կամ յանձնեցից Հիթայ վճարել: Վասն հանդերձանաց թղթեղինաց եւն. եւն. վասն Ռ[ափայէլեան] վարժարանիդ, գնելեաց ի Բարիզ, եւ վասն իմոյ դարձիս թոշակ՝ ես խորհիմ 200 լիրայ անցուցանել ի Բարիզ. զայլն ամենայն թողեալ աստ:

Արդ ուրա՜խ լեր եւ կո՛ւլ ոգի մեծամեծ, եւ ես մոռացայց զիմ կլեալ տողուկս, եւ տուր մանկանցդ գոհացողական մի երգել, եւ քաղցրացո՛ զկոկորդս նոցա յիմ սէր:

Ընկալայ երեկ զգրեալդ ի 11 ամսոյս, յորում ասես բազում ինչ ունել ասելոյ ցիս եւ ոչինչ ունել. եւ ես ըստ նմին օրինակի բազում ինչ զգամ ասելի յաւարտման գործառնութեանս, այլ ոչ գտանեմ ելի աղագս բանիցս. բայց բազմագոյն եւս բանք են իմ առ իս գլխովին, առ պանդուխտս երբեմն անմխիթար, որոյ անստոյգ աստ կեանքս՝ թուէին յաւիտեանք. ո՜հ, թէ եւ կիսաթարշամ ծաղիկ մի համբերութեան թռեաւ ի վեցամսեայ դեգերանացս՝ ի պսակ անանցական թագաւորութեանն, ո՜րքան ուրախ եղէց յորժամ գլուխս քունեսցէ եւ հոգիս զարթիցէ ի թմբրութենէ կենացս: Անհո՜ւնն Աստուած ոչ արասցէ զանց զփոքրկութեամբ մերով, որ ստեղծ առանձինն զսիրտս մեր եւ ի միտ առնու զգործս նոցա, ըստ Առակողին:

Ընծայ Հիթայ խորհիմ ես առնել գեղածաղիկ մետաքսահիւս սփռոց մի սեղանոյ յօսմանեան արգասեաց, որ անշուշտ գործած իցէ եւ մերազնեայ տիկնայց, 6 կամ 7 ոսկւոյ գին: Իսկ վասն Ռոսսեայ ես իսկ յառաջ քան զազդելդ խնդրեալ էի անկաւոր ինչ, կամեցայ նախ գնել կազմած ինչ կարկնաց, այլ եւ չափաւոր ինչ տուփ՝ կարի թանկագին է. ապա ճարտարապետական գիրս խնդրեալ եւ գտեալ՝ թողի եւ զայնս, զի անգղիարէնք են. եդեալ ի մտի գնել ի Բարիզ պատկերս ճարտարապետական զարդուց, եթէ ոչ ինչ աստ պատշաճ գտանիցեմ. բայց ասացից՝ զի երեկ նովին դիտմամբ գնեցի փոքրիկ գեղեցիկ տփիկ փղոսկրեայ՝ յորում գործի ջերմաչափ շրջաբոլոր եւ ի միջակին բեւեռացոյց գործեակ. թէ հաճիս եւ դու՝ շատ լիցի այս, իսկ թէ ոչ՝ զվերասացեալ պատկերսն ի Բարիզ հայթհայթեցից: Գին տփիս զուգակշիռ գտանի գնոյ գեղեցկագրութեան գրոցն զոր Բաւլեդդեայ ընծայել կամիս, ոսկի մի անգղ[իական]:

Զնախախնդրեալդ սերմանս ծիրանեկի (ըդըր) գնեցի թանկագին. ոչ գիտեմ թէ գտից զզարմանալի արքահասակսդ (շէհպօյ). գնեցի քեզ եւ տուղտս բարդաբարդս վարդատեսիլս: Իսկ հնդկային կամ ամերիկեան բոյսն այս ինչ է. ամսով յառաջ ի Քիու [251] բուսաբանական պարտիզի, որ իւիք առաջին համարեալ է ի պարտէզս, եւ իբր 7 մղոնաւ հեռի ի մայրաքաղաքէս, տեսի բազում զարմանալի տունկս, որ ոչ միայն ատամնաթափ առնեն զտեսող, այլ եւ խելաց ծփումն տան, յորս էր եւ տունկ մի, եթէ արժան իցէ կոչել զնա տունկ, ի տոհմէ հացկատակ կամ զայլոցակեր տնկոց. սակառեաւ կախեալ էր, եւ ցելս ի յատակ սակառոյն գործեալ, ընդ որ արմատքն ի վայր կախէին, եւ արմատքն էին ծաղկունք. եւ ծաղկունք որպիսի՞ք, զարմանալիք եւ զարհուրելիք, հրէշք իմն թիթեռնամարախք մեծամեծք, խայտաթեւք, ընդ որ պշուցեալ հայէի եւ հանգոյն գործակցիդ շուրջ գայի՝ թերթ մի կամ թեւ հատանել. այլ խղճեցի եւ այսպէս լի զարմացմամբ ելի ի բաց: Յետ սակաւուց դէպ եղեւ Գուզէնի օսմանեան հիւպատիս Պ[արոն] Զոհրապայ [252] գալ այսր յայնմ կողմանէ հողագնտոյս, եւ ընծայ բերել առ Զոհրապ արկ[ղ] մի տնկոց, եւ տունկն էր այն՝ զոր նկարեցի քեզ վարկպարազի. Պ[արոն] Զոհրապ կաճառորդ գոլով արքունի ընկերութեան բուսաբանական պարտիզի մայրաքաղաքիս՝ խորհէր ընծայել սմին, իսկ իմ ի վերայ հասեալ եւ ծանուցեալ, զի է՛ եւ իմ Գուզէն պարտիզասէր՝ տիրացայ արկեղն հաճութեամբ նորա, եւ նա ինքն յանձն առ առաքել ի Մալդա, եւ ակն ունիմ թէ առաքէ անդր եւ ի Գորֆու, եւ անտի ընդ Դրեստ հասցէ քեզ, զի ոչ յաջողեցաւ ինձ յետ այնր տեսանել զ Զոհրապ, բայց յանձնեցի հաւատարմի ասել ցնա, եւ ես ինքնին յաւուրս յայսոսիկ խնդրեմ զնա: Ահա այս է առաքելի տունկն կամ արմատ:

Առակաւոր բանք պատկերացն՝ ոչ ոմն դիտմամբ գրեալ էր, այլ ըստ հաճոյս, եւ վասն այսորիկ կանխեցի գրել քեզ, զի մի՛ կարծիցէք:

Առ Եղ[բայր] Ստեփանոս եթէ գրես՝ գրեա՛ եւ զայս, զի ես պանդուխտ անոք եւ անորդի բազում անգամ կարդացի Օ՜ղլում [253] եւ ոչ ոք լուաւ. եւ յաւուրս յայսոսիկ ի չու պատրաստեալ, եւ արկղ գրենոյն առ ընթեր՝ կարօտէի նորին օժանդակութեանն, սակայն պանդխտի որդի եւ եղբայր եւ ամենայնն ինքն իսկ է: Այլ որքան տաժանելի պանդխտութիւն այնքան քաղցր դարձ ի տուն. մանկունքն առ անսովոր բախմունս դրան վարժատանդ զիս կարծեն, իմ անսովոր բախմունք սրտիս սովորականք եղեն, եւ հազիւ արդ բանի ճանապարհ իմ: Անշուշտ մի ի սակաւ եւ գերանշան վայրկենից կենաց իմոց լիցի վայրկեանն՝ յորում մտից ընդ դուռն՝ ընդ որ մուտ եւ ել առնեն իմ սիրելիք. չիշխէի զայս ասել յառաջ քան զաւարտ գործոյս, քանզի հեռագոյն եւ անակնկալ թուէր ինձ բաղդն՝ քան զԳենուացոյն ճանապարհ ընդ ալիս ի խնդիր նորոյ աշխարհի. իսկ արդ այժմիկ յոյս իմ լալական դառնայ ցնծալով, թէպէտ եւ արտասուք տակաւին յաչսն կան:

Զպատասխանի գրոյս ի Գաղղիա ցանկամ ընթեռնուլ, թէպէտ չկարեմ ասել արդ զօր մեկնելոյ իմոյ աստի, այլ հարկաւ գրեցից: Դու լեր աւետատու առ Վեհ զելից իրացս, եւ ողջ լեր, եւ ես ողջ եմ.

Քո հոգեկից եղբայր

Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

205.   

* Հայր Ռափայէլ Վրդ. Թրեանցին - Վենետիկ

Լոնտոն, 22 Աւգոս[տոս] [18]52

Սիրեցեալ եւ Վեր[ապատուեալ] Եղբայր եւ Հայր,

Այսօր կիւրակէ՝ միջօրեայ ընդ Վերափոխումն եւ ընդ Պաշտպանութիւն Տիրուհւոյն, եւ ես հեռի յերախանէ ուխտաւոր եղբարցս՝ միայնութեամբ կատարեմ զտօնքս, եւ մխիթարիմ յիշատակաւ յիշմանն եւ յիշողացն զիս. եւ պահ մի ծրամրուր շրթամ[բ]ք գրչի խօսեցեալ ընդ անտեսն [254], այժմ դարձուցանեմ զայն առ քեզ եւ առ քո գրեալն յ՚12 ամսոյս: Շնորհ ունիմ լրոցդ եւ բանից, կարի իսկ քաջ, այլ որպէս եւ քո զիջեալ է՝ ոչ առնում ի պատասխանի իմ գրելոյս վաղ ուրեմն եռամսով յառաջ, զի յեղանակ մի տարւոյ էանց այնուհետեւ, եւ բազում փոփոխութիւնք գործեցան յաշխարհի, եւ բազում պատեհք վրիպեցան, զոր օրինակ, հարցանողն զ Վալէնդինայ բազում անգամ հարցեալ՝ արդ յ Աւստրալիա դէմ դնէ եւ յալիս տատանի: Պունսէն [255] ՝ առ որ գեղեցիկ թելադրես ազդել զՄատենադարանին Հարց Հայոց տպագրութիւն, զոր ես մոռացայ յիշել ի տեսութեանս ընդ նմա, արդ ի Սկովտիա դեգերի, եւ ոչ կարծեմ զդարձ նորա յառաջ քան զիմ չուս:

Հարցեալ էի թէ գուցե՞ն այդր տպագրելիք ինչ ի տաճիկ լեզու եւ ի հայ գիր, կամ այլ ինչ պիտանի եւ զբօսեցուցիչ ժողովրդեան, եւ թէ առաքեալ էր այտի ցանկիկ մի՝ ես յապահովի էի առնուլ զգին տպագրութեանն կամ գոնեա զմեծ կէսն, եւ ի յապաղել Սիրելւոյդ գրեցի զայսմանէ եւ առ այլ ոմն, այլ կարեւորագոյն զբաղմունք զայս ի մոռացօնս արկեալ են: Բայց եթէ եւ յայսմ հետէ առաքէք զխնդրեալ ցանկիկս պիտանի ինչ գրոց փոքունց ի պէտս ժողովրդեան կամ մանկանց, թէ ոչ բերանով՝ ձեռամբ խօսեցայց ընդ երկասիրել յօժարողին Պ[արոն] Զոհրապայ [256], որ եւ յեռանդն կրկնեաց զնոյն յօժարութիւն. եւ ես սմա առաջարկեցի ընծայել զՀայ-Անգղ[իերէն] ռամիկ երգսն [257], եւ յանձն առ, եւ զայս արարի, նախ, զի զ Հիթ [258] ոչ վարկանիմ այսպիսեաց ընկալուչ, զի նա արծաթոյ այր է, իսկ Լէյլանտ կարծեմ թէ արդ չէ աստ. իսկ այս Զոհրապ՝ ընթերցասէր եւս է, եւ զամենայն իտալ[ացի] եւ գաղղ[իացի] գեղագիր հեղինակս ընթերցեալ, եւ ինքն բարեսիրտ եւ առատասիրտ այր, եւ բարիս իսկ արարեալ մեզ ի ժամանակի յորում Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սարգիս փոխանակագիրս առնէ Մուր[ատեան] դրամոց ի ձեռն սորա եւ ընկերացն, եւ ոչ միայն, ասէ սա, վարձս ոչ ետ, այլ եւ ոչ զծախս մեր վճարեաց, վասն որոյ եւ մեք պարտաւորեցաք զնա գէթ ասել պատարագս վասն ննջեցելոց մերոց: Դարձեալ, զի Հիթայ ընծայելով՝ խնայէաք ապաքէն ոսկիս ինչ ի Ռափ[այէլեան] վարժարանէ, այլ միւսոյս այս ընծայմամբ՝ ակն ունիմ թէ օգտիցի Միաբանութիւնս՝ սատարութեամբ նորին, թէեւ փոքու՝ ի տպարանն: Եթէ հաճիք տալ յօրինել Անգղ[իացի] վարժապետին զընծայականն, (զի ես յաւուրս յայսոսիկ ի չու պատրաստել՝ կահիւ եւ կազմածով զուղեղ իմ պաշարեալ եմ) իմաստք բանին լիցին հակիրճ՝ զի նմա ընծայեմք զմատենիկս վասն զի նա շաղկապ իմն է հայազգեացս ընդ անգղ[իացւոց], միանգամայն եւ բանասէր եւ բարեկամ մեր. անուն նորա է Mr. Edouard Zohrab Esq., եւ է հիւպատ ընդհանուր օսմ[անեան] պետութեան ի Լոնտոն, կամ attaché օսմանեան դեսպանութեան, դի՛ք եւ քանի մի եւն. եւն, զի է ընկեր պարտիզական ընկերութեանցն, եթէ իմանամ եւ զայլ տիտղոսս նորա առաքեմ փութով, ապա թէ փութով ինչ չառաքեմ շատ լիցի պարզ պաշտամանն պատիւ: Իսկ զընծայականն արասջիք յոյր բերանոյ եւ պատշաճ համարիք, Միաբանութեանս եթէ թար ք մանչին: Եւ ապա եթէ յղէք ի Բարիզ օրինակս ինչ՝ անտի առաքեսցուք առ նա:

Նիումէնի [259] դատաստանն արդարեւ խայտառակ վճարեցաւ, ի վնաս դատողին եւ դատելոցն երկուստեք, եւ դատողք եւ ամբաստանեալ եւ դատախազք գձձեցան. այլ անիրաւութիւն դատին ի հարկէ պատիւ է մերակողմանն, այսինքն է Նիումէնայ. միայն թէ թուի ինձ եւ նորա կարի ազատաբար եւ վայրապար գրեալ եւ տպագրեալ ընդդէմ զերիցուն Աքիլլեայ [260]: Իսկ տեսանել զնա կամ զ Ֆէյպըր, չէ դիւրին ինչ, զի թէպէտ եւ կրօնաւորք են սոքա, այլ անգղիացիք, եւ դժուարին է մուտ գտանել առ նոսա, մանաւանդ, զի առաջինն ի Պիրմինկ[ամ] նստի, երկրորդն յաճախ աստ եւ յաճախ արտաքս, եւ գնացեալ միանգամ եւ երկիցս ի վանս Փիլիպպեանց (ուր եւ զառաջինն մատուցանէի զպատարագ) ոչ յաջողեցայ տեսանել: Զ Սբէնսըր տեսի եւ զքարոզ նորա լուայ, ոչ գիտեմ գրեցի՞ քեզ յառաջնումն. քաջ յիշէր զքեզ եւ բարի առ ինքն գտեալ ասէր, ըստ իտալական ոճոյ: Ներեա՛ խառն ի խուռն գրութեանս: Մի ի պատեհիցն անցելոց՝ էր եւ չունելն իմ ի ձեռին գիրս ինչ ի վանս տպագրեալս, զորս թէ ոչ վաճառել, գէթ կարէի բանալի առնել եւ փոխանակել ընդ գրոց եւ օրագրոց ընկերութեանց, որպէս եւ մատուցմամբ Ատլասին՝ ընկալայ յաշխարհագրական ընկերութենէն [261] զօրագիրս նորա զտասն ամաց, որ 5 ոսկւոյ գին է: Բայց եթէ լիցի պատեհ նաւու կամ ուղեւորի ծանօթի այտի գալ այսր, կարեմք եւ արժան իսկ թուի առաքել մատեանս ինչ ըստ հաճոյից երկուց ընկերութեանցն որք շնորհեցին մեզ զօրագիրս իւրեանց, եւ ես խոստացայ իսկ նոցա:

Որպէս եւ գրեցի աւուրբք յառաջ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ վճարեցաւ խնդիր Ռ[ափայէլեան] վարժարանի. արծաթն առ Հիթայ է, ձգեցէք որպէս եւ հաճիք փոխանակագրովք: Շնորհ ունիմ Պ[ատուական] Հ[օր] Գարեգնի [262], վասն ցանկին առաքելւոյ, թէպէտ ես յիմ ցանկէս գրեաթէ զհաւասարն քաղեալ տուեալ էի ց Պունսէն [263]. միայն զ Յովսեպոս իմ չէր եդեալ, չգիտեմ զի՞ գործ է այդ:

Զսրահս վարժարանիդ յօժարէի սեւել քաջ, այլ ոչ ըստ յուսոյ մերոյ գտի կամ գտայ աստ, եւ փորձեալ զզարկ սոցա՝ խոհեմագոյն վարկայ զլռելն այժմ զողորմագին խնդիր մեր. ուղղափառաց տեղւոյս որ ունին բազում կարօտութիւնս եւ յար ի խնդիր շրջին եւ ինքեանք, ոչ հաճոյ թուի գործս, եւ յառաջ քան զամիսս եկեալ այսր եպիսկոպոսի միոյ յ Ասորոց կողմանց ի խնդիր՝ դարձուցաւ փութով յետս. թէպէտ եւ մերս այլազգ էր եւ առ նորաղանդս եւս մատչելի, սակայն եւ սոքա առեալ զհոտ հռոմէական ի մէնջ՝ խելացնորին. բնաւ եւ մի ոք ի բարեկամաց կամ այլոց որոց ծանուցի զիրս՝ չասաց թէ յաջողիս, այլ միշտ զհակառակն լուայ, եւ որպէս ասացի՝ լաւ վարկայ լռել, մանաւանդ, զի այլք ոմանք բարեսէրք խրատ տային հրատարակել ի լրագրի կամ յեկեղեցւոջ զխնդիրս, իսկ ես հրաժարեցայ, մի զի մի՛ մերազնեայց յակն հարկանիցիմք, եւ միւս՝ նորաղանդից, որոց ուսումնական խնդիր ասէի զմերս: Բայց ո՞ գիտէ, թերեւս եւ այս դոյզն սերմն խնդրարկու պտղաբերեսցէ ինչ յապայն այլազգ կամ յանակնկալս:

Յոյժ փափաքէի թէ յանձն առնոյր Մայ զպաշտպանութիւն Միաբանութեանս, այլ ոչ գիտեմ թէ թողուցո՞ւ նա զմատենայածութիւնն եւ ի վէճ մտցէ: Իսկ ընդ հոգս եւ ընդ վիշտ եղբայրութեանս որ ի նետից մխիթարամարտ մատենին, հաղորդիմ անձամբ ի հեռուստ սրտիւ եւ մտօք ի մօտոյ, եւ զանարժան շրթունս իմ շարժեմ ընդ արժանեացն, եւ ակն ունիմ թէ Աստուածն մեր մեծ եւ Մեծին տանող Մայր՝ ոչ արասցեն զանց զմեօք:

Մնամ ես աստ եւ զեօթնեակս առաջիկայ հանդերձել ուղղւոյ զարկղ մի մատենից, եւ ընդունել նամակս ինչ կարեւորս, եւ յելս ամսոյս ելանել աստի ի Փռանկաստան [264] ափունս: Ողջոյն տամ աշակերտացդ եւ որդւոց, եւ մնամ քեզ հոգեկից

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

206.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

Լոնտոն, 28 Աւգոստ[ոս] [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Զակնկալեալ շնորհագիծ Վեհիդ զտուեալդ ի 21ում ամսոյս, ընկալեալ հանգուցի զիմ միտս, եւ փութամ փարատել զխէթ Վեհիդ ընդ կորուստ արծաթոյ վասն յետադարձիկ փոխանակագրի 200 լիրայիցն, զի յաջողեալ մեզ եւ զայս նուագ՝ փոխանակագիրն շրջանադարձ արարեալ միւսանգամ յանդիման լինի առ Հիթ, եւ նորա ընկալեալ՝ հարցանէ զիս, եւ ես որպէս եւ չիք տարակուսել, ասացի հատուցանել, եւ նա առնէ այնպէս. վասն որոյ 200ն այն կանխիկ ի 5000ացն էանց այդր, եւ զայլն որպէս եւ գիտէք անցուսջիք, առնելով եւ փոխանակագիրս առ տես (a vista), զի արծաթն առ Հիթայ է, եւ ետ ինձ գիր ընդունելութեան, զոր առաքեցից այդր: Իսկ ես 10 լիրայ միայն առի աստ ի գումարէն, եւ 90 ընկալայց ի Բարիզ, առեալ աստի հաւատագիր:

Իսկ զծախուցն եղելոց չկարեմ ինչ ասել եւ չէ մարթ գիտել զնոյեմբեր ամիս, քանզի ըստ սովորութեան տեղւոյս՝ ատեան մի կարգէ քննիչս ծախուցն ցուցելոց ի փաստաբանէն, եւ զոր ինչ վճռեն քննիչքն՝ այնչափ վճարի. եւ զի ատեանն պարապացեալ է արդ, եւ ի Նոյեմբերի դարձեալ բանի՝ յայնժամ յայտնեսցին ծախքն եւ վճարեսցէ Հիթ եւ մեզ ծանուսցէ: Իսկ ինքն Հիթ չէ ինչ պղտորեալ ընդ մեզ. այսօր հրաժեշտ կալայ ի նմանէ, եւ բազում ողջոյն մեծարանաց յանձնեաց առ Վեհդ եւ առ Հարս Ուխտիս. եւ զի յոյժ քաղաքավար եւ չկամի լսել շատ բանս շնորհակալութեան, ես համառօտիւ վճարեալ անդ՝ յերեկոյիս կամ առ վաղիւ գրով հաստատեմ զշնորհակալիսս եւ առաքեմ ընծայ զսփռոցն մետաքսեայ ծաղկահիւս՝ ի ծածկոյթ գրասեղանոյ, զոր յօսմանեան ճարտարութեան արգասեաց գնեցի 5 ոսկւոյ եւ աւելի:

Ընդ Բելլեկրինեանց՝ որպէս եւ ազդեալն է Վեհդ՝ խօսեցայց գրով, զի թէպէտ չոգայ ի գրարան նորա, այլ յետ մահուն չեւ է բացեալ, զտեղի նորա կալեալ է եղբայր կնոջ նորա, Լիսքէն անուն՝ որպէս կարծեմ:

Իսկ զոր վասն իմ Ժողովդ սահմանեալ է՝ ընկալայ որպէս հրաման երկնից, եւ համբուրեցի զպատճէն հրամանագրին. եւ զի ինքնին Նա գորովեալ յորդին յանձն առեալ է կրել զներգործութիւն բնութեան եւ ըղձից ի սիրտ, ինձ չմնաց ինչ, բայց միայն զուարթութեամբ յետ երկուց աւուրց անցանել ի Բարիզ, եւ անդ ընդունել զխոստացեալ թուղթ Սրբութեանդ, եւ ըստ այնմ ուղղել զիս [265]:

Գիտելով, զի ի վաղուեան հրաշափառ տօնի Տիրուհւոյ Մօրս մերոյ՝ յիշեցայց եւ ես ի Վեհէդ առ Պաշտպանն, խառնեմ աստուստ եւ ես զիմ մաղթանս յաղերս հասարակ Միաբանութեանս, զոր եւ ողջունեալ սրտիւ մնամ՝ խոնարհ համբուրիւ Տիրականիդ՝ օրհնահայց

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

207.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լոնտոն, 30 Աւգոս[տոս] [18]52

Պ[ատուական] եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Մինչչեւ թողեալ զանգղիական ափունքս՝ գրեցից քեզ հուսկ աստի, ի պատասխանի քոյումդ տուելոյ ի 21 ամսոյս, եւ նախ քաջալեր մատուցանեմ եւ աւետիս կանգնման ընկճելոյդ վասն տուժի պատուոյ եւ դրամուց, զի բաղդին յաջողեալ եւ զայս նուագ, որպէս եւ երկաւուրբ յառաջ առ Վեհ գրեցի. փոխանակագիրն այն ընդունելի եղեւ ի Հիթայ [266] եւ վճարեցաւ աստ, զոր եւ ի ծրարելոյ թղթոյս նորա իմանաս. զայս թուղթ պահեսջիր քաջ մինչեւ ամենայն արծաթն անցցէ աստի այդր. ես 100 լիրայ միայն բարձի անտի:

Առ Հիթ առաքեցի ընծայ զսփռոցն զորմէ կանխաւ գրեալ եմ, շնորհակալութեան թղթով ի դիմաց Վեհի եւ տեսչութեան վարժարանիդ:

Զարկղ գրենոյն՝ զոր գիշերախառն զետեղեցի, աւանդեցի ի նաւ. զցանկն եւ զբեռնագիրն առաքեցից ապա՝ եթէ գուցէ յոյս ժամանելոյ նորին յառաջ քան զիս, զի գէթ 40 աւուրք պիտին. յեօթնեկիս ասի թէ մեկնեսցի նաւն աստի, այլ բանք նաւապետաց յալիս եւ ի հողմունս քանդակեալ են:

Իսկ զարկղ նորանշան տնկոցն ի 10 ամսոյս դիցէ Զոհրապ [267] յուղի, եւ ընդ Մալդա, ընդ Գորֆու ընդ Դրիեստ հասցէ այդր. բայց ի դէպ թուի գրել քեզ առ գործակալ կամ գործատես ոք մեր ի Դրեստ, զի ի ժամանել արկեղ յանուն տեսչի Ռ[ափայէլեան] վարժարանի ՝ առաքեսցէ ի Վենետիկ որպէս եւ կամիս:

Յեռանդն գրեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ զ Զոհրապայ ընծայականէն. արդ յերեկն խօսեցեալ իմ ընդ նմա՝ ծանեայ, զի թէպէտ եւ ունի պատուանուանս ասպետութեանց՝ այլ չկամի յանգղիացի գիր հռչակել զայնս, վասն որոյ միայն դիցի որպէս եւ գրեալ էի Mr. Edouard Zohrab Esq. Consul General of Turkish Empire in London, սրբագրելով զգրութիւնս, թէ իցեն վրիպակք. եթէ յանուն վանաց ընծայի նմա բարւոք է, որպէս եւ գիտէք ստորագրեսջիք. իսկ եթէ յիմ անուն կամիցիք՝ դիջիք Your truly - Rev. Leo M. Dr. Alishan, ի հարկէ ըստ այնմ եւ զշարագրութիւն ընծայականին փոփոխելի է:

Յաւուրս յայսոսիկ դուք պատրաստիք ի հանդէս տարեւոր վաստակոց ուսմանց վարժարանիդ, եւ ես մնամ անձկանօք լսել զքաջութիւն մանկտւոյդ եւ ընդունել զպատճէն ցանկի ուսմանց եւ վիճակաց նոցին ի Բարիզ: Յետ վաստակոցդ մաղթեմ զհանգիստ եւ զբօսանս ձեր յ Ազոլոյ [268]. զպակասութիւն անցելոյ ամին լցջիք զայս ամ, եւ ի խայտալն ձեր ի հովիտս եւ ի բլուրս՝ համարեսջիք եւ զիս վերջապահ խառնընթաց բանակիդ, այլ հեռի յոյժ առ զօրել տեսութեան ական. առաւել յեզերս հեղեղատաց ցանկամ զյիշատակ իմ, քանզի անդ քան յամենայն վայրս՝ սիրտս այս զպատկեր իւր տեսեալ եւ հեղեղագնաց իմն ընդ նոսին լինի: Բայց ակն ունիմ ի մանկանցն՝ թէ յաճախագոյն գտցեն զայս ամ նիւթս բանից նկարագրութեանց ի կենցաղականն կամ ի պատմութեան վարուց իւրեանց, զոր եւ մատուսցեն ինձ յընթերցումն՝ յորժամ հանդիպեսցուք միմեանց: Մի՛ մոռասջիք եւ զքարացեալ կրիայն, եթէ արդարեւ կացցէ նա ի տեղւոջ իւրում, եւ շարժեսջիք ձգել ի կղզեակ մեր: Աւելի է ասել զողջոյնս իմ առ ծանօթ երիցանին եւ վարժապետն եւ սիրելի տիրացուն քո: Ողջո՜յն եւ Գանովեան տաճարին [269] եւ հրաշակերտ արձանացն. ողջո՜յն համօրէն գեղեցիկ վայրաց, այլ եւ անգեղեայ արաստոյ ժայռից, զի թէպէտ խստագոյնք սոքա քան զամենայն արարածս, այլ սակայն առ անուն սիրելւոյ վանգիւն տան, ձայնեն եւ կրկնեն: Եւ յորժամ ոմն ի գնդէդ աշտանակիցէ ի քառոտնեայն գեղաղէշ, յիշեսցէ աներկբայաբար զուղեկից յովանակաչու արշաւանացն ի հերուն:

Իսկ ես վաղիւ ընդ առաւօտն սպառազինեալ կանխիկ օժանդակութեամբ աղօթից սիրելեացդ՝ անկենդան շնչովք անդրուվարաց դէմ եդից ի Փռանկաստան, ընդ Պուլոնեը [270] առնելով զանցս իմ, եւ ի Բարիզ մնացից հրամանաց Վեհի. եւ թէ գտանեմ պարապ՝ պատրաստեցից զկարեւորսն վասն վարժարանիդ զթղթեղէնսն, այլ եւ դու յիշեցո՛ ինձ ո՞ր առաւել պիտի ձեզ:

Ողջ լեր եղբարբք եւ մանկտեաւ, եւ ես ողջ եմ

Քո հոգեկից եղբայր

Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

208.   

Յորմն սենեկին յոր վեց ամիս անձկութեամբ բնակեցի
Ի Լոնդոն, 1852, ի 54 Bernard-Street, Russel Square
Չիք ինչ յերկրի՝ որոյ վախճան ոչ կանխէ.
Ժամանակ՝ որ զհամայն՝ զինքն իսկ ծախէ:
Այլ, ո՜հ սիրտ քան զամանակն է հըզօր:
Կոթող կըրիցն արձանասցի աստանօր:
Պանդո՜ւխտ, որ յետ իմ յայս սենեակ գաս, գիտեա՛
Զի վեց ամիսք աստ ծըխեաց սիրտ Ղեւոնդեայ [271]:

31 Օգոստ[ոս] 1852

209.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ Ս. Ղազար

Բարիզ, 1 Սեպտ[եմբեր] 1852

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Համառօտիւս ծանուցանեմ Սրբութեանդ, զի երեկ թողեալ զ Լոնտոն՝ ժամանեցի այսր, ընդ Պուլոնեը արարեալ զանցս ծովուն, որ թէպէտ ըստ սովորութեան իւրում մաքսեաց զիս, այլ ոչ շատ լլկեաց՝ որպէս յերթն իմ յ Անգղիա, եւ այսօր ամենայն վաստակ ալեացն՝ անցեալ է: Գտի աստ ի վարժարանիս զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Սարգիս, ընդ որում այսօր ունիմ գնալ ի Վերսայլ [272] ի տեսութիւն եղբարց որ անդ:

Մնամ խոստացելոյ հրամանի Վեհիդ, առ ուղղելոյ ըստ այնմ զճանապարհ իմ. եւ ի միջոցի պարապոյս զբօսայց ընդ ախորժելիսն ի դիւանս գաղղիական մայրաքաղաքիս, պատրաստ գոլով ի թողուլ զնոսին յորժամ ձայն կոչոյ տացի ինձ:

Համբուրիւ տիրականիդ մնամ օրհնահայց

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի

Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

210.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Մուրատեան Վարժարան ի Փարիզ
6 Սեպտ[եմբեր] 1852

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Քանզի յառաջ քան զամենայն պատկեր թղթիս յակն հարկանի՝ յիշեցուցանեմ, զի արժան է հանել եւ զպատկեր Ռափ[այէլեան] վարժարանիդ եւ տալ փորագրել, եւ թուի ինձ թէ զպարտիզեան երեսն նկարելի է որպէսզի խառնեսցի եւ գեղեցիկ մատենադարանն եւ պարտէզն. արդ զայս՝ եթէ հաճիք տուր հանել ի պատկեր ճարտարի եւ առաքեա այսր, զի դիւրագնի փայտատպեսցի. իմ զթուղթս նամակի կանխաւ գնեալ է ծրար ծրար եւ տուեալ դրոշմել զսկբնատառս Ռ[ափայէլեան] Վարժ[արան], եւ թէպէտ կայր առ իս ծովային երեսք վարժարանիդ, այլ շնորհք մատենադարանին լաւագոյն ինձ զպարտիզակողմն երեւեցուցին:

Բազում ինչ եւ այլ մթերս թղթոց եւ նմանեաց գնեալ իմ յետ սակաւուց դիցուք ուղւոյ արկեղս երկուս մեծս: Ի խնդրեալ գրենոյդ զ Սգրիպն 5 հատորեայ եւ զ Լ. Վէյ 2 հատորեայ գնեցի աստ, այլ ոչ զմանր Սգրիպսն, զի ընթերցեալ իմ զերկոսին թատրերգութիւնսն նշանակեալս՝ սնոտիս գտի եւ շաղփաղփ ըստ մեզ: Խնդիրք գաղղ[իացի] վարժապետիդ իմաստակականք թուին ինձ, այսինքն ոչ կարեւորք մերոյ հայ մանկտւոյս որպէս գաղղիացւոցն, զի եւ զՊարոն խնդրեալ աստ մանաւանդ զՊարոնիկսն՝ ոչ գտի, այլ պատեհ գտեալ երթալոյ ի Պրիւսէլ եւ անդ որոնեալ՝ տեսի, զի արդարեւ մատեանն առաւել ի ճահ թուէր գաղղիացւոց որոց ծայրանալ յիւրեանցն բարբառ կամին, առնլով գիտութիւն զմատենագրաց իւրեանց, այլ զիարդ եւ իցէ գնեցի ի մանունցն 18 օրինակս եւ 2 ընդարձակէն, եւ այլ ախորժական գրեան եւ ընթերցուածս, եւ բառագիրս ինչ հմտութեան, զորս գրավաճառն առաքելոց է ընդ Անվերսա եւ ընդ ծով՝ այդր յանուն քո. եւ ի հասանել գրենոյն ի ձեռս մեր՝ վճարել մնայ մեզ զգինսն աւելի քան 400 Ֆր. եւ զծախս ճանապարհին, որ ոչ ծանր ինչ լիցի: Իսկ զայլս ի խնդրելոյ մատենիցդ՝ ոչ գտի, զի սպառեալք են, բայց միայն զ Les enfants célèbres որ այժմ անուանի Les enfants studieux, եւ փոխանակ այլոցն՝ գնեցի այլս ինչ նմանիս եւ պիտանիս մանկական ճաշակաց:

Ծրարեցի ի թղթիս զբեռնագիր արկեղ գրենոյն զոր ի Լոնտոնէ ուղղեցի այդր, համարելով թէ յետ սակաւուց ժամանեսցէ այդր, որպէս եւ տեսանեսդ ի դմա՝ տասն եւ կէս շիլին պարտիք վճարել զծախս ճանապարհի, վճարեալ իմ անդ իբրեւ կիսով չափ նորին: Եդի եւ զցանկ արկեղականացն, զոր անդ յայնժամ արարեալ էի. ի լուսանցս դորին նշմարես տառս ա, բ, եւն եւ կամիս գիտել զի՞նչ իցեն, ա նշանակէ վասն Աբրահամու սիրելւոյ եւ գրեանն ի ճահ եւ ի պէտս նմին դատեցան. գ. զԳուզէն նորա, վասն որոյ եւ պահեսցէ նմին զնոյնս. բ. զ « Բազմավէպն », որում պիտանացու վարկայ զնշանակեալ մատեանքդ եւ շնորհեսցես աշխատողաց օրագրին՝ եթէ արդարեւ օժանդակեսցին անտի: դ. դի՛ր ի դարանիդ եւ պահեա՛ պարկեշտապէս, մինչեւ ասացից քեզ զնոցանէ. - Հ[օր] Հմայեկի հօր, - վ[ասն] վանաց: Այլն ամենայն ի պէտս համբակաց վարժարանիդ, եւ ինչ ինչ վասն մատենադարանին կամ վարժողաց եւ կամ վանաց որպէս պատշաճ դատիցի եւ իրաւախոհութիւն լիցի:

Ցայս վայր զգրենոյ ճառեալ՝ չասացի տակաւին ըստ օրինի՝ զի ընկալայ զգրեանդ յ Ասոլեան [273] բլեր, եւ մաղթեմ զպակասութիւն զուարթութեան քաղաքիդ՝ լնուլ բնութեան ծիծաղերես վայելիւք: Իսկ ինձ ոչ միայն բաղձալի էր ընկերութիւնդ իբրեւ վերջապահ, այլ եւ յուսալի եւս, եւ զանցագիր իմ եւս պատրաստեալ էի մեկնելոյ աստի. այլ զի թոյլ ետ Վեհս յամել տակաւին, եւ ապա գրեաց ըստ խորհրդոյ Հարցս շարժիլ, ոչ կարեւոր ինչ թուեցաւ երագելն իմ, եւ դեգերիմ այժմ ի մեծի մատենադարանի տեղւոյս, այլ ոչ բաւեմ քննել զամենայն, ցանկամ գէթ զգլխաւոր մատեանսն յակն արկանել եւ քննել թէ իցե՞ն ինչ նորք եւ պիտանիք, եւ ե՛ն ե՛ն արդարեւ: Վասն որոյ զայս ամ յիշատակաւ եւեթ ճեմիմ ընդ ձեզ, իսկ զյայսմհետէն՝ ո՞ գիտիցէ: Արդ գտանեմ ի յուշարարն, զի յանցելումն ամի յայս նիշ աւուրս յոր գրեմ՝ ի Գրեսբան [274] գնայաք կառօք եւ իշովք, վարժողք եւ վարժեալք ի միասին. կերպարան լերանցն որ ի թիկանց տաճարի Տիրուհւոյն՝ արջնաթոյր ամպոցն հովանեօք, առաջի իմ են, բայց եւ ի կէս բարձու աջակողմեան լերանցն տեսանեմ զոմն Պատուելի:

Վասն գաղղ[իացի] վարժապետի՝ անձկամ եւ շուարիմ, զի հոգ ի սրտիս վերայ կայ եւ կարողութիւն չիք ի ձեռին, զի բաղդագիւտ է խնդիրն եւ ոչ կամագիւտ. զքահանայ զոք գտանել ըստ մերս ախորժակաց եւ զայր հմուտ, գրեաթէ յանհնարիցն. զաշխարհական՝ դժուարին յարմարել մեզ եւ ունել ի վարժարանի, մանաւանդ, զի եւ վարձս պահանջեսցեն զարհուրելիս: Մնամ այցելութեան:

Ողջունեալ զմանկտիդ եւ զգործակիցդ, մաղթեմ յամայր խնդութիւն, եւ մնամ

Քո հոգեկից եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

211.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 10 Սեպտ[եմբեր] 1852

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Զտուեալդ ի սկիզբն ամսոյս՝ ընկալայ երեկ ի մայրաքաղաքիս Փռանկաց, յոր ժամանեալ ի տասն աւուրց հետէ մնայի նմին: Զմեր հարս բաց ի Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Սարգսէ՝ որ աստ էր, ի Վերսայլ խնդրեցի, եւ զի ի նմին աւուր գնացեալ էր նոցա մանկտեաւն ի Սէն Գլու [275], չոգաք անդր ընդ Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Սարգսի, եւ այն ինչ նոքա բազմեալ ընդ ծառովք յեզր լճակի միոջ բաժանէին զմեծապատիւ փիլաւն, զարմանս գործեցի հասեալ ի վերայ նոցա, քանզի ոչ գիտէին զօր գալստեան իմոյ: Կացեալ ի Վերսայլ աւուրս հինգ՝ դարձ արարի այսր, զի աւարտեցան աւուրք զբօսանաց գեղջ Մ [ուրատեան ] վարժարանի, մինչ ձեր Ռափայէլեանց չեւ էր սկսեալ:

Ի վերջնում աւուր բնակութեանն ի Վերսայլ՝ եհաս յանակնկալս որպէս զիս՝ Յակոբ աղա Պըյըգլեան ի Մոլտաւիոյ եւ եբեր անտի մանկունս հինգ ի դաստիարակութիւն, կարի ուշիմս եւ լաւս, հանդերձ թոշակօք ոմանց. որով թիւ աշակերտաց վարժարանին եղեւ 33. իսկ յեռանդն հասին այսր ի Պօլսոյ ինն եւս մանկունք, եւ կազմեցին զթիւն 42, մի կամ երկու միայն ի նորեկացս Պօլսեցիք են, այլքն Արդուինցիք եւ Կարնեցիք եւ յ Ախլցխայէ: Լուայ թէ վասն Ռափ [այէլեան ] վարժարանիդ հանդերձին մանկունք ութ. եթէ ըստ յառաջագոյն իմ գրելոցս եւ քո միահաւանութեանդ՝ հաճոյ թուիցի ժողովոյդ տալ բերել մանկունս ի Մոլտաւիոյ, Յակոբ աղա խոստանայ առաքել որչափ եւ կամիք, եւ զընտիրսն զքաջացեալսն ի վարժարանս անդ իւրեանց, այլ եւ օժանդակել սակաւուք ի թոշակսն: Զայսմանէ ծանո՛ առ Վեհ, եւ թէ հաճիք ընդ առաջարկն ծանուսջիք առ նա կամ այսր առ մերսն որ թղթակցին եւ սերտ բարեկամք են, ծանուցանելով զթիւ խնդրելի մանկանց եւ զժամանակ գալստեանն. ինքն Յակոբ աղա հաճէր ինքնին բերել զնոսին այդր ի յաջորդ ամին: Գիտուն լիցի եւ այս, զի մանկունքն Հայադաւանից որդիք են, թէպէտ հռոմէաբար քաղաքավարին ի վարժարանիս, որպէս յայտ է:

Միւս եւս խնդիր. Ֆանոլի [276] նկարուց ուսուցիչ Մ [ուրատեան ] վարժարանիս, ըստ հին փափաքանացն (զորմէ երբեմն գրեալ էր առ իս Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Գաբրիէլ, եւ քո խորհրդակցութեամբ պատասխանեցի նմա) ցանկայ դարձեալ ի Վենետիկ բնականալ, եւ կամի գիտել թէ ընկալցի՞ ի վարժարան մեր իբրեւ ուսուցիչ արուեստին: Արդ ես կամիմ զքո կարծիս գիտել, թէ ցե՞րբ կարիցէ Ռոսսի առաջնորդել մանկտւոյդ, զի ես ոչ կարծեմ թէ յաջողիցի եւ ի նկար դեղոց եւ ի պատկերահանութիւն կրթել զնոսին. եւ թէ ստիպիցի՞մք յետ ամի զայլ ոք խնդրել ընդ նորա, կամ թէ զնա եւ զայլ ոք. իցէ՞ ոք (որպէս Պուզադոյ [277] ) որում խոստացեալ իցէք առնուլ ի վարժապետութիւն. զի՞նչ պատասխանի տացուք Ֆանոլեայ, կարիցե՞մք ասել թէ մարթիս լինել մեզ պիտանացու յետ այսքան ժամանակի, եւ վարձք քո լիցին այսքան (զի եւ զայս կամի գիտել): Իմ թէպէտ չիք յոյս հաճելոյ զնա եւ զմեզ նովաւ, զի այր նկարիչ է եւ շահախնդիր, այլ կամիմ տալ պատասխանի կշիռ, որպէս զի մի՛ մեզ վնաս հասցէ եւ մի՛ անքաղաքավարք առ նա երեւեսցուք:

Ոչ գիտեմ յետ վճարելոյ զպարտս վարժարանիդ առ Սալվի եւ առ այլս, եւ հանեալ զծախս նորոգութեանց, եւն., եւն., ո՞րչափ ինչ յաւելցի դրամ ի ձեռս ձեր, եւ կարիցէ՞ք գնել կրպակ կամ տուն շահաբեր, թէ մարթ էր թռուցանել հազարս ինչ ի Մոլտաւիա, 10 կամ 12 առ հարիւր աներկբայաբար ժողովիւր, որպէս հաւաստէ Պըյըքլեանն, եւ ճարտարութեամբ իւրով ընկալեալ է նորա ի պետութենէն իրաւունս Հայոց գնելոյ զերկիր եւ զտուն: Մարթ է մեզ ի պահեստի իմն կամ յաւանդի ունել հազարս ինչ եւ խոկալ յառաջարկս յայս, մանաւանդ ի գալստեան նորին Յակոբայ ի վանս, խօսելով մանր եւ ճշգրտելով զիրսն, զի ինքն ուխտ անձին եդեալ է գալ ի տեսութիւն վանացս եւ լաւ ոմն է:

Առ Պ[ատուական] Հ [այր ] Ամբրոսիոս յուշ արարի զխնդիրսդ, յորոց յիշեաց նա զսերմանս տ՚աքան արքահասակի, եթէ գտցէ նա՝ բերից քեզ, թէպէտ եւ ես գնեցի ի Լոնտոն զսերմանս արքահասակիդ ընտիրս եւ գունագոյնս՝ որպէս ասաց վաճառողն, թէպէտ եւ զ աքան անուն չասացի եւ չլուայ, այլ միայն շէհպօյս գունագոյնս, բարդս, ընտիրս: Իսկ երկիւղ քո կամ հոգ զխնամոց հրէշածաղիկ տնկոյն եւ զայլոցն՝ խրտուցանէ զյօժարութիւն իմ եւ զքո. այլ մարթ է քեզ հարցանել զգիտունս արուեստիդ դրախտագործութեան զխնամոց նոցին եւ առնել ըստ պատուիրանին. եթէ այդ եւ կամ այլ տունկք ջերմոյ կարօտիցին ի ձմերայնի եւ քեզ ծանր թուիցի ծախս առնել վասն ջերմարանի, անկաւ խորհուրդ ի միտս իմ, զի տացես զտունկսդ ի բուսաբանական պարտէզ քաղաքիդ ի ջերմանոց նոցա, եւ տացես վարձս ինչ ձմերային բնակութեան նոցին, եւ ապա ի դարձ բարւոյ յեղանակի ընկալցիս դարձեալ զքոյսն. միայն թէ հաճին եւ նոքա:

Ես այժմ աստ սպասեմ թղթոյ Վեհիս որ զճանապարհ իմ ուղղիցէ. ցանկալի էր ինձ ի պարապ ժամանակիս քննել զհայ ձեռագիրս մեծի մատենադարանի քաղաքիս, որ միակ մխիթար յուսոյ իմոյ էր յերկայն տաղտուկս իմ ի Լոնտոն, այլ բաղդ հակառակեցաւ, զի պարապոյ (վաքանս) [278] աւուրք են եւ տեղւոյս, եւ դիւանապետք ցրուեալ, մատենադարանն փակեալ. միշտ ի պարապոյ ժամանակս դիպեցաւ ինձ յածիլ զդիւանօք եւ չկարել ի ներքս մտանել. վասն այսորիկ եթէ չգտից ճանապարհ ինչ մտից, որպէս չյուսամ յառաջ քան զամիս մի, զառաջարկեալն ինձ ի Վեհէս զոհ՝ ողջակէզ արարեալ, տաց զիս ուղւոյ դարձի:

Ակն ունիմ թէ այժմ զուարճութեամբ յ Ազոլոյ [279] գիւղավարիք, եւ ողջունեալ եւս իցէք յինէն զջուրս եւ զբլուրս. աղէ՛ եւ ողջոյն միւս եւս առ սիրելին իմ հեղեղատն Մուզոնայ, խառնեսցի հոգի իմ ընդ շունչ որ կարդայցէ զայս յափունս նորուն.

Վարեալ հեռուստ յորդ յիշատակս յըղեմ քեզ ձօն
Ո՜վ իմ վիժակ ծաղկուտ բլրոց՝ մէնիկ Մուզոն.
Սուտ են նամէտ նայադք, նիմփայքն ալէպարիկ,
Իմ սըրտիս չէ՛ սուտ յիշատակն ափնայածիկ,
Որ առաթուր հարեալ զպարիսպ եւ զամբարտակ՝
Սլանայ նդ երէզ ու ընդ մարգ առ խաղ քո կապուտակ,
Ու ի մեհեւանդ հեղեղելոց քայռիցդ ալեաց՝
(Որովք՝ սիրո՜յ մանեակ, փարիս ծաղկանց ծըղեաց),
Կաշկանդեալ՝ ա՛նդ անմեկին քեզ սիրէ գերիլ,
Կուր կոհակացըդ գոլ, առ քեւ յար դեգերիլ,
Յամէն խաժիկ ճակատ նըստեալ քոց մըկանանց,
Մէն հառաչանք հոգւոյ՝ ծըփին գընան անսանձ.
Եւ ըստ ալեացդ՝ որ յար փոխին՝ մինչ նոյն դու թուիս,
Նոյն կամ եւ ես, այլ ահա անցեա՜լ է հիւթ սըրտիս: . . . [280]:

Ողջոյն գործակցիդ եւ մանկանցդ, յինէն եւ յողջունելոց առ ի քէն եղբարց մերոց որք աստ:

Քո հոգեկից եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

212.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Asolo

Բարիզ, 17 Սեպտ[եմբեր] 1852

Սիրեցեալ եւ Պ[ատուական] Եղբայր,

Ընկալայ եւ զտուեալդ ի 11 ամսոյս, եւ թէպէտ չիք իմ արդ կարեւոր եւ հետաքննական ինչ քեզ գրել, այլ զի մի՛ ընդհատեսցին ձեռք գրութեանցս՝ յաւելում եւ զհամառօտս: Շնորհ ունիմ, զի առաքեցեր զպատճէն վարժից աշակերտաց վարժարանիդ, յորում արդարեւ նշմարի մեծ յառաջադիմութիւն եւ ջանք վարժելոցն եւ վարժողաց, վասն այսորիկ եւ ինձ խնդութիւն եւ գոհութիւն, մանաւանդ, զի զբազումս տեսի քաջացեալս եւ զոմանս քան զկարծիս իսկ, եւ գիտելով, զի անաչառ են վիճակքն՝ ոչ երկբայեմ ընդ վաստակսն: Բայց միայն տխրեցոյց զիս վիճակ վարուց աւագագունին, չգիտեմ զի՞նչ ապուր կերեալ է. ներեալ այլոցն ամենայնի՝ առ սա դժուարիմ:

Խնդրեցից զգրեանդ նշանակեալ, որպէս եւ խնդրեցի ըստ մասնէ՝ երեկ, եւ ի հարեւանցի ծանուցից, զի Baron այ գիրք ի Պրիւքսէլ տպեալք աստ կամ ոչ գտցին կամ ոչ դիւրագնի, որպէս թերեւս կարծէր գաղղ[իացի] վարժապետն, զի խիստ է մաքս գրոց ընդ մէջ Գաղղ [իոյ ] եւ Պելճիոյ. եւ զհամառօտութիւն գրոյն հարցեալ՝ լուայ, զի սպառեալ է. այլ եթէ գտից զնոյն տպեալ եւ աստ՝ առից անխիղճ, ապա թէ ոչ պարտ է գրել ի Պրուքսէլ, զի անտի առաքեսցեն դէպ ուղիղ ի Վենետիկ ընդ այլ ճանապարհ. բայց 4 հատոր միայն գիրս խնդրել՝ եւ այն կոթլոզ իմն է: Զհինգհատորեան Սգրիպն առի, եւ զառանձին հատորիկսն առից՝ եթէ արդարեւ չիցէ ինչ ի նոսա խղճելի առ ի տալ ի ձեռս մանկանց. (ներեա՛ եղբայր, զի ես ոչ ճանաչեմ զգրածսն, եւ համարեցայ թէ դու եւս անծանօթ ի վարժապետէն միայն իցես լուեալ):

Եւ զի զվարժապետէն են բանք, ասացից, զի հարցի երբեմն զքեզ զՍիրելւոյ գաղ[ղիացի] վարժապետէն կամ վարդապետէն. չետուր պատասխանի, եւ աստ լուայ ի Պ[ատուական] Հ [այր ] Ամբրոսեայ՝ զի վերացեալ է նորա այտի: Որպէս եւ կանխաւ գրեցի՝ յոյժ դժուարին է գտանել վարժապետ քահանայ կամ առ տնին կելի եւ ճարտար, վասն որոյ որպէս եւ առնէքդ՝ ունելի է զ Աղեքսանդր զոր ունիք, մինչեւ բաղդ ցուցցէ մեզ զհաճելին քան զնա: Բայց զի ոչ ինչ գրեցեր ինձ զՍիրելւոյդ, ասեմ քեզ հօշունտում [281]:

Նաւն որ զանգղիական մատեանսն բերէ այդր՝ կոչի Airone, նաւապետն Covacevich: Մունետիկք նաւուց գիտասցեն թէ ե՞րբ մեկնեալ իցէ ի Լոնտոնէ եւ ե՞րբ ժամանեսցէ այդր:

Ողջոյն ի մերոց Հարց եւ Եղբարց որ աստ առ քեզ եւ առ քոյսն, որպէս եւ յինէն առ նոյնս. ակն ունիմ, զի մանկտիդ գեղագրեսցէ ի հայ բան զգիւղական տեսարանս կամ պատահարս, քանզի վկայես իսկ զքաջութիւն նոցա ի հայ շարագրութիւն, եւ իմ ընթերցեալ զնոյնս յետոյ ուրեմն համարեցայց եւ զայս ամ շրջեալ յ Ազոլոյ:

Ողջ լեր: Այսօր գրեցի եւ առ Վեհ՝ հարցանելով ստուգագոյնս զկամացն որ զիմոյ յապաղման, եւ ի պատասխանւոյն գիտացից զինչ առնեմ. կամ մնամ ամիսս եւս, կամ ի սկիզբն հոկտեմբերի ուղւոյ լինիմ առ ձեզ կոյս:

Քո հոգեկից եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

213.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 17 Սեպտ[եմբեր] [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Շնորհ ունիմ շնորհից Վեհիդ որ կամի հաճել եւ զԺողով Վանացս եւ զփափաք ազգայնոց մերոց ախորժակաց [282], այլ աստանօր բաղդ ընկիճեալ՝ փակեալ է զմուտս մեծի մատենադարանին, զի պարապոյ եւ գիւղազբօսութեան ժամանակք են, եւ ոչ բացցի յառաջ քան զ15 Հոկտեմբերի, վասն որոյ եւ ես արդ զուրկ մնամ եւ դատարկ. եթէ թոյլտուութիւն Վեհիդ իցէ յանձն առեալ զկալ մնալ իմ աստէն անդր քան զՀոկտեմբ[եր] ի քննութիւն Ձեռագրացն կարեւորաց, հաճեսցի միւսանգամ ծանուցանել ինձ ոչ անագան, զի ըստ այնմ յարդարեալ զիրս իմ ձեռն արկեալ պարապեցայց ի սրբագրութիւն երկրորդ մասին Աշխարհագրութեանս մինչեւ ի բացումն մատենադարանին, եւ ապա դեգերեցայց ի նմին. իսկ եթէ չառնու յանձն զյապաղելս անդր քան զկէս հոկտե[մբերի], մի՛ վայրապար ժամավաճառ եղէց աստ, այլ անկայց յուղի, դեգերելով ի քաղաքս ինչ Իտալիոյ քան ի Բարիզ յերկարել անպատճառ եւ անզբօս:

Համբակք վարժարանիս Մուր [ատեան ] 41 թուով սկսան զուսմանցն վարժս եւ մտադիւրք են ի նոյն. նոյնպէս եւ ուսուցիչքն՝ արտաքինք եւ ներքինք. Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Գաբրիէլ թար ք մանեաց ի գաղղ[իերէն] զգրածսն ի խնդիր Մխիթարեան վիճից եւ ետ ց Բրոմսոլ [283]: Ի յաճախել արդ ջատագովութեանց հրատարակելոց ի նպաստ մերակողմանն՝ ոչ գիտեմ իցէ՞ արժան փութալ մեզ ի հրատարակութիւն մեծի մերոյ ջատագովութեան շարադրելոյն ի վանս, եթէ սպասել դեռ եւս, մանաւանդ մինչ դե[ռ] երկոքին եպիսկոպոսունքն ի Պօլիս մաքառին ընդ իրեար, եւ ոչ ոք մեզ ձայն տայ, անանուն գոլով հրատարակելոյ չարամատենին, եւ նշաւակելով այլուստ Հասունեայ գործակցութիւն ի նոյն, որ արդարեւ բազում զգուշութիւն եւ ճարտարութիւն պահանջէ ի պատասխանին՝ եթէ կամիցիմք տալ առժամայն:

Մնալով անձկաւ պատասխանւոյ նամակիս առ ի գիտել զկաց կամ զգնացս իմ, ողջու[ն]ելով զհասարակ Միաբանութեանս՝ խոնարհիմ ի համբոյր տիրականիդ՝ օրհնահայց

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

214.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 24 Սեպտ[եմբեր] [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Մինչ ես մնայի դեռ ընդունելոյ յետ աւուրց զպատասխանի գրելումս յ՚17 ամսոյս, ընկալայ այսօր զշնորհեալդ յ՚19 սորին, յորում եւ զազդ դարձին իմոյ այդր [284]. առ որ պատրաստեցայց եւ տաց զիս ուղւոյ յետ ութ աւուրց, առաւել կամ նուազ, եթէ ոչ այլ ինչ հրաման Վեհիդ տացէ ինձ անագանել աստ եւ եւս։

Իսկ փոփոխութիւն Գործակալին մերոյ ի Հռովմ այժմ յայսմ ժամանակի անպատշաճ թուեցաւ մեզ՝ որոց ակն արկէք խօսել եւ խորհել զիրացս, այնչափ առաւել՝ որչափ զի ի քարտուղարէն է սկիզբն խորհրդոյ փոփոխութեան, որ եւ դաշնակցօքն՝ որպէս յայտնի երեւի՝ միշտ զանյաջողսն կամ զսակաւօգուտսն մեզ առաջարկէ. եւ թէ կալ մնալ Գեր[ապայծառ] Եդուարդայ ի պաշտամանն՝ վնասէր ինչ մեզ կամ մերակողմանն, կարծեմ ինքն որ թելադրեացն փոխել զնա՝ ջանայր ամենեւիմբ պինդ ունել զնա ի գործակալութեանն։ Իսկ զի եւ Անդոնելլի զնոյն խորհուրդ տուեալ է, ոչ գիտեմ թէ չիցէ՞ եւ ինքն խորհրդակից միւսոյն՝ զի ես այսպէս կարծէի, որպէս եւ ի Հռոմ գոլով լսէի, թէ ամենայն ինչ ի ձեռն երիցն վճարի արդ, Մեծին եւ երկուցդ այդոցիկ. եւ խիթամ թէ զխօսս Տիրանայ հանցէ նա յունկն Քարտուղարին։ Բայց թողեալ զտեսութիւն իրացս եւ զխելամտութիւն՝ անձամբ առնուլ այդր եւ խօսել, մինչ չեւ մեկնեալ աստի գրեցից միւսանգամ առ Վեհդ յանկասկածութիւն սրտի, եւ այժմ մնամ օրհնահայց

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

215.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 4 Հոկտ[եմբեր] 1852

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Քանզի անցին աւուրք ութ յետ գրութեանս յետնոյ՝ յորում ասէի թերեւս մեկնիլ աստի յետ այնքան աւուրց, պարտս համարիմ գրել զայս եւ ծանուցանել, զի ըստ տուելոյ Վեհիդ հրամանի եւ թողման ի խորհրդակցութիւն Հարցս եղելոց աստ եւ ըստ կարծիս նոցուն զմեկնիլն իմ աստի, սոցա թուեցաւ ոչ ինչ կարեւոր զաճապարելն իմ վասն բանի փոփոխութեան գործակալին, ակն ունելով թէ չառնիցեմք զայն գործ այժմ: Իսկ իմ յետ գրելոյ առ Վեհդ զառաջինն՝ կամելով եւ կազմ ի չու գտանիլ՝ եթէ ընդ հուպ հարկեցուցիչ պատճառ երեւեսցի կամ հրաման հասցէ, եւ առ չկորուսանել զպատեհս՝ յանցելումն եօթնեկի չոքայ ի Կանդ [285] քաղաք յուխտ Ս. Մակարայ [286] որ համբաւի անդ Հայկազնեայ եւ Անտիոքայ կողմանց եպիսկոպոս, եւ պատուի յամենայն քաղաքս Բելգիոյ իբրեւ պաշտպան ի սրածութեանց եւ ի մաղձախտէ, եւ առի նշխարիկ յոսկերացն: Տեսի եւ զեպիսկոպոսն [287] Պրիւժայ [288], որ այն ինչ ընկալեալ էր զգիր Վեհիդ, եւ յիշէր զծերունի Հ[այր] Վարդապետ մեր զ Աւգերեան [289], եկեալ գոլով անձամբ ի վանս, եւ յանձնեաց զողջոյնս իւր:

Դարձ անդրէն արարեալ այսր յառաջնում աւուր ամսեանս բացան դիւանք մեծի մատենադարանին [290], եւ իմ յողջոյն ելեալ՝ եւ խնդրեալ զմի ի մատենիցն յորս յուսայի նոր ինչ գտանել, եւ գտի արդարեւ բազում ինչ եւ պատուական. Տօնական վիթխարի մեծութեամբ իբրեւ գրաստաբեռն մի, տարածութեամբ խուն ինչ առաւել քան նուազ քան զթերթ մեծի ճառընտրին [291] զոր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ներսիսի առաքեալ է ի Տարօնոյ. յերիս մասունս տրոհեալ է մատեանն եւ կազմեալ ուրոյն. ես զմիջինն միայն ցարդ տեսի, յորում իբրեւ 100 գլուխք բանից, վկայաբանութիւնք եւ ճառք, եւ բազում ինչ նոր եւ ցանկալի ի նոսա, զոր օրինակ, երկու ճառք մեծին Մովսիսի Խորենացւոյ, մին ի Մարգարէս, միւս՝ ի խորհուրդ տապանակի, թուղթ նորա առ Սահակ Արծր[ունի] կամ յառաջաբան Պատմութեան պատկերի Տիրամօրն, յաւելուածովք, եւ ի վերնագիր թղթոյ Արծրունւոյն մակագրեալ է անուն Բագրատունոյն «Ի միում տեղւոջ լինելով ի Նախչուանի»: Երկայն պատմութիւն դաստառակին, հին բան, եւ ի սկիզբն Պատմութիւն Աբգարու եւ հօր նորա Տիգրանայ որդւոյ Արշակայ քաջի, օտար յայլոց պատմչաց մերոց: Ներբողեանք Վկայասիրին, յորոց մին ի Տնօրինական տեղիս Երուսաղեմի, երկայն գրած իբրեւ գիրք մի կամ գրքոյկ. միւս ի Ծնունդ Տիրուհւոյն: Երկայն պատմութիւն « Ննջման եւ Վերափոխման » Յոհաննու աւետարանչի, եւն., եւ այլ ընտիր վկայաբանութիւնք, հանդերձ երկայն հատուածովք Ագաթանգեղեայ եւ Եղիշեայ, զորս թէ գաղափարէ ոք՝ հաւասարեսցեն հատորոց ինչ գաղափարելոց ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսիսէ. յորոց գաղափարեալ նորագիւտ բանիւք գոն աստ ոչ սակաւք, զոր թէ կանխաւ գաղափարեալ էր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Արսենի [292] կամ այլոյ՝ ոչ այնքան թերեւս ժամակորոյս լինէր բազմավաստակ ուղեւորն մեր. այլ ես զարմանամ յոյժ ընդ Բագրատունին մեր, որ զմատենէս զայսմանէ ասելով « Յայսմաւուրք է կիսով չափ եւ կիսով ճառընտիր, եւ է իսպառ փտեալ եւ բրդգզեալ, անկարդալի ըստ ծայրիցն եւ անգործածելի », եւ համօրէն ի բաց վազեալ է զահագին մատենաւն. կարծեմ եւ զայլովք ոմամբք, յորս գոյ յոյս գտանել այլս ցանկալիս: Արդ Վ[երապատուեալ] Հարք մեր աղաչեցին զիս գոնեայ ցանկել զնորագիւտ բանքս, զի պարապով գաղափարեսցեն մի մի փոխադրեալ զմատեանսն ի վարժարանս Մուրատեան. բայց զի երկար է եւ քննելն իսկ զամենայն մատեանս՝ զգլխաւորսն արդ ցանկամ ես յակն արկանել, միշտ վստահացեալ ի թոյլտուութիւն հրամանի Վեհիդ խորհրդակցութեամբ աստ եղելոց Հարցս յարդարելոց զիմ գնացս, այլ յերեւել կամ ի հասանել բացայայտ կամաց Վեհի, ի բաց վազեմ եւ ես ի պրակացս, զուարճանալով քան ի սոսա՝ ի նուիրումն զոհին զոր հրամայեալ էր սրբութեանդ եւ իմ յանձն առեալ սրտի մտօք:

Վարժարանս բարեաւ յառաջէ, զայցելութիւն մերոց Հարց առ Արքեպիսկոպոսն թողում նոցա գրել. Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սարգիս աւուրց յաւուրս սպասէ ընդունել գիր ի Վեհէդ, կամելով ի պատասխանոջն խնդրել ինչ ի Վեհէդ:

Ողջունեալ զհասարակ Միաբանութիւնս խոնարհիմ ի համբոյր Տիրականիդ ուղւոյ ցուպ անմեկին մնալով ակնարկութեանց եւ օրհնութեան Սրբութեանդ

Ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ [արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

Յ. Գ. Մատեանն է բոլորգիր ընտիր գրեալ ի Կաֆա ի թուի փրկչին 1307. ստորին եզերքն ուրեք ծայրատեալ են, այլ մէջն եւ գրեթէ բոլորն անփուտ:

216.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 14 Հոկտ[եմբեր] [18]52

Սիրեցեալ եւ Պ[ատուական] Եղբայր,

Աւուրբք կամ եօթնեկաւ յառաջ գրեալ առ քեզ՝ արարի զրոյց եւ զգաղղիացոյ վարժապետէ, ոչ հաճոյարար. արդ տամ ծանօթս կամ աւետիս զյաջողելոյ բաղդին. զի գտաւ վարժապետ ոմն, այր քահանայ հայրենեօք ի Կրընոպլայ [293], տիօք երիտասարդ 35ամեայ, իտալադէմ, զուարթ բնութեամբ, որ ի միում ի ժողովրդապետական եկեղեցեաց մայրաքաղաքիս սպասաւորէր, եւ ընծայեցաւ ի ձեռն քաջակորով աստուածաբանին Բրոմբսոյի [294] զորոյ զգրածսն ընթերցեալ է ձեր: Անուն վարժապետին է Պուշէ, յ՚12 ամաց հետէ յար ի վարժապետութեան կացեալ է, եցոյց մեզ զվկայականսն. սիրող եւ հետեւող ուսումնական կամ չափաբերական գիտութեանց՝ գիրս եւս յօրինեալ է եւ վկայութիւն բարւոք ի ճեմարանէն Գաղղիոյ ընկալեալ, որով եւ ինքն մեծայոյս է ի յառաջադիմութիւն իմաստասիրական փառաց եւ պատուոյ. վասն որոյ եւ յիւրմէ կողմանէ՝ թէ հաճեսցուք եւս մեք, չկամի խոստանալ երկարամեայ ծառայութիւն, այլ երիս կամ չորս ամս։ Այսոքիկ մեզ բաւական յոյս տան հմտութեան առնն յիւրական լեզուն, եւ ակն ունիմ չխաբիլ. իսկ հնչումն կամ արտասանութիւնն չէ պայծառալուր եւ ողորկագեղ, այլ անսայթաք: Արդ խօսեցեալ ընդ սմա եւ դաշնադրեցաք բանիւ՝ տալ նմա վարձս տարեկան 1000 ֆրանգ, ոչ կարելով ի նուազագոյն հաւանեցուցանել զնա, եւ զծախս ճանապարհի գալստեան անդր 250 ֆրանք, եւ զայլ ամենայն պայմանս զոր Ժառեայ եդեալ էաք, եւ ընկալաւ Պուշէ, խոստմամբք ծառայելոյ մտադիւր ի Ռ[ափայէլեան] վարժարանիդ եւ ի վանս, որչափ եւ կամիցիմք, եւ կալոյ առ մանկտւոյն ի ժամս պարապոյ՝ երբ եւ կամիցիմք: Ակն ունիմ թէ սիրելի եւս լիցի նոցին, եւ բնութեամբն եւ վարժութեամբն մանկածութեան:

Ոչ կամեցայ իսկոյն ի գիր յեղուլ զդաշինսն եւ ստորագրել, խիթալով մի՛ գուցէ դարձեալ ձեր ի գեղջէ եւ դաշնադրեալ իցէ ընդ Աղեքսանդրի [295]. արդ եթէ չէ ձեր դաշինս ընդ նմա եդեալ՝ եւ յանձն առնուք զառաջարկեալս առ ի մէնջ, որպէս յուսամ, առօրին առժամայն գրել աղաչեմ, զի ընդ հուպ կնքեալ աստ զդաշինսն (զոր ի միջոցի աւուրցս շարագրեալ պատրաստեսցուք) եւ առանց ժամանակի կորստեան՝ ուղւոյ լիցի վարժապետն, կամ թէ ընդ իս ածեալ բերից զայրն, յիմ վերայ զծախս ճանապարհին առեալ: Բայց քանզի ես մնամ թղթոյ Վեհիս վաղիւ կամ միւս վաղիւ, որ թէ գրէ եւ ստիպէ զիս յանյապաղ դարձ, մեկնիմ իսկ ոչ մնալով քում գրոյ պատասխանոյ, եւ դու թէ եւ ինձ կամիցիս գրել յանձնեա՛ ի խնամս Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբրիէլի, եւ նա ստորագրեսցէ դաշանցն: Իսկ եթէ Վեհ անագանէ գրել կամ ոչ ստիպել, ինքնին ընկալայց զպատասխանիդ յ՚12 աւուրս, որպէս յուսամ, եւ այս եւս գործ այսպէս կատարեալ եղիցի: Ապաքէն իմաստասիրես, զի դաշինք մեր հաստատեսցին զառաջինն վասն միոյ եւեթ տարւոյ, զի թէ հաճեսցուք երկարեսցուք յետ այնորիկ զժամանակն, իսկ եթէ ոչ՝ տացուք զծախս ճանապարհին եւ յուղարկեմք. իսկ թէ նա ինքնին կամիցի մեկնիլ՝ ծանուսցէ կանխաւ եւ իւրովք ծախուք մեկնեսցի ի բաց: Զայս եւ ծանուցաք իսկ նմա եւ յանձին կալաւ:

Գիտես թերեւս, զի նախագահ կամ ինքնագահ փռանկական պետութեան ճանապարհ հորդէ արդ զհարաւով աշխարհին, եւ յետ վաղուին դարձ արարեալ մտցէ ի մայրաքաղաքն, անցանելով ընդ յաղթական կամարօք եւ ի միջոյ դասուց բազմութեան զօրաց, եւ ընկալցի իբրեւ յաղթող ոմն կամ մեծագործ. չգիտեմ ընդ ո՞ր վաստակոց. եւ ես եղէց արդեօք վկայ քաջանշան նշաւակի փռանկութեան ոգւոյ շարժնոյ եւ յեղյեղուկ:

Տեսի զ Հ[այր] Մանիէ, որ քաջ յիշէ զքեզ եւ զխրատս քո եւ մեծ սէր եւ վարկ ունի ի վերայ քո. այժմ առաջնորդ կամ մեծաւոր է իւրոյ վանաց, յորում 4 քահանայք են եւ իբր 10 եղբարք. եւ վանք յորում կան՝ տուն բնակութեան լեալ է Շադոպրիանեայ սիրելւոյ մանկութեան իմոյ, ուր եւ գրեալ է զմեծ մասն Մարտիրոսաց գրոցն, եւ խնամեալ ձեռօքն զպարտէզն հովանաւոր [296]:

Ողջոյն քեզ եւ քոյոցդ յինէն եւ ի Հարց եղբայրակցաց մերոց որք աստ, այլ եւ նորոյ գործակցիդ՝ զոր որպէս լսեմ, փոխանակես ընդ իմ, եւ արիութի՜ւն ի վաստակ ի վերայ նորոյ դասու մանկտւոյդ, որ գուցէ եւ ժամանեալ իցէ կամ ժամանեսցէ քեզ ընդ հուպ: Ողջ լեր յամայր, ունելով զիս Քեզ

Հոգեկից եղբայր

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

217.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ - Ս Ղազար

Բարիզ, 20 Հոկ[տեմբեր] [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Ըստ ազդման հրամանի շնորհելումդ յ՚13 ամսոյս [297], հանդերձիմ ուղւոյ դարձի լինել յետ երկուց աւուրց, խօսելով եւ լսելով այժմ աստ զկարծիս Վ[երապատուեալ] Հարցս՝ զյուզեալ խնդրոց ներկայիս [298] ՝ եւ ըղձիւք ըղձամ զպանդխտութիւնս պիտանացու լինել յիրս՝ որոց հոգք կուտեալ կան, այժմէն իբրեւ ի մօտոյ կարեկից եւ արգահատակից լինելով Միաբանութեանս, զորոյ մաղթեմ զաղօթս ընդ օրհնութեան աջոյդ համբուրելոյ, եւ մնամ

Սրբութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

Յ. Գ. Աղաչեմ զՎեհդ, եթէ հնար է, ի գալստեան իմում այդր գտցի սահմանեալ ի ժողովոյդ պաշտօնն յոր կարգել զիս կամիցի, կամ գէթ մի՛ կացից ի վարժարանին Ռափ [ այէլեան ], եթէ ընդ հուպ մնայ ինձ ի վանս փոխադրիլ. զի գիտէ իսկ Տէրդ ծանր ինձ լինել զընտելանալն ընդ մանկունս եւ զանջատիլն ի մօտոյ. արդէն հեռացեալ անջատեալ այժմ՝ դէպ պատեհ թուի ինձ առ ժամայն փոխադրութիւնն, որպէս զի եւ թէ հնար է, գտանել ի վանս՝ զկրօնաւորական կարասեակն իմ զթողեալն ի Ռ [ ափայէլեան ] վարժարանի, բաց յորոց ընդ փականօք եդեալ եմ, զոր անձամբ փոխադրեցից:

Ն[ուաստ] Հ[այր] Ղեւոնդ

218.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Լեառն Սբլիւկէլն
27-28 Հոկտ [եմբեր [18]5 2

Պատուական եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Մինչ դիմելով ի հայրենիս զմտաւ ածէի՝ թէ զիա՞րդ ստէպ ստէպ գրեալ առ քեզ՝ ոչ ժամանեցի ծանուցանել եւ զդարձն իմ ի Բարիզէ, ահա բաղդ դժբաղդ եւ մեղք իմ ծանրացեալ զգլխովս՝ կորացուցին զիս, եւ հարկ արարին ի միջոյ անհամբոյր սառամանեացս գրել առ քեզ: Քանզի մոռացեալ ի Բարիզ տալ ստորագրել յաւստրիական դեսպանատան զանցագիրն իմ, եւ ոչ ուրուք ինձ յիշեցուցեալ, շատ է ասելով գաղղիական բոլիսին կնիքն որ բարի ասէր զանցագիրս առ Հելուետիա եւ Իտալիա, թողեալ զ Բարիզ ի գիշերի ուրբաթուն (22 Հոկտ[եմբերի]) եւ ընդ Սդրազպուրկ եւ Հելուետիա ժամանեալ երեկ (27) յերիկուն ի սահմանագլուխ աւստրիական, յետ անցանելոյ զձիւնապատն եւ զձիւնատեղացն Սբլիւկէլ լեառն, ահա նշանակեցաւ մոռացութիւնս, կարծեմ կիրք եւ մեղք ծանրագոյն յամենայն ուղեւորութեանս իմում, եւ չեղեւ հնար անցանել յառաջ եւ մտանել ի Լոմպարտիա, ամենախիստ հրամանաց արգել անկեալ, եւ քննչին կարեկցեալ այլ ոչ կարացեալ օրինազանց լինել, խրատ ետ կամ անդրէն յետս դառնալ երթալ ի մայրաքաղաք Զուիցերեաց եւ յաւստրիական դեսպանատնէն ուղղել զանցագիրս, կամ առաքել զայն ի Միլան առ բարեկամ ոք եւ աղաչել, զի ի ձեռն ընդհանրական Հրամանատուին ուղղեսցի եւ յղեսցի այսր, եւ ապա կարացից մտանել ի Լոմպարտիա [299]. կամ թէ երթալ ի Դուռին [300] եւ անտի անցանել այդր: Ինձ միջինն լաւագոյն թուեցաւ խորհուրդ, վասն որոյ եւ անդէն գրեցի առ Հ [այր ] Նաբբի [301] մեծաւոր Բարերար Եղբարց առաքելով եւ զանցագիրս եւ աղաչելով, զի տացէ ստորագրել եւ փութով յղեսցէ առ իս: Կարես գուշակել, այլ ոչ ըմբռնել զտագնապ սրտիս, սակայն աստ պիտոյ է համբերութիւն, որ ի վեր քան զկար մարդոյ թուի, բայց յԱստուծոյ է զօրութիւն: Կամիմ միւս եւս գիր գրել առ նոյն Հայր ի նոյն փութացուցանելով գործ. միանգամայն եւ գրել, զի թէ լիցի անդ դժուարութիւն ինչ (զոր չկարծեմ, եւս առաւել չկամիմ կարծել) գրեսցէ առ ձեզ այդր, զի զարժանն արարեալ եւ յղեալ՝ հանջիք զիս ի միջոյ ձիւնեղէն լերանցս, զի մի՛ արտաւազդօրէն կաշկանդեալ անլոյս սեւացայց. ո՞ տայր ինձ զսրաժանի շունսն առակաւորս, կարճել զտիւս եւ զգիշերս որք անցցեն (էհէ՜ քանի յամր) մինչեւ հասցէ ազատութեանն գիր:

Ի գահ լերինն Սբլիւկէլն գրեմ զայս ի Սբլիւկէլն աւստրիական, որ յայսկոյս գլխոյ լերինս է, եւ միայն քննչաց տունն եւ ամենողորմն պանդոկ մի կայ ի ձիւնապատ գահս, եւ ես զայս գիշեր աստ անցուցանեմ, վաղիւ առաջադրեալ գլխակոր դառնալ ի Սբլիւկէլն Զուիցերեաց որ գեօղաւան է ի ստորոտ լերինն յայն կոյս նորին. ծանր է ինձ արդարեւ այս կրկին անց ընդ ցուրտ բնութիւն, այլ իմ է մեղ, զի՞ արարից. ակն ունիմ թէ կանխաժաման մաղթանք եղբարց դիւրեսցեն զճգնաւորական կամ զարգելական կեանս իմ եւ համառօտ արասցեն:

Զարկղն իմ փոխանակ պահելոյ առ իս՝ առաքեցի ի Միլան ի թղթատունն կամ յիջեւանն գնացելոց աստի ի Միլան: Այսքան բան ի ժամուս:

28 Հոկտեմբեր. Ահա գիշերն առաջին անցեալ է. ձիւն թզաչափս իջեալ կալեալ է զերկիր, այլ այժմ հանդարտ թուի օդ, թէպէտ եւ չիք աստ տեսանել՝ բայց զձիւն կցեալ յերկինս, զի հեռաւորութիւն հորիզոնին քարընկէց մի է:

Եթէ յաջողի, որպէս յուսալով յուսամ, անցագիրն իմ ի ձեռն Հ [օր ] Նաբբեայ, սակաւ աւուրք պիտին երկու կամ երեք, եւ ապա յուղի անկայց ի Միլան. եթէ դժուարութիւն ինչ լիցի՝ Հ [այր ] Նաբբի (որ է Հ [այր ] Պենետեդդոյ ) ծանուսցէ քեզ կամ ի վանս. վասն որոյ դու այժմ կարես լռել, զի մի՛ Վեհս հոգասցէ եւ վշտասցի. իսկ եթէ յետ երկուց կամ երից աւուրց՝ չառցես այլ լուր՝ ապա ծանո՛:

Ի սարսռուտ սառնամանեաց սիրավառեալ ողջունեմ զեղբարս եւ զմանկտիդ, եւ յանձն եղեալ աղօթիցն մնամ հարուստ անձկաւ

Հոգեկից եղբայր քո

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

Յ. Գ. Ընդ Պուշէի գաղղիաց[ւոյ] վարժապետի կրկին յերիւրեալ զպայմանսն՝ թողի կնքել ընդ Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Գաբրիէլի, յորժամ գիր քո ժամանեսցէ ի Բարիզ, զոր թէ վաղ առաքեցեր, գուցէ կանխաժաման լիցի այրն քան զիս, եւ յուսամ զի հաճիս:

Եթէ Հ [այր ] Նա բբի գրէ քեզ վաղ եւ յաջող՝ ի պատասխանւոջն առ նա գրեսցես եւ գրիկ մի առ իս ի Միլան, զի սփոփեցայց եւ եւս, ապա թէ ոչ ուղղեա՛ այսր ի Սբլիւկէլն Զուիցերեաց ի Կրիճիոն վիճակ canton.

219.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ - Ս. Ղազար

Միլան, 2 Նոյ[եմբեր] [18]52

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Զպատճառ յապաղման ճանապարհիս՝ մանաւանդ թէ զգալստեանս այդր, ծանուցի յառաջագոյն առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Աբրահամ, զձախողելն նախ եւ զարգելուլ իմ ի սահմանս Զուիցերեաց, եւ ապա զյաջողելն. ակն ունիմ թէ եւ Վեհ արդ անկասկած է եւ ներէ ակամայ սխալանացս:

Յերեկոյի կիւրակէին ժամանեալ այսր, զերեկն եւս կացի առ բարերարսն իմ Բարիարար Եղբարս [302], եւ ճողոպրեալ ի մարդասէր թախանձանաց նոցա այսօր յետ ճաշու մեկնիմ ճեպընթացիւ անզկայ ի Պատաւիոն իջանել, եւ անտի այդր:

Այսօր եւ Հ [այր ] Նաբբի [303] մեկնի աստի գալ ի Վենետիկ, եթէ յառաջ քան զիս պատահեսցի այդր, ընկալցի անշուշտ ի Վ[երապատուեալ] Եղբարցս զլրումն շնորհակալեաց իմոց, զի առ նա առաքեալ զանցագիր իմ եւ նորին ժրութեամբ ընկալայ զանցահրամանն:

Ի միոյ ի Հարց տեղւոյս լուեալ զողջամբ ժամանումն Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Օգոստինոսի մանկամբք հանդերձ, ուրախ եղէ, արդ եթէ տակաւին զլանայ երգել, գոնեայ ընթերցցի ի վերայ իմ զաւետարանն «Յետինք առաջինք եւ առաջինք յետինք»: Ողջունեալ ընդ նմին եւ զհասարակ Եղբայրութիւնս, մնամ խոնարհ համբուրիւ տիրականիդ

Աստուածապատիւ Տէրութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

220.   

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 17 Նոյ[եմբեր] [18]52

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Դարձ արարեալ ի տասնամսեայ պանդխտութենէս ի վանս, ի վարժարանի արգելայ փոխանակ Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Ռափայէլի մեկնելոյ ի Հռովմ: Ի Ռափայէլեան վարժարանի գտի աւանդ տուփ մի, եւ ի հզօրէ ել քաղցր ինձ, վասն այսորիկ եւ քաղցր շնորհակալիք. իսկ ես արկեղբ գրենոյն առաքեցի Քեզ տփիկ փոքր, ըստ պայմանադրութեան իմում ի Լոնտոն, փոքր ինչ եւ խուն որ ի նմա, այլ Մեծացուսցէ:

Դնել ետու յարկեղն եւ զքսակ հին դրամոց եղբօր իմոյ Պ[արոն] Սերոբէի, զոր աղաչեմ հասուցանել նմա ողջիկ, ողջունելով առ յինէն, զի ոչ ժամանեմ զայս նուագ գրել առ նա ուրոյն, եւ ոչ քեզ երկարաբանել:

Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ստեփան յեռանդն եհաս ի Հռովմէ:

Ողջոյն սերտ տամ Որդւոյ իմոյ եւ Եղ [բայր ] Ստեփանու, ոչ ժամանելով առ այլ ինչ ի պահուս, եւ մնամ սիրելւոյդ

Հոգեկից եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

221.   

* Հայր Ռափայէլ Վրդ. Թրեանցին - Հռոմ

Վենետիկ, 23 Նոյ[եմբեր] [18]52

Արգոյ Հայր եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալեալ նախ ի գրոյդ որ առ Վեհ զմտերիմ ողջոյնքդ եւ ապա զգիրդ զտուեալդ յ՚17 ամսոյս ի Հռաւեննայ [304], քան զշնորհակալիս կանխեմ հայցել ներումն, եթէ ի պատասխանի եւ ի փոխադարձ յամեմ, մանաւանդ, զի եւ չկատարեցի զխրատդ գրելոյ փութով առ սիրելի Գեր[ապատիւ] Տէրն իմ Շիրակացի [305]. արդ միաբան նստեալ կնքեսջիք ինձ զթողութեանն մուրհակ:

Ընդ նուիրական գիւտ հայացի շիրմին՝ ոչ ես միայն այլ եւ այլք յԵղբարց խնդացին եւ զուարճացան, եւ եթէ գոյր ինչ յիս կամ յայլսն նուազութիւն ի խնդութեանս, այն էր, զի մեծագունի եւ հրաշափառագունի աւետեաց ակն ունիմք ի քէն եւ ի գործակցացդ, ճշմարտութեանն յաղթանակաւ ի գահիցն Հռովմայ, որոյ տենչիւ եւ մաղթանօք համարիմք զաւուրս՝ յորս խրատեսցէ զմեզ Տէր:

Զխնդրեալդ Տրամաբանութիւն առաքեցից, բայց Հ [այր ] Իգնատիոս [306] յամէ տակաւին աստ թերեւս եօթնեակս երիս կամ չորս, չգիտեմ զ Դրեվիզանդոյի երթն երբ:

Ֆալքոնիերեայ հիւրընկալութիւնն ըստ ակնկալութեան մերոյ, եւ առաւել ըստ ըղձից, թէ այդպիսի բարեկամք բազմաթիւ էին մեր, այլափոխ լինէր արդեօք բաղդ տանս. այլ ի պարզել ճշմարտութեանն յաճախեսցեն եւ նոքին:

Գիտե՞ս յորում սենեկի, ո՞յր գրչաւ եւ կաղամարաւ գրեմ զտողքս. basta ! [307]

Ողջունեալքն ի քէն Որդեակք քո խոնարհաբար եւ սիրալիր ողջունեն զՀայրդ, եւ ընդ իս մաղթեն զաղօթս քո եւ զօժանդակութիւն սրբոց Հռովմայ, նոքա՝ զի զընկալեալ սերմանսն բարեացն աճեցուսցեն, եւ ես մի՛ վայելող միայն գտայց արդեանց այլոցն վաստակոց:

Գիր ի Բարիզէ ընկալայ այսօր, յորում Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Գաբրիէլ ասէ՝ թէ եթէ գիտէի զծագեալ տհաճութիւնն ի գրութենէն ի մեզ, չառաքէի զայն, եւն., մեղմոգի գրեալ է, վասն որոյ գորովել պարտ է մեզ զիրար եւ ջանալ միասիրտ եւ միաձեռն յառաջ վարել զգործ հասարակաց:

Ողջոյն սերտ եւ հոծ առ Արհիդ եւ առ գործակից եղբարքդ, եւ ողջ լեր:

Քո հոգեկից եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

222.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Վենետիկ - Ս. Ղազար
29 Նոյ [եմբեր [18]52

Պատուական եւ Սիրելի Եղբայր,

Վրիպեալ ի յուսոյ տեսութեանդ այսր, ծանուցանեմ հակիրճ, զի խօսեցայ ընդ Վեհի վասն Ինճ. եղկելւոյն, ոչ սակաւ հաւանեցաւ նա ընդ որոշումն նորա եւ առաքումն, այլ ասէր թէ հնար է՝ գրել նախ առ Հայրն եւ մնալ պատասխանւոյ, ոչ առ ի լսել թախանձանաց նորա, այլ զի յառաջագոյն ի խնդրել նորա զմանուկն՝ ձեր ժխտեալ է եւ բարի վկայեալ զնմանէ. եւ վասն առաքելոյ զնա յետ ամսոյ՝ մի՛ խղճել, զի անկասկած է ճանապարհն յայնմ ամսեան քան յառաջիկայումս։ Եւ ես իսկ հաւանիմ ընդ այս, եթէ չկայցէ ինչ կասկած վնասու ի խարբալելոյն առ այլս. եւ քո ըստ կարի ընդլայնեալ զսիրտդ եւ համբերեալ՝ ոչ վրիպիցիս ի վարձուէ։ Իսկ առ հայր նորա ըստ քո ճարտարութեան գրեսցես, տալով յոյս պահելոյ այսր զմանուկն այլ յառաջ կամ զկնի ընդունելութեան պատասխանւոյդ ի նմանէ՝ յղեալ առ նա զբարի ծաղիկն. եւ ժամ առեալ՝ ինքնին խօսեսցիս ընդ Վեհի։

Լուայ, զի արկեղք գրենոյն ժամանեալ են ի Լոնտոնէ եւ ի Բարիզոյ. յառաջնումն՝ են, որպէս նշանակեալս եմ ի ցանկիդ, մանր գիրք Աստուածաշունչ մատենին, աւետարանք եւն. զորս ի տալ ի ձեռս մանկտւոյն՝ լաւ թուի թէ ի բաց հատցես զճակատն այսինքն զթուղթ տեղւոյ տպագրութեան, զի մի՛ անկեալ ի ձեռս հակառակորդի ասասցէ թէ զնորաղանդից տպագրած սուրբ գիրս տան մանկտւոյն։

Ծախք ճանապարհի Բարիզեան արկեղացն ըստ նշանակելոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբրիէլի են,

ի Բարիզէ յՄարսիլիա Ֆր [ անք]	49։9 0
ի Մարսիլիոյ յՇիրա [308], ապահովագրութեամբ հանդերձ	141 ։1 5
Ի Շիրայէ ցՎենետիկ բաց յապահովագրութենէ	29 ։5 0
Հատուցանելիք այսր	220 ։5 5

Գիր նոր ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբրիէլէ ընկալայ, յորում ցուցանէ հաւանութիւն ընդ յայտարարութիւնն հրատարակեալ ի մէնջ եւ համարի ոչ անհամաձայն իւրոյ գրածոյն. իսկ զսմանէ ասէ՝ յետ առաքելոյ առ մեզ զօրինակն՝ յերկրորդում առաւօտու՝ մեղմեալ զբանս իւր եւ այնպէս առաքեալ առ Արշալոյսն [309] ։

Լուրք Հռովմայ քաջալերականք են, զի Մայ ազդմամբ Հոգւոյն՝ երթեալ է առ Սրբազանն եւ խօսեցեալ զճշմարտութիւն եւ զՔարտուղարն եպերեալ ցուցանելով զնորա եւ զերկուց Մինուդանդից [310] թշնամութիւն ընդ մեզ. եւ Սրբազանին ասացեալ առ Մայ, թէ վասն այսորիկ յառաւել զգուշութիւն՝ ոչ ի ի Ծաւալոցին տպագրատան [311], այլ յիմուս յառանձինն ետու տպագրել զքննելիս զիրաց Մխիթարեանց. իսկ քննելեացն այն ի Մայէ տուեալ են գաղտ զմերսն, յորս ասեն չիք ինչ ստգտանելի ըստ նոցուն իսկ, բայց խնդիր ընդունելութիւն որդւոց Արեւելեայ Հայոց ի Մուրատ[եան] Վարժարանն, եւ տպագրեալ միոյ ուրուք ի մէնջ (որ սուտ թուի) ի մատրան Տատեան ամիրայի։

Ողջունիւ սիրոյ Գործակցացդ եւ գործելեաց մաղթեմ ազատութիւն ի հարկէ հարբխին եւ ողջութիւն

Հոգեկից եղբայր
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

Յ. Գ. Ծանեայ յԵղ[բայր] Անտոնէ, զի զփոխանակագիրն արարեալ է 861 ֆրանգաց. եւ երթեալ դարձեալ առ սեղանաւորն տեղեկացեալ՝ զի այրն այն իսկոյն գրեալ է առ գործակից իւր վասն 861 ֆրանգաց եւեթ։ Վասն որոյ մնայ քեզ այլով պատեհիւ անցուցանել ի Մուր[ատեան] վարժարան դրամ աւելի։

223.   

* Հայր Ռափայէլ Վրդ. Թրեանցին - Հռոմ

11 Դեկտ[եմբեր], [18]5 2
[Վենետիկ ] Ս. Ղազար

Վերապատուեալ Հայր եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Հարկ էր ինձ փութալ ի գրութիւն, եթէ ոչ առ այլ ինչ՝ գէթ ի փարատել զկարծիս, զոր թերեւս թերաթար ք ման գրութիւն իմ արկեալ է ի Ձեզ. իմ չէր եդեալ ի մտի եւ ոչ իսկ կարծեմ գրեալ՝ գորովեալ ընդ բանն այն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբրիէլի, որ ոչ զձեզ միայն այլ նախ զմեզ խոցեաց, այլ ընդ ինքն ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբրիէլ եւ ընդ որ յետ առաջնոյն՝ բանս, զոր մեղմով ոգւով գրէր, եւ ասէր թէ գիտէի այդպէս տհաճիլ վանականաց չառաքէի զգրածն յ Արշալոյս [312]. եւ զի մեղմեալ է զգրածն յետ առաքելոյ մեզ զհաւասարն, եւն. ։ Եւ ասեմ գորովել՝ հնարելով խաղաղութեամբ ի հաւանութիւն մտաց, զի մի՛ ի բազմատագնապ ժամանակիս չար քան զարտաքինսն՝ ներքինս յարուսցուք հերձուածս եւ մարտս, որոց արգասիք չարագոյն մեզ լիցին քան զոր ցարդ վտանգք։ Բայց որպէս եւ Սիրեցեալ Հայրութիւնդ ազդէ՝ արժան է Միաբանութեանս դարման իրացն մատուցանել իմաստութեամբ ըստ Աստուծոյ, եւ ես ակն ունիմ ի նորին շնորհաց զելի աղագս գտանել մեզ յիրացս կնճիռ։

Այսօր մեկնի աստի հիւպատն հռովմէական Պադդաճիա [313], որում յանձնեցի զՏրամաբանութիւնդ խնդրեալ, զոր եւ ընկալցիս՝ որպէս կարծեմ ի 22 ամսոյս. յանձնեցի նմա եւ տփիկ մի՝ յորում են երկու մոմակնիք տիպք հայրենական քանդակաց. եւ թէպէտ ի ժամանակիս տարաժամ թուիցին յայսպիսիս միտ դնել, այլ աղաչեմ եթէ գտջիք եւ խուն ժամանակ պարապոյ՝ տեղեկանալ թէ զի՞նչ ծախիցի ի քանդակել զնոսին ի քարի, զոյգ եւ հաւասար նախատպացն. այլ խոր, որպէս զի վարիցին ի պէտս կնքոյ. եւ եթէ ոչ շատ ինչ վահանադրամոց իրք իցեն՝ տալ զայնս քանդակել. զԱշուշային պատկեր մարթ է ցուցանել ճարտարին եւ յիտալ. Խորենացին կամ ի Վիսգոնդի. իսկ եթէ ծանր ծախք խնդրիցին՝ ծանուցանել ինձ։

Զողջոյնս եւ զաղօթիցդ յանձնարարութիւն ընկալեալ յինէն հոգեսնունդ որդեացդ, զանձկանացն եւ զխոնարհութեան փոխանակեն ողջոյն եւ մի՛ պակասեսցին յաղօթից մասնէ, ընդ որս եւ ես ձայնակցեալ մաղթեմ զ՚ի բարձանց օժանդակութիւն եւ Քեզ եւ Գեր[ապայծառ] Տեառնն եւ որոց ընդ քեզ սիրելեաց եղբարց

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ
Հոգեկից եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

224.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Վենետիկ [314], 14 Դեկտ [եմբեր [18]52

Պատուական եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալեալ շնորհակալութեամբ նախ զընծայսդ առաքեալս ի ձեռն երկուց սիրելեաց, ուռոյցախուզին եւ իշկիւզարին, եւ ապա զերիկեան արկղն, ծանուցանեմ ի պատասխանի հարցմանցդ.

ա. զի այո՛ արտաքոյ 1664 ֆրանգացն զոր ես հատուցի անդ ի Բարիզ, մնային հատուցանելի 861 ֆրանգք եւս:

բ. ի կապերտիցն զերկուս մեծսն եւ զերկուս մանունս վասն վարժարանիդ գնեալ էր իմ, եւ զմին զմիջակն՝ զթաւն՝ յընծայիկ Դիտապետիս ի քահանայապետելն կամ ի մատրանն պատարագել, եւ այն քան զայլս ճահագոյն տեղւոյս թուի. վասն որոյ դարձուցանեմ քեզ զառաքեալսդ հանդերձ այլովք աւելորդօք զոր վասն վարժարանիդ առեալ էր իմ. արա՛ դու որպէս դատիս, զի ես հաւանել միշտ ախորժեմ յայսպիսիս, եւ թախանձեալ յոմանց եարամազից [315] գրեցի զնախ դիտաւորութիւնն իմ, որք եւ ասէին թէ վարժարանն Ռափ[այէլեան] ընչեղ է եւ երբ կամի կարէ գնել իւր կապերտս լաւագոյնս:

գ. մելանն այն չէ՛ հասարակ գրութեան, այլ վասն տպագրականին նամակաց, ի պէտս Վեհին եւ գրագրի նորա, որ թէ հանցէ մասն առաքեցից քեզ:

դ. որպէս եւ յ Եղ[բայր] Անտոնէ ծանեար՝ ես գրեցի առ Պելճիացին, զի կարի ծանր եղեւ ծախք ճանապարհի արկեղն, վասն որոյ դժուարեցաք հատուցանել նմա փութով ըստ խոստմանս, եւ ակն ունիմք, զի նուազեցուսցէ գէթ զգինս գրենոյն եւ ծանուսցէ մեզ եւ ապա հատուսցուք:

Բազում աւուրբք յառաջ խնդրեալ էի, զի յղես ինձ զհատոր մի զմնացեալն յեկեղեցական տարազուց պատկերաց, զ Հ[այր] Իգնատիոսին, զոր մանկունքն ասացին առ Ռոսսեայ լինել, եւ ցարդ չընկալայ, եւ ահա ինքնին Հ[այր] Իգնատիոս խնդրէ զայն եւ այսօր մեկնելոց է ի չու, եւ ես ամաչում ամ. թէ հնար է՝ առաքեսցես այսօր իսկ, գուցէ հասցէ առ նա: Ընդ նմին եւ զմեծադիր Tour du monde յորում զատկական համբոյրքն էին: Այսչափ: Ողջոյն ամենեցուն:

Եղ[բայր] քո Հ[այր] Ղեւոնդ

Յ. Գ. Չգիտեմ եդեա՞լ էին յարկեղ եւ ստոմանիկ մի վարդաքաղցուենոյ վասն Խորենայ, զի չընկալայ զայն:

225.   

Հ. Գաբրիէլ Վրդ. Այվազովսկիին [316]

Վենետիկ, 23 Դեկտեմբեր 1852

Արգոյ եւ սիրելի եղբայր,

Ընկալայ զշնորհական կամ զմաղթողականդ եւ փոխարէն զնոյն մաղթեմ Քեզ եւ որ ընդ քեզ եղբարց սիրելեաց, զնոյն եւ թէ հնար է՝ կրկին առաւել, զի ո՞ւմ յաւէտ քան թէ քեզ եւ քոյոցդ անկաւոր իցեն ի ժամուս շնորհքն այն վշտակիր փրկչին, որպէս եւ գրես, յաներեւոյթ ձեռանէ առեալ մղումն եւ ի լիոյ սրտէ, որ եւ զիս ի գրելս փղձկեցուցեալ յորդորէ յանդիման եւ եթ առնել ձեզ զնոյն վշտալից առաջնորդ մեր եւ օրինակ, եւ աղաչել, զի նորին սիրոյ նուիրել զդառնութիւն զոր անշուշտ ազդեաց ի հրաշալի տօնին աւուր գիր ժողովոյս, հաճեսջիք առնել զոհ ողջակէզ, մասնակիցս զոհիդ գիտելով զմեզ եւ կարեկիցս, եւ զմիայն երկնիցն զգեցեալ արութիւն փութայցես այսր ի փարատումն փորձութեանն յարուցելոյ, զոր ծանիցես ի գրոյ Վեհիս եւ ի թղթոյ ի Պոլսոյ զոր այսօր ընդունիս, որպէս համարիմ։

Զի անհնար երեւի ո՛ր եւ է գրով խաղաղել զմիտս եւ զսիրտս խռովեալս զմերոցն եւ զմերակողմանց, առանց քոյոյ գալստեան այսր, նոյն եւ հակառակորդացն չափ դնելոյ. եւ յայս միտս եմք որք աստ եւ որք ի Պօլիս եւ ի Հռովմ, զոր պարտ ինձ համարեցայ ծանուցանել սիրոյդ, որոյ միայն հնար է հաւանութեամբն հասարակաց կարծեաց՝ պահել եւ պնդել զմանեակ միութեանս, նահատակելով յայսմ մասին ի խոնարհ նուիրումն յիշատակաւ խորհրդական զմռոյն առ փրկիչն մատուցելոյ։

Ողջ լեր արիապէս.

Քո հոգեկից եղբայր
Հայր Ղեւոնդ Ալիշանեան

226.   

* Հայր Ռափայէլ Վրդ. Թրեանցին – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

[Վենետիկ] Ս. Ղազար

27 Դեկտ[եմբեր] [18]52

Վերապատուեալ Հայր եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Դու արժանի համարէիր յապաղել աւուրս ինչ զգիրդ զգրեալդ յ՚17 ամսոյս, իսկ ես արժանի համարէի երագել աւուրբք ինչ, եւ ընդ մաղթանսդ շնորհակալիս մատուցեալ նմանս եւ եթէ գոյր հնար աւելիս եւս մաղթել Քեզ, սակայն եթէ անագանէ իսկ գիր ի տարրեղէն քարտի, անտարրն իղձ վաղագոյն ժամանեալ է յամանորաբեր քեզ եւ որ ընդ քեզ Յ[արգոյ] Սիրելեաց, ժտիլ երջանկութիւն որչափ եւ որպէս լաւ եւ հնար ըստ աստուածային եւ ըստ մարդկայինս տեսութեան:

Լուեալ եւ տեղեկացեալ ես քաջ ի գրոց Վեհիս զսահմանս Առաջիկայից [317] ժողովոցս վասն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբրիէլի, եւ ինձ երկրորդել անհաճ եւ անճահ:

Խնդալով ընդ խնդիր Գեր[յարգոյ] Տեառնդ՝ իբրեւ զի հաճոյ ինչ նմա կարեմ սպասաւորել՝ ահա ծրարեմ ի պատկերաց Ս. Մակարայ. թէպէտ եւ խանդամ ընդ Արքայութիւն նորա, եւ ակն ունիմ փոխանակ պատկերի մասունս նշխարաց սրբոց ընդունել, զիմոց փափաքելեաց, զոր եւ ի ժամու ծանուցից:

Որդեակքն քո սիրելիք ոչ ժամանեցին ի զբաղանաց աւուրցս՝ գրել փութով ըստ ըղձից իւրեանց ի պատասխանի շնորհելումդ նոցա, այլ վաղիւ կարծեմ լցցեն զտենչ իւրեանց եւ զպարտս. ընկալ այժմ առ յինէն զնոցայսն, եւ զիմս մատո՛ զողջոյնս առ գործակիցսդ եւ ընկերս, եւ ողջ լեր նորովս եւ նորովք յամայր ամօք.

Քո հոգեկից եղբայր

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

227.   

Հ. Գաբրիէլ Վրդ. Այվազովսկիին [318]

Վենետիկ, 30 Դեկտեմբեր 1852

Արգոյ եւ սիրեցեալ եղբայր.

Ոչինչ ընդհատ ի Քէն՝ կամելով կամէի եւ ես բացատրել զիմ զգացմունս որ քանզի ընկալեալ զ«Արշալոյսն» յորում նամակդ, գուշակեցաք զմրրիկն յուզելոյ ի Պօլիս եւ այլուր, եւ յետ սակաւ աւուրց ի գլուխ ել տխուր գուշակութիւնն, լրովք Պօլսոյ, զոր արդ եւ ձեր լուեալ է [319] ։

Մեր ժողով եւ առանձին խորհեցեալ եւ ցանկացեալ պահել եւ զպատիւ եւ զլրումն Միաբանութեանս, եւ զառաջս առնուլ բողոքոյ խիթալեաց ի մերոցն եւ այլուստ, զայն միայն դարման գտաք, զոր եւ երկիցս գրեցաք քեզ, եւ զայն գտանեմք եւ արդ, եւ ինձ առանձինն նոյն կարծիք են դարձեալ, որ կրկին իմն պարտս համարեալ եմ անձին համոզկեր լինել ժողովոյս եւ քեզ եւ լինիմ իմովսանն, եւ պատճառք յայտնի են։

Եթէ փութայ սիրեցեալ Եղբայրութիւնդ գալ այսր ըստ ժողովոյն կոչելոյ, եւ յանձն առեալ կամ ընդ մեզ միաբանօրէն ձեռնարկութեամբ կամ առանձին, այլ ըստ հաւանութեան Միաբանութեանս, ուղղել գրով զծագեալ տարակուսանս եւ գայթագղութիւնս, ոչ միայն անցցէ եւ այս մրրիկ, այլ բազում փառօք եւ օգտիւ լիցի դարձ քո, եւ զաղմուկ լռեցուցեալ որչափ մեզ մարթն է, եւ շահեալ զոգիս եղբարց եւ շահեցեալ ի նոցանէ։

Ի գալստեանդ քննիցին եւս, թէ զիա՛րդ արժան իցէ մեզ ընդունել զարեւելեայցն մանկունս, եւ զիա՛րդ դաստիարակել, եւ զիա՛րդ բառնալ զամենայն տրտունջ որ զՄուրատեան վարժարանէ ուրեք ուրեք լսիցին եւ առ այս հարկ է դնել մեզ օրէնս եւ կանոնս, զոր ճանաչիցեմք ամենեքեան եւ սերտ ունիցիմք, եւ մի ոք երկբայիցէ զճանապարհաց ընկերին։

Յայլ դէպս մարթ էր արդեօք գրով վճարել զայսպիսիքս, թէպէտ եւ դժուարաւ, այլ յառաջիկայումս՝ անհնարին, զի ոչ հանդարտեսցին բնաւ միտք մերոց իսկ հոգեկցաց, մինչչեւ բերանացի խօսեցեալ քո այսր զիրացս։

Կարծէր ժողովս ոչ դժուարել քեզ ընդ երկրորդ, եւ ոչ աւելի ինչ ժամանակս յամել քո այսր, քան զոր նշանակեալ է քո ի թղթիդ առ Վեհն. եւ զի դաստիարակութիւն մանկըտւոյդ մի նուազեսցի, կարեւոր թուեցաւ ժողովոյն առաքել զոք առժամանակեայ օգնական Հ [օր ] Ամբրոսիոսի, եւ ի հարկէ յերիտասարդաց հարց զոք ընտրէր առ այդ, որպէս եւ կամէրն իսկ. այլ զի մի անհաճոյ ինչ ձեզ թուեսցի այս, եթող ի ձեր հաւանութիւն, որ ի հասանելդ կարէիք եւ առաջարկել իսկ զոր ոք պատշաճ դատէիք։

Քանզի ժողովն կամեցալ յամենայնի հաշտութեամբ եւ հաճութեամբ հասարակաց վճարել զիրքս չստնանելով պատուոյ ուրուք, եւ յայս իսկ սակս՝ նախ զիջմամբ հնարեցալ զյայտարարութիւնն զայն դեղ ինչ նիւթել խիթալւոյ աղմկին որ ի քումմէ նամակէդ, եւ պայմանաւ առաքեաց, զի եթէ արդարեւ թուիցի եւ անդ դարման, հրատարակեսցի, իսկ եթէ ոչ, մի. եւ ապա փութացաւ զկոչդ, զի մի՛ արդեօք այլուստ կրեալ հարկ կամ թելադրութիւն, դժուարին ինքեան եւ քեզ լիցին եւ կոչն եւ դարձն, որպէս եւ լիցին իսկ, եթէ ապախտ լիցի զօրութիւն երկոցուն թղթոցն առաջնոց։

Տե՛ս, եղբայր սիրեցեալ, միաբանութիւնս ոչ այլ ինչ խնդրէ ի քէն, բայց զի գաս այսր, մի՝ ի հաճել զամենայն եղբարքս. եւ երկրորդ ի միաբանել զկարծիս մեր ի վարչութիւն առաջիկայիցս խնդրոց եւ իրաց։ Եթէ միաբանիմք քաջ (հարկ է թէ եւ զոհելով ինչ), ահա դիւրաւ ամենայն ուղղի. եթէ դժուարասցի միաբանութիւն կարծեացն, սէր տանս Մխիթարայ եւ հասարակաց օգուտ յորդորեսցէ զմեզ գտանել զել ի աղագս վայելուչս մերոյ վիճակի եւ պաշտամանն։

Զայս գրեմ ոչ միայն իբրեւ իմոյ սրտիս թարգման, այլ ծանուցեալ եւ զհասարակաց եղբարցս, որք շինութեան եւ ոչ աւերման են փափագողք։ Կամիմք պահել զբոլոր գեղեցիկ պսակիս, այլ հաւասարութեամբ ծաղկանցն յեռելոց. եւ պահեսցի քաջ, եթէ, որպէս ակն ունիմք յեղբայրսիրութենէդ, փութաս, եւ զիրքս յարդարեմք. ապա թէ ոչ, ներեա ինձ ասել, արգոյ եւ սիրելի եղբայր իմ եւ հատոր իսկ հոգւոյս, անհնար երեւի հանդարտել զսիրտս հասարակաց եւ ցածուցանել զաղմուկս, եւ որոց անտի ծագիցին տհաճութիւնք կամ վնաս կամ գեղեցիկ պսակիս մերոյ գձձումն եւ քակտումն փոքր կամ մեծ, որպէս եւ քո երբեմն նշանակեալ է, ներեա՛ դարձեալ ծանր ասացուածոցս, պատճառք դու ճանաչիցիս, եւ թողեալ զայլոցն, ինձ ցաւ անտի մինչեւ ի դոժխս գերեզմանի լիցի ընկեր, որպէս եւ ի հակառակէն, ուրախութիւն մինչեւ յերկինս կցեսցի։

Չբաւեմ այլ ինչ յաւելուլ, այլ կիսահար սրտիւ աղաչել զվերապատուելի եղբայրութիւնդ՝ ընդունել ի կրտսերոյս զաննենգ թելադրութիւն սրտիս, որ ոչ միայն սիրէն զքեզ որպէս գիտեսդ, այլ եւ յայսմ իրի առաւել քան զամենայն ոք, եւ որչափ կարելի թուի նմա դիմագրաւ ճանաչի ի ժողովիս առ անքակ պահումն եւ պնդումն մերոյ սիրոյս զօդոյ, զոր եւ սերտագոյն տեսանէք յետ դարձին իմոյ այտի քան զոր յառաջն:

Արդ բուռն հարեալ եմ զչքնաղ մանեկին, եւ առ քեզ կարկառեալ,

Մնամ անձկագին քո հոգեկից եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան