1886

1426.

Կարապետ Եզեանին [1] 

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 2 յունուար, 1886

Մեծապատիւ տէր,

Ի նմին աւուր, յորում գրեցի Ձեզ, եթէ զի չեւ եւս հասեալ են ի ձեռս Ձեր արկեղք գրենոյն, առաքեմ օրինակ մի Սիսուանայ, մինչչ եւ զսա յանձնեալն ուր արժան էր. ընկալայ յերեկոյին զտուեալդ ի 26 գնացելոյ ամսեանն եւ տարւոյ (ըստ նոր տօմարի) եւ ծանեայ, զի հասեալ են, եւ գոհացայ։ Շնորհ ունիմ եւ ընդ մեծարանաց բանսդ. զմասն մի մեծ արդեանցն տալով ապա գրողաց եւ արուեստաւորաց. իսկ ես փափագէի եւ մարթ էր ճոխագոյն եւս յարդարել զգործն, եթէ... որպէս եւ գիտես։

Միւս գործն (Պատկերացոյց) զորմէ գրէք, արդարեւ չէ եւ ըստ իմոց ախորժակաց, որ զստուգութիւն սիրեմ եւ ոչ զերեւակայութիւն ի պատմականս. այլ ոչ ամենեցուն նոյն են ախորժակք. թող զխնայողութիւն, որ չէ ներեալ նրբութեան արուեստին [2] ։

Մաղթելով Ձեզ եւ բարեկամիդ ծանօթի Ամանոր շնորհաբեր, մնամ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

1427.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեան – Խարասուպազար

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 7 Յունու [ ար ] 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Շնորհաւոր մաղթեմ յամենայն սրտէ եւ զայս նոր ամ, լիութեամբ երկնային շնորհաց, եւ մասամբք երկրաւորիս. եւ ակն ունիմ զի զոր հերուն ոչ կարացեր, յայսմ ամի յաջողեսցիս գալ ի հոգեւոր խանձարուրս քո, ի տունս Մխիթարայ, եւ ողջունել զալիս իմ։

Յեռանդն ընկալայ զթուղթ որ յ՚30 Դեկտեմբերի, յորմէ ծանեայ զի յառաջ քան զայն յղեալ ես այլ գիր՝ ի 26 նորին ամսոյ, զոր ոչ ընկալայ. տե՛ս, զի երբեմն կորնչին եւ չգիտեմ զի՞նչ լինին թուղթք՝ այտի կամ աստի յղեալք. համարիմ թէ չկայր ի գրիդ կարեւոր ինչ բան, առ չերկրորդել զնոյն. բայց՝ ըստ բաղդի՝ եհաս ծրար Առակացդ եւ որ ընդ նմին ստորագրութիւն Տիրամօր եկեղեցւոյն Սուտաղայ։

Գոհանամ զի ուր ուրեմն հասեալ է Սիսուանն ի ձեռս քո, ե՞րբ դարձցի այդր Ծովանկարն [3] ։ - Եթէ գտցին փափագողք գնելոյ զմատեանդ՝ այս է գին զոր գտցես, յուրոյն տպագրեալ թղթի. առաքեալքն առ քեզ եւ առ նկարիչն են Գ կամ բարձրագոյն աստիճան։

Յ Օտեսսայէ ի Պաթում, ո՞րքան ժամանակի ճանապարհ է. եւ մա՞րթ իցէ ընդ այդ ճանապարհ՝ ընդ Օտեսսա ընդ եւ Պաթում առաքել ինչ (գիրս) ի Տփղիս. ծանո՛ ինձ զայսոսիկ՝ ըստ կարի փութով, եւ ողջ լեր, ողջունելով զծանօթ եւ զանծանօթ բարեկամն մեր. յիշելով եւ զվկայաբանութիւն նահատակացն Ղրիմեցւոց։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1428.

Otto Hermann  Wilhelm  Abich - ին [4]

Venezia, San Lazzaro, 19 Gennajo, 1886

Pregiatissimo Signor Dottore,

Dopo la sua cordialissima lettera ho ricevuto anche la cassa della sua magnifica opera, della quale (benché io sono poco pratico nella Geologia) mi stimo essere uno dei più gran appprezzatori: avendo anch’io più di quarant’anni studiato l’istoria e la geografia della mia povera patria, l’Armenia, e non l’avendo mai veduta, neppure la speranza di vederla, Lei può giudicare quanto mi piacciono le sue vedute e le descrizioni in det[t]aglio, è particolarmente le carte corografiche. In pari tempo giudicherà Lei se Le sono gratissimo per questo regalo. Me ne occuperò pian piano, e spero anche di profittarmene in una maniera sensibile, della quale Le scriverò a suo tempo.

Ma quanto la prima parte della sua lettera mi rallegrò, l’ultima tanto e più mi fece pena, per l’incorsa disgraziata sua caduta, che veramente poteva essere gravissima, se la divina prov[v]idenza non si contentasse di quanto Lei ha sofferto, e in paura e in dolori; avvertendola in pari tempo di temperare il suo ardore scientifico ancora giovanile col prospetto degli anni avanzati. Essendo anche io soggetto al reumatismo, capisco bene quanto sia incomodo in quel stato il voler agire, consultare libri, scrivere, e non potere, o con molta difficoltà e dolori. Nel leggere l’accaduto subito mi venne a mente la cura dei bagni terapeutici, e ho veduto che anche l’ultima frase della sua lettera si conchiude là. Io desidero con tutto cuore che il resto di quest’inverno non sia così brutto come la prima parte, e che gli succeda una primavera temperata, preludio dell’estate sarà salutifero, che restituirà a Lei il possibile vigore, col quale potrà anche eseguire il suo eccellente proponimento di regalarmi una deliziosa ed onorevole visita, a Venezia, che mi permetterà di salutare un’altra volta la persona, che forse è l’unica che abbia sì lungo tempo studiato il terreno della mia patria, così diligentemente che profondamente.

Con molto piacere mi pregio d’inviarLe colla posta il mio Sissouan, all’indirizzo indicato da lei, e augurandole affettuosamente prosperità ed esito del suo gran lavoro, resto

Suo umile servo
P. Leone M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 19 Յունուար, 1886

Մեծարգոյ պարոն դոկտոր,

Ձեր շատ սրտագին նամակէն յետոյ ստացայ նաեւ արկղը Ձեր հոյակապ աշխատութեան [5], որու (թէեւ սակաւ հմուտ եմ երկրաբանութեան) ամենաբարձր գնահատողներէն մէկն եմ։ Որովհետեւ ես եւս աւելի քան քառասուն տարի ուսումնասիրած եմ պատմութիւնն ու աշխարհագրութիւնը իմ խեղճ հայրենիք Հայաստանի, որ երբեք չեմ տեսած եւ ոչ ալ յոյս ունիմ տեսնելու, ապա կրնաք հասկնալ, թէ ինծի որքան հաճոյք կը պատճառեն Ձեր տեսակէտներն ու մանրամասն նկարագրութիւնները, մասնաւորապէս երկրագրական քարտէսները։ Միաժամանակ Դուք կը հասկնաք, թէ որքան շատ շնորհապարտ եմ Ձեզի այդ նուիրատուութեան համար։ Ես աստիճանաբար պիտի զբաղիմ անով եւ յոյս ունիմ զգալի չափով օգուտ քաղել անկէ, որու մասին Ձեզի պիտի գրեմ իր ժամանակին [6] ։

Բայց ինչքան ուրախացուց զիս Ձեր նամակի առաջին մասը, այնքան վշտացուց վերջինը, երբ իմացայ Ձեր իյնալու դժբախտ դէպքը, որ կարող էր, իրապէս, շատ ծանր հետեւանքներ ունենալ, եթէ աստուածային նախախնամութիւնը չբաւարարուէր Ձեր կրած վախով եւ ցաւերով, միաժամանակ Ձեզ զգուշացնելով չափաւորել Ձեր դեռ երիտասարդական գիտական եռանդը Ձեր յառաջացած տարիքի համեմատութեամբ։ Ես նոյնպէս տառապելով յօդացաւով, լաւ կը հասկնամ, թէ ինչքան ծանր բան է այդ վիճակի մէջ ուզել աշխատիլ, գիրքեր ուսումնասիրել, գրել եւ չկարենալ կամ կարենալ շատ դժուարու­թեամբ եւ ցաւերով։ Ձեզի պատահած արկածի մասին կարդալով իսկոյն մտաբերեցի առողջարար լոգա­րա­նով բուժումը եւ տեսայ, որ Ձեր նամակի վերջին արտայայտութիւնը եւս անոր կը յանգի։ Բոլոր սրտով կը փափաքիմ, որ այս ձմեռուայ մնացած մասը չըլլայ այնպէս խիստ, ինչպէս եղաւ առաջին մասը, եւ անոր յաջորդէ մեղմ գարունը, սկզբնաւորումը առողջարար ամրան, որ Ձեզի պիտի վերադարձնէ հնարա­ւոր կորովը, որով Դուք պիտի կարենաք նաեւ իրականացնել Ձեր հիանալի մտադրութիւնը հաճելի եւ պատուա­ւոր այցելութիւն մը տալու Վենետիկ. ատիկա ինծի հնարաւորութիւն կու տայ անգամ մը եւս ողջունելու Ձեր անձնաւորութիւնը, որ գուցէ միակն է, որ այնքան երկար ժամանակ եւ այնքան ջանա­սիրաբար ու խորապէս ուսումնասիրած է իմ հայրենի հողս։

Մեծ հաճոյքով կ՚ուղարկեմ Ձեզի նամակատան ճամբով, Ձեր նշած հասցէով, իմ «Սիսուան»ս [7], եւ ջերմօրէն մաղթելով Ձեր մեծ գործի բարեյաջող աւարտ, մնամ

Ձեր խոնարհ ծառան
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1429.

Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ - Վիեննա [8]

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
28 Յուն [ ուար ] 1886

Մեծարգոյ Հայր եւ Սիրելի Եղբայր,

Տակաւին կայ ի վերայ գրասեղանոյս բան ինչ մխիթարական՝ զոր պատրաստէի յաւուրս յայսոսիկ առ մի ոմն յաշակերտացս, որ ի հերուն՝ ի հեռաւոր գաւառէ կին ածեալ եւ շնորհաւորեալ առ յինէն, հազիւ բոլորեալ տարւոյն՝ այրիացաւ։ Նմանօրինակ իմն հնչեաց յիս գոյժ արկածիդ. եւ արդարեւ որպէս զմի ի բարեկամացն Յովբայ մատչիմ առ քեզ եւ առ քոյինս, ոչ հանդերձիւք այլ սրտիւ պատառելով. զի անակնկալ եւ դառնակսկիծ հարուածն՝ որ զՁեզ ի խոր խոցեաց, ոչ անխոց եւ անսասան եթող եւ զեղբայրակիցքս։ Ոչ կարեմ բժոտ բբօքս նշմարել զխորհուրդս խոնարհեցուցիչ եւ երկրպագելի կամացն Աստու­ծոյ, այլ հաւատամ՝ զի ըստ ծանրութեան խրատուն պատրաստեալ է եւ մխիթա­րու­թիւն փորձեցելոցդ եւ վշտացելոց. այլ մինչեւ ի ճաշակ յամեցեալ եւ անծանօթ մխի­թա­րու­թեանն. մնան ապաքէն կիրք եւ հոգք անհամբոյրք փոքրոգի բնութեանս. զորս՝ նորին հար­կանողին եւ բժշկողի ամենարուեստ Ձեռաց՝ դիւրել եւ թեթեւաբեռնել, Ձերովդ առաքինա­ջան արիութեամբ եւ միաբանական սիրով՝ յուսամ եւ ժտիմ յամենայն սրտէ, որպէս եւ եղ­բարքս իմ զնոյն մաղթեն ցաւակցաբար՝ արգոյ միաբանութեանդ. եւ ես առանձինն մտեր­մութեամբ ողջագուրելով զմեծարոյ Հայրդ, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ Եղբայրակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1430.

Մեսրոպ Արք. Սմբատեանին [9]

Ս. Ղազար, 12/24 Փետր[ուար] 1886

Գերարգոյ Սրբազան Տէր,

Իբր երկու եօթնեկօք յառաջ ընկալայ զծրար Յիշատակարանաց Ձեռագրաց այլեւայլ կողմանց ընդարձակ թեմիդ, եւ է զոր մանրամասն, է զոր հարեւանցի քննեցի եւ քննեցից. եւ յոյժ հաճութեամբ շնորհ ունիմ խնամոց Սրբազանիդ, եւ կրկնակի. զի որպէս փափագէի լիովին ընդօրինակեալ են գրիչքն զՅիշատակարանսն, առանց յապաւելոյ, որպէս ոմանք առնեն, անօգուտ համարելով զոչ պատմականսն եւ զազգաբանական, որք եւ յիրաւի՝ չեն շատ պիտանիք, բայց գտանեմ ես յոմանս ինչ ինչ ինձ պիտանի. եւ խնդրեմ, զի թէ եւ այլ երբեք յաջողեսցի ընդօրինակել՝ մի՛ արասցեն զանց։ Գրեա թէ, բաց ի միոյ կամ երկուց, ամենայնն Աւետարանաց յիշատակարան է, յորմէ գուշակեմ թէ այլոյ նուագի թողեալ իցեն զայլ գիրս, թէպէտ եւ այս ստոյգ է, զի առաւել յաճախ գտանին աւետարանք քան այլ եկեղեցական մատեանք՝ յեկեղեցիս, եւ յետ այնց՝ Մաշտոցք եւ Յայսմաւուրք: Պիտանեգոյն ինձ եղեն հինգ կամ վեց Յիշատակարանք [10], գրեալք ի Կիլիկիա, յորոց կարէի նոր ինչ նշոյլ պատմական մուծանել ի Սիսուանն իմ [11], եթէ էր հասեալ ի ձեռս յառաջ քան զաւարտ տպագրութեան մատենին, այլ գուցէ՝ հաւաքելով եւ զայլս, գործեսցի դոքօք յաւելուած մի: Քանզի ի յետին ամքս թարթափեցայ ի տեղագրութիւն Կ իլիկիոյ ՝ փափագելի են ինձ այժմ յիշատակարանք այնր մարզի:

Գրեցի առ միաբան մեր Յ[արգոյ] Հ[այր] Համազասպ Սափարեան ՝ մատուցանել ի դիմաց իմոց առ Տէրդ օրինակ մի Սիսուանայ, եթէ եւ երբ գտցի առ նմա, ոչ կարելով յայժմուս վասն ինչ ինչ արգելանաց՝ ուղղակի առաքել, եւ ակն ունիմ զի նովին հաճու­թեամբ՝ որով ընծայեմս՝ եւ ընդունիջիք, իբրեւ յերախտելոյ եւ ի փափագողէ յաջողութեան եւ բարգաւաճանաց:

Գերարգոյ Տէրութեանդ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1431.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 18 Փետր[ուար] 1886

Պատուական եւ Սիրելի Հ. Յուսիկ,

Ատենադպիրք Ազգանուէր Հայուհեաց [12] անուանելոց խնդրեալ էին յինէն Սիսուան մի, եւ Վեհ հաւանեցաւ. գրեցի առ նոսա խնդրել ի քէն եւ ընդունել, եթէ կայ առ քեզ։ Չէին ինչ գրեալ զտեսակէն կամ զկարգէն. եւ ոչ համարիմ արժան տալ զբարձրագոյննդ ձրի, որոյ եւ պատկեր եւ արձանագիր չեն բազմաթիւ տպագրեալ. արա որպէս դատիս, ի հարկին ծանուցանելով նոցա։ Կամէի եւս գիտել՝ թէ յերեսնից օրինակաց առաքելոց այդր՝ քանի՞ վաճառեցաւ։

Զմիւս թուղթն սեւանիշ՝ յապահովի հասուսցես առ որ ուղղեալս որ է դուստր Վէջէն Հոլասայ։

Ողջոյն տուր Յ[արգոյ] ընկերացդ եւ առանձինն իմոյս՝ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մեծաւորի։

Ի վարձ սիրոյ պատկերս † [հանգուցելոյ] Հ[օր] Դիոնեսեայ, համարելով թէ ոչ ունիցիս։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1432.

Մեսրոպ Արք. Սմբատեանին [13]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 8 / 20 Մարտի 1886

Մեծարգոյ Սրբազան Տէր,

Զարմանք, ցաւ եւ խնդութիւն եղեւ ինձ միանգամայն լուր ժամանելոյ իմոյս Սիսուանայ [14] ի ձեռս Յարգողիդ զայն, յետ այնքան երկար ժամանակի եւ ծանր ծախուց ճանապարհի, որ ողջոյն իսկ արժէր զմատեանն, եւ ապառում կողոպտիչք ճանապարհաց զրկեալ են զՏէրդ ի գոյից եւ զիս ի հաճութենէ ինչ մի ընծայելոյ Նմին. վասն որոյ եւ խնդրեմ խնդրել յինէն կամ հրամայել այլ ինչ առաքել Ձեզ, միանգամայն եւ, եթէ գիտէք, նշանակել ճանապարհ անքոյթ, զի ես ոչ կարեմ ի միտ առնուլ ոչ զծախս եւ ոչ զժամանակ երթեւեկի գրոց յաշխարհդ յայդ։ Ընդ ծրարին, զոր ուղղեցի Ձեզ, ի նմին աւուր առաքեալ էի եւ արկղիկ մի ի Տփղիս, յորում էին 4 Սիսուանք, եւ ընդունողն հատուցեալ էր անդ միայն 15 ֆրանգ, իսկ ի Ձէնջ՝ վասն միոյ եւեթ եռապատիկ պահանջեալ են։ Գիտելի է եւ այս, զի արդ վասն համբաւեալ (եւ կարծեմ անէակ) մաղձախտի քաղաքիս կամ կողմանց Վենետկոյ ՝ դադարեալ է նաւարկութիւն. մարթ է թղթատարաւ առաքել գիրս, այլ առ ծանրութեան Սիսուանայ հարկ է կիսել, յերկուս ծրարել։

Իցէ թերեւս լուեալ Սրբութեանդ եւ ի լրագրաց, զի Օսմանեան պետութիւն կամ գրաքննու­թիւն գրաւեալ եւ արգելեալ է զՍիսուան, իբրեւ չգիտեմ զի՞նչ, եւ ընդ քննու­թեամբ արկեալ, որպէս եւ զհնացեալ քերդուածս իմ, խոստանալով արձակել ի կալանաց՝ եթէ եւ ե՞րբ [15]:

Այլ ինձ ոչ փոքր շնորհ է հաճութիւն Ձեր ընդ գործն, զոր եւ իմ ըղձացեալ էր ճոխագոյն յարդարել, տեսանելով զալիս իմ, զի ոչ ներեսցեն զբովանդակ Հայաստանեայս ստորագրել, որպէս եւ ծանուցեալ եմ ի Յառաջաբանի, եւ տեսութիւն Գիտնական Անձինդ արգոյ է ինձ քան զբազմաց վարկպարազի գովեստս. եւ այսպէս ի Գիտնականէ ընկալայց զժամանակագրութիւնդ՝ յորժամ ելցէ ի լոյս, եւ ոչ ի գովաբանէ։

Ընդ նախընթաց թղթոյդ ընկալեալ էի զհատուածս ինչ բանից համարեալ Պատմութիւն Լակոնացւոց եւ ծանեայ, զի Նոննոսի ասա ­ ցեալ մեկնութիւնքն են առաս­պելեացն յիշեցելոց ի Գր[իգոր] Աստուա ­ ծաբան է, ծանօթք մեզ եւ ոչ նոր ինչ [16]: Արդ զի կալայ զՏէրդ, եւ գա ­ րուն հարաւաբեր շնչով հալածէ զցրտութիւն սենեկաց, յորժամ մատչելի լիցի գրատունդ, խնդրեցից եւ խնդրեմ քննել զթիւն 1675 ընդ տպագրեալ ցանկին, զ Յովհաննու Տարօնեցւոյ Պատմութիւն Բագրատունեաց, յուսալով նոր ինչ գտանել ի նմին, եւ աշխատ առնել յընդօրինակութիւն զՏէրդ իմ կամ զընդ ձեռամբ նորին կարգեալ աշակերտս Գէորգեան Ճեմարանի, որոյ արժանապէս համարիմ զՁեզ Վեր ա­տ եսուչ, եւ մաղթեմ փառաւորել եւ արգասաբեր առնել զտաճարն զայն եւ զկանգ­նողն, մատուցանելով եւ զիմ խոնարհութիւն առ Բարձրացեալն յաթոռ մեծի Հայրապետութեան Հայոց, եւ մնալով

Քո Սրբազան Տէրութեան

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] [Կուսին]

1433.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 18 Մարտի 1886

Սիրելի եւ Պատուական Հայրիկ,

Ընկալայ ի ժամուն զմաղթողական եւ սիրալիր գիրդ. յուսամ թէ եւ ես ոչ գտայ պակաս ի սիրային մաղթանաց, թէեւ զանխուլ եւ լռելեայն յայնժամ. եւ արդ գրով իսկ զնոյն յայտնեմ. մեծագոյն ինձ յայսմհետէ մխիթարութիւն եւ տենչ ունելով զառա­քինա­ջան երիտասարդութիւն Ուխտիս, արժանաւորս անուան զոր կրեմք, եւ յօգուտ անձանց եւ ազգիս տուայտելոյ։

Ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հօրս որ ուղեւոր աստի այդր՝ առաքեմ զթերթսն եկեալս յանուն քո եւ իմ, եւ զվաղ ուրեմն խնդրեալդ յինէն շիւղ եւ շղագիր, առ յինէն ոչինչ մի եւ ոչինչ, զքոյն դու գիտես։

Ամսով յառաջ գրեցի եւ հարցի ինչ առ Պ[ատուական] Հ[այր] Յուսիկ, ծրարելով եւ այլ գիր հասուցանելի առ այլ ոք, եւ չընկալայ բնաւ նշան ընդունելութեան։

Բազում սիրով ողջունեմ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Մեծաւոր եւ զորս ի վանատանդ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1434.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 25 Մարտի 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Ոչ փութացի պատասխանել երկոցուն թղթոցդ, քանզի գիտացի զի գրեաց քեզ Վեհ՝ ըստ խնդրոյդ առաքելով եւ արծաթ վասն սկզբնաւորութեան դպրոցին փափագելւոյ, այլ կարի յամեցելոյ, եւ ի նեղ ժամու. վասն որոյ եւ քեզ անկ է չափաւորել զիղձս, եւ ի փոքուէ ձեռն արկանել մեծին, որ աճեսցի ժամանակաւ. եւ զայս ոչ վասն արծաթոյ միայն ասեմ, այլ եւ անձանց օգնականաց, զի սակաւաւորք եմք եւ ի բազում տեղիս ձկտիմք. եւ ամենայն տեղակալ՝ զիւրն հոգայ եւ թախանձէ, թերեւս իրաւամբք, այլ կենդրոն Ուխտիս ոչ կարէ առատապէս շառաւիղս արձակել ընդ ամենայն կողմանս։

Վասն ձայնեղ պատանւոյդ խօսեցայ ընդ Վեհի եւ ընդ վերակացուին. թուեցաւ ինձ թէ հաճին. այլ՝ որպէս գրես, նախ փորձեսջիր եւ ապա դարձեալ ծանո Վեհի եւ վերակացուի. գիտելով եւ զայս՝ զի են արդ ի նորընծայարանի աւելի քան զ՚20 ուսանողք, եւ ոչ սակաւ աշխատութիւն հասուցանեն միաւոր եկք, պահանջելով առանձին դասառութիւն, եւ վատնելով զժամանակ դասատուաց։

Շնորհ ունիմ Պ[արոն] Խորասանճեն ի, որ անմոռաց ունելով զմեզ հաճի տալ զհնութիւնս ինչ գտեալս ի տեղիս՝ որ ընդ այցելութեամբ իւրով են. ամօք յառաջ գրեալ էի նմա (առաքելով զթուղթ իմ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթենոգին), զի յայն տեղիս խորինս եւ անծանօթս յուշեսցէ եւ Ձեռագիրս. եւ չընկալայ ինչ նշան. արդեօք ընկալա՞ւ նա զթուղթ իմ։

Զի՞նչ առնէ Սրուանձտեան Վարդապետն [17]. գուցէ՞ ձայն եպիսկոպոսանալոյ նմա՝ որպէս Օրմանեան ին ի Կարին [18]. ողջունեմ զնա՝ եթէ կարես տալ զողջոյն իմ. եւ կարիցես անշուշտ ողջունել զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Երեմեանն, եւ ողջ լինել։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1435.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 25 Մարտի 1886

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Խօսեցայ ընդ Վեհի զիրաց զորոց գրէիր՝ եւ ասաց պատասխանել առ օրին. եւ կարծեմ ընկալեալ է քո արդ զգիրն. տագնապի եւ ինքն ի խնդիրս տնտեսութեան համօրէն տան ուխտիս, մանաւանդ յորժամ յայլոյ ձեռանէ ելանելոց է բաշխելին, եւ նա ոչ մերձ կայ եւ ոչ միշտ պատրաստ, մանաւանդ եթէ կամ նուազ իցեն բերք անդաստանաց կամ անվաճառ եւ անարժէք մնացեալ. եւ մնայ մեզ ստէպ կրկնելով զպէտս տեղւոյդ եւ զայլոց՝ յիշե­ցուցանել եւ փրթուցանել։ Թուի ինձ թէ միանգամայն ի բազում իրս եւ ի կողմանս ձեռն արկաք, եւ նեղիմք ամենուստ, (Պօլիս, Պարտիզակ, Տրապիզոն, Տփղիս, Որմիա, Ղրիմ), որք եւ անձինս պահանջեն եւ զապրուստ անձանց կամ զվարժատանց. թող զվիճակ Մուրատ Ռափ[այէլեան] վարժարանի, որում փոքր ի շատէ տեղեակ ես։ Արդ որքան զօրէ տկարս ձայն՝ ոչ վերջացայց բարեխօսել վասն Քաղկեդոնի, զոր յետ վանացս առաջին կենդրոն մեր ճանաչեմ, եւ զմեծաւոր նորին առաջին ինձ մեծարելի եւ սիրելի։

Վասն Պարտիզակի ՝ մնամք լսել զվճիռ Հռովմայ կամ զԿաթողիկոսին [19], զխնդրոյ Նիկոմիդիոյ ի մեզ յանձն լինելոյ յորոյ լուծումն թերեւս պէտք էին եւ եպիսկոպոսի Պրուսայ, որ այն ինչ ընտրեալ՝ չուեալ է յայլ աշխարհ, եւ ո՞ յաջորդեսցէ։ Վասն Սիսուանայ, որպէս ասես, ի Տաճկաստան գտանելով, մարթ է յուսալ եւ մարթ է չյուսալ ինչ. եւ եթէ կամիցին խստիւ քննել զգիրսն, թէպէտեւ չիցէ ի նմին հակառակ կամ ատելութեամբ գրեալ, սակայն բազում ինչ է որ անհաճոյ գտանիցի տաճկութեան, եւ ոչ ներողամիտ լիցին Լեւոն ի կանգնողի թագաւորութիւն Հայոց եւ երբեմն ջաղխողի զգլուխս այլադենից. եւ կարծեմ թէ յընթեռնուլն զայնպիսիս՝ ասիցեն քէօ՜փէք [20]. եւ ինձ մնայ արդ ասել՝ պագալըմ [21] ։

Ամսով յառաջ գրեալ էի առ Պ[ատուական] Հ[այր] Յուսիկ ՝ հարցանելով ինչ, եւ ծրարելով ի թղթիս ա՛յլ թուղթ յանձնելի առ որ ուղղեալն էր. ոչ ես զիմոյս եւ ոչ միւսն զիւրոյ թղթոյն ընկալաք պատասխան. չեհա՞ս արդեօք թուղթ իմ ի ձեռս Հ[օր] Յուսկան, թէ նորայն առ իս չեհաս պատասխան. երեկ ընկալայ Յիշատակարան մի զոր նա առաքեալ է ի թղթի Պ[ատուական] Հ[օր] Աթանաս ի, որ առաւել եւս կասկածեցոյց զիս թէ չիցէ ժամանեալ թուղթ իմ առ նա. խնդրեմ ազդ առնել նմա զի ծանուսցէ. վասն իմոյ գրածոյս՝ չէ ինձ փոյթ, այլ վասն ծրարելոյն ի նմա օտարի թղթոյն։

Վաղիւ ուղեւորիցին աստի, Տերամբ ՎՎ. ՀՀ. Վ[երապատուեալ] Հ[արք] Օգոստի­նոս եւ Սամուէլ, որպէս գիտէք անշուշտ։ - Զի՞նչ առնէ բարեկամդ Հիսարլեան։ Ողջոյն եղելոցդ ի վանատանդ եւ քաջողջութիւն։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1436.

Մկրտիչ Էմինին [22]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 9 Ապրիլ 1886

Մեծապատիւ Տէր,

Ձեր ծանուցագիրն վասն ուսումնական յոբելինի Յարգելի Բա ­ նասիրին Մ[կրտիչ] Էմին [23], ընդունելով ի ժամանակին, ծանուցանեմ որ շատ հաճութեամբ խնդակից կ՚ըլլամք Ձեր երախտագէտ մտածու ­ թեան, եւ մեր Յ[արգոյ] բարեկամին արժանաւոր շնորհաւորու­թեան: Առ որ եւ խնդրեմ թէ Միաբանութեանս կողմանէ եւ թէ առանձին ի գրողէս, ընդ սրտագին մաղթանաց՝ մատուցանել եւ անոնց նշանակ՝ ինչ որ փոքրիկ արկղիւ երեկ ղրկեցինք աստի՝ շոգեկառօք, յանուն Ձեր. յուսալով որ հասնի յառաջ քան զ՚ 17/29 ամսոյս։ Եւ ես ողջունելով Ձեր ազգասէր հասարակութիւնը եւ Հանդիսադիրները, մնամ Մեծապա­տիւ Տեառնդ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1437.

Մկրտիչ Էմինին [24] 

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 11 / 23 Ապրիլ 1886

Մեծարգոյ Տէր,

Խնդակից լինիմ երախտագէտ Բանասիրացն, որք խորհեցան եւ ծանուցին՝ կատարել այսօր զհանդէս Յոբելինի գրական կենացդ, խնդակից լինիմ եւ Քեզ՝ զի զայսպիսի գեղեցիկ իմաստ զարթուցեր ի սիրտս ազգայնոցդ, արդիւնական վաստակօքդ եւ բարեհամբոյր բարուք [25]:

Սրբազան Առաջնորդ Ուխտիս եւ Հարքս միաբանք՝ ծանօթք Քո, նովին խնդամիտ յօժա­րութեամբ մաղթեն, վայելել Քեզ՝ յերկար եւս ամօք զհաւաստիս մեծարանաց յարգո­ղացդ, առհաւատչեայ մտերմութեան մերովսանն ընծայելով զմատեանս անուանեալ Սիսուան [26]. որոյ եւ երկասիրողն՝ համաձայն մաղթանօք մնայ

Մեծարգոյ Տեառնդ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1438.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին

Ս. Ղազար, 2 Մայիս 1886

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Երեկ ոչ ժամանէի գրել, եւ համարէի թէ այդր ի Պատուա իցէ Գեր[ապայծառ] Տէրս՝ եւ տացէ պատուէր վասն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սահակայ [27], զոր արժան համարեցայ՝ թելադրել եւ առաքել այդր. ապա թէ ոչ՝ յոյժ անհեդեդ բախմունք լինելոց էին, զորոց չէ հարկ գրով խօսել։ Արդ լաւ եւ յոյժ լաւ թուի, զի հաճութեամբ Վեհիս՝ կալցես աւուրս ինչ զդա այդր, կամ ուր եւ կամիս, մինչեւ սակաւ ինչ հանդարտեսցի եւ հանդարտեսցուք. քանզի ասէր դա՝ դառնալ ի Կիւրակէի կամ յերկուշաբաթի աւուր magari [28] աւուրբք ինչ յետոյ։

Պաշտպանն Մայիս ամսոյ [29] եւ Ս. Անտոն լիցի օգնական։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1439.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճելալեանին –
Մուրատ Ռափայէլեան Վարժարան

Ս. Ղազար, 4 Մայիս 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յ՚առաքելս զ Հ[այր] Սահակ ի Պատուա ՝ ասացի նմա կալ անդ աւուրս ինչ, մինչեւ հանդարտեսցի. յանձնեցի եւ Պ[ատուական] Հ[օր] Սերովբէի ՝ յերթալն աստի, զի կալցին զնա անդ աւուրս ինչ, որչափ մարթ է։ Արդ ընկալայ այսօր զգիր նորա, զոր առաքեմս, ընթերցեալ եւ առ Վեհս, եւ հարցեալ զկամս սորա. որ եւ փափագէ՝ զի եւ քո ներողամիտ գտեալ՝ ըստ կարելւոյն՝ թողցես նմա պարապել կամ կատարել՝ զոր՝ ինչ եւ արժան համարիս. մինչեւ միաբան խորհրդով սահմանեսցուք ինչ վասն նորա։ Եթէ լաւագոյն դատիս, ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մկրտչի ծանո՛ նմա զկամս քո, այսինքն զոր պաշտօն կամ գործ սահմանեսցես նմա առ այժմ։ Եւ ես յամենայն զօրութենէ սրտի աղաչեմ զսէրդ՝ երկայ­նամտիլ առ վայր մի եւս, եւ զայնքան համբերութիւնդ, զհոգ եւ զխնամս՝ որ վասն բնական եւ բարոյական հիւանդաց, զոր կրեցեր յառաջն եւ մանաւանդ ի յետին ամիսքս, եւ վասն որոց նախանձիմ իսկ ճշմարտապէս, մի՛ նուազեցուցանել. եւ ես իմովսանն ջանացայց՝ որչափ ինձ եւ նմա մարթ է՝ տալ ճանաչել զպարտս իւր։

Շնորհիւ մարեմական ամսեանս ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1440.

Vladimir Vasil'evič Stasov -ին [30]

Venise, St. Lazare, 1 Juin, 1886

Cher Monsieur,

Sous la sensation du grand plaisir que m’a causé votre lettre, je vois vous répondre tout de suite. Je me félicite de la prochaine publication de votre grand et grandiose ouvrage, et je l’attends avec impatience. Je ne me puis pas flatter aussi pour mon pauvre  “Sissouan”, mais je suis bien aise que vous l’ayez vu : il vient d’être frappé d’interdiction par le gouvernement Ottoman. Quelle différence entre celui-ci et l’encouragement de votre empereur  ! Je ne parlerai pas du dommage qui s’en suit. Maintenant à vos demandes, selon votre classement : 1) Evang. XI, N° 196. Ecrit au couvent de Trazargue, par Thoros de Romkela, l’an 1332. Voyez Sissouan, page 234. 2) Ev. XL. N° 1635. Ecrit au couvent de Skevra, par Constantin, célèbre enlumineur, V. Sissouan, p. 82-3. 3) Lectionarum. Ecrit par un Joseph : sans date ni lieu. 4) Ev. XXXIX, N° 1366. Ecrit par Basile, sans indication du lieu. 5) Histoire d’Alexandre : sans date, ni lieu. 6) Evangile XIII. N° 949. Sans nom d’écrivain, ni lieu. 7) Ev. LXVI, N° 69. Ecrit à Romcala, par Kiracos, par ordre du Catholicos Constantin Ier. 8) Ev. IV. N. 1374. Ecrit à Rome, par le prêtre Jean, an 1254. 9) Ev. LXVII N° 600. Ecrit à Sis par Constantin Rhipsimiantz, an 1269. Voilà, Monsieur, je crois, tout. J’ai lu le titre de trois ou quatre ouvrages de Morier, j’ai même ordonné à Tiphlis pour me procurer celui que vous venez de nommer, mais je n’ai pas reçu aucun. Je ne savais pas que M. Ouvaroff ait publié tel opuscule, que je désire avoir, bien que je ne connaisse pas la langue russe. J’espère que le texte de votre grand ouvrage serait en français, ou accompagné du français. En l’attendant j’ai l’honneur Monsieur, d’être votre serviteur

P. Léonce M. Alishan

Թարգմանութիւն

Վլատիմիր Վասիլեւիչ Ստասովին

Վենետիկ, Սուրբ Ղազար, Յունիս 1, 1886

Թան­կա­գի՛ն պա­րոն, ­

Ան­սա­լով յոյժ հա­ճե­լի այն զգա­ցու­մին, որ Ձեր նա­մա­կը պար­գե­ւեց ին­ծի, կ՚ու­զեմ ան­մի­ջա­պէս պա­տաս­խա­նել Ձե­զի: Ին­ծի հա­մար ու­րա­խա­լի է իմա­նալ Ձեր նշա­նա­կա­լից եւ վիթ­խա­րի աշ­խա­տու­թեան մօ­տա­կայ հրա­տա­րա­կու­թեան մա­սին, որուն կը սպա­սեմ ան­համ­բեր: Ցա­ւօք, չեմ կր­նար նոյ­նը ըսել իմ «Սի­սուա­նի» մա­սին, բայց ու­րախ եմ, որ տե­սած էք զայն. օրերս Օս­մա­նեան կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը ար­գի­լեց եր­կի հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը: Ի՜նչ տար­բե­րու­թիւն թր­քա­կան կա­ռա­վա­րու­թեան դիր­քո­րոշ­ման եւ Ձեր կայս­րի քա­ջա­լե­րան­քի մի­ջեւ: Ես չեմ խօ­սիր ատոր տխուր հե­տե­ւանք­նե­րու մա­սին: Այժմ դառ­նամ Ձեր խնդ­րան­քին՝ հե­տե­ւե­լով Ձեր իսկ դա­սա­կարգ­ման. 1) Աւե­տա­րան, ԺԱ, թիւ 196, գր­չագ­րուած է Դրա­զար­կի վան­քին մէջ 1332 թուա­կա­նին Թո­րոս Հռոմկ­լա­ցի [Ռոս­լին]­-ի կող­մէ, տե՛ս «Սի­սուան», էջ 234: 2) Աւե­տա­րան Խ թիւ 1635, գր­չագ­րուած է Սկեւ­ռայի մե­նաս­տա­նին մէջ յայտ­նի ման­րան­կա­րիչ Կոս­տան­դի­նի կող­մէ, տե՛ս «Սի­սուան», էջ 82-3. 3) Ծի­սա­կան աղօ­թա­գիրք, գր­չագ­րած է Յով­սէ­փը, վայրն ու թուա­կա­նը նշուած չեն: 4) Աւե­տա­րան ԼԹ, թիւ 1366, գր­չագ­րած է Բար­սե­ղը, վայրն ու թուա­կա­նը նշուած չեն: 5) Աղեք­սանդ­րի պատ­մու­թիւ­նը. վայրն ու թուա­կա­նը նշուած չեն: 6) Աւե­տա­րան ԺԳ, թիւ 949, գրի­չի անունն ու վայ­րը նշուած չեն: 7) Աւե­տա­րան ԿԶ, թիւ 69: Գր­չագ­րուած է Հռոմկ­լայի մէջ Կոս­տան­դին Առա­ջին կա­թո­ղի­կո­սի հրա­մա­նով, գրիչ Կի­րա­կո­սի կող­մէ: 8) Աւե­տա­րան Դ թիւ 1374: Գր­չագ­րուած է Հռո­մի մէջ Յով­հան­նէս քա­հա­նայի կող­մէ, 1254 թուա­կա­նին: 9) Աւե­տա­րան ԶԷ թիւ 600: Գր­չագ­րուած է Սի­սի մէջ Կոս­տան­դին Հռիփ­սի­մեան­ցի կող­մէ, 1269 թուա­կա­նին: Ահա, կար­ծեմ ամէն ինչ ըսի, թան­կա­գի՛ն պա­րոն: Ես ծա­նօ­թա­ցած եմ Մորիէի աշ­խա­տու­թիւն­նե­րու երեք-չորս վեր­նագ­րի, նոյ­նիսկ պա­տուի­րած եմ, որ Թիֆ­լի­սի մէջ ին­ծի հա­մար հայ­թայ­թեն Ձեր յի­շա­տա­կած եր­կը, բայց այդ­պէս ալ ոչինչ ստա­ցայ: Չէի գի­տեր, որ պա­րոն Ու­վա­րո­վը նման աշ­խա­տու­թիւն հե­ղի­նա­կած է, որ ես կը փա­փա­քիմ ձեռք բե­րել, թէեւ ռու­սե­րէն չեմ գի­տեր: Յու­սամ, որ Ձեր այդ մեծ աշ­խա­տու­թիւ­նը ֆրան­սե­րէն կ՚ըլ­լայ կամ գո­նէ կ՚ու­ղեկ­ցուի ֆրան­սե­րէն թարգ­մա­նու­թեամբ:

Իսկ մինչ այդ ին­ծի հա­մար մեծ պա­տիւ է, պա­րո՛ն, զիս հա­մա­րիլ Ձեր խո­նարհ ծա­ռան:

Հայր Ղե­ւոնդ Մ[ար­գար] Ալի­շան

1441.

Մեսրոպ Արք. Սմբատեանին [31] 

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 2 / 14 յունիս [18]86

Գերապատիւ Սրբազան Տէր,

Զշնորհեալդ ի սկիզբն կամ ի կէս նախընթաց ամսեան, հան ­ դերձ աշխատասիրեալ ընդօրինակութեամբդ, ընկալայ կրկին եւ երեքկին հաճութեամբ եւ շնորհակալութեամբ, հաճոյագոյն եւ յայսմ նուագի գտեալ զյօժարութիւն Տուողին քան զտուրսն։ Ցաւալի է բաղդ սիրողացս դպրութեան եւ պատմութեան մերոյ, զի կամ իսպառ կորուսեալ են Պատմիչք մեր, իմա յոլովք ի Պատմչաց Հայոց, կամ կարեւորագոյն մասն գրուածոյ նոցին, որպէս եւ Տարօնացւոյդ այդ Յովհաննու [32] երկար յառաջաբանն մնացեալ է՝ եւ բուն պատմութիւնն ոչ. պատուական է ի մասունս գլուխ, այլ գլուխ անիրան զի՞նչ արժէ. լաւ էր աստանօր եթէ գլուխն կորուսեալ եւ մարմինն մնացեալ էր։ Յայսմ յուսոյ եւս վրիպեալ այլում ակն կալցուք, երբ դէպք եւ պէտք խնդրիցեն, եւ երբ Գերապատիւ Տէր իմ Ներսէս Եպ[իսկոպո]ս [33] զիջողագոյն կամ ժրագոյն գտցի ի հաւատալ Աշտիճանակցի իւրում զդրունս Գրատանն կամ զգրեանն խնդրեալ։ Մեծ խնդութիւն է ինձ իղձ եւ մանաւանդ կամք Վեհափառ Տեառն տպագրութեամբ հրա ­ տարակելոյ զհետաքննագոյնս յամբարելոցն ի հարուստ մատենա ­ դարանիդ Հայկական Ձեռագրաց, եւ եթէ յընտրութեան նոցին հաճիցի հարցանել զգրողս՝ Այն, առ որ գրեմս եղէց խորհրդակից [34] ։

Թերեւս անագան հասցէ թուղթս այս՝ քան զօր մեծի հանդիսին հրատարակելոյ յ Արարատ օրագրիդ [35], այլ թէ վաղ եւ թէ խուն մի անագան, աղաչեմ զԳերապ[ատիւ] Տէրդ՝ ասել ինչ յունկանէ՝ յիմոց դիմաց՝ առ նորապսակ փեսայացեալն յեկեղեցի Պոնտոսի ( Սրուանձտեան Վարդապետ) [36], զոր ողջունեմս յարգանօք եւ մաղթանօք, մնալով

Գերապատիւ Տեառնդ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Եթէ երբեք հասցէ ծրար մի գրոց՝ յանուն Ձեր, ոչ ընդ ձեռն Շտերնի [37], այլ ընդ Տփղեաց ճանապարհ, հաճեսջիք ընդունել, եւ առնել զոր կամիցիք։

1442.

Կարապետ Պասմաճեանին [38]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 3 Յունիս 1886

Ազնիւ Պարոն,

Երկրորդ թըղթէդ իմացայ, որ առաջին թուղթ մ՚այլ գրեր ես, զոր չեմ ընդունած, որով եւ ոչ իմացած միտքդ կամ խնդիրդ. այլ այսչափ միայն՝ որ ջանաս բանասիրական յօդուածովք լուսաւորել զմթապատ կէտս մեր ազգային պատմութեան։ Այս ինձ իսկ շատ ցանկալի բան է, եւ փափագիմ որ կարենաս գտնել որ եւ է լուսատու նիւթեր կամ կայծեր. եւ համարիմ, թէ ոչ սակաւ ազգայնոց թաքուցեալ մոխրանոցաց մէջ պահուին այդպիսի կայծեր, եւ բաղդաւոր համարելու է զնա՝ որ գտնէ ունելիք մի զանոնք ի դուրս կորզելու:

Լանկլուայի այդքան լաւ թուրքարէն գրելը՝ գրեթէ ինձ անհաւատալի է. իրեն հետ շատ հեղ խօսեր եմ, այլ չէի գիտեր իր այդպէս թուրքարէն գիտնալը. գրածն ինձ պիտանի կամ հետաքննելի բան մի չէ [39], այլ իրեն կրնար պատիւ ընել եւ նշան յաջողակութեանն։

Փափագելով յաջողութեան դիտմանդ եւ գործոցդ, մնամ

խ[ոնարհ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1443.

* Հայ Կաթողիկէ Պատրիարք Ստեփանոս Պետրոս Ժ. Ազարեանին

Վենետիկ - Ս. Ղազար,
8 յունիսի 1886

Գերերջանիկ Հոգեւոր Տէր,

Խոնարհ շնորհակալութեամբ ընկալայ զմաղթանս եւ զօրհնութիւն Սրբութեանդ, որպէս եւ զխրախուսական հաճութիւն՝ ընդ երկասիրութիւնս ինչ իմ, եւ առանձինն ընդ Սիսուան։ Ո ՜ տայր եթէ եւ ըստ առատութեան ըղձից Հոգեւոր Տեառն՝ ընդունելի եւ օգտա­բեր ինչ լինէր դա՝ գէթ ազգայնոցս, եւ ոչ կրճիմն արգելիչ ի մէջ անկանէր ի Բարձրագոյն Դրանէ, եւ Սրբութեանդ իսկ հասանէր անախորժ պատգամ զգուշացու­ցանելոյ զմուտս եւ զվաճառ գրոցն՝ ի սահմանս Պետութեանն։ Եթէ յաջողեսցի Ինքդ՝ Հոգեւոր Տէր, բարե­խօսա­բար լուծանել զխստութիւն խափանածոյն, կրկնակի եւս երախտագէտ մտօք խոնարհեալ ի համբոյր օրհնաբաշխ աջոյդ, եղէց որպէս եւ եմս

Ամենապատիւ Հոգեւոր Տեառն,

Նուաստ Ծառայ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Կր[օնաւոր] Մխիթ[արեան]

1444.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 8 յունիս 1886

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ամսօք յառաջ դասընկեր քո Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաքիա [40] յանձնեալ էր ինձ գնել բազում շարս վարդարանաց [41], որք եւ պատրաստեալ կան, եւ արուեստաւորն յերկուց ամսոց հետէ սպասեալ ակն ունի առնուլ զգինն, զոր ոչ ոք հատուցանէ աստ, ասելով զի չէ հաշիւ վանաց, այլ առանձին խնդիր։ Արդ զի եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաքիա ի վաղուց առաքեալ է զգինն 100 ֆր[անգ] յանուն իմ, որպէս գիտէ Պ[ատուա­կան] Հ[այր] Յուսիկ, հանդերձ այլ եւս դրամով՝ ի հաշիւ գրասենեկին, եւ Վ[երա­պա­տուեալ] Հ[այր] Վահան թողեալ է զդրամսն եւ զհաշիւսն այդր, իբրեւ հաշիւս այսր 1886 ամի, (ինքն աւարտելով զ՚1885 ամին), խնդրեմ ո՛ր եւ է օրինակաւ փութով հասուցանել ինձ զայն 100 ֆր[անգ] եւ թէ յետ այնր առաքեալ իցէ ինչ, որպէս լսեմ, յիմ անուն, եթէ յայլոց անուն իցէ. այն ինձ չէ պիտոյ եւ գիտելի։ Ինձ թուի թէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սամուէ[լ] մեկնի այտի յաւուրս յայսոսիկ (եւ արժան իսկ է նմա գտանել ի վարժարանն, որ մեկնեցաւ յ Ազոլոյ, հիւանդօք եւ առողջովք), եւ կարես յանձնել նմա, զի զերծայց ի թախանձանաց անուանակցին քո Արաբ եղբօրն, յորոյ ձեռս ետու պատրաստել զվար­դարանսն։ Ի գումարէ 100 ֆրանգացն կարես այնչափ զեղչել, որչափ արժիցէ գին փոքու տփի ռահաթի շավարի, պարզ տեսակ, անպտուղ անփստուղ, եւ զայս՝ եթէ կարիցէ բերել յիշեալն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սամուէլ. ապա թէ ոչ, միայն զդրամն բերցէ, առանց աշխատութիւն կրելոյ։ - Բայց եթէ նա յամիցէ (ըստ ոչ կարծեացս), դու՝ որով եւ է օրինաւոր եղանակաւ լցո՛ զխնդիր իմ, այսինքն զգինս վարդարանացն [42] ։

Խօսեցա՞ր ինչ արդեօք ընդ Հոլաս Վիջէն էֆէնտի, վասն որբոցն եւ այրւոյն։ Ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Վահանայ առաքեալ էր 100 ֆր[անգ] վասն որոյ եւ գրեցին շնոր­հա­կալութիւն. եւ ի դէպ ժամու ասէին ընկալեալ առ ի վճարել զմասն ինչ պարտուց առ հին հացավաճառ, ութ ամաւ յառաջ։ Մեծագոյն ծախք ուտելեաց՝ ասեն զհացն, զի ոչ բաւելով զայս կամ զայն, ըստ ըղձի եւ ըստ պիտոյից իսկ ուտել, հացիւ յագենալ հնարին, եւ ամսոյ ամսոյ գին հացին լինի ասեն 40 ֆր[անգ] եթէ նուազ՝ 39, եթէ աւելի՝սակաւ ինչ։ Եթէ միայն զգին հացին կարէր հայթհայթել նոցա՝ էֆէնտին, մեծ դիւր առնէր։ Զայս ի գիտութիւն քո գրեցի, եթէ եւ երբ եւ որպէս դէպք բերցեն՝ ի լինել բարեխօս։ Եթէ փոխանակ աստ մնալոյ՝ մարթ էր սոցա փոխադրիլ այդր՝ անշուշտ դիւրագին եւս գտանէին զհացն եւ զայլ բազում ինչ։

Վանականքս բարւոք կան յառողջութեան, դպրոցականք շատ տանջեցան այլեւայլ հիւանդութեամբ, եւ տակաւին յոյժ ի գայթ ի գայթի կայ Պ[ատուական] Հ[այր] Եփրեմ. զարմանալի իմն է ժուժալ տեւել Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի յայսքան երկար ամսոց հետէ՝ ի միջի հիւանդացն եւ յար հոգալով զնոսին, որպէս եւ գիտես. եւ յայս իսկ սակս կարեւոր է յոյժ դարձ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սամուելի եւ թեթեւացուցանել ըստ կարի՝ զբազմապատիկ հոգս մանկտւոյն։

Մաղթելով եւ քեզ դիւր սրտի եւ գործոց, մնամ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Զծրարեալս առ Տէր Կաթողիկոս [43], մատո՛, աղաչեմ։

1445.

Vladimir Vasil'evič Stasov -ին [44]

Venise, St. Lazare, 12 Juin, 1886

Cher et Excellent Monsieur,

Vous avez parfaitement raison : j’avais confondu la date XI siècle avec le N° XI de nos Evangiles. L’Evangile N° XX, Ms. 196 en question, sans date ni lieu, est écrit par un moine Khatciadour en arménien Խաչատուր աբեղայ et par une rare fortune l’enlumineur même se trouve nommé, Vart, վարդ, (Rose). Je suis bien, très bien aise de ce que vous accompagnez le texte de votre ouvrage par une traduction française. En avant donc l’édition. J’ai peine à retenir dans mon cœur un éclatant hourra  ! Mes R. Confrères et Mons. V. Abbé archevêque vous saluent amicalement, et tel je suis, Monsieur, à vous servir,

P. Léonce M. Alishan

Թարգմանութիւն

Վ­լա­տի­միր Վա­սի­լե­ւիչ Ստա­սո­վին

Վե­նե­տիկ, Սուրբ Ղա­զար, Յու­նիս 12, 1886

Յար­գար­ժա՛ն եւ թան­կա­գին պա­րոն,

Դուք միան­գա­մայն իրա­ւա­ցի էք. ես շփո­թած էի թուա­կա­նը՝ ԺԱ դա­րը, Աւե­տա­րա­նի թի­ւի՝ թիւ ԺԱ­-ի հետ: Վե­րոյի­շեալ թիւ Ի, 196 Աւե­տա­րա­նը, որու ստեղծ­ման վայրն ու թուա­կա­նը չեն յի­շա­տա­կուիր, Խա­չա­տուր ճգ­նա­ւո­րի գործն է (հայե­րէն՝ Խա­չա­տուր աբե­ղայ), եւ հա­զուա­գիւտ բա­րե­բախ­տու­թիւն է, որ նոյ­նիսկ ծաղ­կո­ղի անու­նը նշուած է՝ Vart ՝ վարդ (այ­սինքն՝ վարդ ծա­ղի­կը): Ու­րախ եմ, շատ ու­րախ, որ Ձեր եր­կին կցուած է ֆրան­սե­րէն թարգ­մա­նու­թիւ­նը: Ու­րեմն՝ սպա­սենք հրա­տա­րա­կու­թեան: Դժուա­րու­թեամբ կը զս­պեմ սր­տիս մէջ հն­չող ցն­ծա­գին «Հուռ­ռա՜ն»: Իմ հո­գե­կից եղ­բայր­ներս ու Ար­հիապա­տիւ ար­քե­պիս­կո­պոս աբ­բա­հայ­րը բա­րե­կա­մա­բար կ՚ող­ջու­նեն Ձեզ, ու ես ալ իմ ող­ջոյն­ներս կը միաց­նեմ անոնց, թան­կա­գի՛ն պա­րոն, մնա­լով Ձեր խո­նարհ ծա­ռան:

Հայր Ղե­ւոնդ Մ[ար­գար] Ալի­շան

1446.

* Հ. Եփրեմ Վրդ. Ռափայէլեանին

Ս. Ղազար, 17 Յունիս 1886

Պատուական եւ Սիրելի Հ. Եփրեմ,

Ահա տասն աւուրբք անցեալ են ի վերայ գրութեան քո առ իս. ես զօր ամենայն, որպէս քաղցր պարտք եւ պէտք են ինձ՝ յիշեմ եւ աղօթեմ վասն քո, ցանկանալով՝ եթէ հնար էր՝ եւ զօր ամենայն լսել զվիճակ առողջութեանդ, եւ մանաւանդ զօրըստօրէ կազդուրելդ եւ յաւէտ՝ զի եթէ կամք իցեն Տեառն յերկարել քեզ ի տկարութեանդ՝ տացէ եւ զզօրութիւն համբերութեան, որոյ պտուղ բազմաշահ է, թէ եւ ոչ քաղցր առ ժամայն։ Խնդրես մոռանալ ինձ զքեզ. - յորժամ դու մոռասցիս զիս՝ ծանո ինձ, եւ ապա եւ ես մոռացայց զքեզ. իսկ մինչեւ ցայնժամ վայել է եւ ինձ՝ ըստ առաքելական հաստատութիւնն վշտանալ ընդ վշտացելոյ անդամոյ միոյ մարմնոյ, որպէս եւ խնդալ ընդ խնդացելոյն։ Քանզի հեռաւորութիւն տեղւոյ եւ իմ ծուլութիւն ոչ ներէին յայց ելանել քեզ եւ որոց ընդ քեզ, առաքեցի զլուսանկարն այն ստուերատեսակիս, զոր տեսեալ՝ աղօթեսցես վասն ծերոյն մեղաւորի, եւ ոչ այլազգ։

Ողջոյն ընկերաց քոց, եւ կրկին՝ Պ[ատուական] Հ[օր] Անանիայ [45]. տու՜ք լուրս բարիս, այլ ստոյգս։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1447.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 17 յունիս 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ո՞րպէս կան հիւանդք մեր։ Ե՞րբ եկեսցէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սամուէլ ։

Առաքեմ զթուղթ ընծայելոյն յեպիսկոպոսութիւն Տրապիզոնի. ես ոչ կամիմ միջնորդ լինել խնդրոյ նորա, այլ որպէս կամիս՝ գրեցից նմա. ոչ յուսամ թէ յանձն առնուցուս ընդունել զպատանին, բայց զի ոչ գիտեմ ստուգիւ՝ խորհեցայ գրել զայս զի եթէ հաւանութեան ինչ գուցէ տեղի, կարիցէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սամուէլ ՝ եթէ կայ տակաւին ի Պօլիս տեսանել եւ փորձել զ Արմենակն այն։

Ողջ լեր, ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Մկրտիչ ։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1448.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 29 յունիս 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Գիտես զի յամենայն սրտէ փափագիմ թեթեւացուցանել զհոգս քո. այլ ինձէն առնել զայս կամ զայն՝ ոչ կարեմ։ Վեհս գտանի այժմ ի Պատուա. եթէ պատշաճ համարիս՝ հրաւիրեա զնա այդր, կամ անձամբ կամ թղթով տես զնա եւ խօսեաց։ Այլ ինձ խէթ է այսքան յերկար, եւ ըստ իս վայրապար, յամել Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սամուելի ի Պօլիս, զոր կարծեմ Վեհի եւ քեզ մարթ էր շարժել անտի՝ եթէ կամեցեալ էր տիրաբար. այլ թերեւս լաւագոյն ինչ գիտէք եւ առնէք։

Ողջունելով զհիւանդս եւ զառողջս եւ մաղթելով ամենեցուն զօրութիւն եւ զուարթութիւն, մնամ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1449.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճելալեանին – Մուրատ Ռափայէլեան Վարժարան

Ս. Ղազար, 6 յուլ[իս] 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Երեկ ընկալայ ի Տփղիսէ զծրարեալս թուղթ, անագանեալ քան զսովորականն ժամանակ։ Իսկ ես կանխեմ շնորհաւորել քեզ զտօն, զշնորհս եւ զօժանդակութիւն մեծի սրբոյ պաշտպանիդ, մաղթելով նախ զերից հնգից ամաց նորին համբերութիւն, եւ ապա զելս ի փրկութիւնաբեր վիրապէդ՝ յորում տքնիս, եւ վարձս անչափս եւ անհունս։

Ողջոյն ամենեցուն եւ մանաւանդ հիւանդին, զոր, յուսամ այլ փափագիմ եւս գիտել թէ լաւագոյն իցէ եւ կազդուրիցի։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Յառաջնում աւուր ամսոյս † [վախճանեալ] է Ապիխ ի Վիենա 80ամեայ. ըստ դաւանութեան՝ երեւի Աւետարանական եղեալ։

1450.

Գարեգին Եպս. Սրուանձտեանին [46] 

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 10 / 22 Յուլիս [18]86

Գերապատիւ Սրբազնացեալ Տէր,

Երեկ ձեր աստիճանակից եւ երիցագոյն եղբայր Տէր Մեսրովպ եպիսկոպոսէ Սմբատեանց [47] գիր ընդունեցայ, որով կ՚իմացունէր՝ որ իմ խնդութեան ողջոյնս հաղորդեր է Ձեզ յաւուր կամ յաւուրս փեսայութեան Ձերոյ յեկեղեցիդ կողմանց Պոնտոսի. եւ արդ գրով զնոյն յայտնեմ, փափագելով որ, ինչպէս մին ի նախորդացդ անուանեալ է Գաւա­զանը կիւզէլ, Տէրդ իմ այլ ըլլայ Գաւազանը ուղիղ. մի՛ առ ականէ, առ մարդահաճութեամբ, առ հնացեալ սովորութեան, այլ իբրեւ մեծ պաշտօնեայ ճշմարտութեան եւ խաղաղութեան՝ հովուել զհօտդ եւ ոչ հակառակիլ այլոյ հօտապետի [48] ։

Փափագէի՝ այլ ոչ յաջողեցայ ընդունելի ընել զառաջարկեալ Արմենակդ ի վարժարան Վենետկոյ [49], արդէն լրացեալ ըլլալով թիւ ընտրելոցն, ինչպէս իմացուց Տեսուչ վարժարանին, որոյ համար եւ յատուկ ընտրող խաւրուեր էր ի Կ. Պօլիս ։

Կրկին մաղթանօք աստուածային յաջողութեանց, յարգանօք եւ համբուրիւ, մնամ Սրբութեանդ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1451.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Պօլիս

Ս. Ղազար, 15 յուլիս 1886

Պատուական եւ Սիրելի Հ. Յուսիկ,

Ընդ թղթեկիս, եւ յառաջ եւ յետոյ ընդունելով զիղձս շնորհաւորութեան ի տօնի անուա­նակիր սրբոյդ, եւ զնոյն հաղորդելով տօնակից ընկերացդ, առհաւատչէիւ պատ­կերաց Տիրամօրս, հանելով մասն եւ Պ[ատուական] Հ[օր] Մեսրովպայ, զորոյ այսօր տօ­նեմք զմեծ պաշտպան Վարդապետ. ի նմին աւուր կատարման տօնախմբութեանն եւ ձերոյ եղբայրական խնդակցութեան՝ մատո՛ առ վարդապետացեալ եղբայրդ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Արիստակէս զփոքրիկ ծրարս, զորմէ ակն արկեալ էի նմա եւ խոստացեալ առաքել յետ յոբելինի միոյ աւուրց. Ամենեցուն մաղթեմ քաջողջութիւն եւ խնդութիւն, եւ յատուկ քեզ եւ երկոցուն յիշեցելոցդ եղբարց, եւ չորրորդ Պ[ատուական] Հ[օր] Դանիելի, որ զհետ կրթի երիցն եւ չորիցն։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Զիա՞րդ կայ եղբայրն իմ Պ[արոն] Սերովբէ։

1452.

Մկրտիչ Էմինին [50]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 17 / 29 յուլիս [18]86

Մեծարգոյ Տէր եւ Բարեկամ,

Ընկալջիք ընդ թղթոյս կամ յետ սակաւուց՝ զերկոսին գրքոյկսն՝ զոր խնդրեալ էիք. եւ փոխանակ անհնազանդ ձեռին՝ հաւատարիմ աչօք պարապեսջիք ի պրակս գրոց. սակայն արժան է ներողամիտ լինել եւ վաստակաւոր մատանցդ, այն զի անհնազանդութիւն նոցա՝ արգասիք են յիսնամեայ եւ աւելի եւս հնազանդութեան եւ հաւատարմութեան. այլ եւ յայսմ իսկ պայմանի՝ տակաւին ողջ եւ վայելուչ արտադրեն զձեւս տառից, միայն տողքն շեղեալք են. այլ ուղիղ բա ­ րեկամք ուղղակի ընթեռնուն եւ զայնս։ Բայց ես մաղթեմ, զի թէ դարման բժ[շ]կաց ոչ բաւիցէ ամրացուցանել զոստսն, բունն հաստարմատ մնասցէ յամայր եւս ամս, ի խնդութիւն սիրելեաց եւ բարեկամաց, յորոց եւ գրողս

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1453.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 22 յուլիս 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Մի ըստ միոջէ ընկալայ զգրեալսդ ի 27 յուն[ուարի] եւ 10 յուլ[իսի] որք տխրեցուցին զիս գուժիւ տկարութեանդ. զորմէ գրեալ ես արդ յայտնապէս եւ առ Վեհս։ Անշուշտ չափա­զանց այլ եւ տարապարտ աշխատութիւնդ եւ հոգդ ի վերայ նորաբոյս վարժոցիդ՝ ընկճէ զքեզ. եւ հարկ է քեզ չափաւորել զջանսդ եւ առաւել զհոգդ։ Ասիցես, թէ ապա ուրեմն առաքեցէք յաւելէք ինձ գործակից եւ գործադիր (դրամ). - Սահմանեալ է առաքել քեզ զոմն, զոր որպէս եւ էն ընկալցիս, գիտելով զի Միաբանութիւնս առաքէ, որ եւ զքեզ առաքեաց։ Իսկ ի մասին դրամոց՝ ոչ գիտեմ ցորչափ կարիցէ առատանալ. ապաքէն չպա­հանջես, զի առ բարգաւաճել զնորընծայ դպրոցդ՝ զրկեսցի միաբանութիւնս յիւրոց պի­տոյից, կամ տեսչութիւն Մուրատեան վարժարանի ՝ նախամեծար արասցէ զքոյդ քան զայլոցն. յիշեա զի են եւ այլ երեք եւ չորք տեղիք որք թախանձեն եւ խնդրեն նպաստ. եւ մեր Շիրակայ ամբարքն չեն. վասն այսորիկ տագնապի եւ նեղի Գեր[ապայծառ] Տէրս, եւ ոչ եթէ առ անփոյթ առնելոյ զքեզ՝ լռիցէ։ Պարզաբար ասել, որչափ եւ փափագելի էր եւ է մեզ բացումն եւ պահուստ դպրոցիդ Տրապիզոնի, ոչ համարէաք մոռանալ իմն զայլս եւ զամենայն փոյթ եւ դարման՝ ուղղել այդր։ Թուի ինձ թէ յոյժ արագութեամբ եւ շատ մեծ բացաւ դպրոցդ, իմա՝ յոլովութեամբ աշակերտաց, եւն. վասն որոյ եւ ծախք եւ հոգք բազում լինին։ Իրաւունք են քեզ առաւել քան զայլս ի նկատի ունել զտեղիդ, այլ նոյն իրաւունք են եւ Պ[ատուական] Հ[օր] Ներսիսի վասն Պարտիզակին իւրոյ, Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սրապիոնի ՝ վասն Պարսկահայոց, Պօլսեցեաց վասն իւրեանցայնոցն. իսկ Միաբանութեանս զի՞նչ պարտք եւ իրաւունք իցեն՝ զայն քեզ թողում դատել։ - Զայսոսիկ ասեմ, ոչ առ չարգահատելոյ քեզ, ընդ որ կարեկցիմ եւ գորովիմ, եւ ըստ իմում կարի եղէց բարեխօս, այլ խիթալով թէ ոչ կարասցէ միաբանութիւնս ըստ թախանձանացդ տալ եւ յաւելուլ զռոճիկն, մի՛ վայրապար նեղիցիս, այլ չափաւորեսցես զդպրոցդ. զի մեր ի վաղուց իղձ էր ունել զայդ ի քաղաքիդ, այլ ոչ եթէ ամփոփել զքաղաքդ ի նմին, այսինքն ժողովել բազմաց աշակերտաց. առ փոքր փոքր յաւելլի է զթիւ դոցա, կշռեալ յառաջագոյն զքանակ եկամտին։ Իցեն թերեւս այսոքիկ կամ առանձնական տեսութիւնք, յորոց մի եւ այս է, զի լաւ է ինձ առողջութիւն քո՝ քան բացումն դպրոցիդ ամ մի եւ երկու յառաջ կամ յետոյ. եւ միւս եւս՝ զի մերայոցս հասարակ թերութիւն է ի մեծէ սկսանել, լայնել զգործն եւ նեղիլ յանձին։

Հարցանէիր վասն հնութեանցդ ինչ առաքելոց. տակաւին չեհաս արկղն, ոչ գիտեմ սակս դադարելոյ նաւարկութեան ի պատճառս եւ ի պատճառանս մաղձախտի քաղաքիս, եթէ առ այլ ինչ։

Ակն ունիմ թէ արդ անդորրացեալ ի գեղջ՝ կազդուրիս, այլ փափագեմ լսել եւ ի քէն պարզապէս, եւ դարձեալ յիշեցուցանեմ մի՛ տանջել զքեզ վայրապար հոգով, յիշել եւ զՅիսուսի խրատն առ ի չհոգալ ըստ չափ։

Ողջոյն բազում առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթենոգինէս ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1454.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 2 Օգոստ[ոս] 1886

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սամուէլ յանձնեաց ինձ զծրար 297 ֆրանգաց, յորմէ կալեալ զ՚հարիւրն ի հաշիւ վարդարանաց [51] գնելոց վասն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մաղա­քեայ, զմնացեալ 197 ֆր[անգ] յանձնեցի Հ[օր] Գործակալի, ծանուցանելով զի են ի հաշիւ գրոց վաճառելոց ի Կարին ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մաղաքիայի։ Այսու օրինակաւ ի դերեւ ելանէ զոր ինչ Գործակալն եւ ես գրեցաք եօթնեկաւ յառաջ վասն 100 ֆրանգաց։ Արդէն անուանակիցդ Արաբ հատուցեալ էր արուեստաւորին զգին վարդարանացն։ Շնորհ ունիմ եւ վասն քաղցրունակ տփոյն, զոր դեռ ոչ ընկալաք։

Ողջոյն ողջունասիրաց։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1455.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Պօլիս

Ս. Ղազար, 12 Օգոստ[ոս] 1886

Պատուական եւ Սիրելի Հ. Յուսիկ,

Ոչ կամելով յաւելուլ զթղթակցութիւնս՝ խնդրեմ ծանուցանել Պ[արոն] Պասմա­ճեանի [52], զի Ողբն ի վերայ Ուլահաց երկրի [53], ի վաղուց ծանօթ էր մեզ, եւ օրինակ մի եւս ընկալեալ էր եւ մեր ի Կեռլայէ [54] (ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սրապիոնի). եւ որպէս ոչ հրատարակեցաք յառաջն. եւ արդ ոչ կամիմք հրատարակել ի «Բազմավիպի». ինքն Պասմաճեան թէ կամի հրատարակեսցէ, եւ թէ կամի յետս դարձուցից զօրինակն, որ աւելորդ է մեզ։

Դարձեալ հարցանէր նա զիս թէ զի՞նչ իցէ անուն քերականին՝ յորմէ հատուած մի հրատարակեալ էի բազում ամօք յառաջ. պատասխանեմ, զի ոչ յիշեմ արդ զանուն եւ զգործ հեղինակին, բայց զի քերականութիւն էր ԺԷ կամ ԺԸ դարու։

Ողջոյն Պ[ատուական] ընկերակցացդ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1456.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 26 Օգոստոս 1886

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Յանուն քո յետս դարձուցի երկուս թերթս քերդուածոց Խաչատրոյ Պաղտասարեան որք սխալմամբ իմն առաքեալ են այսր, ընդ այլում երրորդ օրինակի՝ վերագրելոյ յիմ անուն։ Արդ հասուսցես զդոսա առ որս պատշաճին. ողջ լինելով եւ ողջունելով զորս ընդ քեզ են հարք եւ եղբարք մեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

[Յ. Գ. ] Պասմաճեանն որ առաքեալ էր զոտանաւորն այն առ ի հրատարակել ի «Բազմավիպի», մինչեւ ընկալեալ յինէն պատասխանի անդէն եւ անդ ինքնին հրատարակէ զնոյն ի Մասիս օրագրի [55] ։ Որպիսի՞ քաղաքավարութիւն կամ հնարագիտութիւն է այս. ոչ հասկանամ. այլ լաւ է թէ այսուհետեւ մի՛ գրեսցէ առ իս կամ ես նմա, զի մի՛ ժամավաճառ լինիցիմք յոչինչ պէտս։

1457.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 2 Սեպտ[եմբեր] 1886

Պատուական եւ Սիրելի Հայր,

Թղթոյդ հետ ընդունեցայ Պասմաճեանին նոր խաւրած անպիտան գրքոյկն ալ, շնորհակալ եմ խաւրելուն, ոչ խաւրածին։

Եղբօրս բան մի գրեցի, գուցէ ծիծաղելի ըլլայ քեզ. իրմէ տեղեկացիր, եւ եթէ կարելի է ճարել՝ ճարէ. ոչ ուտելու համար է, այլ բուսաբանական խնդրոյ։

Ողջունիւ ընկերացդ ողջ լեր եւ ժիր [56] ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ լաւ է յառողջութեան եւ լաւ լուրերու սպասէ։

1458.

Յովհաննէս Քհնյ. Մկրեանին [57]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 2 Սեպտեմ[բեր] 1886

Մեծարգոյ Տէր Հայր,

Ոչ գիտեմ ուր եւ որպէս խոտորեալ կամ կորուսեալ է պատասխանիս իմ առ գրու­թիւնդ յելս կոյս անցելոյ ամին, եւ բացատրութիւն շնորհակալեացս վասն Ձեռագիր մատե­նին ընծայելոյ, յորում եւ գոյր թուղթ մի կամ գրուած մի նոր վասն իմ, զատ ի յաւելուած թղթոյ անտի Պապին՝ զորոյ ունէի զԼատին բնագիրն, եւ չէր ինձ մարթ առ այդոսիկ անշնորհակալու լռել. վասն որոյ եւ այժմեանս գրուած լիցի արձագանգ նախագրելոյս:

Ընթերցայ ծայր ի ծայր զկենսագրութիւն [58] Թաղիադեան Մեսրովպայ [59], որոյ գրուածք եւ ինձ զբօսեցուցիչք էին իբր քառասուն ամօք յառաջ, եւ ոչ յիշէի ո՛ւր եւ որպէս վախճանեալ էր լաւագունի վիճակի արժանաւոր հանճարն անհանդարտ կամ սանձակարօտ, որ որպէս նախկին կենսագիրն եւ Նորդ վկայէք, առ անկանոն կրթութեան՝ յաւէտ սանձարձակ վարեալ է, որպէս ի բարս նոյն եւ ի բառս, զծանր եւ զթեթեւ շարախառնելով՝ ըստ բերման մտաց եւ գրչի, յերկոսին եւս գոլով աջողակ. այլ զիարդ եւ է՝ մի յերիցագոյն եւ նշանագոյն գրչաց է դարուս յազգիս, յաշխարհական դասուց, որ՝ եթէ կարէր նախա­գուշակել՝ անբաւ շնորհս ունէր վերագրել վերանորոգողիդ զյիշատակ իւր, թերեւս առաւել քան զիւր եւ զիմ կարծիս մեծացուցանելով:

Զի՞նչ ասացից վասն տարաբաղդիկն իմ Սիսուանայ, որոյ վտարանդի արգելսն ոչ միայն իւր է, այլ եւ սպառնալիք ապագային՝ եթէ գուցէ ապագայ նմին նման, եւ համար­ձակիցի տպագիր յաւելուլ բեռն ի վերայ ծանրակիր բեռին: Իմ իսկ մխիթար այս է՝ զի գոն տակաւին ազգային սիրտք զգայունք, թէպէտեւ վիրաւորք, եւ կարեվէրք իսկ, եւ յետ ամենայն կորըստեանց՝ ակն ունիմ թէ այս կայծ կենաց ոչ շիջցի իսպառ ի մնացորդաց Հայկազանց, մինչեւ ի յետին հոսանս ժամանակի յոլորտս յաւիտենից: Բազում ինչ նոր գտի ի յաւելուած ծանօթութեան Սիսուանայ, առաւելապէս յօտարալեզու գրոց, եւ յեռում յօրինակի իմում. որպէս զի՝ եթէ հրաշագիւտ հրաշք մի լիցին յաշխարհի՝ կրկին տպա­գրութեան մատենին, յետ ոչ գիտեմ քանի՞ դարուց, ոչ սակաւ նոր տեղեկութիւնք գտցին, այժմէն իսկ յայտնեալք թող զառ յապա յայտնութիւնս յընթացս ժամանակի, եւ ո՞ գիտէ քանի քանի մատեանք գրեալք ի Կիլիկիա, իցեն եւ Աւետարանք, գտանին այսր գուցէ եւ այդր ի Կ. Պօլիս, առ առանձնականս, որոց Յիշատակարանք ունիցին յայտնել նոր ինչ դէպս պատմականս կամ աշխարհագրականս:

Մեծապէս խնդալով ընդ համակրութիւն այսպիսեաց իմացուածոցդ եւ ընդ անմոռաց զիս ունելով, փափագեմ եւ մխիթարութեանց հանդիպել Մեծարգոյ Տեառնդ,

Խ[ոնարհ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1459.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 6 Սեպտ[եմբեր] 1886

Սիրելի եւ Արգոյ Հ. Մինաս,

Մի ըստ միոջէ ընկալայ զգրեալսդ ի 4 եւ ի 15 անցելոյ ամսոյն։ Իմացաք եւ չեմք անզգայ կրիցդ եւ խնդրոյդ. եւ սահմանեցաւ յաւելուլ ի նպաստ վարժարանիդ. որպէս եւ առաքել զոմն օգնական։ Այլ եթէ ոչ ժամանեսցէ՝ ըստ խնդրոյդ՝ ի սկզբան արեւելեան սեպտեմբերիդ, գիտասջիր՝ զի եւ ոչ մեր յօժարութիւնք եւ իղձք կատարին ըստ մերս դիտման. այնքան կապակցութիւնք են իրաց՝ զորս չէ մարթ լուծանել կամ հատանել ըստ կամի. եւ զորս դժուարին եւ տաղտկալի է պարզել գրով։ Շատ է քեզ գիտել զի ոչ առ ան­փու­թութեան անագանեն անձինք եւ արծաթ. եւ զի բաց ի դպրոցէ Տրապիզոնի, են եւ այլ չորք կամ հինգ տեղիք, որք խնդրեն եւ պահանջեն նոյնպէս նպաստ. եւ հարկ է Ուխտիս հոգալ զամենեսին. այլ «ո՞վ ի հոգալ իւրում կարիցէ յաւելուլ ի հասակ իւր», ասա՝ ի քսակ եւ թիւ անձանց։ - Թուի ինձ ասես, թէ Միաբանութեանս չիցէ քաջ ըմբռնեալ զկարեւո­րութիւն իրաց տեղւոյդ. - մարթ է եւ մեզ ասել թէ եւ Ձեզ թուի ոչ ըմբռնել զչափ կարողութեան Միաբանութեանս եւ զպէտս իւրաքանչիւր տեղեաց։ Թէ ոչ ի սկզբան յուսամ թէ ի վերջ կոյս ամսեանդ հասցէ օգնական Ձեր կամ, ի միւս ամսեան. թուի եւ ինձ թէ մարթ էր ձեզ սակաւիկ մի անագանել զբացումն դպրոցիդ. - թուի ինձ թէ յոյժ չափազանց է 2000 վարձքն, եթէ իմասցի վարձք տանն. - թուի թէ յոյժ բազմաթիւ են աշակերտքդ խռնեալք այդր. յորս՝ եթէ յաւելցին գիշերօթիկք ոմանք, որպէս լրագիրք կամ զրագիրք ասեն, թուի յոյժ չափազանց ձեռնարկ։ Գուցէ անտեղիք են Ձեզ թուիքս ի հեռուստ. այլ աստի գուշակելի է ո՜րքան այլազանին տեսութիւնք հեռաւորաց աստի եւ անտի։

Գալով առ օգնականդ առաքելի, ոչ է ի Պօլսոյ, այլ աստի. զորմէ թերեւս լուեալ իցէ Ձեր զայս ինչ կամ զայն. կարող է եւ յօժար ի վաստակ, այլ քաղցրութեամբն եւ կարեկցու­թեամբ արգահատելի է, զի երկայնամիտ լիցի. եւ այսպէս առնելով Ձեր՝ ոչ միայն օժան­դա­կէք դպրոցիդ՝ այլ եւ Ուխտիս եւ անձին նորա։

Գրեալդ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամէ ՝ այնպէս է. այլ վասն է՞ր. զայն հարցանելի էր առ մէն քուէատուս. ինձ թուի թէ կարծելով բազմաց եթէ անհրաժեշտ երթալոց էր նա ի Կ. Պօլիս ՝ խորհեցան ընտրել զմնայունս ի վանս. եւ եթէ յանձն առնոյր նա առ վայր մի ելանել արտաքս ի ժողովատեղւոյն, անշուշտ ընտրեալ լինէր յերկրորդում քուէարկութեան։ Բայց այս համարեսցի առանձնախօսութիւն ի միջի մերում։

Արկ[ղ]դ եհաս յամսոյ հետէ. այլ ոչ գիտեմք եւ ոչ յիշեմք ուստի՞ իցեն հնութիւնքդ. արժան է նշանակել զտեղիս՝ ուր գտեալ են. գուցէ գրեալ իցէ քո յայլում նուագի, այլ ոչ ոք յիշէ. լաւ է միւսանգամ նշանակել։ - Ակն ունէի գտանել ընդ նոսին եւ զՄեղուածաղիկդ խոստացեալ յամէ հետէ, եւ ոչ գտի. թերեւս պահեալ է ծաղիկդ ի պէտս մեղուաց եւ մեղեր։

Ողջունիւս առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս, մաղթեմ քեզ երկայնմտու­թիւն եւ լայնութիւն սրտի, զի մի՛ նեղեսցին կուրծքդ, եւ մի՛ առաւելազանց հոգով նեղիցես զանձնդ՝ որ պիտանի է մեզ յամայր ամս։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Եթէ ներեն առիթք ողջունեսցես զ Գարեգին Եպիսկոպոս [60]. յուսամ զի ետուր նմա զգրեալս առ յինէն, եւ այնու յուսով ոչ պատասխանեցի թղթոյ նորա, զոր ի նոյն աւուրս ընկալայ։

1460.

* Հ. Եփրեմ Վրդ. Ռափայէլեանին

Ս. Ղազար, 6 Սեպտ[եմբեր] 1886

Սիրելի եւ Պատուական Հ. Եփրեմ,

Մտօք եւ սրտիւ բազում անգամ խօսիմ ընդ քեզ, մանաւանդ թէ հոգւով. հաւատամ թէ եւ դու երբեմն առնես այդպէս. եւ սրտագէտն ամենեցուն լսէ մեզ, որպէս եւ ամենեցուն որք աղօթեն վասն քո. եւ այնքան աղօթք եւ սէր յանկեղծ եւ ի ջերմ սրտից՝ գանձ հարուստ են քեզ։ Յաւուր յորում գրեալ էիր զանուշակ թղթեակդ՝ երեք ուխտական պատարագք մատուցեալ էին ի մերայոցս՝ ի Վենետիկ քաղաքի, եւ մին յատկագոյն եւս՝ ի Տիրամայրն Ս. Մարկոսի ՝ վասն քո, որպէս եւ այսօր դարձեալ՝ գոհացողական։ Իսկ ես այսօր յառաջ քան զընդունելութիւն թղթեկիդ՝ ընթեռնուի բան զյարատեւելոյ ի խնդրուածս աղօթից, օրինակաւ քանանուհւոյն [61], եւ խորհրդածէի եւ զքէն. եւ յետ միոյ ժամու ընկալայ զաւետաբերդ. ակն ունիմ թէ գայցէ եւ ախորժաբերն։ Նկատեմ զքեզ կախեալ ընդ երկինս եւ երկիր. երկուստեք ձգողութիւնք. այլ եթէ մեք յերկրէ կամիմք ձգել զքեզ յերկիր, ընդ քեզ եւ զմասն մի երկնից ձգեմք կամ կորզեմք. եւ դու ընդ մէջ երկուց կամաց՝ միշտ ասա՛ ակն ի վեր, որպէս դու կամիս. եւ առ երկոսին եւս լեր պատրաստ անխռով։ - Աւելորդ է գրել թէ որպէս փափագելի էր ինձ, որպէս եւ այլոց, մերձակից եւ տեսակից լինել, զայն՝ լռութեամբ եւ սրտիւ խօսեսցուք։

Ողջոյն տուր միոյ միոյ ի Պ[ատուական] Հարց եւ եղբարց մերոց, եւ դու ողջ լեր ի ծերպս վիրաց Յիսուսի եւ ի ծոց Տիրամօրս մերոյ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1461.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 14 Սեպտ[եմբեր] 1886

Սիրելի եւ Արգոյ Հայր Քերովբէ,

Բազում ժամանակք են զի չեմ գրեալ առ քեզ, վրիպեալ եւ ի յուսոյ տեսութեանդ յայսմ ամի, եւ ահա տասն ամք են չտեսութեանս. եւ յետ տասն եւս ամաց ո՞ւր եւ զիա՞րդ լինիմ։ Ակն ունիմ թէ ի գալ տարւոջ հանդիպեսցիս մեզ։

Ոչ գիտեմք զիա՞րդ վճարեցաւ խնդիր Գարասուի. եպիսկոպոսդ Ձեր սահմանեալ է ի հովիւ տեղւոյն զՊ[ատուական] Հ[այր] Համազասպ մեր, առ որ եւ գրեցաւ աստի. ես իմովսանն՝ ոչ փափագէի զերթ նորա այդր, զի կարէր այլազգ եւ այլուր պիտանի լինել մեզ, երիտասարդ իսկ գոլով, մինչ ժողովուրդ տեղւոյն խնդրէր զյառաջեալ հասակաւք։

Ընթեռնումք ի լրագիրս զի ծովանկարդ [62] յաճախէ նկարել եւ արտադրել ի տես զնկարս իւր. յիշեսցէ՞ արդեօք եւ զսրահ մեր կամ դահլիճ։

Առ տրտմազգեացն Պաւլէ Գուրգէն գրեալ էի ամսօք յառաջ ինչ մի՝ ըստ խնդրոյ նորա. չընկալայ ի նմանէ նշան ընդունելութեան, եւ ոչ ի Պ[ատուական] Հ[այր] Համա­զասպայ. խիթամ թէ արգելուն զնամականի մեր. վասն որոյ խորհեցայ քեզ առաքել զծրարեալս ի սմին՝ առ վերոյիշեալն, զի յապահովի հասուսցես նմա. շատ է թէ եւ ծրարս ժամանիցէ ի ձեռս քո։

Ողջ լեր, աղօթակցելով մեզ վասն աբեղային մերոյ Հ[օր] Եփրեմայ որ անյոյս ի բժշկական հնարից՝ ճենճերի տառապանօք։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1462.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր

Ս. Ղազար, 19 Սեպտ[եմբեր] 1886

Արհիապատիւ Հոգեւոր Տէր,

Յաղօթից՝ վասն հիւանդին մերոյ՝ կարծեմ ոչ դադարեմք սիրողքս եւ եղբարք, այլ զի՞նչ կամք Աստուծոյ իցեն եւ Աստուածամօրն՝ ոչ կարեմք հասու լինել. բայց զի միշտ յուսագնեալ ի հայրական եւ ի մայրական գութ նոցին՝ անձանձիր լիցուք ի պարտս մեր, եւ որպէս եւ է՝ ոչ կորուսցուք զվարձս աղօթից եւ զմորմոքմանց։

Երեկ գնացի ի Ֆիեսսոյ եւ դարձայ. այսօր գայ անտի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին ի խոստովանութիւն նորընծայից. բարւոք կան որք աստ եւ անդ։ Խնդամք զի խնդայ հիւանդն ընդ ընկերութիւն դասակցացն, այլ երբ եւ է դարձի նոցա մնան մնացեալքն աստ երիտասարդք, զի եւ ինքեանք ելցեն ի գիւղ աւուրս ինչ, որպէս եւ ընկերք նոցա խնդրէին։

Խոնարհական համբուրիւ աջոյդ՝ մնամ

Արհիապատիւ Տեառնդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1463.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճելալեանին –
Մուրատ Ռափայէլեան Վարժարան

Ս. Ղազար, 19 Սեպ [ եմբեր ] 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Առ նուազութեան պատարագողաց ոչ կարեմք արդ առաքել զոք յուխտականն Լուրտ ի [63]. հաւատամ թէ լսէ Տիրամայրն եւ ի մերոց սեղանոց ուր պատարագի Միածինն իւր, եւ մեք ընդ նմին ճենճերիմք վասն հիւանդին։

Յեռանդն լուայ թէ Մաճճիոնի ասացեալ է վասն Տիտոսի վերստին տկարացեալ յոյժ. անդէն յերկրորդում աւուր գնացի տեսանել զնա եւ գտի լաւագոյն քան զոր խիթայի. ասէր տագնապեալ ջերմամբ եւ քնատութեամբ. ցաւէր զի չէ անդ Ֆիորանի [64], գնացեալ ի գիւղ, ուր յամելոց է եւ տասն աւուրս եւս. այլ Վինիա [65] քննեալ է զպատանին եւ քաջալերեալ եւ ասացեալ պատուիրել առ երկրորդ բժիշկն օգնական Ֆիորանեայ զոր արժան է առնել։ Յետ աւուրց փափագեմ միւսանգամ երթալ ի տես նորին։

Ողջոյն ամենեցուն, հիւանդաց եւ ողջոց։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1464.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճելալեանին –
Մուրատ Ռափայէլեան Վարժարան

Ս. Ղազար, 22 Սեպտ[եմբեր] 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Գուշակէի զծանրանալ խօթութեանն՝ ի լռութենէ այտի յաւուրց հետէ. երկրպա­գութիւն կամացն Աստուծոյ. աղօթեմ արդ ոչ այնքան վասն նորա որքան վասն աղօթողացն վասն նորա, դարմանողաց եւ կարեկցաց, յորս որպիսի՛ տեղի ունիս, դու գիտես։

Շատ իցէ թերեւս մնալն այդր ընկերակցաց նորին. տեսանեմ զի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Եւգենիոս զգայ պէտս օգնականին իւրոյ. թերեւս լաւ լիցի եւ սմա դառնալն այսր, եւ Հ[օր] Պօղոսի [66] եւս հեռանալ այտի. իսկ զՊ[ատուական] Հ[այր] Յակոբ [67] ՝ եթէ հաճոյ իցէ՝ ունել այդր։ Այս իմ տեսութիւն. մնամ պատշաճի տեղւոյդ եւ կամաց Գեր[ապայծառ] Աբբահօր, որում մատուցեալ զխոնարհականս ողջոյն, եւ այլոցն զկարեկցականն, մնամ քաջալերութեանդ փափագանօք։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Երեկ Պ[ատուական] Հ[այր] Սահակ [68] գնացեալ ի տես Տիտոսի ՝ գտանէ զնա նոյնպէս յանկնողնի, այլ ըստ կարի բարւոք եւ անդորր, ակն ունելով դարձի Ֆիորանեայ ի գեղջէ, նոյն եւ Վինեայ։

1465.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ազոլոյ, 24 Սեպտ[եմբեր] 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Գիտէք անշուշտ զի գտանիմ այսր՝ կոչեցեալ ի մխիթարութիւն հիւանդին կամ հիւանդապահաց։ Եթէ ունին պէտք քոյքդ ինձ՝ վասն խոստովանութեան՝ ծանո՛ փութով եւ ես որով եւ է ճանապարհաւ՝ եկից եւ դարձայց, ուր պատշաճ վարկցի։ - Հիւանդն համեմատաբար փոքր մի լաւ է երեկ եւ այսօր, զաւելին ոչ գիտեմ։ - Ողջ լեր։ Ողջոյն։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Եղ[բայր] Օգոստինոս եհաս ի ժամուս (3 ¾ ) բերելով զնշխարս երանաշնորհ նախահօր մերոյ։

1466.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Ազոլոյ, 29 Սեպ [տ եմբեր ] 1886

Սիրելի եւ Արգոյ Հայր Քերովբէ,

Տեսանե՞ս թէ ուստի գրեմ քեզ. ուր եւ հարկ եղեւ ինձ գնալ ի տես եւ ի սփոփանս հիւանդ եւ մահամերձիկ եղբօր մերոյ կրսերոյ Պ[ատուական] Հ[օր] Եփրեմայ. վասն որոյ միայն աղօթք եւ այցելութիւն երկնից մնան։

Ընկալայ զգրեալդ ի 21 ամսոյս, որպէս եւ զնախընթացն, ընդ որում եւ զծրար ճանապարհորդութեանդ ի Նոր Նախիջեւան [69]. եւ զի ի նմին իսկ աւուր յառաւօտուն գրեալ էի եւ ես քեզ, ոչ եւս յաւելի. արդ զի ընկալայ եւ զերկրորդդ՝ յորում հարցանես զգրուա­ծոյդ, ահա ծանուցի. սկսեալ էի եւ ընթեռնուլ, այլ հեռագրաւ կոչ իմ այսր յ Ազոլոյ, խա­փանեաց զայն. բայց ակն ունիմ թէ ոչ քան զառաջին գրուածդ պակաս իցէ եւ այդ ի ճարտարութենէ։

Իմացաք եւ զժամանել Պ[ատուական] Հ[օր] Համազասպայ ի հրաւիրեալն տեղի յեպիսկոպոսէ թեմիդ. մնամք լսել եւ զընդունելութիւն ի ժողովրդենէ, եւ աւելի եւս զհաստատութիւն կամ զփոխադրութիւն, ըստ գրելոյ նորա. զի համարի թէ յետս կոչեսցի առ ի կալ գլուխ նոր հաստատելի կղերանոցին ի Կովկաս. ցանկալի գիտել եւ զտեսութիւն քո յայս խնդիր, առ որ թերեւս հարկ լիցի մնալ տեսանել զվարումն նորա ի Գարասու­պազար, եւ զժողովրդեանն ընդ նմին։

Բարւոք առնես չմոռանալ այլ եւ որոնել զառիթ յիշեցուցանելոյ առ նկարիչ ծովապետն [70], զի Վեհս մեր յոյժ փափագէ ընդունել ի նմանէ նկար մի արժանաւոր անուան նորին եւ վանացս։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1467.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

† [71]  Ազոլոյ, 2 Հոկտ[եմբեր] 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Վասն Աստուծոյ եւ վասն ընկերին սիրելւոյ վաստակեցար, տքնեցար, հոգացար, աղօթեցեր. եւ ընկալցիս զվարձս սիրոյ՝ որ ոչ անցանէ. այլ զի զտուրս զուարթառատս սիրէ Աստուած, արժան է ուրախ լինել այսուհետեւ, ապա թէ ոչ՝ համարեսցի տրտմել ընդ տուրսն. նա եւ հրաժարեալն, գիտես, զի ասէր ստէպ՝ ոչ է պարտ կալ տխուր՝ առ հիւանդին. զնոյն հաւատամ զի եւ արդ ասէ՝ առաւել պնդութեամբ, մանաւանդ զի դու ինքնին հաւատաս զնա լինել ի յարազուարճ կայանս։

Արդ եթէ վշտակից եւ կարեկից եղեր նմա առաւել քան զայլ ոք, ի դէպ է թէ եւ առաւել քան զայլս մխիթարեսցիս եւ մխիթարեսցես. զսովորական պաշտօնդ՝ յետ Աստուծոյ եւ Ուխտիդ՝ նուիրելով նմա, յորմէ ակն ունիմ թէ գտցես եւ քաջալերս եւ զօրութիւն, առաւել քան զոր կարծեմքս. եւ այս լիցի եւ ինձ մխիթարութիւն մեծ՝ յետ յիշատակի բարւոք փոխման նորին կամ խաղաղութեամբ ննջման ի միջի սրբոց նշխարաց եւ հարց եւ եղբարց սիրելեաց։ Այսու ակնկալութեամբ ողջամբ մնալ քեզ ասեմ ի տանս յայսմիկ, եւ հանդիպել ի վանս կամ ի վարժարանիդ։

Խնդութիւն եւ խաղաղութիւն Յիսուսի եղիցի ընդ քեզ եւ ընդ իս։

Տէր մերձ է։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1468.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 7 Հոկտ[եմբեր] 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Երեկ անագանի դարձեալ ի Ֆիեսսոյէ ընկալայ միանգամայն զերկոսին թուղթս քո, ոչ գիտեմ վասն է՞ր անագանեալ առաջնոյն՝ որում սպասէի յառաջն քան զերթն իմ ի գիւղ ի նմին երիկեան աւուր յառաւօտու։

Իմ իսկ խորհեցեալ էր եւ յիտալ լեզու տպագրել ինչ սեւանիշ պատկերօքն, եւ զնոյն բան զշարադրեալն ի ժողովրդապետէ Ազոլոյ, սակաւ ինչ այլայլութեամբ յարմարեալ էի. եւ արդ յընդունելս զթուղթդ՝ աներկմիտ ետու ի գրաշարն։ Պ[ատուական] Հ[այր] Յովսէփ ՝ յուսամ թէ դարձցի այսօր ի Ֆիեսսոյէ, եւ թէ ոչ՝ տաց որոնել եւ գնել ի պատկերացն, եւ ըստ կարի փութով տալ տպագրել եւ առաքել։

Այլ արդ կարեւորագոյն մեզ խնդիր՝ Արիութիւն է եւ համակամութիւն ընդ Աստուծոյ. որ եւ քաղցրացուցանէ զանհրաժեշտ տրտմութիւնն, որպէս խունկ հանդարտօ­րէն ցանեալ ի վերայ հահանդ [72] խարուկի, զի եւ հեզօրէն ամբարձցի ծուխն ի հոտ հաճութեան տուողին եւ բարձողին, որոյ կամաց եւ ձեռաց՝ խոնարհ երկրպագութիւն առ ի մէնջ, եւ փառաբանական հառաչանս։

Ողջոյն եւ մխիթարութիւն ամենեցուն։ Ե՞րբ դարձցի Վեհս։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1469.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 7 Հոկտ[եմբեր] 1886

Սիրելի եւ Արգոյ Եղբայր,

Անշուշտ լուայք ի կանուխ գրողաց զխաղաղական եւ զբարօրինակ վախճան ծաղկահասակ ցանկալի եղբօր մերոյ, Հ[օր] Եփրեմայ, որոյ յուսացեալ կեանք եւ վաս­տակք՝ պարգեւեսցին յետամնացիցս՝ որք այդր եւ այսր։ Առաքեմ զ † [հանգուցելոյն] յիշա­տա­կի պատկերս՝ առ ի բաշխել մերոցս եղբարց, յառիթ աղօթից, մխիթարութեան եւ խորհրդա­ծութեան։ Ո՞ արդեօք ծանուսցէ անզաւակացեալ մօր նորա զյետին կորուստն։

Ողջ լեր ողջունիւ եւ արգահատութեամբ եղբարց։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1470.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճելալեանին - Ազոլոյ

Ս. Ղազար, 8 Հոկտ[եմբեր] 1886 առաւօտ

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Համառօտս ծանուցանէ, զի առաքեմ ընդ թղթեկիս 30 օրինակ իտալերէն † [մահ]ածա­նուցման. մաղթելով քաջողջութիւն եւ մխիթարութիւն քեզ եւ որոց ընդ քեզ, աղօթիւք նոցին եւ օրհնութեամբ Գերապ[այծառ] Վեհիս, եւ բարեխօսութեամբ Նորին։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1471.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 28 Հոկտ [ եմբեր ] 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Յեռանդն ընկալայ զթուղթդ սակաւ աւուրբք յառաջ գրեալ, զոր արդ որոնեմ եւ ոչ գտանեմ, չգիտեմ ուր եդեալ. այլ որպէս յիշեմ ծանօթ խնդիրքն են, մարդ եւ դրամ, ըստ անդրադարձ տառիցն։ - Առաջինն վաղիւ մեկնի աստի դիմել այդր. ցարդ յապաղեաց յու­սով բարձման արգելանաց վասն անուանեալ մաղձախտին, եւ վասն ընկերակցութեան այ­լոյ ուրուք. արգելքն ոչ բարձան տակաւին, վասն որոյ թէպէտեւ յետ երկուց աւուրց մեկնի ի Դրեստէ, այլ աւուրս 11 կալոց է յարգելան զգուշութեան ի Կորկիւրա. հասեալ ի Կ. Պօլիս ՝ կացցէ անդ եօթնեակ մի կամ երկուս, եւ ապա մեկնեսցի նաւել այդր ի Պոնտոս ։ Մաղթեմ յաջողութիւն ուղւոյն, եւ որ յետ այնր գործակցութեանն, վասն որոյ եւ նախընթացիւս գրեցի։

Վասն երկրորդ խնդրոյն՝ չունիմ նոր ինչ ասել, այլ սահմանեալքն ձեզ՝ առաքեսցին ան­շուշտ՝ թէ փոքր մի վաղ կամ անագան. առաւել եւս առաքէին՝ եթէ ձեռնհաս էր տնտեսու­թիւն Ուխտիս, առ որ, ըստ քումդ աղերսի, գրեն եւ աստի եւ անտի, որպէս յիշեցի յայլում նուա­գի. եւ տակաւին լսին նոյն ձայնք։

Վեհս, թէ գրեալ իցէ քեզ ի մօտ աւուրս թէ ոչ, զայն ոչ գիտեմ. այլ երբեմն տառապի եւ ինքն չգիտելով զի՞նչ պատասխանել կամ ի՞ւ գոհացուցանել զայսպիսեացս խնդրողս. Իսկ զի յ Ազոլոյ եկաց ի գեղջ, եւ մեղադրեալ թուի յոմանց, միթէ եւ սիրելին իմ եւ յարգոյ Հ[այր] Մինաս ո՞չ եկաց ի գեղջ, եւ ո՞չ արդեօք եւ գրողն եւ մեղադիր. կացի եւ ես անդ յ Ազոլոյ իբր աւուրս տասն, որ յամաց հետէ բնաւ չէի տեսեալ զերեսս ցամաք երկրի կամ զգիւղ. այլ առ ի՞նչ ստիպեցաք կալ անդ, ծանուսցէ քեզ ծրարեալս ի սմին պատկեր, վասն որոյ եւ վասն իմ աղօթելով՝ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1472.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 11 Նոյեմբ[եր] 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Յանձնեալ էի առ Պ[ատուական] Հ[այր] Սահակ ծրար մի տափակ լայնադիր. յառա­ջի­կայ շաբաթ աւուր, 20 Նոյեմբ[եր] խնդրեմ աւանդել թղթովս առ հարազատն իմ Սերովբէ ։

Ընկալայ զպտուղսն ազազունս. արդ, եթէ չիցեն իսպառ տերեւազերծ լեալ ծառքն, առաքեա եւ ի տերեւոցն, ուրոյն նշանակեալ զանուանսն։

Պ[արոն] Հիսարլեանն ճարելոց էր ինձ ինչ մի, զոր երբեմն Ձեզ յանձնեալ էի, ի ձե­ռա­գիր հաւաքմանց Չամուրճեան Պատուելւոյն. լուայ, զի ասացեալ է (Հիսար) թէ առաքեալ կամ գրեալ իցէ ինձ զայսմանէ. իսկ իմ չիք ինչ ընկալեալ։

Ողջունելով զընկերս քո, ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1473.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 14 Նոյեմբ[եր] 1886

Սիրելի եւ Արգոյ Հ. Քերովբէ,

Ի նմին երեկոյի, յորոյ տու[ը]նջեան գրեալ էի քեզ զնախ քան զայս (29 Սեպ­տեմբ[երի], թռեա՜ւ [73], որոյ պատկերս է, դասակցեալ ընդ թեւաւորաց պաշտպանաց քոց, եւ զայս իմ բարեխօսել ընդ նոսին, ընդ իմ, վասն կենաց քոց յերկրի, բարւոք քաղաքա­վարու­թեամբ. եւ վասն համախումբ գտանելոյ մեզ յօթեվանս Հօրն վերին. աղօթեսջիր վասն նորա եւ առաւել վասն իմ, որոյ ալիք, եւ մանաւանդ պարտք, յոյժ զայն պահանջեն։

Յանձնեցի ի «Բազմավէպն» զուղեւորութիւնդ ի Ն[որ] Նախիջեւան, որ եւ ակն ու­նիմ թէ հաճոյ ընծայիցի, որպէս զառաջինն [74]. այլ ինձ ցաւէ, զի կէս վրէպ ելի ի յուսոյ ընդ­օրինակութեան յիշատակարանացն. զի քեզ ծանր է միւսանգամ երթալ անդր, եւ մեզ ծանրագոյն զայլ ոք յղել. եթէ կարէր Եպիփան գտանել զայր կարող եւ հաւատարիմ, եւ որպէս ինքն խնամով ընդօրինակեալ է զիւրսն, տայր նոյնպէս ընդօրինակել անթերի, եւ ի վարձ՝ խնդրել մատեանս ինչ տպագրեալս առ ի մէնջ, բարւոք լինէր, կարծեմ։

Յաւարտ կոյս ճանապարհագրութեանդ ասէիր գնացեալ յեկեղեցի ի տես կամ ի լուր պատարագի, եւ անկատար թողեալ՝ երթեալ յեկեղեցի կաթոլիկաց ի պատարագել. ըն­թեր­ցողք ոմանք չասիցե՞ն արդեօք անխտրաբար երթալ յեկեղեցիս երկոցունց եւս կողմանց։ Լո՛յծ կամ յարմարեա ինձ զայս հատուած։

Վասն Սիմֆերոբոլի արդէն սահմանեալ է յՈւխտէս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Նիկողայոս [75], որպէս եւ գրեցաւ խնդրողացն։ Իսկ վասն ապագայ կղերանոցին Տփղեաց ՝ չէ մարթ այժմէն ասել ինչ. բայց զայս տեսանեմ, զի շատ ցրուիմք, եւ պակասեն մեզ անձինք յարմարաւորք, եւ մնամք ի միջի համբակաց. կղզիդ այդ կամ թերակղզիդ գո­ղա­ցաւ ի մէնջ զընտիր ընտիրս, զորս թէ ոչ անհնարին՝ յոյժ դժուարին է դարձուցանել երբեք այսր. զի երկրատէրն (սիրական բառիւդ ասացից) Ղազախացուցանէ զորս ընդունի եւ ար­մա­տացուցանէ անդրէն։

Ողջունիւ դասակցիդ, Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Վահանայ, մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1474.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 18 Նոյեմբ [ եր ] 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Յուսիկ,

Եթէ հասցէ թուղթս ի ժամու, այսինքն եթէ չիցէ մեկնեալ այտի Կիւրեղեան պատանին՝ գալ այսր, ա՛ռ ի նմանէ զսակաւ հին դրամսն յանձնեալս նմա, ցո՛յց եղբօր իմոյ Սերովբէի, զի նշանակեսցէ զինչն եւ զարժէսն, եւ դարձեալ յանձնեա պատանւոյն բերել այսր։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1475.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 2 Դեկտ[եմբեր] 1886

Արգոյ Հայր,

Առ Ճանսուզեան ն ինչ ոչ գրեմ եւ ոչ առաքեմ, մինչեւ պատասխանեսցէ քեզ, իմացեալ զգին գրոցն. յուսամ թէ գրեալ ես նմա զի երեք չափք են. 35, 45, եւ 50 ֆր[անգ]։

Ինչ մի յանձնեալ էի Պ[ատուական] Հ[օր] Սահակայ ՝ քննել առ Էմիրզէ պատանւոյ. ասա նմա, զի աւելորդ է արդ, մի՛ ինչ ասասցէ պատանւոյն վասն այնր խնդրոյ. կալցի նա զգիրսն զոր ետու նմա։

Ըստ թելադրութեանդ հարցի զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Սամուէլ ՝ զխնդրոյ Հիսար­լեանի եւ Չամուրճեանի, եւ գտաւ խնդրելին, զայս, եթէ դէպ լիցի քեզ տեսանել զառա­ջինն, ծանուսցես շնորհակալութեամբս։ Գրէ նա փոխարինել Պատուելւոյն՝ Սիսուան մի. - արդ դրունք փակեալ են ընդդէմ գրոցս։ Ազնուական բարեկամ մի փռանկ թելադրէր ինձ առաքել զգիրսն ընդ Լիբսիա [76] առ Գերմանացի գրավաճառ ի Կ. Պօլիս, որ անարգել ընդունի, ասէ, եւ մեք (փռանկք) այսպէս առնեմք։ Իցէ՞ մարթ. գուցե՞ն հաւատարիմ գերմանացի գրավաճառք յանձնառուք. խնդրիցի՞ մատեանդ, եթէ մարթ իցէ լռելեայն մուտ գտանել։

Պ[ատուական] Հ[օր] Սերովբէի [77] յանձնեցաւ ա՛յլ տափակ արկղ մի, երկուց ասղէնկար պատկերաց, յանձնելի առ հարազատն իմ։

Ողջոյն ամենայն եղբարցդ սիրելեաց ի վանատանդ, ժրութեամբ եւ խոհեմութեամբ, եւ երկուստեք աղօթիւք։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Գիտիցե՞ս արդեօք ինչ եթէ Քիբերդ աշխարհագիրն, յետ անկմանն յերիվարէ եւն. դարձա՞ւ ի Կ. Պօլիս։

1476.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 16 Դեկտ[եմբեր] 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Յուսիկ,

Յուսամ որ այս անգամ բաւական ազդարարութիւն ըրաւ Գերապ[այծառ] Աբբա­հայրս՝ Պ[ատուական] Հ[օր] Աթանասայ, վասն զգուշութեան հրատարակելեաց, ազգային իրաց նկատմամբ. մենք ալ չորցած գրիչնիս կը պահենք ապագայ եւ անծանօթ ժամանակի, կամ յետ ժամանակի։

Շատ ցաւեցայ իմ խաւրած երկու ասղէնկար պատկերաց մաքսի պահանջման համար, զորս 4000 ղռուշի արժեցուցեր են, եւ ըստ այնմ համարեր է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան թէ իբր 80 ֆրանք պիտի պահանջեն. եթէ չկարենաք ազատել ոչինչով կամ քիչով, եւ թէ հնար է նոյնպէս, միայն նաւողչէք ծախքով՝ յետ խաւրեցէք մեզ. յուսամ որ ինչպէս առանց մաքսի մտաւ եւ ելաւ հօս, նոյնպէս դարձեալ մտնէ. այնուհետեւ մեզ կը մնայ ընել ինչ որ յարմար կ՚երեւի։

Ծրարեալ նամակս առ Գարեգին Տատեան էֆէնտի ՝ ամենայն ապահովութեամբ ջանա հասցընել իրեն, ըստ կարի՝ շուտով։

Ողջունելով Պ[ատուական] ընկերակիցքդ՝ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1477.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 22 Դեկտ[եմբեր] 1886

Իմ սիրելի եւ Արգոյ Հ. Քերովբէ,

Մինչչեւ սահեալ տարւոյս առ ի մէնջ, տաց եւ զողջոյն կցորդութեան նորին ընդ յաջորդին մերձեցելոյ, մաղթելով քեզ շարս լաւագունից եւս ամաց, կանխիկ շնորհօք մանկացելոյն վասն մեր Յաւիտենականին։

Թուի, ասես, թէ ես ոչ ախորժիցեմ զարմատանալ մերայոցս ի կղզւոջդ. - առ նուա­զու­թեան անձանց պիտանեաց կամ չափահասից, փափագէի արդարեւ, զի այսր ի վանս գտանէին որք ենն արդ այդր, զի սէր ասեն, յանձնէ եւ ի մօտաւորաց սկսանի. եթէ ոմն կղզեցի կամ Ղրիմեցի նոյնպէս համարի եւ անտի սկսանի արմատս երկայնել, ես փափագեմ աստէն զետեղիլ. զի խիթամ թէ արմատացեալքն այդր՝ ոչ շարժեսցին դիւրաւ տեղափոխիլ ի մերս բնավայր։ - Ես սիրեմ զիմս, առ որ գրեմ, եւ ոչ միայն սիրեմ, այլ եւ յարգեմ եւ գովեմ, զի ոչ միայն անդ վաստակի իբրեւ քահանայ, այլ եւ գրչութեամբ գործակցի վա­նացս. սակայն իցե՞ն եւ այլք նմանիք։ Յառաջին ժամանակս, յառաջնորդութեան Բժշկեան նահապետին եւ յաջորդի նորին, գոյր սերտ իմն յարաբերութիւն ընդ մայրավանացս, եւ պտուղ ինչ անտուստ ընծայիւր այսր. յետ այնր յ՚ամաց բազմաց, ցամաքեցան աղբերք, եւ յետ Քուշնէրեան եղբարց, արդ աւելի քան զքսան եւ հինգ ամք են, մանուկ մի ոչ ընծայե­ցոյց Ուխտիս, քահանայախնդիր ժողովուրդդ բազմաթախանձ, եւ խազախառն կղզիդ (մի՛ ասեր թէ հայհոյեմ), եւ ոչ այլ ինչ աղերս. այլ յօգուտ եւ ի շահ ընտանեաց, առաքեցին մանկունս յաշխարհիկ վարժարան մեր։ Մարթ էր ինձ յաւելուլ ըստ այսմ ոճոյ բանս, այլ ի սակաւէն իմանաս եւ այլ աւելի, եթէ ոչ եմ շատ շինեալ ի վերայ Ղրիմեցեացդ այդոցիկ։

Դասընկեր քո Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան ընկալեալ զողջոյնդ՝ ասաց, թէ ոչ երբեք անպատասխանի թողեալ է յընդունելն ի քէն թուղթ։

Ողջունելով զանծանօթ բարեկամ մեր, ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1478.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 23 Դեկտ[եմբեր] 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Յուսիկ,

Խնդրեմ տեղեկանաս Վիջէն Հոլաս էֆէնտիէն թէ ի՞նչ բանի համար տուած է այդ 90 ֆրանգը, որպէս զի եթէ կարօտելոց կամ ողորմութեան համար է, շուտով կարենամ հասցընել. դու պարզապէս հարցուր, առանց ողորմութեան կամ կարօտելոց անուն տալու եւ եթէ անոնց համար է, ֆրանկաց թղթէ դրամով թղթաբերաւ խաւրէ, որ ուրիշի ծանրու­թիւն չըլլանք, եթէ աւելի յարմար միջոց չկայ։

Շնորհօք կենսաբեր Ծննդեան Փրկչին եւ յուսով բարեաց նոր տարւոյ, ողջ լեր, ընկերակցօք հանդերձ։

Հոգեկից Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1479.

Կարապետ Պասմաճեանին [78]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 23 Դեկտ[եմբեր] 1886

Ազնիւ Պարոն,

Ընդունեցայ Կարնոյ միաբան Ս. Աստուածածնի տաճարին մէկ լուսանկար երեւոյթը։ Ուրախ եմ բաղդիդ կամ պաշտամանդ, որով թէ Քու յօժարութեանդ ծառայես եւ թէ Տէրութեան։ Եթէ հետդ ունիս լուսագրող՝ փափագելի է բնական եւ շինծու տեղեաց տեսարաններ ալ նկարահանել, թէ ոչ՝ տեղագրութեամբ շատանալու է, իսկ տեղագրութեան համար որ կը հարցանես, այդ կողմերը քիչ շատ ուրիշ անձինք ալ տեղագրած են, սակայն նոր բաներ ալ կրնան գտուիլ, օրինակի համար, հին գերեզմանատանց մէջ արձանա­գրու­թիւններ, զոր չեն քննած այլք - բուսոց հայկական անուններ, հանդերձ ստորագրութեամբ անոնց որ ծանօթ չեն հասարակաց. - նոյնպէս եւ թռչնոց եւ միջատաց անուանք, եւն։

Եթէ եկեղեցեաց մէջ կամ անհատից քով ձեռագրաց հանդիպիս յիշատակարանները չես մոռնար գաղափարել։

Յաջողութիւն եւ առողջութիւն մաղթեմ.

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1480.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 30 Դեկտ[եմբեր] 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Յուսիկ,

Շատ գոհացայ ասղէնկար պատկերաց ազատութեան համար. ո՞ւր էր թէ ուրիշ տեսակ արգելեալք ալ ազատէին։

Ահաւասիկ Ճանսուզեանին նամակն, եթէ պիտի խաւրէ Սիսուանաց գինն եւ հասցէն, ի հարկէ քեզ պիտի խաւրէ, երբ դու ալ մեզ հաղորդես, այն ատեն գրքերը կը խաւրենք աստի յ Աղեքսանդրեակ ։ Կըրնաս իրեն գրել, որ ստակի տեղ հայերէն ձեռագիրք ալ կըրնամք ընդունիլ, եթէ արժանաւոր բան մի գտէ։

Ի Տիարպէքիր կոյր վարդապետ մի կայ կաթոլիկ, կարծեմ անունն Մեսրովպ Ճանսուզեան է. միթէ ազգականք են ասոնք։

Յիշեցընեմ անցեալ շաբաթ գրածս. Վ[իջէն] Հոլասին նկատմամբ։

Տէրն մեր եւ Տիրամայրն օրհնեն զԱմանորն ի գործս քո եւ ընկերացդ, զորս ողջունեմ եւ շնորհաւորեմ, եւ առանձինն զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգոստինոս ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1481.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 30 Դեկտ [ եմբեր ] 1886

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Շնորհաբե՜ր Ամանոր.

Յանցելում եօթնեկի կամէի գրել քեզ, եւ թողի յայս օր, եւ ի միջի կրկին աւուրցս ընկալայ զգրեալդ յ՚2 (կամ 14) ամսոյս, որ զհետ ձգեալ զնախագնաց մետասանսն՝ երթայ անկանել յանդունդս ամանակի, յորմէ վերընձիւղի նման նմին, այլ փափագեմ զի մի՛ ամենեւին նման լիցի, այլ լաւագոյն, ի վեր քան զամենայն պարգեւելով զառողջութիւն եւ երկայնմտութիւն ի տոկ ձեռնարկեալ գործոյդ եւ ի բարգաւաճութիւն։ Ցաւէ՜ զի տակաւին չէ հասեալ օգնականն առաքեալ աստի ի Պօլիս, այլ գրեաց Վեհ առ մեծաւոր տեղւոյն փութացուցանել զնա։

Աստանօր ասացից եւ այլ ինչ իբր ի ծածուկ, թէպէտ եւ գիտելով զխոհեմութիւն քո՝ աւելորդ էր ասել. այն է ըստ կարի գոհացուցանել կամ լռեցուցանել զ Ռափայէլեանն Մկ. վարժապետ. բաւ է, եւ դու մի՛ նեղանար եւ մի՛ աւելի ասեր։

Պ[արոն] Տիգ[րան] Ղազարոսեան գրեալ էր ինձ զերկոցուն դրամոցն. ի հարկէ ծանուցեալ ես նմա զ՚առ քեզ մնալն, զի մի՛ ակն կալցի յինէն պատասխանւոյ։ Յայլում նուագի ընդ այլոց նշանակեալ էր նա զանուն ծառոյ միոյ փողփետնի, այլ զթուրքարէնն ոչ կարացի ընթեռնուլ որոշակի. Պօշ? աղաճի, թէ Պօզ աղաճի. զայս խնդրեմ ստուգել։

Նորեկք պատանեակքն անտի այսր՝ բերին բոյս մի ի փոքու թաղարի, որ ի նմին վիճակի դալարութեան կայ. այլ ոչ գիտեմ զիսկն եւ զուստն. միթէ ա՞յդ իցէ մեղուա­ծաղիկն. ծանո ինձ։

Զհին դրամսն կա՛լ առ քեզ ի ժամուս, մինչեւ գտցի ոք այտի առ մեզ կամ ի Պօլիս եկաւոր. իսկ զյանձնեալսն ի Գարեգին եպիսկոպոսէ [79] եւ զառաքեալսն ի Վ[երա­պա­տուեալ] Հ[այր] Մաղաքեայ ՝ եթէ մարթ է թղթատարաւ կամ ի ձեռն Լոյտի ընկերութեան [80] առաքել՝ արա՛ որ ինչ արագ եւ ապահով իցէ։ Եթէ կայցէ առ քեզ Սիսուան, կարես ի տախտակի դրամոցն քննել, եթէ նմա՞նք իցեն նոցին քոյքն. թէպէտ սակաւ ինչ գոյ ի տախտակի անդ։

Իսկ առաքելոյ այդր ի յիշեալ մատենէն դիւրագոյն ճանապարհ թուի մեզ, խօսել քեզ ընդ Իտալիոյ Գունցին Տրապիզոնի [81], զի յանուն նորա առաքեսցուք մի մի կամ երկուս եւ նա աւանդեսցէ քեզ. եւ յառնուլ նորա զայս յանձն որպէս յուսամք, գրեա փութով եւ առաքեսցին։

Խօսեցայ եւ ընդ Պ[ատուական] Հ[օր] Աթանասի տպագրապետի, որ ասաց գրեալ քեզ վաղագոյն, այլ դարձեալ գրեսցէ։

Զհաւասար պատկեր Հեթում-Յովհան թագաւոր ի՝ բազում ամօք յառաջ խնդրեալ եւ ընկալեալ էի ի Հռովմէ, մատիտագիծ. այլ եօթնեկաւ յառաջ քան զընդունելութիւն քոյումդ, որոնեալ շատ ի հաւաքածոյս իմ, ոչ գտի. չկարծեմ կորուսեալ, այլ ոչ յիշեմ ո՛ւր մոլորեալ, արդ ի դէպ ժամու եհաս քոյդ եւ իմ եւ այլ երկու մեծադիր այլակերպ պատկերք դորին, զոր թերեւս յիշես իսկ. կամէի եւ զփոքրիկդ դնել ընդ նոսին ի ցոյց ի սենեկիս, որպէս եդեալ եմ զմեծսն, եւ վասն այնր որոնէի։

Եթէ եւ երբ գտցին ի կողմանքդ վայրենի պտուղք հայանուանք որպէս, Սսեխ, Ատոլ, Կոճղէզ, Տլուորիկ, եւ նմանիք, առաքեսցես տփով, զիւրաքանչիւր անուն նշանակեալ, նաեւ զտերեւս։ Մի՛ մոռանար եւ զԱւելի պիպիլն։

Ողջունեա պատեհաւ զ Սրուանձտեան Տէրն, զորմէ լսեմ թէ կամիցին փոխադրել ի մեծագոյն թեմ. եւ ասա թէ գրեցից նմա յորժամ ընկալայց զպատառիկսն, այլ ակն ունիմ թէ ողջոյն մատեան մի առաքեսցէ յիշատակ, որպէս զմի յաւետարանացն, զորոց ընդ­օրի­նակեալ եւ հրատարակեալ է զյիշատակարանս [82] ։

Առաւել եւս ողջունեմ խոնարհ համբուրիւ աջոյ զմերս եպիսկոպոս, եւ յիշեցուցանեմ զխոստումն տալոյ քեզ կամ մեզ յընդօրինակութիւն զհաւաքեալ պատմութիւն քաղաքիդ ի լուսահոգի Կիւրեղեան եպիսկոպոսէ [83] ։

Եւ եւս առաւել զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթենոգինէս, սրտալիր մաղթանօք, առ որ եւ առաքեալ էի ինչ ի ձեռն այնորիկ, որ գալոց է յօգնութիւն Ձեզ. կարծեմ թէ եւ ինքն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթենոգ[ինէս] առաքելոց էր ինչ ինձ. ճարտարութեամբ իւրով հնարեսցի խոյզ եւ խնդիր առնել, եւ գտանել Բժշկարան մի, այլ հնագոյն կամիմ, եւ ոչ աղճատ ձաբռտեալ շղագիր։

Յետ երկարաբանութեանցս՝ մատուցեալ քեզ եւ զողջոյնս Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու, մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Դարձուցանեմ զքերդուածսն զոր երբեմն առաքեալ էիր ինձ. արասցես որ ինչ հաճոյ թուի քեզ։