1875

786.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 4 Յուն [ ուար ] 1875

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ զ՚7=11 թիւս Revue Bibli[ographique de Philologie et d'Histoire] օրագրին. որով իմանամ, զի յետ այնր ի խնդիր ես տեղեկութեանց զորոց հարցի կամ նշանակեցի։ - Օրագիրս այս՝ թէ եւ ըստ քանակին փոքրութեան թանկագին է, այլ հաճոյ գտաւ ինձ. վասն որոյ լի՛ց զթերի անցելոյ կամ Ա տարւոյն, այսինքն գնեա եւ առաքեա եւ զթերթս 1=6 եւ զվերջինն՝ 12. եւ վասն առաջիկայ տարւոյս՝ 1875 ընկերագրեա զԳրատուն Վանացս, եւ վճարեա՛ ըստ օրինի, զի հրատարակողքն անյապաղ առաքեսցեն այսր ուղղակի զթերթսն. եւ անցո զամենայն ի հաշիւ Գրատանս մերում։

Ի ցանկի արեւելեան գրոց նշանակելոց ի թերթս անդ գոյ եւ այսպիսի գրուած. Ibn-al-Awam. Le livre de l'Agriculture [1], par Clément Mullet [2]. 1864-7 (առ նոյն գրավաճառի) կամիմ միայն գիտել թէ ունիցի՞ ինչ վերաբերութիւն ընդ Geoponica գրոցն, զորմէ նախ գրեցի, եթէ ամենեւին օտար արաբացի խելաց ծնունդ է։

Առ նոյն գրավաճառի Leroux (Rue Bonaparte 28) գտանի անգղիարէն գրքոյկն Baufort ^[3]. Karamania [4], 3 ֆրանգաց գնով, դու ա՛ռ նուազով, եւ առաքեա պատեհին։

Ի թիւ 268 (որ է մի ի վերջին թուոց) Les Missions Catholiques օրագրի՝ գոյ գրուած ինչ եւ զՀայրենեացդ (Տրապիզոն) տե՛ս կարդա, ի՞նչ ասէ. եւ առաքեա ինձ։

Յետ ընդունելոյ ի Քէն պատասխանի՝ ապա յանձնեցից եւ այլ ինչ (մի՛ վախնար)։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Gustave Sclumberger [5] ոմն եկեալ է առ Ձեզ հարցանել զհայկական դրամոց, եւ դուք ուղղեալ էք առ իս. տաց նմա պատասխանի. այլ կամիմ լսել ի Քէն թէ որպիսի՞ ոք է, եւ թէ ունիցի՞ ինչ հրատարակեալ գործ։

787.

Gustave Schlumberger- ին [6]

6 Janvier, 1875

Monsieur le Docteur,

Vous me demandez des renseignements sur les monnaies des Rois Arméniens de l'époque des Croisades, et sur les ouvrages récents qui en traitrai[e]nt. De ces derniers je ne connais rien de nouveau. Parmi les anciens Pegolotti est l'unique qui nous donne quelques notes précieuses ; parmi les modernes, je crois que c'est encore M. Langlois qui en ait parlé avec plus de détails : quant à ses connaissances numismatiques ou historiques vous pouvez, Monsieur, en juger mieux que moi-même.

De nos Historiens Arméniens, vous dites avoir lu le volume publié par M. Dulaurier ; Mms. Langlois et Brosset ont aussi publié d'autres historiens des temps dont vous vous occupez; cependant pour des données numismatiques vous n'y trouverez pas grande chose, peut-être même rien. Nos auteurs contemporains ne nous ont pas légué de telles notices,  ou peut-être elles ne nous sont pas arrivées.

Il faut recourir aux noms et aux qualités des monnaies parvenues jusqu'à nous, ou cités dans les chartes ou autres documents. Les premières, c'est-à-dire les monnaies trouvées, vous sont connues, et c'est à vous aussi à les apprécier et en juger comme numismate et antiquaire. Mais vous demandez si notre cabinet s'est-il enrichi de quelque nouvelles pièces. Pour nombre oui, il s'est un peu augmenté, mais pour genre rien de nouveau : il y aura peut-être quelque variante des monnaies de Léon (I ou) II, mais cela n'ajoute ou très peu de chose à nos recherches. Dernièrement on en a découvert 500 pièces en argent, dans un même vase, mais toutes de même sorte, excepté quelque légères variantes de leur type. Notre cabinet, d'ailleurs, n'est pas assez riche dans ce genre ; il se vante seulement de posséder l'unique pièce en or, jusqu'ici connue ou publiée, dont M. Langlois a obtenu de nous le modèle et a publié. Mais le Cabinet des Mekhitaristes de Vienne est très riche, à ce que je crois, et des monnaies Roupéniennes il possède de 4 à 500 : je crois même qu’un de leurs pères, le P. Clément Sibilian en ait publié quelque notice (en allemand). Vous en pouvez leur demander des renseignements ; et peut-être vous y serez plus heureux.

Quant à la seconde source des notions, c'est à dire aux noms de ces monnaies et des citations anciennes, je crois avoir quelque détail nouveau et pas encore publié ; ce que vous me venez demander au nom de l'intérêt des sciences. – Je dirai d’abord que դահեկան Tahégan, ou vulgairement դեկան Tégan, ordinairement signifie la monnaie d’or (aurus); ainsi la pièce en or dont je parlais ci-dessus est un Tahegan : mais par abus la monnaie de compte se nomme aussi Tahégan : et pour ne s'y tromper pas, on s’est accoutumé nommer la pièce d'or կարմիր garmir, c'est à dire rouge ou garmir-Tégan.

Le Besant Staurat de nos Rois, mentionné dans les chartes en langue étrangère, n'est pas nommé en Arménien, et je ne sais pas comment l’appelait-on chez nos propres Arméniens. Selon ces chartes le Bes[ant] Staurat arménien valait le ¼ du Besant Sarrasin : Maintenant c’est à Vous, Monsieur d'en juger et de me dire la juste valeur. M. de MasLatrie (Hist. de Chypre, I, 29. 34) évalue le B[esant] Sarrasin à 9: 50 francs : selon Pegolotti ça devrait être un peu moins : moi, que ne suis pas numismate, je crois que cette monnaie valait encore plus peu. Si le B[esant] Sarrasin était (ou est) une grosse pièce d'argent ou d'or, le B[esant] Staurat arménien, son quart, devrait être aussi une pièce suffisamment grosse : Or jusqu’ici nous ne connaissons pas aucun argent roupénien de telle sorte. Je serais d'opinion que les Staurats de nos Rois étaient ces pièces d’argent que nous possédons, et nous y voyons clairement le signe de la croix : de manière que le Staurat serait le quart du Besant de Chypre, auquel on donne ordinairement la valeur de 2: 25 ou 2: 50 frs. Si cela est vrai, alors le Besant Staurat arménien n’est autre chose que le դրամ Teram ou Direm de nos Ciliciens, monnaie courante du pays, aussi bien que du compte. En effets, les marchands Bardi évaluent le Teram arménien à un quart du Besant de Chypre (l'an 1323). Mais il y avait deux espèces de Tram en Cilicie, l'ancien et le nouveau :

Le Նոր դրամ (Nor-Tram), Nouveau Direm ou Nouvelle monnaie vient d'être cité après la moitié du XIIIe siècle : quant à l'ancienne, que je ne trouve pas nommée ainsi (ancienne) manifestement c'est la même monnaie, mais plus grande ou ayant plus de valeur intrinsèque. Quant à la valeur de la nouvelle pièce (Nor Tram) j'ai des données précieuses : 1°. Sempad le Connétable († en 1276) frère du Roi Hethoum I, dit quelque part que 44 Nor Tram font 36 sous francs. – 2°. Dans un document ou écriture des Archives de Venise (de l’an 1285) une somme de 75 Besants sarrasins est mentionnée une autre fois par 600 Tram : donc ce dernier valait alors le ⅛ du Bes[ant] Sarrasin. Dans d'autres pièces, le Tram nouveau est évalué (entre les années 1289 - 1315) à un 1/10 du Bes[ant] Sarrasin: après l'an 1316 à 1/12 du même Besant. – 3°. Par le contrat de l'année 1323 les Arméniens devaient payer au Suldan d’Egypte une contribution annuelle de 1, 200. 000 Tram : nous avons vu que les Bardi évaluaient cette monnaie à ¼ du Besant blanc de Chypre : le Pape Jean XXII, réduit cette somme à 50, 000 florins d'or. Dont le florin d'or=6 Besant le Chypre = 24 Tram Arménien. 

Le Tacolin que vous connaissez bien dans Pegolotti, et qui est cité aussi dans les Chartes ou dans quelques Actes, je crois qu'est le même Tacfourié mentionné dans les Traités des Suldans d’Egypte avec nos Rois : en Arménien cela devrait être nommé թագւորին (Taquorin) ou թագւո­րական (Taquoragan) c'est-à-dire Royal ou monnaie du Roi: mais je ne trouve pas cette nomination chez nos auteurs : aussi je suis d'opinions que le Tacolin des étrangers est toujours le même Tram des Arméniens. Aux renseignements de Pegolotti j'ajouterai que dans une écriture des archives Vénitiennes de l'année 1333, le Ducat d'or de la République est évalué pour 24 Tacolins. Ceci est positif. Mais que dire en lisant dans la liste des sommes des effets cités dans le document publié par Langlois dans le Trésor des Chartes d'Arménie page 171, "Tocolini C (100) – sunt Deremi 77  "  ? de sorte que le Tacolin se présente près d’un quart moindre que le direm, et non pas  "plus forte que le tram ou dirhem", comme dit M. Langlois, sans doute par bévue, dans les notes. Il me semble que ces dirhems sont les anciens Trams, et les Tacolins les Nouveaux (Nor-Tram) des Roupéniens.

Pour les plus petites monnaies, Pegolotti cite, comme vous savez bien, le Diner arménien comme 1/10 du Tacolin: le nom դենար Tenar Diner bien que connu chez nous, je ne le trouve pas cité à l'époque de nos Roupéniens, (bien entendu chez nos auteurs nationaux) : mais je crois bien que c'était la même monnaie qui se nommait Քարտէզ Kardèze. Car notre Connétable précité (Sempad) dit que le Kardèze valait 1½ sol : et comme 44 Nouveau Tram = 36 sols, on voit bien que le kardeze est 1/10 de nouveau Tram et en même temps équivalant au dinier, qui est le 1/10 du Tacolin: Donc Tacolin et Nouveau Tram c'est la même monnaie, comme je supposai plus haut.

Je ne parlerai pas des Folleri de Pegolotti, qu'en Arménien se disent Փող Po’gh, Fol, dont le pluriel փողեր Po’gher, Follers.

Maintenant je vous laisse, Monsieur, la conclusion ; et j’espère que vous nous ferez l'honneur de nous faire parvenir votre ouvrage quand vous l'aurez publié: je voudrais même savoir si vous en aurez déjà publié quelqu’un.

En faisant vous me pardonnerez, Monsieur, dire, que comme j’écris mal, aussi je lis mal : ainsi ayez la bonté de m'écrire moins couramment quand vous en aurez l'occasion.

J’ai l'honneur, Monsieur le Docteur, d’être

Votre serviteur
P. L é on M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

6 Յունուար, 1875

Պարո՛ն Դոկտոր,

Դուք ինծմէ տեղեկութիւններ կը հարցնէք Խաչակրաց արշաւանքներու ժամանակաշրջանի հայոց արքաներու դրամներու մասին, ինչպէս նաեւ նորատիպ այն աշխատութիւններու, որոնք կ՚անդրա­դառնան անոնց: Ինծի յայտնի չէ ոչ մէկ նոր հրատարակութիւն: Հիներուն մէջ Փեկոլոթթին միակն է, որ քանի մը արժէքաւոր դիտարկումներ կ՚ընէ, իսկ ժամանակակիցներուն մէջ դարձեալ պարոն Լանկլուան է, ըստ իս, որ այդ մասին կը խօսի աւելի հանգամանալից կերպով. ինչ կը վերաբերի վերջինիս դրամագիտական կամ պատմագիտական գիտելիքներուն, ապա Դուք, պարո՛ն, ի զօրու էք այդ մասին դատելու աւելի լաւ, քան ես:

Դուք կ՚ըսէք, որ մեր հայ պատմիչներէն Ձեզի ծանօթ է պարոն Տիւլորիէի լոյս ընծայած հատորը. պարոն Լանկլուան եւ Պրոսսէն, իրենց հերթին, Ձեզ հետաքրքրող ժամանակաշրջանի այլ պատմիչներ լոյս ընծայած են. այդուհանդերձ, այդ երկերուն մէջ Դուք դրամագիտութեան առնչուող սակաւաթիւ տուեալներ պիտի գտնէք, գուցէ եւ՝ ոչինչ պիտի գտնէք: Մեր ժամանակակից հեղինակները մեզի այդ մասին ծանօթագրութիւններ չեն թողած, կամ գուցէ անոնք մեզի չեն հասած:

Ուստի՝ հարկ է ապաւինիլ անուններուն եւ որակներուն այն դրամներու, որոնք մեզի հասած են, կամ որոնց անունները կը յիշատակուին հին հրովարտակներու կամ այլ փաստաթուղթերու մէջ: Առա­ջինները, այսինքն՝ գտնուած դրամները, ծանօթ են Ձեզի, եւ Ձեզի վերապահուած է անոնց մասին դատելը եւ զանոնք գնահատելը՝ որպէս դրամագէտ եւ հնարժէք իրերու մասնագէտ: Բայց Դուք ինծի կը հարցնէք, թէ արդեօք մեր հաւաքածոն նոր նմոյշներ ձեռք չէ՞ բերած: Ինչ կը վերաբերի թուաքանակին, ապա՝ այո, ան քիչ մը համալրուած է, սակայն որակական առումով՝ ոչ մէկ նոր ձեռքբերում. գուցէ նաեւ անոնց մէջ Լեւոն Առաջինի կամ Լեւոն Երկրորդի արքայական դրամներու որեւէ տարբերակ գտնուի, սակայն ատիկա ոչինչ կամ առնուազն շատ քիչ բան կ՚աւելցնէ մեր ուսումնասիրութիւններուն: Վերջին շրջանին միեւնոյն սափորի մէջ ամփոփուած 500 արծաթէ դրամ յայտնաբերած ենք, բայց անոնք միատեսակ էին՝ բացառութեամբ նոյն դրամի տարբերակներուն, որոնց տարբերութիւնն աննշան էր: Մեր հաւաքածոն ի միջի այլոց բաւանականաչափ հարուստ չէ նմանատիպ նմոյշներով. մեր միակ պարծանքը այն ոսկե­դրամն է, որ եզակի է՝ ի թիւս ցայսօր յայտնաբերուած կամ հրատարակուած ցուցանմոյշներուն, եւ պարոն Լանկլուան մեզմէ առած է անոր ձեւանմոյշն ու հրատարակած: Սակայն որքան որ յայտնի է ինծի, Վիեննայի Մխիթարեաններու հաւաքածոն գերազանցօրէն հարուստ է նման ցուցանմոյշներով եւ ունի Ռուբինեան ժամանակաշրջանի մետաղադրամներու ամբողջ հաւաքածոյ մը՝ չորսէն հինգ հարիւր հատ. եւ կարծեմ՝ անոնց միաբան հայրերէն մէկը՝ Հայր Կղեմէս Սիպիլեանը, մինչեւ իսկ վերոյիշեալ մետաղա­դրամներուն նուիրուած ակնարկ լոյս ընծայած է (գերմաներէն լեզուով): Դուք կարող էք իրենց հարցնել անհրաժեշտ տեղեկութիւնները, ու գուցէ նաեւ աւելի մեծ յաջողութեան հասնիք:

Ինչ կը վերաբերի գիտելիքներու երկրորդ աղբիւրին, այսինքն՝ վերոյիշեալ դրամներու անուանումներուն եւ հնագոյն յիշատակումներուն, ինծի կը թուի, որ ինծի յայտնի են որոշ մանրամաս­նութիւններ, որոնք մինչեւ օրս կը մնան անտիպ. այն, ինչ Դուք կը փափաքիք ստանալ ինծմէ յանուն գիտութեան բարձր նպատակներու: – Ըսեմ Ձեզի, որ «դահեկանը» կամ ինչպէս ժողովրդական լեզուով կ՚ըսեն՝ «դեկանը» սովորաբար կը նշանակէ ոսկեդրամ (aurus), ուստի՝ վերը յիշատակուած ոսկեդրամը դահեկան է, սակայն բառի սխալ կիրառութեան հետեւանքով առտնին կիրառութեան ենթակայ դրամը նոյնպէս կը կոչուի դահեկան, եւ որպէսզի շփոթ չյառաջանայ, ընդունուած է ոսկեդրամը անուանել «կարմիր»՝ կարմիր գոյնի անունով, կամ ալ կարմիր-դեկան:

Օտարալեզու հրովարտակներու մէջ յիշատակուող մեր արքաներու ոսկեդրամներու եւ արծաթէ դրամներու Besant Staurat -ը, հայերէն անուանումը չի տրուիր, եւ ինծի յայտնի չէ, թէ մենք՝ հայերս, ինչ անուն կու տայինք անոր: Ըստ այդ հրովարտակներուն՝ հայկական ոսկեդրամներու արժէքը հաւասար էր սարակինոսեան ոսկեդրամներու մէկ քառորդին. այժմ Ձեզի վերապահուած է, պարո՛ն, զանոնք գնահատելն ու ինծի անոնց ճշմարիտ արժէքը հաղորդելը: Պարոն տը Մալաթրին (Պատմութիւն Կիպրոսի, I, 29. 34) սարակինոսեան ոսկեդրամներու արժէքը կը սահմանէ համարժէք 9. 50 ֆրանքին. ըստ Փեկոլոթթիի անոր արժէքը քիչ մը աւելի ցած էր, իսկ ես, որ դրամագէտ չեմ, կը կարծեմ, որ այն ա՛լ աւելի ցած էր: Եթէ սարակինոսեան արքայական դրամը ոսկիէ կամ արծաթէ մեծ դրամ մըն էր (կամ է), ապա հայկական արքայական դրամը, որ անոր մէկ քառորդն է, նոյնպէս պէտք է բաւականին մեծ դրամ ըլլար, մինչդեռ ցայսօր մեզի Ռուբինեան ժամանակաշրջանի ոչ մէկ նման դրամ յայտնի է: Ես այն կարծիքին եմ, որ մեր արքունական դրամը մեզ մօտ պահուող արծաթէ դրամն է, որուն վրայ յստակ կ՚երեւի խաչի պատկերը, ուստի՝ մեր արքունական դրամը համարժէք է Կիպրոսի ոսկեդրամի արժէքի մէկ քառորդին, իսկ Կիպրոսի ոսկեդրամի արժէքը ընդունուած է սահմանել 2. 25 կամ 2. 50 ֆրանք: Եթէ ատիկա ճիշտ է, ապա այդ պարագային հայկական արքունական դրամը ուրիշ բան չէ է, քան մեր՝ Կիլիկեան Հայաստանի «դրամը» կամ «տիրեմը», որ առտնին կիրառութեան համար, ինչպէս եւ արքայական գանձարանին մէջ օգտագործուող դրամն է: Իրօք, ըստ Պարտի ընտանիքի վաճառականներուն՝ հայկական դրամը համ­արժէք է Կիպրոսի արքունական դրամի (1323 թ. ) արժէքի մէկ քառորդին: Սակայն Կիլիկիոյ մէջ գոյութիւն ունէր դրամի երկու տեսակ՝ հին եւ նոր դրամը:

Նոր դրամը կը յիշատակուի ԺԳ դարու կէսէն ի վեր. ինչ կը վերաբերի հին դրամին, որ այդ անունով չի յիշատակուիր, ապա ատիկա ակնյայտօրէն նոյն դրամն է, միայն թէ աւելի մեծ է եւ, ըստ երեւոյթին, մեծարժէք: Ինչ կը վերաբերի նոր դրամի արժէքին, ես արժէքաւոր տեղեկութիւններ ունիմ. առաջինը՝ Սմբատ Գունդստապլը (1276-ին), որ Հեթում Առաջինի եղբայրն էր, տեղ մը կ՚ըսէ, որ 44 նոր դրամը համարժէք է ֆրանսական 36 սոլին: Երկրորդ՝ Վենետիկի դիւաններուն մէջ պահուող փաստաթուղթի կամ ձեռագրի մը մէջ (որ կու գայ 1285 թուականէն) այլ առիթով մը սարակինոսեան 75 մետաղադրամը կը յիշատակուի որպէս 600 դրամի համարժէք. ըսել է թէ՝ այդ ժամանակաշրջանին հայկական դրամը համարժէք էր սարակինոսեան դրամի մէկ ութերորդին: Այլ փաստաթուղթերու մէջ (1289-1315 թթ. միջեւ գտնուած ժամանակահատուածին) նոր դրամը կը գնահատուի համարժէք սարակինոսեան դրամի մէկ տասներորդին, իսկ 1316-էն ի վեր՝ սարակինոսեան ոսկեդրամի մէկ տասներկուերորդին: Երրորդ՝ 1323 թուականին կնքուած պայմանագրի համաձայն՝ հայերը ստիպուած էին տուրք վճարել Եգիպտոսի սուլթանին՝ 1  200  000 արժողութեամբ: Արդէն նշեցինք, որ Պարտիները այդ դրամը կը գնահատէին համարժէք Կիպրոսի արծաթէ դրամի մէկ քառորդին. Հռոմի Պապ Յովհաննէս 22-ը կը նուազեցնէ այդ գումարը՝ հասցնելով զայն 50  000 ոսկէ ֆլորինի: Այսպիսով՝ ոսկէ ֆլորինը համարժէք է Կիպրոսի վեց ոսկեդրամի, իսկ այդ ալ իր հերթին համարժէք է 24 հայկական դրամի:

Տակոլինը, որ պէտք է Ձեզի յայտնի ըլլայ Փեկոլոթթիի երկերէն եւ որ կը յիշատակուի նաեւ հրո­վարտակներու կամ շարք մը փաստաթուղթերու մէջ, ըստ իս՝ նոյն այն Թաքֆուրյէն է, որ կը յիշատակուի եգիպտական սուլթաններու՝ մեր արքաներու հետ կնքած համաձայնագիրներուն մէջ. հայերէն անոնք հաւանաբար կը կոչուէին «թագւորին» կամ «թագաւորական», այսինքն՝ Թագաւորական կամ Թագաւորի դրամ, սակայն այդ անուանումը չի հանդիպիր մեր գիտնականներու երկերուն մէջ, ուստի՝ ես այն կարծիքին եմ, որ օտարերկրացիներու այդ Տակոլինը եւս հայերու դրամն է: Ի յաւելումն Փեկոլոթթիի տեղեկութիւններուն՝ նշեմ, որ 1333 թուականի վենետիկեան դիւաններու ձեռագիրներէն մէկուն մէջ Հանրապետութեան ոսկեդրամի արժէքը գնահատուած է 24 Տակոլին: Ասիկա յստակ է: Սակայն ի՞նչ ըսես, երբ Լանկլուայի լոյս ընծայած՝ Հայաստանի հրովարտակներու Գանձարանի 171 էջի վրայ զետեղուած փաստաթուղթին մէջ յիշատակուող ցուցանմոյշներու ցուցակը կարդացած ժամանակ կը հանդիպիս հետեւեալ տողերուն. «Տոկոլինի C -ն (100-ը) համարժէք է 44 Դերեմիին», այնպէս որ Տակոլինը կը ներկայանայ որպէս դիրեմէն չորս անգամ աւելի փոքր դրամ եւ ոչ թէ աւելի արժէքաւոր, քան դրամը կամ դիրհեմը, ինչպէս կը պնդէ պարոն Լանկլուան՝ հաւանաբար սխալմունքի հետեւանքով: Ինծի կը թուի, որ այդ դիրհեմները հին դրամներն են, իսկ Տակոլինները՝ Ռուբինեաններու Նոր դրամը:

Ինչ կը վերաբերի մանրադրամին, Փեկոլոթթին կը յիշատակէ, ինչպէս յայտնի է Ձեզի, հայկական Դիները, որ համարժէք է Տակոլինի մէկ տասներորդին: Թէեւ մեզ մօտ կը ճանչնան «դենար» անուանումը, անիկա երբեք չի յիշատակուիր Ռուբինեաններու ժամանակաշրջանին (բնականաբար խօսքը մեր հայազգի հեղինակներու մասին է), բայց ինծի կը թուի, որ այդ նոյն դրամն էր, որ յայտնի էր «Քարտէզ» անունով, քանի որ վերը յիշատակուած մեր Սմբատ Գունդստապլը կ՚ըսէ, որ Քարտէզի արժէքը հաւասար էր 1 ու կէս սոլի: Ու քանի որ 44 նոր դրամն ալ հաւասար է 36 սոլի, ակնյայտ է, որ Քարտէզը համարժէք է նոր դրամի 1/10-ին եւ միեւնոյն ժամանակ համարժէք է Դիներին՝ Տակոլինի 1/10-ին: Ուստի՝ Տակոլինը եւ Նոր դրամը նոյն դրամն են, ինչպէս ես վերը կ՚ենթադրէի:

Ես չեմ խօսիր Փեկոլոթթիի « Folleri »-ի՝ «ֆոլլերիի» մասին, որոնց հայերէն կ՚ըսեն փող, « Fol »՝ «ֆոլ», եւ որու յոգնակին կը դառնայ «փողեր»:

Արդ Ձեզի կը ձգեմ, պարո՛ն, ասկէ համապատասխան հետեւութիւն քաղել. եւ յոյսով եմ, որ երբ լոյս ընծայէք Ձեր աշխատութիւնը, շնորհ կ՚ընէք՝ զայն մեզի ուղարկել. կ՚ուզէի նաեւ իմանալ՝ ունի՞ք արդէն լոյս ընծայուած որեւէ երկ, որ կ՚առնչուի այդ խնդիրներուն:

Եւ հուսկ՝ ներող եղէք, պարո՛ն, եթէ ըսեմ Ձեզի, որ որքան վատ կը գրեմ, նոյնքան վատ ալ կը կարդամ, հետեւաբար՝ կը խնդրեմ բարի եղէք այդքան յաճախ չգրել ինծի, եթէ հնարաւոր է:

Ինծի համար պատիւ է, պարո՛ն Դոկտոր, զիս համարիլ

Ձեր խոնարհ ծառան
Հայր Ղեւոնդ Մարգար Ալիշան

788.

Գարեգին Վրդ. Սրուանձտեանին [7]

Ս. Ղազար, 16 յունու[ար ] 1875

Արգոյ Տէր Վարդապետ,

Քաղքիդ լրագրաց մէջ նախ կարդալով Ձեր Գրոց եւ Բրոց [8] ծա ­ նուցումն՝ գրեցի առ թղթակիցս խաւրել ինծի օրինակ մը. բայց իրմէ առաջ ընդունեցայ Ձեր իսկ ընծայածը, որով կ՚իմանաք, թէ ինծի քանիպատիկ հաճոյ եղաւ, եւ որքան շնորհակալ եմ, թէ ընծայելուդ եւ թէ ընծայիդ, որ աւելի հաճոյացաւ երբ կարդացի եւ երբ իմ ընկերակիցքս ալ նոյն հաճութեամբ կարդացին։ Շատոնց իմ երթ եւ եկ փա ­ փագանացս մէկն ալ էր լսել ի զանազան կողմանս Հայոց աշխարհի զտեղական աւանդութիւնս եւ հաւատարմութեամբ նշանակել. եւ ահա նոյնն է Ձեր ըրածն ալ եւ ուրիշ քանի մ՚ազգասէր վարդապետաց զոր յիշէք, եւ որոց հաւաքման հրատարակութեանց ալ սպասեմ փափագանօք, եւ արդէն շատ ալ սպասած եմ, որովհետեւ տարիներով առաջ խոստմունք եղած էր՝ յազգային լրագիրս՝ այդպիսի հրատարակութեանց։ Յորոց մէկն ալ էր Ղեւոնդ վարդապետ ի հաւաքեալ Յի ­ շատակարանք Ձեռագրաց ։

Ձեր հրատարակեալ աւանդութեանց մէկ մասն արդէն ծանօթ էր ինձ՝ մեր Հայր Ներսէս վարդապետ ի ուղ եւ որութեամբն [9], բայց գտայ եւ նոր զրոյցներ Ձեր քով։ Միայն թէ ես այդ չափով գոհ չեմ ըլլար, աւելի մեծ բրոցներ կ՚ուզեմ, որ գրոցն ալ աւելի ընդարձակ ըլլայ [10] ։ Ունէի քանի մը հարցանելիք ալ, այլ գրքոյկդ ուրիշի քով ըլլալով՝ մնայ ուրիշ առթի։ Միայն յիշեմ, որ յ՚ 85 երես երգ մը յիշես [11]. փափագէի այդոր օրինակն ունենալ. յ՚ 82 երեսն ալ յիշէք Կապուտան ծով մը. իմ գիտցածս նոյն պէտք է ըլլայ ընդ Ուրմիոյ ծով ուն ։

Փափագէի ես, որ Դաւթի պատմութեան մէջ գտուած քանի մը բառից ծանօթութիւն ըրած ըլլայ իք, որք ինծի պէս ի պանդխտութեան ծնած եւ ապրածի անծանօթք են ։

Ընդ թղթոյս խաւրեմ Ձեզ յիշատակ գրքոյկ մ՚ալ [12] զոր հաճեցէք ընդունիլ եւ ողջ լերուք ։

Ն[ուաստ ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղ ե ւո նդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

789.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 25 Յուն[ուար] 1875

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ձեռագրիդ բանք ծանօթք են. միայն որ անմիջապէս զհետ Ընդհանրական Թղթոցն կարգեալն են՝ ընդ երկբայութեամբ են ինձ, այսինքն ոչ յիշեմ թէ ունիցի՞մք, կամ ո՞յր բանք իցեն նշանակեալքդ։

1. Յաղագս Տեառն Աստուծոյ մարմնանալոյն։

2. Յաղագս երկուց կատարեալ բնութեանց միացելոց։

ԺԴ. Կարգաւորութիւն սուրբ եւ ուղղափառ Հայաստանեայց եկեղեցւոյ

ԺԵ. Պատճէն որով զորովայնամոլ արբեցողսն յամօթ առնէ

ԺԶ. Յաղագս եկեղեցւոյ

ԺԷ. Յաղագս օրհնութեան Խաչի։

Եթէ չիցեն երկար եւ ծանր բանք՝ կարես ընդօրինակել զայսոսիկ։ Նոյնպէս՝ եթէ գուցեն ինչ Յիշատակարանք գրչութեան մատենին։

Ի Տիւլորիէ դժուարին է առնուլ ծանօթս զիւրոյն, զի ծածկապահ է, եւ ինքն զայլոց խնդրէ տեղեկանալ եւ գողանալ։ Բայց կարես տեղեկանալ յԱզգային (երբեմն արքունի կամ կայսերական) Տպագրատան թէ տպագրիցի՞ Բ. հատոր հայկական Պատմութեանց կամ գրուածոց զԽաչակրաց, գործ Տիւլորեայ. եւ եթէ տպագրիցի՝ թէ կարիցես ի ձեռս բերել զտպագրեալ թերթսն կամ նշանակել զբովանդակեալսն ի նոսին՝ ասացից Bravo !

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

790.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 28 յուն[ուար] 1875

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ մի ըստ միոջէ եւ զթերթս Revue Bibliogr[aphique] de Philologie et d'Histoire օրագրի զանցելոյ ամի, եւ զթերթս Քարոզչաց օրագրին եւ զ Karamania Պոֆորդի ։ Շնորհա­կալութիւն վասն ամենեցուն։ Զգինսն հատուցից առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին մեր միամիտ։

Բայց դեռ ոչ ընկալայ զ՚Ա թերթ ընկերագրեալ օրագրին, որ ըստ վերնագիր խոստմանն հրատարակելոց էր ի կէս ամսեանս, եւ արդ ի վերջ կոյս հասեալ կամք եւ չեհաս առ իս թերթն։

Նշանակեմ յուրոյն թղթեկի եւ այլ ինչ գրեան որ գտցի առ նմին գրավաճառի (Leroux), ըստ ցանկին զոր առաքեցեր առ իս. յորում նշանակեալքն f. տառիւ գինք՝ համարիմ թէ իցեն ֆրանգք։ Առ յինէն նշանակեալքն գինք՝ են ըստ նորայումն։ Բայց միայն ոչ գիտեմ զ՚ Լընորմանայ գրոցն գինս, եւ յուսամ թէ չիցէ կարի թանկ։ - Տեղեկացեալ եւ զճանապարհի ծախուց՝ թէ ոչ գտցի զգալի խտիր՝ ընդ կարճոյ ճանապարհ ուղղեսցես։

Ասես վասն ուրումն կամք եւ կար երկուքն ալ չկայ. ասա՛ ծածկաբար եւ ցայլ ոմն՝ վասն ընդօրինակելոյ զգրքոյկն Չեպեռ փիլիսոփայի, զորմէ գրեցի. բայց զգոյշ լեր յասելդ՝ զի մի՛ լինիցի անդ հայելի։

Կատարեա լաւապէս զԲարեկենդանն եւ զօրացիր, զի եւ այլ ինչ յետոյ յանձնեսցի։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

791.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 12 Փետր[ուար] 1875

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Լսեմ զի նեղեալ ես եւ խօթացեալ՝ յընթացից դատաստանական խնդրոյն. արդարեւ մերձաւորութիւնն ազդողագոյն առնէ զտհաճութիւնն, սակայն հասարակաց է այդ, եւ գլխաւորաց կամ երիցագունից առաւել կրելի քան քեզ, որ չունիս մասն յ՚եղեալսն։ Վասն որոյ քաջալերեաց եւ մի՛ լքանիր. ստացի՛ր եւ ցոյց զ՚պոնտական պնդութիւն։

Թողեալ ի դէպ ժամ առողջութեանդ եւ պարապոյ՝ զխնդիր գրենոյն՝ զորոց գրեցի նախընթացիւս, այժմ յանձնեա Պ[արոն] Շաշեանի, կամ ում եւ կամիս, առաքել ինձ փութով թղթաբերիւ զ՚731 թիւ Tour du monde օրագրի որ ճառէ զ Լազիստանէ. բայց տու՛ր քննել եւ զնախընթաց թիւն 730, եթէ եւ այն զնոյն երկրէ ճառէ (կամ իցէ Deyrolle [13] ուղեւորի), առաքեսցի եւ այն, ապա թէ ոչ՝ միայն 731. միով բանիւ՝ ամենայն թիւ որ է ուղեւորութիւն Deyrolle ի յիշեալ երկիրն եւ ի սահմանակիցն՝ առաքելի է։

Շնորհաւոր Մեծ Պահք, մեծագոյն բարեկենդանութեամբ։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

792.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 23 Փետր[ուար] 1875

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ ընդ թղթոյդ եւ զերկոսին թիւս Tour du monde Օրագրի, որոց յաջոր­դու­թիւն հրատարակեսցի յետ ամսոց ինչ, որպէս կարծեմ, եւ յայնժամ խնդրեսցի։ - Ընկալայ նոյնպէս եւ զ Grant։ - Յետ որոց ընկալայ եւ զմիւս թուղթդ որով ծանուցանես զտուչութիւն մատենից ի Պաշտօնէէն. ի դնելդ զդոսա յարկեղ յաւելցես եւ զոր այժմս նշանակեմ. զորս եւ կարես տալ խնդրել Հաշէդի [14], որպէս առնէաք երբեմն, զի դիւրագնի եւս լինի մեզ։ - Թիւն 4 հնատիպ է, թերեւս չգտցի, այլ լաւ է զի խնդրեսցի։ - Թիւն 7 ոչ է տպագրեալ ի Փռանկաստան, այլ նշանակեցի, զի թերեւս գտցի այդր։

Թերեւս իցեն եւ այլոց յանձնարարութիւնք առ Քեզ. եւ զամենայն եդեալ յարկեղ՝ ուղւոյ արասցես յուշիկ ընթացիւք (petite vitesse)։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

793.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 7 Մարտի 1875

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ զցանկ գրենոյ Կիշոյի, յորում գոն պատուական մատեանք եւ փափագելիք Մատենադարանիս՝ որպէս 2072 Մուրադորի [15], 2408, Histoire Littéraire, 47 Costumes, եւն., այլ խիթամ, զի գին ծանր պահանջիցի վասն դոցին եւ հզօրագոյնք յափշտակեսցին. վասն որոյ խոնարհեալ եւ իմ ընդ քեզ ընդ անարծաթիդ, նշանակեցից զթեթեւագինս ոմանս, եւ այնք՝ եթէ արդարեւ զգալի թեթեւագին լիցին քան զառեալս ի գրավաճառաց. իսկ վասն արծաթոյն՝ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գարեգին առաքեալ է կամ առաքեսցէ։

Իմ նշանակեալ թիւք՝ իցեն 17. 57. 740. 803. 861. 2093. 1661. եւ եթէ սակաւ ֆրանգաց տացին՝ նաեւ 1673. 2120. 651. 847. 2547 [16] ։ Գիտեա վասն կապուտանիշ թուոցն, առաջինն՝ Տիւլորիէ ՝ յոյժ փափագելի է, այլ զի խորհիմք ընդ հուպ խնդրել զայն հանդերձ այլովք ընկերօք ի Պաշտօնէէ, վասն որոյ՝ եթէ բարի գին պահանջեսցի՝ զանց արա, ապա թէ ոչ ստացիր, եւ չառնէ վնաս երկու օրինակ ունել մեզ (եթէ յաջողեսցի միւսն)։

Իսկ երկրորդն Dugat [17] ի Պատմութիւն Արեւելագիտաց [18] ի 5 հատորս, նոյնպէս խնդրելի է մեզ. այլ զի ունիմք զառաջին 2 հատորս, եթէ հնգեքին այդոքիկ դիւրագին լիցին քան զերիս մնացեալսն գնելով ի գրավաճառաց՝ ստացիր եւ զայնս, ապա թէ ոչ՝ գնելի է։

Եւ եթէ բաղդն յանկարծ ուստեք հասցէ կամ բարերար ոք՝ յոյժ շնորհակալութեամբ ընդունիմք զնախանշանակեալ թիւս 47. 2072. 2408 եւ զ՚2452, որ է Biographie, եւ զ՚107 որ է Լիդրէ [19] ։ Ապա թէ ոչ ամփոփելով զշրթունս եւ կլանելով ինչ՝ ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

794.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 9 Ապր[իլ] 1875

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Կանխեալ գրեալ է անշուշտ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին, զի հատուցի նմա անթերի զծախս գրոցն զառաջնոց եւ զվերջնոց, եւ չմնաց այլ հաշիւ, բայց եթէ որ յայսմհետէ։ Գրեաց անշուշտ, զի եւ վասն արկեղն ճեպընթաց ժամանելոյ հատուցի 52 լիր. իտալ, իբրեւ 50 ֆրանգ, որոյ գէթ կէսն կորուստ եւ վնաս եղեւ աղքատ քսակի գրատանս. նոյնպէս եւ գրեանն գնեալ ի Կիշոյի գրենոյն՝ որպէս եւ ինքդ վկայէ, ծանրագին է։ Խրատեալք այսու՝ զգուշագոյն լիցուք. այլ զի՞նչ հատուսցես վասն տուժի ճանապարհի արկեղն։ - Միւս եւս արկղ կամ արկղիկ մնայ առաքելի, այսինքն է գրենոյն (4 հատոր) զոր Քարտուղար Institut ի գրով խոստանայ յանձնել այնմ որ գնայցէ խնդրել զայն մերով յանձնարար թղթով. եւ աւադիկ թուղթն ուղղեալ առ նա, զոր եւ մատուցեալ՝ առցես զմատեանսն, չորիս հատորս մեծամեծս, եւ առաքեսցես par petite vitesse. եդեալ ընդ նոսին եւ զոր նշանակեմս յուրոյն թղթեկիս։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին առաքեաց Քեզ ծրար մի գրենոյ, վասն Տիւլորիէի, որ խոստանայ գրով վճարել եւ զծախս ճանապարհին. ի գալ նորա եւ ի վճարել զգինն՝ տաս զմատեանսն, եւ հարցանես թէ ունիցի՞ ինչ առաքել ինձ գրողիս. (զի խնդրեալ եմ ի նմանէ զցանկ թղթոցն զոր գաղափարեալ է ի Վատիկան, եւ զոր առաջարկէր իմն տպագրել ի վանս մեր)։

Վասն 9 հատոր գրենոյն զոր ընկալաք, տուելոցն ի Պաշտօնէէ Ուսմանց՝ մատուցե՞ր արդեօք զշնորհակալիս կամ գիր ընդունելութեան, թէ մեզ մնայցէ առնել։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

795.

* Louis Josef Marie Adam B aron d'Aretin

19 avril, 1875

Monsieur le Baron,

Par une coïncidence presque providentielle le jour et l’heure même où je découvrais dans nos archives les nombreuses correspondances de Votre illustre ancêtre le Baron Christophorus Antoine Marie, notre couvent venait être visité par le noble Comte Belcredi accompagné du jeune Comte son fils, et qui nous annonçait la relation de sa famille avec la votre. Il a même eu l’extrême obligeance de nous donner une seconde visite pour satisfaire nos désirs d’avoir de nouvelles données sur le lignage de votre noble famille. J’ai pris la liberté à consigner à M. le Comte Richard [20], pour vous faire parvenir, quelques lignes touchant l’origine de votre famille et une lettre originale de votre ancêtre susnommé, avec un tout petit souvenir national. Un voit par ses lettres combien votre ancêtre était préoccupé par les idées de son origine royale ou princière arménienne quel devrait être son enthousiasme s’il avait lu ce que dit Wolfgang Lazius (De Gentibus Migrationibus, L L. II. cap. 38) de la tradition de l’origine arménienne des Bavarois!

Agréez, Monsieur le Baron, les hommages respectueux avec lesquels j’ai l’honneur d’être

Votre humble serviteur
P è re L é on M. Alishan
M. M é chitariste

Թարգմանութիւն

19 Ապրիլ, 1875

Պատուարժան Պարոն,

Գրեթէ աստուածառաք զուգադիպութեամբ մը նոյն այն օրը եւ նոյն ժամուն, երբ ես զբաղած էի մեր դիւաններուն մէջ Ձեր հռչակաւոր նախահայր Պարոն Քրիստոֆորուս Անթուան Մարիի հարուստ նամակագրութիւնը բացայայտելով, մեր վանքը այցելած էր ազնիւ կոմս Պելքրետին՝ իր որդիին՝ կրտսեր կոմս Պելքրետիի ուղեկցութեամբ, եւ կոմսը մեզի յայտնեց Ձեր երկու ընտանիքներու միջեւ եղած յարա­բերութեան մասին: Ան մինչեւ իսկ ծայրագոյն բարեացակամութիւն դրսեւորեց՝ մեզ արժանացնելով երկ­րորդ այցելութեան մը, որպէսզի բաւարարէ մեր փափաքը՝ Ձեր ազնուազարմ ընտանիքի ծագման առնչուող նոր տուեալներ քաղելու: Ես ինծի իրաւունք վերապահեցի պարոն կոմս Ռիշարին վստահելու Ձեր ընտանիքի ծագման վերաբերող քանի մը տող, որուն կցուած են Ձեր նախնիի նամակի ինքնագիրն ու ազգային փոքրիկ յուշանուէր մը, որպէսզի վերջինս այդ ամէնը Ձեզի հասցնէ: Նամակներէն կ՚երեւի, թէ Ձեր նախնիին որքան կը հետաքրքրէր իր հայկական՝ արքայական կամ իշխանական ծագման գաղափարը, եւ որքա՜ն մեծ պիտի ըլլար անոր խանդավառութիւնը, եթէ կարդար Վոլֆկանկ Լազիուսի խօսքերը պաւարացիներու հայկական ծագման վերաբերեալ գոյութիւն ունեցող աւանդոյթի մասին (De Gentibus Migrationibus, L L. II. cap. 38):

Կը խնդրեմ ընդունեցէք, պատուարժան պարոն, յարգանացս հաւաստիքը:

Ձեր խոնարհ ծառան՝
Հայր Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

Մխիթարեան միաբան

796.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 22 Մայիս 1875

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Եհաս արկղ գրենոյն եւ աւանդեցի զնշանակեալսդ առ որս անկն էր։

Մեծ իմն գործիցես՝ եթէ առցես ի Տիւլորեայ պատասխանի ըստ փափագանաց մերոց։

Զծրարեալս խնդրեմ ապահովապէս աւանդել առ որ ուղղեալն է, եւ ընդունել երկտող անդորրագիր, եւ առաքել ինձ առաջնով պատեհիւ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր] Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

797.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 2 յունիսի 1875

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Հօ՞ս ես։ - Եօթնեկաւ յառաջ գրեցի եւ առաքեցի 70 ֆրանգ վասն յանձնելոյ առ որ ուղղեալն էր, եւ զանդորրագիրն խնդրելով՝ առաջնով պատեհաւ յուսայի թէ պատեհն ոչ շատ պատաղիցի. այլ արդ լուեալ, զի ի վաղուց լռեալ եւ կառեալ է նուիրակութիւն գրչիդ, խնդրեմ, զի փութով առաքիցես զոր խնդրեմս, յանդորրութիւն իմ, զի յօրէ անտի եւ արդ՝ անհանգստիմ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր] Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

798.

* Հասցէատէրը անյայտ

Ս. Ղազար, 28 Օգոստ[ոսի] 1875

Մեծարգոյ Տէր,

Զառաջարկութիւն խնդրողաց գրոցն՝ առաջարկեցի եւ ես որոց անկ էր։ Կարեն գրել նոքա առ Վեհս եւ ծանուցանել զխնդիրն. զի եւ մեք յայնժամ զոր եւ կարեմք ի գրոցս տպա­գրելոց՝ տացուք եւ գիտասցուք ստուգիւ, թէ իբրեւ ի փոխարէն՝ հաճիցի՞ն գաղա­փարել եւ տալ մեզ զհաւասար օրինակագիր գործոց նախնեաց մերոց. քանզի զտպագիրս նոցին ունիմք, բաց ի սակաւուց ոմանց։

Իսկ բեւեռագիր արձանացն տպագրութիւն՝ արդարեւ, որպէս կարծէք, դժուարին լիցի, առ ի չգոյէ մեզ նշանացն։

Մաղթեմ կրկնակի բարիս Մեծարգոյ Տէրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

799.

Կարապետ Եզեանին [21]

Ս. Ղազար, 3 Սեպտեմբեր 1875

Մեծապատիւ Պարոն Կարապետ,

Բերանացի բար եւ ներուս հետ, ինչպէս որ ընդունեցայ յազնիւ ընտանեաց Պող­տանեան ազգականաց ձերոց, ղրկեմ եւ գրաւորս, անմոռաց ունելով Ձեր յիշատակը եւ փափագելով միշտ բարօրութեանդ,

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

800.

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 20 Հոկ[տեմբեր] 1875

Արհիապատիւ Տէր եւ Հայր Սիրելի,

Օր աւուր, այլ եւ ժամ ժամու բղխեաց։ Յետ գրելոյ զերիկեանն լուայ, զի Վեհ առաքէ Սրբութեանդ ինչ մի. եւ հաճութեամբ Նորին եդի ի նմին տփի ծրարեալ ի տփիկ մատանի մի հին ոսկի սարդիոն ակամբ քանդակելով, առաքեալ յիմ հարազատէն Սերովբէէ, զոր աղաչեմ պահել առ Ձեզ, եւ թէ հաճիք ի ձեռն Պ[ատուական] Հ[օր] Կոմիտասայ [22] (առ որ եւ գրեմ) ցուցանել առ Գասդելլանի [23]. որ թէ գնեսցէ՝ ընկալջիք զգինսն յաւանդ, եւ ներելով օրհնեսջիք զգրողս

ն[ուաստ ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

801.

* Հայր Կոմիտաս Վրդ. Անճարակեան - Հռոմ

Ս. Ղազար, 20 Հոկ[տեմբեր] 1875

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ի վաղուց չեմք թղթակցեալ։ Բայց նախ հարցցուք զ Ատելէ, զորմէ լուայ ոչ միայն հիւանդ՝ այլեւ մերձ ի մահ. աղօթեցի եւ աղօթեմ՝ յորում եւ գտանիցի վիճակի, եւ զքոյրն արգահատիմ. ակն ունելով, զի գտցեն օգնութիւն ի նմանէ՝ որում սպասաւորեցին յերկար ախտակրութեանն յամին 1858։

Ի մեծի հանդիսադրութեան Աշխարհագրական ուսմանց որ եղեւ ի քաղաքիդ՝ ամսօք յառաջ յիշատակէր եւ աշխարհագրական տախտակ մի, ինձ յոյժ խնդրելի, եւ է Carte de Caramanie, որոյ հեղինակք են Favre et Mandort։ Աղաչեմ որոնել, նաեւ զհեղինակսն իսկ հարցանելով, եթէ հարկ լիցի եւ առաքել ինձ օրինակ մի փութապէս։

Հասուցանել եւ զեդեալս ի սմա նամակ ուր ուղղեալն է։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

802.

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 2 Նոյեմբ[եր] 1875

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Շնորհակալութեամբ ընկալայ զոր գրէքդ վասն մատենիցն խնդրեցելոց, եւ եւս շնորհակալ եղէց եթէ ոչ անձամբ աշխատ լինիցիք վասն այսպիսի խնդրոց, այլ ի ձեռն այլոց, որոյ յուսով գրեմ՝ թէպէտ եւ առ Արհի Տէրդ։ - Վասն երկուց Յաւելուած Հատորոց Կոնդակաց Հաւատասփիւռ Ժողովոյն, քանզի ի Գրոց Մորոնեայ [24] ծանեայ, զի պիտանիք մեզ գտանին ի նոսին, խորհուրդ անկաւ ի մեզ՝ զի ի նմանէ իսկ ի Մորոնեայ հայցիցի, որոյ իցէ անշուշտ օրինակ մի, եւ այսուհետեւ թերեւս չունիցի պէտս այժմ, եւ արասցէ ընծայ վանացս, թէ կամի եւ այլ նմին մատեանս, եւ զի յիշատակ է օրս † [ մեռե ] ոց Բարերարաց Ուխտիս յիշեսցուք եւ զնա ընդ նոսին յորժամ յետ երկայն ամաց՝ անցցէ ի կենցաղոյս։

Առ Պ[ատուական] Հ[այր] Կոմիտաս ՝ ողջունիւ բազմաւ (եւ առ անձինն Պ[ատուա­կան] Հ[օր] Ռափայէլի) [25] յանձն առնեմ քննել թէ կայցե՞ն եւ հին † [ մեռել]ագիրք Հայոց եկեղեցւոյ. եւ թէ կարիցէ՞ ստուգել զթուական եւ զտեղի մահուան Տեառն (Monsignor) Բարսղի Շէհրիմանեան, որ թուի † (=վախճանեալ) յամի 1765 կամ 66. հարկ է սմա ծանօթ լինել ի Հռովմ, քանզի ամս բազումս քաղաքատեսուչ եւ լեկադ [26] լեալ է ի զանազան կողմանս Ումբրիոյ. գուցէ եւ կայցէ գրուած ինչ տպագիր ի յիշատակ նորին։

Համբուրիւ աջոյդ եւ հայցուածով աստուածահաճոյ աղօթիցդ մնամ Սրբութեանդ

ն[ուաստ ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

803.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 8 Նոյեմ[բեր] 1875

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ՝ ոչ շատ գոհութեամբ զպատասխանի ապառնի հեղինակաց Տեղացուցին Գարամանիոյ [27]. Գողն ի գողէն կամի գողանալ։ Վա՜յ ակնկալութեանս։ Կամէի գիտել թէ դոքա անձամբ երթեալ եւ քննեա՞լ իցեն զվայրսն, եթէ որպէս զիս ի տան նստեալ կամին տեղագրել զհեռաստանն։

Ի Tour du Monde օրագրի 1873 ամին, յերկրորդ վեցամսէի հրատարակեալ է Lejean [28], Une nuit d'hiver dans l'Antitaurus. զայն թերթ կամ թերթս առաքեա թղթատարիւ՝ որպէս զօրագիր։ Նոյնպէս եթէ հրատարակեալ իցէ շարունակութիւն ուղեւորութեան Deyrolle ի, զորոյ սկիզբն (Voyage dans le Lazistan) առաքեցեր ի սկզբան տարւոյս, 2 թերթք եւ ի վերջ երկրորդին նշանակեալ էր (La suite à une autre livraison), եւ տակաւին սպասեմք, խիթալով թէ suite ն սուտ լիցի։ Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր] Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

804.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 25 Նոյ[եմբեր] 1875

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յուսամ թէ կարկատեցաւ կօշիկդ եւ կարես վերստին արշաւել, սակայն զայս նուագ խնայեմ ի Քեզ, այլ երթ ի սենեակն յորում բնակէր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս, որ եւ ասէ կախեալ անդ պատկեր մի հին (զորմէ թերեւս գրեաց Քեզ եւ Վեհ) զպարգեւեալն ի Թոթվանեան Հայ Քարտուղարէ կամ թարգմանէ դեսպանին Պարսից որ ի Բարիզ [29] ։ Զպատկերն պատեհաւ պարտ է առաքել այսր, այժմ ծանո՛ մեզ թէ որպիսի՞ ինչ իցէ, ի տախտակի՞ է թէ յայլ նիւթ, եւ գաղափարեալ զգրուածն որ ի կռուան նորին՝ հաւատարմութեամբ՝ առաքեա զայդ՝ առաջնով թղթովդ։

Զծրարեալն ի թղթիս իմում թուղթ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին, քանզի ի նմին աւուր մեկնեալ էր նա աստի, յանձնեցի Վեհի։ - Ընկալայ զթերթս Աշխարհապատ Օրագրին։ Եւ փափագեմ գիտել թէ ճանապարհագիրն այն որ ի Պոնտոս եւ ի Հայս շրջեալ է ( Deyrolle ) զատ յայնց բանից զոր հրատարակէ յՕրագրի այդր, պատրաստիցէ՞ եւ այլ գրուած ընդարձակ (որպէս յուսամ) առ ի հրատարակել, եւ ե՞րբ. եւ ընդէ՞ր այդպէս անագան հրատարակէ եւ յՕրագրիդ. զի 2 թերթք ի սկզբան տարւոյս ի յունուարի, եւ 2 ի հոկտեմբերի, եւ յաջորդքն դարձեալ թողեալ են յապա ժամանակ։

Ոչ յիշեմ ու՞ր գտի յիշեալ եւ ու՞ր տպագրեալ զ Paul Léon, Journal de Voyage en Orient (et dans l'intérieur du Taurus Cilicien) սակայն ընթերցայ ուրեք, եւ ամ գրութեան կամ հրատարակման էր 1865։ Զայդ՝ թէ գտցի՝ առաքեա. այլքն մնայցեն այլում ժամանակի։

Հոգեկից Եղ[բայր] Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

805.

* Հայր Աթանագինէս Վրդ. Երեմեան - Փարիզ

Ս. Ղազար, 5 Դեկտ[եմբեր] 1875

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Տարրաբանութիւնն եւ Բնաբանութիւն առաքին այսօր երկաթուղեաւ, նշանագրեալ ի վերայ ծրարին A. E. N ° 1. եւ յուսամ թէ հասցէ փութով, գուցէ եւ ընդ թղթոյս։ Ոչ գտաւ կենդանագիր Հեղինակին. քանզի միայն այսչափ ինչ թուով սահմանեալ է նա զկենդանագիրսն դնել յառաջին օրինակս, որք վաղ ուրեմն առաքեալք են ուր եւ առաքեալն են, եւ չմնայ այլ։

Ոչ առաքեցաւ եւ Ալպումն. քանզի այլ անգամ գրեալ է Քեզ զայնմանէ Եղ[բայր] Յովսէփ [30]. եւ չասես իսկ, թէ որպիսի՞ է խնդրածդ, մեծ թէ փոքր. եւ զի հեղինակ կամ պատրաստող նորին չկամի տալ մինչչեւ զգինսն ընկալեալ. վասն որոյ եւ իսկ խօսեցայ ես զայդմանէ։

Ծանեայ ի գրելոցդ ի սկիզբն ամսոյս՝ զի առաքես Թոթվանեան պատկերն. իմ փափագեալ էր եւ յառաջ քան զայն ընդունել զյիշատակագիրն։

Ոչ գոհացայ եւ գրելովդ զ Deyrolle ճանապարհագրէ. գիտէի զի շարունակեսցի ճա­նա­պարհագրութիւն նորա հրատարակմամբ ի Tour du Monde, ես կամէի գիտել թէ եւ ար­տաքոյ այդր օրագրի՝ հրատարակելո՞ց իցէ առանձինն եւ ընդարձակ գործ. զի բուն դիտումն նորա ասի ընդօրինակութիւն վրացի արձանաց ի Թորթում եւ բեւեռաձեւից ի Վան։

Ի ներել ժամանակի, եղանակի եւ կօշկացդ՝ երբ դարձեալ տեղեկանաս զայս, հարցջիր եւ զ Հաշէդեանս, եթէ տայցե՞ն եւ քանո՞յ զտիպս (քլիշէ) պատկերաց ինչ այնր (կամ այլ) ճանապարհագրութեանց. օրինակ իմն ի վերջին թերթիցն զոր առաքեցեր ի 772 թերթէ զպատ­կերսն որ յէջս 257. 264. 265. եւ ի 773 թերթէ՝ զորս յէջս 276. 277. 285. 288. եւ ի 662 թեր­թէ զպատկեր Հայոց յէջ 175։ Համարիմ ըստ մեծութեան եւ փոքրութեան պատկերացն զանա­զանիցին գինքն, վասն որոյ եւ զմիոյ առանձինն նշանակելի են գինք. այսինքն պատ­կերն որ ի թերթ … յէջ … արժէ այսչափ. պատկերն որ յայլ թերթ, թիւ … յէջ … այսչափ։

Եւ յանցանելդ երբեմն առ Բժշկական Վարժարանաւ ՝ քննեա առ հնագրավաճառի թէ ունիցի՞ զգործս Baglivi [31] բժշկի, զտպագրեալն յամի 1788 ի Pinel այ [32], եւ թէ գտցես այնու գնովք որով գնին գրեանն վաճառեալ ի գետափունս ( quai ), դիր ընդ անթովքդ եւ դա՛րձ, ապա խաչաձեւ ուրարեալ եւ գրեալ ի վերայ զհասցէն՝ առաքեա ինձ։

Ասացից ինչ զոր լուայ ընդ օդս, եթէ ի յետին հաշուին զոր առաքեալ ես առ Վեհ, նշանակին գինք զգեստուց ոչ գիտեմ ո՞յր մանկան կամ պատանւոյ՝ ծանունք կամ թանկք յոյժ. եւ գիտես թէ ո՞րպէս վշտանայ Տէրս, մանաւանդ զի եւ փոքր մի հիւանդ գոլով յեօթնեկաց հետէ չելանէ ընդ սենեակն։ Խնդրի կարելի աչալրջութիւն եւ խնայութիւն. զի յիշեմ թէ եւ առ մեօք առաքէին մանկունք եւ գնէաք զգեստս, այլ յոյժ թեթեւագին վճարիւր քան զայդ։

Ողջունելով զծանօթս թէ գուցեն կամ հարցցեն՝ մնամ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]