1871

710.

* Հայր Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին – Փարիզ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],
3 Փետր[ուար] 1871

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Երկուս տէփէշանման [1] նամակս ընկալայ առ ի Քէն, եւ երրորդ զլուսանկար պատկերդ, որ արդարեւ որպէս ընդմիջելով զխաւար գիշերոյ լուսածագէր. եւ առանց իսկ կատակաբանութեան՝ թուի կերպարանել զլոյս լուսնի, որպէս թէ ի լուսնկայն կալով։ Արդ ընդ երիցն միով մեծաւ շնորհակալութեամբ շնորհակալեմ. մանաւանդ վասն տաճիկ գրոցն եւ աշխարհացուցին. զառաջնոյն կարեւոր մասունս արդէն ունէի հայագիր, այլ զի սակաւագիւտ է մատեանն՝ լաւ է զբնագիրն ունել ի դիւանս մեր, եւ զպակասն առաջնոյն՝ լնուլ։ Իսկ աշխարհացոյցն տեսցուք որպիսի՛ ինչ իցէ. զի եւ Ե[ղբայր] Ստեփանոս [2] ասէ յետին արկեղբ առաքեալ աշխարհացոյց ինչ. յուսամ թէ քոյդ գերադրական իմն իցէ. ընդ որում առանձինն շնորհ ունիմ եւ Չամիչ Յովհ[աննէս] էֆէնտիի։ - Զ Չամիչ յիշելով կամէի գիտել թէ կատարեցա՞ն հարսանիք Չամիչ Յարութեան, թէ ոչ՝ ե՞րբ։ - Իսկ անուանց գեղորայից Հայաստանեայց ի դիւանս արքունի ոչ գտանել՝ չթուի ինձ հաւանական. սակայն զայս ասեմ ոչ առ ի բռնադատել խնդրել եւ նեղել զբարեկամս, այլ զի հարկ համարիմ զգտանելն. զի յայնց դիւանաց սատարեալ է երբեմն եւ Ինճիճեանն in ille tempore [3].

Ծանուցի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Իգնատեայ [4] զվճարումն թոշակի եղբօրորդւոյն (Գրիգորի)։

Մնայ արդ նոր տարեկանն սկսեալ յայսմ ամի։

Մաղթելով զկարելի Բարեկենդան Ձեզ եւ մեզ, մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Այսօր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Իգնատիոս երթեալ էր ի Պատուա, վասն որոյ չկարէր ընդունել զգիրդ եւ պատասխանել, ի դիմաց նորա ողջունեմ զՔեզ եւ նա պարտական լիցի ինձ։

711.

Կարապետ Եզեանին [5]

Վենետիկ, Ռափայէլեան վարժարան,
7 փետրուար 1871

Մեծապատիւ Տէր,

Ընդունեցայ Ձեր անցեալ ամսոյ ըստ հին տօմարի 16 կամ 18 թուականով գրած նամակը, եւ նորէն հաստատուեցայ թէ Ձեր մտերմութեան վրայ եւ թէ մեծ փափագանաց ազգային յառաջադիմութեան եւ միաբանութեան, որոյ համար մեծապէս ալ ուրախ եմ եւ չեմ տարակուսիր որ Ձեր անձնական ջանքն եւ օգնութիւնն՝ ինչպէս մինչ եւ հիմայ՝ այսուհետ եւ ալ խրախոյս ըլլայ ազգին ո՛ր եւ է մասին կամ ընկերութեան, եւ Դուք ալ մեծապէս արդիւնաւոր ճանաչուիք ։

Յայտնի է ամէնուս որ մեծագոյն օգուտ եւ զարգացումն կ՚ըլլար ազգերնուս՝ եթէ միաբան եւ միաշունչ ըլլար կրօնական իմա ­ ցուածով եւ յուսալի է որ ժամանակի յառաջ­մամբ մտաց լուսաւո ­ րութիւնն վերցընէ կամ նուազեցընէ այս բաժանումը, եթէ ըստ մեր փափագանաց չկարենայ հիմակուընէ այլ յաջողիլ։ Քիչ շատ ըմբռնած էք, մեր Մխի­թարեան Միաբանութեան կացութիւնն ալ, եւ ինչպէս ազնուական երախտագիտու­թեամբ ալ կը պատուէք իր ջանքը, նովին անշուշտ կ՚արգահատէք, եթէ այդպիսի դրից մէջ չէ կարող գոհացընել զամէնքը, նա եւ իր ընտիր բարեկամները, ինչպէս որ անոնք ալ իրենց դրից կամ ըմբռնմանց համար՝ չեն կարող ոչ զինքը ե ւ ոչ իրենք զիրենք գոհացընել ըստ ամենայնի։ Յայտ է որմեր Միաբանութիւնն երկու տարր ունեցեր է ներգործութեան՝ ուսումնական եւ կրօնական, եւ ոչ պարզ կրօնական՝ այլ եւ կրօնաւորական. անով, թէ եւ միշտ ունեցած է եւ ունի Ձեր սիրած ձգտումն առ ազգութիւն եւ առ գիտակցութիւն, որ կըրնայ ըստ առթից նուազ կամ աւելի եր եւ ալ, բայց չէր կըրնար ունենալ այն լիազօր ազատութիւնն ալ՝ զոր կու պահանջէք. եւ որ յիրաւի կըրնար երրորդ եւ ազդու տարր ալ ըլլալ իրեն գործոց, եւ է ըստ իս՝ հոգ եւ որ հեղինակութիւն մը, ինչպէս ունեցեր են եւ ունին դեռ ազգիս մեծագոյն մասը կազմողք. կամ հզօր պաշտպանութիւն մը, ըլլա՛յ ազգին վրայ տիրողէն, ըլլա՛յ մանաւանդ բուն իսկ յագգայնոց, ինչպէս զայս այլ ունի առաւելապէս՝ այն մեծագոյն մասն, որուն իմ ազնիւ թղթակիցս ալ պատկանի. եւ որ կըրնայ դատել անաչառապէս, թէ Միաբանութիւնս զուրկ ըլլալով այսպիսի հեղինակութենէ եւ պաշտ­պանութենէ՝ ո՞րչափ ինչ գործեր է, հանդերձ հալածանօք եւ տուայտանօք։ Եւ եթէ այսօր կամ այսուհետ եւ պարագայից այլայլութեամբ՝ բարեբաղդաբար կը յառաջադիմէ ազգ մեր, եւ ոչ որչափ փափագելի էր Ձեզ՝ Միաբանութիւնս ալ համեմատաբար, ըսել է որ ինքն ալ կարօտի ձեռնտուութեանց, այլ ոչ անձնտուութեան, այն կերպով ՝ որ կըրնար հասկացուիլ Ձեր գրածէն՝ « Միանալով ընդ բազմութեան եւ անոր դրօշին տակ մտնալով », քանի որ այդ դրօշն մեզի պարզ չեր եւ ար. եթէ այդ է մեր ընտիր Գրիգորեանցն եւ Ներսիսեանց, մենք արդէն ոչ միայն դրօշին ներքեւ ենք եւ ուզեմք մնալ, այլ եւ դրօշակակիր ըլլալ. իսկ եթէ տարբեր համոզմամբ եւ ոգւով Գրիգորներ եւ Ներսէսներ ալ կան ՝ ի հարկէ մենք անխտրաբար չեմք կարող եւ կամող միանալ երկու հակառակ սկզբանց եւ ոգւոց ։

Մեր բաժանեալ երկու մասանց միութեան համար՝ արժան էր երկու կողմէն ալ շարժիլ եւ յիրար յառաջել, այս բանիս համար՝ եթէ մեր կողմէն կայ ընելիք միթէ այդ միւս կողմէն ալ չկա՞ն, մինչ գուցէ աւելի ազատութիւն ալ ունին։ Իսկ եթէ Դուք ալ չունիք զայն լիազօր՝ նկատմամբ ինչ, պէտք է կարեկից ըլլաք մեզի ալ, եւ ջանանք, որ մեծագոյն մտաւոր լուսաւորութիւնն յաջողացընէ՝ ինչ որ չեմք կա ­ րող առ այժմ։ Եւ թէպէտ մեր Միաբանութիւնն այլ եւ այլ պարագայիւք եւ քանի մը վարժարանաց վրայ դաստիարա­կութեան պարապե ­ լով՝ իր չափաւոր ոյժն ալ ճղճղած է, սակայն նոյն իսկ այժմեան դիպուածներուն մէջ ալ, որուն կ՚ակնարկէք, չէ բոլորովին լուռ ու մունջ նստել, որպէս կ՚ըսէք ( ե ւ զ որ Ձեր սրտին յատուկ արտադրութիւն չեմ սեպեր ) արդէն քանի մը ձայներ հանած է, եւ բաւական նոր դժուարութեանց անձնագրաւ՝ ի պաշտպանութիւն ազգային սեփա ­ կանութեան եւ իր վերջին խօսքն ալ դեռ ըսած չէ [6] ։

Հրդեհին արկածից վրայօք այլ խօսք չի մնար, երբ այսպիսի բարակ եւ բարձր խնդիր մը կ՚ելլէ ընդ առաջ, բայց եթէ պատուասիրել Ձեր ազնիւ զգացումը եւ խղճադատութիւնը ։

Ձեր մտերմական գրոյն հետ ընդունեցայ ուրիշ ցոյց մ՚ալ. գումար մը 40 0 ֆրանգաց, ի գին համեմատ թուոյ Յուշկաց: Յանձնուեցաւ մեր գրապետին պատրաստել գրքերը, եւ յուսամ շաբթէ մը ուղարկել. եւ այն ատեն նորէն գրելով կ՚իմացընեմ ։

Խնդրեմ մատուցանել առ բանասէր բարեկամ մեր Կարապետ Աղայ Եզեան ՝ իմ եւ իմ ընկերակցաց ողջոյնը, որոց հետ ի մասնաւորի կ՚ողջունեն զՁեզ մեր Գեր. Աթոռակալ Վարդապետն Հ [ այր ] Ստեփանոս [7], եւ Վ. Հ [ այր ] Մանուէլ Քաջունի [8] եւ ես մաղթանօք առաւել բարգաւաճանաց եւ միշտ բարօրութեանդ, մնամ

Տէրո ւ թեանդ

Խոնարհ ծ [ առայ]
Հ [ այր ] Ղեւո ն դ Մ [արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ներեցէք յանձնելու այս միջի նամակս առ Պ. Պրոսէ [9].

712.

Մարի Ժան Պրոսսէին [10]

Venise, 7 Février 1871

Monsieur et cher Ami,

Ayant occasion d’écrire à Pét [ ers ] bourg, je veux aussi répondre à votre dernière lettre de 13-25 janvier. Je ne sais comment remercier à votre bonté et à celle de la Société géographique à l’égard de ces photographies [11]: je tâcherai de m’en acquitter quand elles me parviendront.

Je n’ai pas trouvé aucun hérétique nommé Եկեղեսիանոս, comme dit et répète notre Thomas; cependant comme il cite Novatien comme ayant écrit contre lui et ses adhérents, il est clair qu’il parle de ces Lapsi qui ayant eu la faiblesse de tomber de leur foi chrétienne, pendant la persécution de Dèce, recevaient des païens des billets d’exemption et se nommaient Libellati. Ils disaient justement ce que Thomas Ardzrouni met dans la bouche de Bacarad (pg. 182) et ils avaient leurs partisans et protecteurs, dont le chef était le prêtre Felicissimus en Afrique, excommunié par S. Cyprien. Je vois bien que Thomas parle de ces sectaires, mais je ne peux pas deviner pourquoi il les nomme եկեղեսիանոսք et s’il nomme bien [12].

N’ayant maintenant rien à ajouter, je suis toujours

votre dévoué serviteur
P. Leon M. Alishan

Թարգմանութիւն

Վենետիկ, 7 փետրուար, 1871

Սիրելի Պարոն եւ բարեկամ.

Պետերբուրգ գրելու առիթն ունենալով, կ՚ուզեմ պատաս­խանել նաեւ Ձեր վերջին՝ 13/25 Յունուարի նամակին։ Չեմ գիտեր, ինչ­պէս յայտնել իմ շնորհակալութիւնս Ձեր պատրաստակամութեան եւ Աշխարհագրական ընկերութեան՝ լուսանկարներու կապակցու­թեամբ ցոյց տուած բարի վերաբեր­մունքին համար: Կը ջանամ երախտահատոյց ըլլալ, երբ նկարները ինծի հասնին։

Եկեղեսիանոս անունով որեւէ հերետիկոս, որ կը յիշատակէ ու կը կրկնէ մեր Թովման, չեմ գտած։ Այնուամենայնիւ, քանի որ ան կը մէջբերէ Նովատիանոսը, որպէս իր եւ իր համախոհներուն դէմ գրած մէկը, պարզ կը դառնայ, որ ան Լապսիներու մա­սին կը խօսի, որոնք Դեկոսի հետապնդումներու ժամա­նակ թուլութիւն ունե­ցան հեռանալ իրենց քրիստոնէական հաւատքէն, եւ հեթանոսներէն արտօնա­գիրներ կը ստանային, որու համար ալ լիպելլացիներ կը կոչուէին։ Անոնք կ՚ըսէին ճիշտ այն, ինչ որ Թովմա Արծրունին կ՚ըսէ Բագարատի բերնով (էջ 182), եւ ունէին իրենց կողմնակից­ներն ու հովանաւո­րողները։ Անոնց առաջնորդը Ափրիկէի մէջ՝ Փելիկիանոս երէցն էր, զոր նզովքով արտաքսած էր սուրբ Կիպրիանոսը։ Ես կը կարծեմ, որ Թովման նկատի ունի այդ աղանդաւորները, բայց չեմ ուզեր գուշա­կութիւններ ընել, թէ ան ինչու զիրենք Եկեղեսիանոս կը կոչէ, եւ կամ արդեօք ճիշտ կը կոչէ:

Այլեւս ոչինչ ունենալով աւելցնելու, կը մնամ միշտ Ձեր հաւատարիմ ծառան՝

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

713.

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ

Վենետիկ [Ռափայէլեան Վարժարան],
11 Փետրուար 1871

Աստուածապատիւ Տէր,

Վասն Բարիզեան տեղւոյն եւ Հարց մերոց եւ մեր աստ զօր ամենայն խօսք եւ հոգք են. բայց լսեմք, զի ոչ միայն մեք՝ այլ եւ ոչ այլք ընդունին գիր անտի, եւ ոչ իսկ հիւպատն փռանգ. եւ զի չթողուն ումեք մուտս ի Բարիզ, այլ թոյլ տան ելանել։ Անօգուտ թուեցաւ երեցուն եւս մեզ կոչս յանստուգութեան իրաց, մանաւանդ զի Պ[ատուական] Հ[օր] Սահակայ [13] յանկողնի կալով վասն աչացաւութեան եւ աշակերտաց դասառութիւն ի կոչեցելոցս ոմանց է այսօր, ոչ թուեցաւ պատշաճ թողուլ զնոսա անոք։ Արժան է կարծեմք աստէն տեղեկանալ թէ ո՞րպէս մարթիցի լուր առաքել եւ ընդունել ի Բարիզոյ, եւ ապա ի մեծ ինչ ձեռնարկել, այսինքն առաքել զոք, զգուշանալով զի մի՛ եւ նա պաշարիցի ուրեք։

Խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ, եմ

Շաբաթ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

714.

* Հայր Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին – Փարիզ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],
17 Փետր[ուար] 1871

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Ընկալայ զտաճիկ գիրսն, որ չէր բուն իմ խնդրածն զոր եւ չյուսայի իսկ ընդունել, քանզի գիտէի դժուարագիւտ, այսինքն, զի ոչ կամէր պետութիւնն տալ յանծանօթ ձեռս. բայց եւ քո առաքածն թուի համառօտութիւն իմն կամ քաղուած կամ մասն յայնց գրոց՝ որոյ անուն է Սիյահաթ-նամէի Հուտուտ [14] եւ տպագրեալ է յամի 1862. իսկ քոյդ տպա­գրեալ է հերու 1869-70. սակայն չէ ինչ. գուցէ եւ քոյդ լիցի պիտանի առ սակաւ ինչ. մանաւանդ զի ունիմ ես արդէն զբուն մատենին զկարեւորագոյն մասն գաղափարեալ հայերէն գրով, միայն քանի մի գլուխք պակասէին՝ ճանապարհաչափք, եւ յայն սակս խնդրէի։ Ընկալայ եւ զաշխարհացոյցն առաքեալ յ Ե[ղբայր] Ստեփանոսէ, որ նոր աշխարհ գտաւ. այսինքն, զի ես Անատօլու խնդրէի, ինձ զմասն Րումելիոյ առաքեալ են որ չէ պիտանացու. յուսամ թէ քոյդ ստոյգ իցէ Փ[ոքր] Ասիա կամ Հայաստան, կամ մասն մի սոցա մեծաչափ։

Հարցանես թէ զի՞նչ ասաց Վեհ վասն խնդրոյդ այսր եկաւորութեան։ Անագան լուաւ արդարեւ, եւ զարմանս իմն եցոյց։ Իսկ սենեակն զորմէ հարցանես՝ անտէրունչ էր ցմօտ աւուրս, եւ արդ բնակի ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Պօղոսէ [15], որ չգիտեմ ցե՞րբ կացցէ այսր։

Շնորհ ունիմ եւ վասն խնդրոյ եւ խրատու զ Հոլասեանց, յորոց եւ ես զգուշանայի կասկածելով զորմէ գրեսդ, եւ լսելով իսկ ի նոցանէ, զի պէտս ունին դրամոյ, ի ծախս հիւանդացելոյն, եւն. երեկ գնացի ի վանս, եւ ծանուցանի առանձինն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուէլի որ զգուշագոյն քան զիս է, եւ լուայ եւս ուստեք, զի առեալ են փոխ յումեքէ, այլ ոչ գիտեմ ուստի՞. կարծեմ թէ խնդրեալ են ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթոռակալէ [16], այլ ոչ գիտեմ թէ տուեալ իցէ։ Արդարեւ անհաճոյ իմն է դիրք ընտանեացդ, գտանիլ մերձ առ մեզ, եւ գտանիլ յայսպիսում վիճակի, բազմութեամբ շրջազգեստից մանկահասակաց։

Երեկ † Տէր Կարապետ, ընկալեալ զխորհուրդս որպէս լուայ. եւ վաղիւ թաղելոց են, թերեւս ի վանս մեր, որպէս փափագէր նա եւ բազում անգամ խնդրէր։

Ողջունեալքդ ողջունեն զՔեզ, եւ բազում անգամ յիշեմք, եւ թէ դէպ լիցի միւսանգամ տեսանել զՔեզ, ընկալցուք անշուշտ գոչելով մեծաձայնապէս Ո՜վ երկինք. բայց փափագեմք ընդունել լաւագոյն վիճակաւ, աչօք եւ սրտիւ, եւ յայնժամ ոչ երկինք միայն՝ այլ եւ երկինք երկնից գոչեսցուք եւ իմաց արասցուք։

Ողջ լեր մեծպահական ճգնութեամբ,

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

715.

Կարապետ Եզեանին [17]

Վենետիկ, 24 փետրուար 1871

Մեծապատիւ Տէր,

Ամսոյս եօթնին գրածիս համեմատ՝ շաբթէ մը վերջը ճամբեցինք ծրար մը գրոց յանուն Տէրութեանդ, ճամբու ծախքը հոս վճա ­ րելով. եւ յուսամ թէ մէկ երկու շաբթէն հասնի ձեռուընիդ։ Գրոց թիւն է 38 օրինակ Յուշիկք [18], գուցէ սխալմամբ առանձին մէկ հատոր մ՚ալ դրուած ըլլայ։ Մէկ երկու մանրիկ գրքոյկներ ալ դրած եմ նորատիպ, եւ խնդրեմ որ հաճիք ընդունիլ, հանդերձ ողջունիւ Ձեզի ծանօթ Հարց մերոց, եւ մեր ողջոյններն ալ մատուցանել առ աղայ Կարապետ Եզեան, եւ ճանչնալ զիս Տէրութեանդ

ն [ ուաստ ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղ եւ ոնդ Մ [արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

716.

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ

Վենետիկ [Ռափայէլեան Վարժարան],
15 Մարտ 1871

Աստուածապատիւ Տէր,

Բարւոք թուեցաւ եւ Գործակցի իմոյ, յապաղել առ վայր մի զ՚առ ի մէնջ լուծումն խնդրոյդ առաջարկելոյ. զի մի՛ կարծիցիմք անփոյթք եւ անզանազանք ընդ կալն նորա եւ ընդ գնալ։ Բայց եթէ ներեսցեն օդք՝ վաղիւ յետ միջաւուր փափագեմք հանդիպել այդր՝ իբրեւ այլով պատճառաւ։

Խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ, մնամ

Չորեքշաբաթի երեկոյ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

717.

* Հայր Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին – Փարիզ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],
14 ապրիլի 1871

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Զխուն եւ զմթին գունով նուէրդ, որպէս ասես, ես մեծ եւ պայծառ գտի սիրովդ. սակայն ոչ կամէի աշխատ լինել Քեզ յայդպիսի մտածութիւնս եւ ծախս. եւ ոչ եւս ընկալայց՝ մինչեւ աւետիցես զաչացդ լոյս, վասն որոյ աղօթեմք իսկ։

Ընկալայ յետ գրոցն եւ զպատկեր օրինագրոց Սմբատայ [19], որ եւ նշանական է քան զայլ պատկերս Ձեռագրաց մերոց. վասն որոյ փափագելի էր թէ եւ դեղովք նկարեալ էր ըստ բնագրին, եթէ ներէր ժամանակն եւ այլ ինչ՝ որում եւ մեք սատարէաք։

Գիտելով զի ոչ կամիս ընթեռնուլ՝ ոչ յերկարեմ զգիրս, այլ զատկական գրկածու­թեամբ մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

718.

* Հայր Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին – Փարիզ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],
5 Մայիսի 1871

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Ոչ գիտեմ շնորհակալել թէ գանգատել ընդ սպիտակ պատառսն, մանաւանդ թէ ընդ քո առաքելդ. զի ինձ արդ յայդպիսիս թուխ եւ սպիտակ համագոյն երեւի եւ համահամ, եթէ տացեն ինչ, քաւ ի սիրոյդ։

Քաղցրագոյն եւս են բանաւոր պատառքն կամ առհաւատչեայք նոցին, այսինքն մատենագրականք եւ հայրենի դպրութեան սոփերք, զորս առ Տէրոյեանցի [20] ասես գտեալ Պ[ատուական] Հ[օր] Յարութեան [21]. եւ յորս նշանագոյն իցէ Վարք Ս. Անտոնի, թէպէտ եւ ունիմք արդէն հին թարգմանութիւն հրատարակեալն ի Հարանց Վարս, այլ թուի թէ եւ միւս այլ թարգմանութիւն իցէ նշանակեալդ. մի քան զմի չքնաղագոյն անշուշտ։ Միայն թուական թարգմանութեանն եւ մահուան Ս. Մաշտոցի ոչ միաբանին ըստ մեր հաշուի. ոչ ի ՆԾ ամի գալստեան Տեառն մերոյ այլ ի ՆԽ ամի վախճանեալ է Ս. Մեսրովպ, ստոյգ ըստ սովորական թուականին. յայտ է թէ բուն ամ ծննդեան Տեառն մերոյ կանխէ ամօք ինչ քան զսկիզբն թուականիդ, այլ ոչ իբրեւ 10 ամ։ Հարկ է թէ վրիպակ իցէ գրչի կամ թարգմանողին նորալուր ժամանակագրութիւն։

Տէրոյեանց յ՚70 թիւ Երեւակի [22] հրատարակեալ է երկայն յիշատակարան մի միոյ ուրուք ի կաթողիկոսաց Սսոյ, զոր արդ ոչ յիշեմ, այլ յեղեալ է յաշխարհիկ բարբառ. խնդրեցի երբեմն ի նմանէ այլոյ ձեռամբ զբնագիրն, եւ ոչ յիշէր նա յայնժամ։ Ժամ է արդ վերստին յիշեցուցանել հանդերձ թուահամարով Երեւակին եւ թերեւս գտցէ եւ տացէ գաղափարել, զի գոն ի սմին բանք պիտանիք զաշխարհագրական դրից Կիւլիկիոյ։

Ոչ իշխեմ գրել առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին [23] զՁեռագրացն զորմէ գրես, նախ, զի խղճեմ այդպէս գողունի գործել, եւ երկրորդ, զի չկարծեմ թէ եւ նա յանձն առնուցու խուզել. եւ երրորդ, զի լուաք թէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաքիա [24] նոքին երթայ ի Հռովմ, չգիտեմ յինչ սակս։

Լուայ ի թռչնոց եթէ դու ինքնին երթեալ իցես ի նաւ ընդունել զ Ազնաւորեանս, եւ ուրախ եղէ, զի նշանակ է չափաւոր առողջութեան աչացդ, որպէս համարիմ, այլ յամենայն սրտէ մաղթեմ ստուգիւ առողջութիւն եւ քաջատեսութիւն։

Ողջունելով զբնակակիցս Քո եւ մաղթելով անդորրութիւն եւ քաջալերութիւն, մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

719.

* Հայր Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին – Փարիզ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],
26 Մայիսի 1871

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Յանձնեցի առ տպագրապետն [25] զակնոցն. այլ չգիտեմ թէ լինիցի Ձեզ պիտանացու, այսինքն թէ իցէ՞ ըստ խնդրոյդ. քանզի ոչ մեծապակի քան զայդ եւ ոչ թխագոյն եւս՝ ունէր աչականն այն. յարմարագոյն ի յարմարս եւ յանյարմարս դա միայն գտաւ։ Եթէ ըստ բաղդի յաջողիցի աչացդ՝ յայնժամ ծանո եւ ծանուցից զծանր գինսն։ - Յուսամ ի գալ եօթնեկի առաքել եւ զմիւսն նուազագոյն զոր յետին թղթովդ խնդրես. - իսկ աղօթք անպակաս եւ փափագ ծովու չափ. այլ իցէ՜ թէ կաթիլ մի միայն էր նման պատուական մարգարտին որ արժէր զամենայն։

Չընկալաք զՄաշտոցն ձեռագիր, որ բաց ի թուոյ այլ ինչ ոչ յաւելցէ առ մեզ. գուցէ կէսֆրանգեան ոսկիփորիկն գնեալ յիմոյ հարազատէն լաւ քան զայն իցէ։

Լուսանկար պատկերն այն Դարեհի պատերազմն ՝ ոչ անծանօթ գտաւ աստ. քանզի հրատարակեալ է ի Merveilles de la peinture [26]. լաւ եւս լինէր յազգային կամ ի հայրենի հողոյ լուսագրել ինչ, թէ եւ ոչ այնպէս ճարտարագիծք իցեն որպէս պոմպէականդ միւսիոյն։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Իգնատիոս ի փարատել զխօթութիւն պարապի արդ ընդ ծաղկունս եւ ընդ թռչունս եւ ընդ անփետուրքս. եւ գուցէ յերթալ նորընծայից ի գիւղ, երթիցէ եւ ինքն աւուրս ինչ։

Ողջունելով զՅ[արգոյ] Հարս եւ եղբարս մեր որք այդր, մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

720.

* Հայր Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին – Փարիզ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],
30 յունիսի 1871

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Թէպէտ եւ ոչ կանխեցաք գրով ծանուցանել, այլ ի յիշատակի մեծի Պաշտպանիդ ոչ մոռացաք մաղթել Քեզ կրկնակի լուսաւորութիւն, որոց փափագես. եւ եթէ տակաւին յամիցէ մին՝ մաղթեմք ընդ այնր զհամբերութիւն Լուսաւորչին, զորոյ պակասութիւն չարչարանաց լցցես ցաւօք աչացդ։

Առաքեցի արկեղբ գրենոյն երկուս ակնոցս, մին թեթեւագոյն, որպէս զնախ յղեալս (երկրորդն), ոչ գտանելով թանձրագոյն քան զայն. միւսն թխագոյն ի նա հայելով, իսկ հայելով նովաւ՝ սիսեռնագոյն իմն կամ արեւագոյն. եւ այն ըստ դիպաց գտաւ. զի Բոնդի [27] չունի թխագոյն որպէս խնդրեսն։ Եթէ եւ այդոքիկ ոչ գայցեն ի պէտս՝ կարես դարձուցանել, որպէս եւ ես՝ առ վաճառողն։ Մէն միոյ գին է 3 ֆրանգ, զերկուսն վճարեալ եմ, զերկուսն ոչ. վասն որոյ կարեմք յետս դարձուցանել երկուս։

Զի՞նչ ասացից վասն հանգուցելոյ 3[եռ]անկիւնի գլխարկիդ. ո՞չ լաւ եւս լինէր թէ արկեալ էր զայն ի վերայ հրդեհին, գուցէ իսկոյն խափուցանէր զհուրն. այլ թէ ոչ անդ՝ ակն ունիմ թէ ի տան թուլումպաճոյն [28] գործեսցէ զարմանալիս, կամ լինիցի նմա հմայեակ։ Ո՞րքան իրք հանդիպին եւ հանդիպեցան յորս փորձիմ գոչել ո՜վ երկինք, այլ ոչ գտանեմ ձայն բաւական. վասն որոյ լռեմ եւ մնամ սիրով

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

721.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],
14 յուլ[իս] 1871

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընթերցեալ զգիր Միանսարեան Միք[այէլի] [29] հաճեսջիք դարձուցանել զայն առ իս, նշանակելով եւս թէ կարիցէք հասուցանել առ նա զոր խնդրեն ի պայմանեալ ժամանակին. զի եւ ես կանխեցից գրել առ նա։

Ընկալայ այսօր զ Շիլլէր [30], այլ շապկազգեստ, գուցէ վասն տօթոյ ամարայնոյ. այսինքն միայն սպիտակ թերթիւք. վասն որոյ եթէ ունիցիք եւ գունաւոր կողս կամ չիցէ ցրուեալ շարագիրն եւ կարիցէք տպագրել համարիւ գունաւոր եւ փոքր մի ստուար թղթով, շնորհս արասջիք, թէ ոչ՝ խնդրեմ ծանուցանել, զի ես տաց գրակազմին զգեցուցանել։ (Յայտ է, զի սպիտակն թէեւ կողք համարիցի՝ փութով աղտեղանայ։)

Նոյնպէս եթէ տպագրեալ իցեն եւ կողք l'Arménie Pittoresque ի [31], խնդրեմ երեք օրինակ կողք։ Ի յառաջաբանի կամ ծանօթութեան անդ Շիլլէրի [32] ի սրբագրութեանն առանձին թերթքն բարձեալ էի զ՚Ս (Բազմավիպի Ս) զի չէր պատկան առանձին թերթին. սակայն ի մաքուր օրինակսդ ոչ գտի բարձեալ! զի՞նչ նշանակիցէ յայնժամ։ Չկարիցե՞մք ինչ տպագրել կամ հրատարակել՝ առանց սղալանաց եւ անտեղութեանց։

Սպասեմ Ամայի գեղջ Պ[ատուական] Հ[օր] Մատաթեայ [33], որպէս եւ նա ինձ։

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

722.

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ

Վենետիկ [ Ռափայէլեան Վարժարան],
22 Օգոստոս 1871

Աստուածապատիւ Տէր,

Արդ իսկ ընկալեալ զթուղթս ի Հռովմայ ՝ առաքեմ ըստ խնդրոյ գրողին։

Զխնդիր գրաշար Մենիկոյի այսպէս իմն յարմարել հաւանեցայ, եթէ հաճեսցի եւ Սրբութիւնդ. փոխանակ 400 ֆրանգաց տալ նմա 600, պայմանաւ, զի 300իւն հանցէ զգրաւսն (ոսկեղէն եւ արծաթեղէն եւ գոհարք) եւ յանձնեսցէ ինձ. որք արժեն աւելի քան զ՚300, գուցէ եւ կրկին. եւ ըստ առ փոքր փոքր հատուցանելոյն զարծաթն՝ դարձուսցուք զգրաւն. եւ եթէ անագանիցէ այս ցամս ինչ, պահանջեցից եւ զշահ գումարին 5% ։ Ընդ այս գոհագոյն եւս է ինքն, զի ազատի յամսոյ ամիս տալոյ այսչափ ինչ ի հաստատել զգրաւն, եւն։

Համբուրիւ սրբոյ աջոյդ, կամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

723.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],
14 Օգոս[տոս] 1871

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Ընթերցայ եւ ես ի Մասիս լրագրի [34] (զի չունիմք զ Սիօն) զտապանագիրն գտեալ յ Երուսաղէմ, զորմէ եւ այլք գրեալ էին առ իս. ցանկալի է, այլ տակաւին ոչ զարմանալի ինչ. եւ ըստ իս՝ եթէ պեղիցին վայրքն հարիւրաւոր գտցին յիշատակարանք, մանաւանդ թէ հազարաւորք. քանզի 70 վանորայք ասին շինեալ յ Երուսաղէմ եւ շուրջ զնովաւ ի նախնեաց մերոց ի Դ եւ ի Ե դարս. եւ յայտնեալնդ այդ այսօր իցէ որպէս կաթիլ մ՚ի դուլէ. չորք վանորայք յիշին ի լերին Ձիթենեաց կամ ի ստորոտս նորին, եւ մին արքունաշէն, զոր Տրդատայ կամիմ շինեալ [35]. անշուշտ մի յայդցանէ է յայտնեալ։ Իսկ Շուշանիկք բազումք են եւ բազմաց եւս ի դէպ է լինել, զոր առանց անուան ցեղի չէ մարթ ստուգել։ Իսկ անթուական լինել արձանիդ եւ յառաջ քան զհայ թուականն՝ չէ անդէպ, գուցէ յ՚Գ Պրակի Նշմարաց յիշատակեսցի արձանագիր մի եւս հնագոյն քան զհայ թուականն, որ արդէն իսկ հրատարակեալ է յուղեւորութեան † [հանգուցելոյ] Հ[օր] Ներսիսի [36] մերոյ։

Ողջունեմ զհարազատսդ եւ մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

դարձո՛ Յ. Գ. Մերձ ի ժամ կնքելոյ զթուղթս՝ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր [37] ետ ինձ զգրեալդ յ՚18 ամսոյս։ Յակն արկի զցանկդ ուղեւորութեան գրոց, յորս ոչ գտի ինչ ցանկալի ինձ, գուցէ իցեն հետաքննականք Poullet [38], 1668, որ չգիտեմ որպիսի ինչ է. De Brèves [39], զոր նշանակէ է իմ վաղու ի ցանկի խնդրելեաց, նոյնպէս եւ Lucas [40], զորոյ ընթերցեալ եմ զգործ մի, այլ զի երկու են նորա ճանապարհագրութիւնք՝ ոչ գիտեմ նո՞յն իցէ իմ ընթերցածն եւ նշանակեալդ ի ցանկիդ։ Իսկ Դավեռնիեայ [41] եւ ես զիտալականն միայն գիտեմ՝ զոր իմ իսկ գնեալ է, որպէս յիշեմ։

Զողբերգութեանց Վոլդէրի [42] առաքեմ զօրինակ մի առեալ ի քեռորդւոյդ Զարեհէ, որում տաց զնորն յորժամ ընդունիցիմ ի Գրապետէն. քանզի յայսմ երեկոյի գոյ աստի դարձաւոր այդր, եւ չկամիմ կորուսանել զպատեհս։

724.

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Վենետիկ [Ռափայէլեան Վարժարան],
1 Սեպտ[եմբեր] 1871

Աստուածապատիւ Տէր,

Ոչ գիտեմ ծանուցին այլք, զի երեկ բժշկի մերոյ քննեալ զՊ[ատուական] Հ[այր] Սրապիոն [43] ՝ թէպէտ եւ ոչ վտանգեալ եգիտ, այլ տկար եւ զգուշալի. պատուիրէ զդարման կաթին եւ ձկան իւղոյ. չերգել եւ ոչ ընդերկար ճեմիլ, եւ կարեւոր զգիւղագնացութիւն կամ օդափոխութիւն։ Եթէ անդարման թողցի, ասէ, խիթալի է։

Յետ ժամու միոյ մեկնիմք երթալ ի Վիջենցա, ուր գտցուք զՏիրամայրն Ցաւոց [44] եւ յերկարագոյն նուագս անարժան շրթամբք աղօթելոյ վասն անգին կենաց եւ մխիթա­րութեան Վեհի, զորոյ խոնարհութեամբ համբուրելով զաջ օրհնաբաշխ, մնամ

Արհիակ[ան] Սրբութեանդ

Ամենանուաստ ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

725.

* Հայր Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեան – Փարիզ

Վիջենցա, 14 Սեպտ[եմբեր] 1871

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Միշտ փափագողք քաջողջութեանդ եւ մանաւանդ աչացդ, յուսամք թէ ոչ անօգուտ եղեւ ուղեւորութիւնդ ի Պեռլին, եւ սպասեմք լրոցդ։

Յանձնեալ էաք սիրոյդ ընտրել մանկունս սակաւս վասն վարժարանիս. եւ արդ խնդրեմ՝ մի՛ ի վեր հանել զբանդ եւ մի՛ հետամուտ լինել, մինչչեւ առեալ նոր հրահանգ. զի լաւ թուի ոմանց յապաղել եւ ապա բազմաթիւս ընդունել, եւ կանոնագոյն ոճով վարիլ։ Բայց եթէ տակաւին ոչ անդէպ դատիցի՝ ընդունել այժմէն զոմանս, ծանուսցի Քեզ մինչդեռ եւս կայցէ ժամ։

Ողջունիւ ծանօթիցդ՝ ողջունեմ եւ զմեր ծանօթս այդր,

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

726.

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Վիջենցա, 27 Սեպտ[եմբեր] 1871

Աստուածապատիւ Հոգեւոր Տէր եւ Հայրապետ,

Ի մեկնիլ աստի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի ասացաք լռելեայն դիտել եւ ընտրել մանկունս սակաւս իբրեւ 5 կամ 6, եւ առաքել եթէ ոչ այլ ազգ ինչ ազդիցի։ Յետ այնր իբր 15 աւուրբ յառաջ գրեցի նմա չհանել ի վեր զբանն եւ յետս կալ ի գործոյն՝ ցնոր պատուէր. (եւ այս սակս դրից մանկտւոյս եղելոց այսր)։ Մինչչեւ ընկալեալ նորա զթուղթ իմ՝ հրատարակեալ են զժողով նոր դասու աշակերտաց. իսկ արդ անշուշտ առեալ զգիր իմ՝ յետս կացցեն կամ շփոթեսցին, եւ շփոթեսցեն։ Իսկ հաստատապէս ասել այո կամ ոչ՝ մնայ մեզ յետ դարձիս ի գիւղակացութենէս, որ ոչ շատ յամեսցէ։ Վասն որոյ եւ Վեհի չէ արժան կարծեմ հրամայել ինչ ի ժամուս։

Ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին եւ զայլ Հարս, եւ ողջունիւ Գործակցացս մատուցեալ ի խոնարհ համբոյր աջոյ Սրբութեանդ, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

727.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Վիջենցա, 28 Սեպ[տեմբեր] 1871

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Ի վերայ հասի ամենայն գրելոցդ զգրաւորական իրաց յուղեւորութեանդ, եւ ի պատեհ ժամու թերեւս գրեցից ինչ զայնցանէ։ Կարեւոր խնդիր այժմ ի վերայ կայ՝ հեռա­գիրն արարեալ երեկ յ Ե[ղբայր] Ստեփանոսէ, անշուշտ եւ Քո գիտակցութեամբ. որում եւ ես արարի պատասխանի խորհրդով Գործակցացս. որ գուցէ Ձեզ ոչ հաճոյ եւ պատշաճ թուիցի, այլ երկու ինչ առ այս հարկեցուցին զմեզ. մի՝ այժմեան դիրք եղելոց աշակերտացս աստ (մանաւանդ երեքին զորոց գրեցի յեռանդն առ Եղ[բայր] Ստեփանոս, եւ Քո ծանօթք են երկոքին). եւ միւս՝ անստոյգ մեզ պայման կամ աստիճան տղայոց՝ զոր կամիքդ առա­քել. զի ոչ կամիմք ընդունել անփորձ եւ թերավարժ մանկունս, այլ անցեալս ընդ փորձ նախկրթանաց այդր։ Եւ վասն այսորիկ հարկ է անսալ առ վայր մի, եւ մեկնագոյն եւս ծանուսցուք զտեսութիւն մեր յետ աւուրց սակաւուց։ Եւ եթէ քրթմնջիւն ազգայնոց տագնապեցուցանէ զմեզ, հնարեսցուք յանկուցանել եւ զնոսին օրինաւոր աղագաւ։ Վասն որոյ որպէս եւ հեռագրաւ ազդեցաք՝ մի՛ նոր ումեք խոստանայք առաքել այսր. այն զի մեր յանձնեալ էր ի Սէրդ՝ հազիւ 5 կամ 6 մանկունս, եւ այն լռելեայն ըստ կարի, եւ ոչ հրապարակաւ։

Գալով առ մերայինքս, գիտուն լիցի, զի Լազարեանն ծանծաղամիտ եւ անփոյթ՝ անպիտան երեւի, եւ թերեւս վաղ ի բաց արձակելի. ծանիցեն եւ իւրքն։ Յոյլ եւ ծոյլ եւ ձանձրացեալ իմն է եւ Ոսկանեանն, որ թէ ոչ սթափեսցի ընդ հուպ՝ հարկ լիցի արձակել եւ զնա. ծանուցանել խնդրեմ եւ զայս առ հայրն։ Իսկ քոյդ Ճէլալ ՝ չգիտեմ տակաւին յի՞նչ միտս շեղեալ ըստ ոչ հասակին եւ կարողութեան՝ կամակորէ. ունիմ խօսել ընդ նմա հզօրապէս, եւ ըստ այնմ սահմանել զվիճակ նորա։

Խնդրեմ հաղորդել զայսոսիկ եւ առ Ե[ղբայր] Ստեփան, եւ ողջունելով զՀարս մեր, ընդունել եւ զողջոյն եղելոցս աստ ի Վինգենտեան բլուրս [45], զորս ոչ կարացաք զայս նուագ ըստ արժանւոյն վայելել ի պատճառս իմոց մեղանաց։ Ողջ լեր։

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

728.

* Հայր Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին – Փարիզ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],
26 Հոկտ[եմբեր] 1871

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Ի նախընթաց գրիս խոստացեալ էի յետոյ գրել զգրաւորական իրաց, ի պատասխանի թղթոյդ որ յ՚19 սեպ[տեմբերի]։ Արդ աւասիկ առաքեմ զխնդրեալն ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովսեփայ Գաթըրճեան [46], զցանկ տօնից ըստ Ա եւ Է Ճաշոց գրոց մերոց, որպէս գաղափարեալ ի վանս առաքեցին ինձ, եւ Դու որպէս գիտես՝ հասուցանես առ խնդրողն։

Ի սակաւ յիշատակարանաց զոր գաղափարեալ էիր ի Պեռլին ՝ զկարեւորագոյնն (Յիշատակարան Մաշտոցի) գաղափարեալ էի եւ ես, սխալմամբ նշանակեալ եմ Քեզ իբր ոչ ընդօրինակեալ. ապա մնան այլում առթի այլք ի Յիշատակարանաց մնացելոց անդ կամ թէ յիշեալ Մկրտչեանդ գաղափարեսցէ ըստ խոստմանն, եւ ապա առաքեցից զՔո խոստացեալ նպարսն առ նա, եւ ո՛չ յառաջագոյն իբրեւ ի յորդոր. քանզի զայս բազում անգամ կամ երբեմն փորձեալ իմ՝ միշտ տուժեցայ, եւ ոչ եւս կամիմ ի նոյն խաբս անկանել եւ վատնել։

Տաղ Թուլկուրանցոյն ի Լիպարիտն [47] ՝ գտանի եւ առ մեզ ըստ օրինակին գտելոյ ի Պ[ատուական] Հ[այր] Յարութենէ [48]. այլ ես ի տպագրութեան Յ[ու]շ[իկք] [հայրենեաց Հայոց] [հտ. ] Բ. ին փոխանակ այնր ընտիր օրինակի՝ զպակասաւորն վարեալ եմ, ոչ յիշելով զմիւսն, զոր յայլում հատորի Հայկարանաց ընդօրինակեալ էի [49] ։

Ակն ունիմ թէ Ճառընտիրն գտեալ առ Տէրոյեանց մատակարարիցէ նորանորս։ Յիշեցուցեալ էի երբեմն լինել առ նմին Յիշատակարան մի նկարագրական կողմանց Կիւլիկիոյ, զոր նա յաշխարհիկ բարբառ յեղեալ հրատարակեալ էր յօրագրի իւրում, եւ ես զբնագիրն խնդրէի։

Մանկանցն գալուստ եղեւ որ ինչ եղեւն ըստ զանազան տեսութեանց եւ կարծեաց, զորմէ չունիմ խօսել զայս նուագ։ Եղեալքն աստ պարապին յուսմունս իւրեանց. եհաս եւ նոր վարժապետ փռանկ լեզուի. բարեկիրթ եւ ջանասէր ոք, ընդ որ գոհ եմք. ժամանակն ցուցցէ զաւելին կամ պակաս։

Թուղթ քեռւոյն առ Լազարեանն ՝ բարիազդեցիկ եղեւ. իսկ զքոյոյդ (Ճէլալեան) չկարեմ ասել, զի տակաւին չետու զթուղթ ծնողացն. մնայ այլոյ նուագի ասել զնմանէ։

Ողջունելով զբնակակիցքդ եւ զծանօթս, մնամ փափագանօք քաջատեսութեանդ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

729.

Կարապետ Եզեանին [50]

Վենետիկ, 27 Հոկտեմբեր 1871

Մեծապատիւ Տէր,

Թէ եւ քանի մ ՚ա միս առաջ ընդունեցայ Ձեր նամակն եւ ղըրկած ընծանիդ, յ Էջմիածին տպագրեալ գրքերը, այլ համարելով որ տեղդ չէք գտուիր, ինչպէս որ գրեր էիք, Ջերմըկաց երթալով, մինչ եւ ցարդ ուշացաւ իմ պատասխանս ալ: Արդ նախ շնորհակալ եմ որ զմեզ անմոռաց կը յ իշէք, եւ յետոյ խաւրածներուդ համար, որք թէ եւ ինձ նոր չէին, բաց ի Համդեցոյն գրուածէն [51], այլ իբր եւ երախայրիք այն բազմահարուստ մատենադարանին ողջունեցի, եւ յուսամ որ աւելի լաւագոյն եւ հնագոյն հեղինակաց գործոց դրդիչ ըլլան ի տպագրութիւն. ինձ աւելի ցանկալի էր թէ Էջմիածնի տպագրեալ ցանկին յի շ եալ 1675 թիւն « Յովհաննու Վարդապետի Տարօնեցւոյ՝ Պատմութիւն տանն Բագրատունեաց » [52] նախա­պատուէր տպագրութեամբ հրատարակուելու, քան այդ Համդեցին, ո ր կարծեմ Ձեզի ալ շատ համեղ չէ եր եւ եր ։

Աւելի հաճութեամբ կը տեսնեմ տեղւոյն Արարատ [53] օրագիրն, եւ շնորհակալ կ՚ըլլամ մեծաջան Սանասարեան [54] Բարեկամին՝ որ տպագրատան սատարելով՝ պատճառ եղած է տպագրութեանը ։ Եւ եթէ Ձեզի ծանրութիւն չըլլար, փափագէի իմանալ, թէ ո՞ր ճա մ բով ապահովապէս եւ կանոնաւորապէս կըրնանք ընդունիլ հօս այդ օրագիրը, որուն Ա եւ Գ հատորն ունիմ, իսկ Բ - ն ոչ, թէ եւ շատ հեղ գրած եմ Կ. Պօլիս, այլ չեմ գտած, իսկ Դ Հատորին Բ թիւը խաւրեր էր ինձ ի Տփխիսէ Ստեփանեանն, յորմէ գուշակեմ, թէ Ա թիւն ալ խաւրած պիտի ըլլայ՝ բայց չէ հասած: Այս անկանոն եւ անստոյգ առաքմունքն ի Ռուսիոյ եւ ի Ռուսիա ՝ զիս կը շուարեցընեն. եթէ գիտէք ապահով ճամբայ մը՝ խնդրեմ ծանուցանէք. ես ալ փոքրիկ բան մ՚ունէի Ձեզի խաւրելու:

Յարգութեամբ կ՚ողջունեմ ազնուափայլ Սանասարեան տէրը, եւ միաբան Հարցս ողջ ոյն ալ մատուցանելով՝ մնամ

Ձեր Տէրութեանը

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղ եւ ոնդ Մ [արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

730.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],
3 Նոյեմբ[եր] 1871

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Համարելով ի քումմէ թելադրութենէ զթուղթ Սամանճեանին առ քեռորդին, առաքեմ ի Քո ձեռս եւ զսորա պատասխանին։

Երեկ գիր ընկալայ յ Անդ[րէաս] Արծրունոյ [55] որ դարձ արարեալ է ի Պետրպուրկէ ի Պեռլին, գտեալ զգրքոյկսն զոր Քո թողեալ է անդ վասն իւր, եւ ցաւէ, զի ոչ է հանդիպեալ Քեզ։ Եղբայր նորա երէց Գրիգոր [56] ՝ ի Տփղիս հրատարակելոց է ի մերձաւոր տարւոջ շաբաթաթերթ մի Մշակ [57] անուն, գիտնական եւ բարոյական, քան երկրաբանական։

Ողջ լեր յիշողօք զմեզ եւ յիշեցելովք։

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

731.

* Հայր Յակոբոս Վրդ. Իսավերտենցին

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],
25 Նոյեմբ[եր] 1871

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Աւադիկ ցանկ մի գիտելեաց եւ քննելեաց, որոց մաղթեմ յաջողութիւն, հանդերձ լաւագունօք։ Եւ յուսամ, զի զնշանակեալ գիրսն տպագրեալ ի Բաւիա, զ Գրիգորի կամ Գէորգայ Պիդի կամ Պիծիոյ [58] կոչելոյ, (զի մերթ այսպէս եւ մերթ այնպէս գրեն Héliot [59] եւ թարգմանիչ նորին Ֆոնդանա [60] ) գտեալ ի քաղաքի ուրեմն ի վաճառի, յառաջ քան զքեզ հասուսցես ինձ։

Եթէ գողանալ կարես զմիւռնաբար՝ աւադիկ գողանալիք. ա) Դաւթի Անյաղթի մատեանքն ի Բաւիա։ - բ) Հայերէն կոնդակն Եւգեն[իոս] Պապի ի Փլորենտիա։ - գ) Մեծ արծաթեայ նշխարանոց մի յորում դրոշմեալ են յիշատակք Հեթմոյ Բ. թագաւորի եւ Կոստանդեայ Կաթողիկոսի. սա պահէր երբեմն (որչափ յիշեմ) ի վանս կամ յեկեղեց[ւ]ոջ Bosco գեղջ Աղեքսանդրիա քաղաքի կամ Դորդոնա քաղաքի Բիեմոնդի. մերձ ի յետին քաղաքս, ի Ponte-Corona կամ Pontecurone [61] կայր երբեմն եւ Հայոց վանք, զորմէ չունիմք ծանօթս։ Արդ եթէ գողանալ եւս չկարես կամ խնդրել՝ գնով եւ փրկութեամբ զայսպիսի ազգային յիշատակ, գոնեա հետաքննեալ տեղեկացիր թէ ո՛ւր գտանիցի այժմ։ Ունիմ ես զպատկերս ինչ նորին, այլ փափագելի էր լուսանկար եւս ունել զմասին ինչ, զոր օրինակ, զ Հեթմոյ ՝ փիլոնաւոր թագաւորի։

Ի Դուռին տպագրեն Vecco եւ ընկերք բազմահատոր Bullarium magnum Romanum. եթէ ծախուք տէրութեանն իցէ կամ նպաստիւ պաշտօնէին մարթիցի ստանալ օրինակ մի, լիցի զարդ եւ օգուտ գրատանս։

Ի Լուկկա [62] քաղաքի ծանօթ է Ս. Տաւինոյ [63] Հայ հռչակեալ. եթէ երթիցես եւ անդր՝ յանձնեսջիր բարեխօսութեան նորին, եւ մասն ի նշխարացն բերցես։ - Ի Մայր եկեղեցւոջ քաղաքին ասի լինել Հայ տապանագիր մի համառօտ. քննեսցես ուշով։

Ի դիւանս վաճառաշահ քաղաքաց խնդրելիք են դաշնադրութիւնք Ռուբինեանց, կամ առանձնաշնորհութիւնք առ վաճառականս Հայազգիս. այլ շատք ի դիւանաց կարծեմ փոխադրեալ են ի Փլորենտիա [64] ։ յ ՚ Archivio Centrale քաղաքիդ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր գաղափարեալ է զպատճէնս թղթոց ինչ փոխադրելոց ի Լիվոռնոյէ, որք չեն ինչ հետաքննականք եւ հինք. հնագոյնք անծանօթ մնան։ Յիշելի է, զի Բերուցցի [65] վաճառա­կանք փլորենտացիք ի ԺԴ դարու ունէին վաճառատուն ի Կիւլիկիա։

Իսկ յեպիսկոպոսական դիւանս քաղաքացն՝ յորս նշանակեալ եմ Հայ վանորայս, խնդրելի են կոնդակք Պապից եւ եպիսկոպոսաց որք հրաման տան շինութեան վանացն, կամ զխնդրոց ինչ միանձանց Հայոց վճռեն կամ վճիռք բարձման եւ փակման վաներոյն, ներողութիւնք եկեղեցեաց նոցին, եւն. ։

Կրկին մաղթելով յաջողութիւն եւ անվնաս շրջագայութիւն, մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

732.

* Հայր Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեան – Փարիզ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],
1 Դեկտ[եմբեր] 1871

(Նախ՝ առանձին կարդա՛)

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Վասն մանկտւոյ առաքելոյ այտի՝ այսուհետեւ ոչ եւս գրեցից, գէթ ըստ այժմեան տեսութեանս. զի ես յայսմհետէ իբրեւ առժամանակեայ կամ ի տեղւոջս, այլոց անկագոյն թուի հոգալ զապագայն իւրեանց. թէպէտ եւ ինձ քան այլոց փափագելի է այժմէն լնուլ սակաւ մի զնուազութիւն աշակերտաց վարժարանիս, այլ զի այլոց մնայ յապայն հոգալ զնոսին, հարկ է ինձ մեղմանալ, եւ ըստ կարի հոգալ զսակաւաթիւ հին աշակերտս իմ։ - Յորոց՝ հարցանես վասն Ստեփ[անի] Ճէլալեան. սա թէպէտ արդ ըստ առաջնոյն հան­դարտեալ պարապի յուսմունսն, ի սրտի մասնէ թուի նուազեալ, այսինքն ի նրբա­զգացութենէ, որով եւ ապերախտութիւն ցուցանէ, անշուշտ առանց տեսանելոյ եւ զգալոյ. վասն որոյ եթէ հաճիցիս գրել լաւ իցէ քաղցրութեամբ զքաղցրութիւն ազդել, զի ծանիցէ զվաստակ եւ զսէր վերակացուացն, եւ մի՛ զանյիշաչարութիւն նոցա՝ չքմեղս իւր համարիցի. այլ արասցէ ինքնին վայելուչ փոխարէն սխալանացն՝ խոնարհութեամբ, եւ բարի ազդարարութեամբ առ ընկերս։

Ի լինել պատեհի առաքեցից զխնդրեալ պատկերդ ցաւագին Տիրամօր, զի եւ զիս յիշեսցես. եւ նա ինքն յիշեսցէ զմեզ։

Գրեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Բառնաբայ [66] յանձնեցաւ ի Պ[ատուական] Հ[այր] Սրապիոն, թէպէտ սակաւաթիւ էին մատեանքն։

Վասն յիշատակարանաց Պեռլինեան Ձեռագրաց ոչ իշխեմ յորդորագոյն ինչ գրել առ Արծրունի [67] կամ Մկրտչեան, ոչ յուսալով թէ կարասցեն ըստ մերոց ախորժակաց վճարել. մնայցէ՛ այլում պատեհի։

Զարմացայ եւ ես ընդ պահանջ Տէրոյեանց վասն Ոսկեփորկին կամ փոքու Ճառ­ընտ­րին. ըստ այնմ մեծամեծ Ճառընտիրք մեր գնեսցեն զնա ինքն զ Տէրոյեան հանդերձ տամբն։

Բարեյիշատակ Հայրն մեր Կարապետ Եսայեան ի Յայսմաւուրաց ուստեք Պատ­րիար­քա­րանի Հայոց գաղափարեալ է հակիրճ յիշատակարանս Ռուբինեան արքայազանց այսինքն զաւուրս մահուան նոցա. քանզի եւ Յայսմաւուրքն՝ արքունական Յայսմաւուրք են. միայն պակասեն յիշատակք Օգոստ[ոս] եւ Սեպտեմբ[եր] ամսոց. չգիտեմ թերի՞ էր մատեանն եթէ չէ ժամանեալ ընդօրինակել։ Մա՞րթ իցէ ստուգել զայս։ Եւ զայս յիշելով՝ հարցից թէ ո՞չ գտցին յեկեղեցիս Հայոց ի քաղաքիդ եւ ի գեօղս՝ Յայսմաւուրք եւ այլ եկեղեցական մատեանք. ի Յայսմաւուրս մարթ է գտանել զվարս նորոց նահատակաց, զորս հաւաքեմ, եւ ոչ անպիտան լիցի հաւաքածոյ նորոց վկայից եւ վկայաբանութեանց։

Եկեսցուք արդ ի Պաղզաւակն քո Շայրման, որ արդ արտաքոյ վարժարանիս բնակէ, դաս ասէ եւ զճաշն միայն ընդ մեզ ճաշակէ. ի տալ նմա զողջոյնդ՝ զուարթացաւ յոյժ յոյժ, ընդլայնեցան եւ եւս ծնօտքն, հա՜հա հա՜հա, ասաց, եւն. ։ - Զուարթացաք եւ մեք պաշտօնական լրովդ, որ վասն բացագանչութեան երկնից, մանաւանդ զի ի վսեմագոյն փոխեալ է ձեւ. եւ փափագէաք իսկ գիտել որպիսի՞ ինչ իցէ այն. իցէ ՜ թէ այնու ձեւով զՔեզ ինքն լուսագրէիր եւ առաքէիր մեզ ի խնդութիւն եւ բարեկենդանութիւն։

Ողջունելով զՅ[արգոյ] Եղբարս եւ զհարցանողս, մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

733.

* Հայր Յակոբոս Վրդ. Իսավերտենցին

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան]
1 Դեկտ[եմբեր] 1871

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Ոչ իմանամ որպիսի ինչ իցէ լեզուաստութիւն տեղացեացդ, յորմէ խիթաս. գուցէ օգտակար լիցի Քեզ առ ի սրբել զհրաշաբան զմիւռնախօսութիւնդ։ Սակայն կարծեմ թէ հաճոյասցին քեզ փլորենտացւոց արտասանութիւնք, թէ եւ սակաւ մի հագագայինք։

Գիտեմ զի բազում ինչ նշանակեցի, եւ չէ մարթ քեզ զամենայն կատարել, այլ զի ոչ գիտեմ յո՛ր քաղաք երթիցես եւ ո՛ւր աւելի ժամանակօք կացցես, նշանակեցի յոլով տեղիս, այլ ոչ զամենայն։ Չէի ինչ նշանակեալ զ Նէապօլսեայ [68] ՝ չկարծելով ցայն վայր հեռանալ Քեզ. ծանօթ է անդ եկեղեցի Լուսաւորչին մերոյ S. Gregorio, եւ բազմաց յուխտ գնացեալ է. չկարծեմ թէ գտցի անդ ազգային յիշատակ, այլ մարթ է գտանել ինչ ի գրատունս։ Յայսմ ամի հրատարակեալ է անդ հատոր մի զդիւանաց քաղաքին, զորոյ հեղինակ ոչ յիշեմ. այլ ոչ լիցի դժուարին գտանել Քեզ զայն, եւ թէ ունիցիս պարապ յակն արկանել զցանկն թերեւս գտցի ինչ յարաբերելի առ մերայինս։ Հետաքննական է եւս խուզել անդ զյիշատակ վանուց Հայոց, զատ ի վերոյիշեալ Մայրապետանոցէն (S. Gregorio), վանքն կոչէր յանուն Տիրամօր եւ ամենայն սրբոց։

Հանդէպ Նէապօլսոյ, այսինքն ի միւսում կողման ցամաքին Իտալիոյ, յեզերս Ադրիականին, ի Բուլիայ կայ ի ծովադիտակ վայրի Մանֆրետոնիա քաղաք, որ յառաջ­նումն կոչէր Սպոնտինում ( sic ) [69]. ի սահմանս սորա ի գեղջ մի կամ յաւան Ֆազիոլի [70] անուն (չգիտեմ թէ արդ կոչիցի՞ այսպէս) եկեղեցի մի Հայոց հաստատեալ էր ի սկիզբն ԺԴ դարու, գուցէ եւ վանս. կործանեալ ի խղճադատից, բողոքեալ ի Հայոց. Պապն յանձնէ եպիսկոպոսի քաղաքին քննել եւ ըստ այնմ կարգադրել։ Զի՞նչ լինի յետ այնորիկ։ - Դու ասա. եթէ կարիցես ստուգել ի դիւանս արքեպիսկոպոսարանի տեղւոյն։

Զ Հռովմայ չգրեմ ինչ այժմիկ, գուցէ ուղղեցից անդր. շատ է թէ գիտացից ե՛րբ լիցիս անդ եւ ո՛րչափ կացցես։

Անձրեւաթաց աւուրբք շրջազբօսութիւն մաղթելով՝ մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Կարծեմ եկեղեցի մի է ի քաղաքիդ Ogni - Santi [71] անուն (Ֆիրենցէ) յորում սեղան մի եւ պատկեր Յովհաննու թագաւորի. քննեա թէ ո՞ իցէ Յովհաննէսդ այդ։

Ի քաղաքիդ բնակէ Alexandre Ամերիկացի մեծատուն այր, կնաւ եւ պատկերահան դստերաւ, որք երբեմն ընթրիս տուեալ էին Գեր[ապայծառ] Եդուարդայ [72] (չգիտեմ ո՞ւր) կամ ընթրակից լեալ. եւ ընծայ առաքեալ էին ձկան աղած, երկու ամօք յառաջ։ Իսկ ինձ առաքեն մերձ ընդ մերձ օրագիրս ամերիկեանս։ Ոչ գիտեմ զթաղ բնակութեան նոցին. եւ մոռացայ յանձնել Քեզ յիշատակ ինչ կամ գէթ ողջոյն, զոր եւ տացես, աղաչեմ, եթէ կարիցես գտանել զբնակութիւն նոցին։ Եւ զպատիւն վայելեա՛։

734.

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան]
21 Դեկտեմբեր 1871

Աստուածապատիւ Տէր,

Որպէս եւ գուշակէաք՝ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս [73] խնդրէ, միջնորդ զիս առ Վեհ ունելով, յերկարել փոքր մի եւս զաւուրս շրջագայութեանն։ Զյետին թուղթն (զոր երեկ ընկալայ) գրէ ի Կաւայ [74] քաղաքէ փոքուէ մերձ ի Նէապօլիս, ուր գտեալ է վանս իմն Հայոց, եւ գիրս եւս ասեն լինել անդ, զոր քննելոց էր յաւուր գրութեան թղթոյն կամ ի վաղիւն։ Եւ մնայ պատասխանւոյ իմոյ ի Հռովմ։ Ոչ գիտելով իմ թէ ո՛րչափ եւ ո՛րպէս սահմանեալ եւ ասացեալ իցէ նմա Վեհ, մնամ լսել եւ առնուլ հրահանգ, եւ այնպէս ծանուցանել, եթէ ոչ եւ ինքնին կամիցիք ազդել նմա։ Եւ եթէ չգուցէ ինչ անպատեհ՝ խնդրէի եւ ես շնորհել նմա, զի եւ հարկաւ ոչ կարասցէ զանցանել զ50օրեայ շրջանաւն։

Խոնարհական համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

735.

* Հայր Յակոբոս Վրդ. Իսավերտենցին – Հռոմ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան]
22 Դեկտ[եմբեր] 1871

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Infatti [75] եղեւ զոր խնդրէիր։ Գեր[ապայծառ] Տէրս շնորհէ Քեզ յերկարել շրջան ուղեւորութեանդ, այսինքն զժամանակն, որպէս զի եթէ ոչ կարասցուք ընդ Մոգուցն ընդունել զքեզ, ի միասին երգեսցուք զՊարծանք եկեղեցւոյ «ո՜վ ս[ուրբ] Հայր Անտոն»ն [76] եւ կարասցես եւ դու լիաբուռն դառնալ կարեւոր յիշատակօք։

Զգրեալդ ի Կաւայ ՝ եդեալ ի ծոցիս յառաւօտէ ցերեկ՝ գրեաթէ մոռացեալ էի, եւ զոմն եկեալ ի վանաց անագանի՝ հարցանէի զքէն, եւ յայնժամ յիշեալ հանի զթուղթդ եւ բացի, եւ գտի քո գիր, եւ ընթերցայ լու ի լու զհանդիպեալսն քեզ։ Այլ տես զզարմանալի իմն զուգադիպութիւն (combinatione), զի եւ ես յայնմ աւուր եւ յերեկն (այսինքն է 19 եւ 20 ամսոյս) գրեաթէ խնդրէի զվանս Հայոց յայն սահմանս, առանց ինչ բնաւ գիտելոյ թէ գուցէ դա ի լերինդ. այլ հետազօտէի զ Սալեռնոյ, յորոյ քաղաքական թեմի կայ Կաւայդ, եւ կարծէի վանս մի հայոց լինել ի Սալեռնոյ. եւ ահա գրեաթէ ի նմին աւուր հանդիպեալ ես դու տեղւոյն. բայց տակաւին կարծեմ ես թէ գուցէ եղեալ այլ վանք ի Սալեռնոյ, յոր չգիտեմ թէ գնացե՞ր ի Կաւայէ ՝ թէ ոչ, զի մերձագոյն է դմա տեղիդ, քան նա ի Նէապօլիս, եւ գոն ընթացք շոգեկառաց։ Յուսամ, զի ոչ միայն տեսեր զգրեանն անընթեռնլի ի տեղացեաց, այլ եւ ստացար գնով կամ յընծայ։ Տապանագիրն արդարեւ խառնակ իմն է. արժան է քաջ քննել զփակագիրս, այսինքն զգիր ընդ գրոյ խառնեալ եւ ձուլեալ, զի թուականն ՌՃԽԸ (1699) նորոգութեան եկեղեցւոյն իցէ, եւ ոչ շինութեան, որոյ սկիզբն ոչ միայն 300ամեայ իցէ, ըստ բանից քարտուղարի հասարակութեան տեղւոյն այլ հարկ է գէթ 500ամեայ լինել։ Եթէ եւ այլուր հանդիպիցիս այդպիսի եկեղեցւոյ՝ յիշեա քննել զստորոտս պատկերաց խորանացն, զի սովորաբար գրեն անդ ի սպառուած իւղաներկ պատկերացն՝ յիշատակս ինչ զժամանակի նկարին եւ զնկարել տուողին. որպէս տեսանի այս եւ ի պատկերս Ս. Խաչ եկեղեցւոյ Վենետկոյ. յորում եւ ի ձեղուան նորա ընդ կամարօքն գոն արձանագիրք։

Արդ ի ծովածաւալ մեծի քաղաքիդ Հռովմայ բազում ինչ ամբարեալ կան ի դիւանս, այլ թերեւս ժխտիցեն մեզ դիւանապահք։ Զմի ինչ միայն յիշեցից եւ յանձնեցից ճարտարութեանդ։ Յառաջ քան երեք դար եւ կէս դոմինիկեան ոմն Զենոբ Աչչիայօլօ [77] դիւանապետ Առաքելական՝ քննէ եւ ցանկէ զդիւանսն որ էին ի Ս. Անճելոյ դղեկի [78], յորմէ անշուշտ փոխադրեալ են ի Վատիկան. յորս եւ գտանէ 4 թուղթս զ Լեւոնի մերոյ Ա. թագաւորի առ Իննովկ[ենտիոս] Գ. ոսկի կնքօք. զայսոսիկ տեսեալ է եւ մերս Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր ՝ շնորհիւ Թայնէրի [79] ի Վատիկան։ Այս չէ իմ խնդիր, այլ Զենոբն այն գտեալ է զատ յայնցանէ ի գորշագոյն քսակի միում, որպէս նայն ասէ in saeculo fulvo, զատ յայլոց եւ 5 թուղթս թագաւորաց Հայոց, որոց չորս լատինագիր եւ ոսկէկնիք, հինգերորդն հայերէն, ոսկէգիր վերնագրաւ, այլ կնիք սորա բարձեալ էր։ Արդ յոյժ հաւանական է թէ եւ այս հնգեքին թուղթք թագաւորաց մերոց՝ գտցին ի Վատիկան, անդ ուր գտան չորեքին Լեւոնեանք, եւ փափագելի է յոյժ ստանալ զգաղափար դոցին, մանաւանդ զհայերէնն։ Եթէ հարցցէ դիւանապետն՝ ուստի՞ գիտել քեզ զայդ. - գիտասջիր իմ ընթերցեալ ի Մինեը [80], ի Բառգիրս Ձեռագրաց. հատ. Բ. , սիւն 1341։

Գիտեա եւ զայս, զի Տիւլորիէ [81] առեալ թուղթ ընծայութեան ի Թիէրէ [82] եւ յայլոց՝ գալոց է ընդ հուպ, որպէս ասէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ, այդր ի քննութիւն դիւանաց եւ ի տալ գաղափարել զհայկական յիշատակս. մի՛ լիցուք յետնեալ քան զնա արդէն Թայնէր ետ գաղափարել վասն մեր թուղթս իբրեւ 150, այլ տակաւին բազմագոյնք մնան ընդօրինակելիք ի Վատիկան ց՚ԺԷ դար, թերեւս եւ անդր եւս եւ յետ այնր ի Ծաւալոցն [83] ։

Գտանին ոչ սակաւ բանք եւ յ Acta Concistoriale, չգիտեմ թէ տպագրեա՞լք իցեն թէ լոկ Ձեռագիր, մանաւանդ ի ԺԴ=Զ դարուց ժողովս, վասն խնդրոյ Նախիջեւանի եկեղեցւոյն։

Ոչ յիշեմ ուր ընթերցեալ, զի են այդր Ձեռագիրք եւ պատշաճեալք, Ս. Կարոլոսի Պորրոմէի [84] Vet. Ms. Car. Bor. յորում գտանէր թուղթ Միքայիլի Կաթողիկոսի առ Պիոս Դ. յամի 1564, զոր յիշէ Րայնալ [85] ։ Այլ ես յուսամ կամ փափագեմ թէ գտցի ընդ նմին եւ տեղացոյց մի վանորէից Հայոց, զոր առաքեաց Կաթողիկոսն առ Պապն ի ձեռն Աբգարու [86], եւ այս պատուականագոյն իցէ քան զսոսկ թուղթ մի։ Շատ է թէ գտցի [87] ։

Յուսամ, զի բերցես եւ զգիրսն զայն զտպագրեալն ի Բաւիա։ Արդ մնամ լսել զգիւտ գրենոյն Կաւայ, թէ որպիսի՞ ինչ էին։ Հարցից եւ զայս, ասես ժամագիրս մի տեսեալ անդ՝ տպագրեալ ի Վենետիկ. մե՞ր տպագրութիւն իցէ, եթէ յառաջ քան զ Մխիթարայ աբբայ տպագրեալ [88] ։

Յառաջ քան զայդոցիկ բերումն ընկալ առ յինէն եւ յեղբայրակցացդ զշնորհաւէտ մաղթանս հրաշափառ տօնիցս, եւ առանձինն զՈրոտմանցն [89], եւ մատո զնոյն հանդերձ ող­ջունիւ առ Գեր[ապայծառ] Տէր Եդուարդ, եւ առ որս ընդ նմին ի վանատանդ, եւ ողջ լեր։

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Եթէ գուցէ յոյս գաղափարելոյ ինչ ի դիւանաց Վատիկանի ծանո՛, եւ առաքեցից ցանկ մի զծանօթիցն ինձ թղթոց փափագելեաց։

736.

* Հայր Յակոբոս Վրդ. Իսավերտենցին – Հռոմ

Վենետիկ, [ Ռափայէլեան Վարժարան ]
26 Դեկտ[եմբեր] 1871

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Ահա ընդ ընդունելս զգիրդ տուեալ ի 23 ամսոյս՝ փութացայ պատասխանել, զի մի՛ եղէց խափան ջանիցդ եւ ընթացից։ - ի Վատիկան ի դիւանս անշուշտ բազում ինչ կայ հայկական, այսինքն յարաբերեալք եկեղեցւոյ Հայոց, թուղթք եւ կոնդակք Պապից, եւ մերոց թագաւորաց եւ կաթողիկոսաց, յորոց ինչ ինչ հրատարակեալ է Րայնալտի ի շարայա­րութեան Բարոնիոսի [90], եւ զոմանս անկատար հրատարակեալ, զոմանս յիշեալ միայն՝ կամեցեալ է զսոսին լրացուցանել ի խնդրոյ մերոյ Թայնէր, որոյ տուեալ է գաղափարել իբրեւ 150 թուղթս, է ինչ որ նոր եւ ոչ ուրեք հրատարակեալ, եւ է որ լրութիւն թերեացն, զորոց զցանկ նշանակել՝ ծանր է եւ ինձ այժմ։ Յայսմ ամենայնէ եւ յայլոց նշանաց գուշակեմ, զի դեռ հարիւրաւորք եւս կան անծանօթք ամենեւին, եւ չէ մարթ խնդրել մեզ զանծանօթս, այլ հետաքնին առն՝ որպէս Թայնէրի, մարթ է զամենայն ի վեր հանել։ Արդ թողեալ զառ այժմ անհնարինն, առաքեմ ցանկ մի իբրեւ 50 թղթոց, զորոց նշանս գտեալ եմ ի Րայնալ եւ այլուր, որոց մեծագոյն մասն տակաւին չեն հրատարակեալ, որպէս կարծեմ, եւ ոմանք թերակատար. վասն սոցին նշանակեալ եմ լնուլ զթերին, հայելով ի Րայնալտի, ցոր վայր նա ընդօրինակեալ է, անտի եւ անդր լրացուցեալ։ - Զարմանալի է եւ այս, զի կոնդակք Պապից պահեալ կան ի դիւանս, իսկ բնագիրք թղթոց մերոց թագա­ւորաց եւ կաթողիկոսաց ոչ երեւին, կամ սակաւք ոմանք. այլ հարկ է թէ իցեն եւ այլք թաքուցեալք։ Դարձեալ խնդրելի են բնագիրք նոցին հայերէնք եւ ոչ թարգմանու­թիւնքն. այլ ոյր չգուցէ բնագիրն, ի հարկէ թարգմանութիւնն խնդրի։

Ոչ գիտէի զժառանգող վանատան Գաւայ [91] կծծի ոմն լինել, այլ համարէի թէ օտարո­տի գրեանն չիցէ նմա պիտանացու, եւ դիւրագնի վաճառեսցէ։ Թէ եւ չիցեն ինչ նշանաւոր տեսեալքդ, մարթ է թէ գտցի ինչ պիտանացու յորս ոչն տեսեր եւ յամենեսին իսկ մարթ է գտանել յիշատակս ինչ, որով ծանիցի հնութիւն վանատեղւոյդ, եւ անուանք բնակողացն ի նմին։ Ի զանազան ժամանակս, զի այսպէս գտանին եւ ի Միսսալս [92] այլոց ոմանց վանորէից։ - Իսկ վանքն, Սալեռնոյ, հաւանական յոյժ համարիմ թէ գուցէ, եւ ա՛յլ ի Գաւայ, չասեմ ստոյգ, զի վատագիր յիշատակարանն թուեցուցանէ գրեալ զանունն Սայ­լեան քաղաք Փրանկաց, զոր ես Սայլեռն [93] կարծեմ, եւ զդա Սալեռնոյ, որոյ եկեղեցին էր Ս. Բառնաբաս եւ Ս. Կոզմաս. եթէ գուցէ ցարդ ի Սալեռնոյ եկեղեցի յայս անուն՝ դիւրացուսցէ զգիւտն կամ զլուծումն երկբայութեանս։

Յուսամ թէ զտապանագիր եկեղեցւոյն Գաւայ ըստ կարի նմանաձեւութեամբ ընդ­օրինակեալ իցես, յորմէ մարթ իցէ ստուգել զընթերցուածն, զի թուի թէ փակատառիւք գրեալ էր, որ դժուարին է յընթեռնուլ եւ նշանախեց մի եւս նշանական է ի նմին։

Եթէ ցանկս թղթոց ընդօրինակելեաց չլինիցի Քեզ պիտանացու, կամ վասն ժամանակի սղութեան եւ կամ դժուարութեան ի Վատիկանեան դիւանապետաց, խնդրեմ մի՛ կորուսանել, այլ կամ առ Գեր[ապայծառ] Եդուարդ թողուլ, կամ առ իս դարձուցանել։

Ողջունելով եւ շնորհաւորելով միւսանգամ զՔեզ եւ զոր ընդ Քեզ, մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

737.

* Հայր Յովհաննէս Վրդ. Սորկուճեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան]
29 Դեկտ[եմբեր] 1871

Մեծարգոյ Հայր եւ Սիրելի եղբայր,

Ընկալայ դեռ իսկ զշնորհեալդ ի 22 ամսոյս. արդարացի թուին ինձ ամենայն զոր ասես, այլ ցանկալի քան զամենայն է ինձ ի ժամուս շնորհաւորութիւն նորոյ տարւոյ. ոչ զի ցանկալի են ամքս, այլ զի լիցին, գէթ հանդերձեալքն. եւ եթէ ժամանակն անշնորհ եւ աննուէր է՝ մեք մի՛ նուազեսցուք ի շնորհաց, զի մի՛ ընդ աշխարհի դատապարտեսցուք. վասն որոյ սուրբ սրտիւ ի հեռուստ որպէս ի մօտոյ գիրկընդխառն եղեալ մաղթեմ զսկսանելիս անուամբն Յիսուսի՝ նորին գոհութեամբ աւարտեալ։

Ոչ կամիմ խօսել վասն ազգայնոց իրաց եւ վասն մերոց միաբանիցս, զի յառաջիկայ եօթնեկիս ընկալջիք կարծեմ աստուստ հզօրագոյն եւ որոշագոյն հրահանգ, զօրութեամբ կրկնակի եւ հարկեցուցիչ թղթոց Ծաւալոցին եւ բերանացի պատուիրանի Ս. Պապին։

Այլ մեծապէս զարմացոյց զիս անկեղծ խոստովանութիւնդ, զի նոր ճանաչես զմարդկութիւն. ես վարկ մեծ ունէի զՔէն, ո՜վ սիրելի Հ[այր], զի քաջ ճանաչող ես մարդկութեան իսկ եթէ եւ Դու նոր ի նորոյ ճանաչես, ես ե՞րբ ծանեայց։ Երանի՜ որ յայլոց փորձոյ՝ անփորձ մնայցէ։

Ողջունեցից զորս ողջունես, եւ Դու զծանօթս իմ ողջունեալ ողջ լեր յամայր եւ պահեսցիս առ բարւոք ժամանակ։

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

738.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան],
[անթուակիր] 1871

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Կար­ծեմ ա­մե­նե­քին ան­հան­գիստք զտիւ եւ զգի­շեր նե­ղիմք վասն դժուա­րակն­ճիռն խնդրոյն, եւ թե­րեւս ի զուր բռնա­դա­տել կա­մի­ցիմք զմիտս՝ յոր չենն հա­ւան. ո­րով եւ ժա­մա­կո­րոյս լի­նիմք եւ սրտա­կո­րոյս. եւ ժա­մադ­րու­թեանն ի Հռով­մէ ան­ցեալ սահ­ման՝ ա­պա­շաւ մեզ լի­ցի։ Ինձ թուի թէ փու­թա­լի է ըստ խորհր­դեան մե­րում որ յա­ռա­ւօ­տու գ ա­ւուր ամ­սոյս՝ առ­նել գրել առ մերսն զար­ժանն, եւ զպատ­ճէնն ա­ռա­քել ի Հռովմ. եւ այ­լով դար­ձեալ եր­կա­րա­գոյն թղթով յոր­դո­րել զմերսն ի սէր եւ ի կամս Ուխ­տիս կամ վա­նա­կա­նացս։ Մի՛ ար­դեօք լա­ւա­գոյն կար­ծե­ցեալ նուի­րա­կու­թիւն՝ վրի­պե­ցուս­ցէ եւ զլաւն առ ի մէնջ՝ զթղթակ­ցու­թիւն. եւ մի՛ գա­հա­վի­ժումն իսկ ի­ցէ նուի­րա­կու­թիւն այս­պէս ե­րագ ե­րագ կա­տա­րե­լի, որ­պէս կա­մին ո­մանք, թե­րեւս ոչ քաջ խոր­հե­ցեալ զվի­ճակ նո­ցին իսկ նուի­րա­կաց, յոր կաց­ցեն ի շա­ղա­խեալ եւ յաղ­տե­ղեալ տեղ­ւոջ անդ. եւ գու­ցէ ոչ միայն նո­քա եւս շա­ղա­խեալք հա­մա­րի­ցին, այլ ի պատ­ճառս նո­ցին՝ եւ հա­մօ­րէն վա­նա­կանքս։ Թող զի եւ ոչ ի սա­կաւ ա­ւուրս մարթ է ա­մե­նե­ցուն պատ­րաստս գտա­նել, որ­պէս զՎ­[ե­րա­պա­տուեալ] Հ­[այր] Գա­րե­գին, (թող եւ զսո­վո­րա­կան մի­տումն Վե­հի յ՚ա­ռա­քել ի վա­նաց ան­ձինս վաղ վաղ, …) Շատ իսկ նե­ղա­ցաք եւ ձանձ­րա­ցաք զայս­պի­սեաց խորհր­դակ­ցե­լով եւ զրու­ցե­լով, մի՛ ար­դեօք մե­զէն յա­ւել­լով բե­ռինս ծա­նունս՝ լծուս­ցուք զձեռս եւ զսիրտ մի­մեանց։ «Ժա­մա­նակ պա­հե­լոյ, եւ ժա­մա­նակ ար­տաքս հա­նե­լոյ», ըստ Ժո­ղո­վո­ղին, «Ժա­մա­նակ ցրե­լոյ քա­րինս, եւ ժա­մա­նակ ժո­ղո­վե­լոյ քա­րինս»։ … Արդ երբ եւ ար­ժան հա­մա­րի­ցիք գալ մեզ միւ­սան­գամ՝ ա­ռա­քես­ջիք զնա­ւակն, կամ թէ Քո ե­կեալ այսր՝ խօ­սես­ցուք, եւ կամ միւ­սան­գամ առ­ցուք ի քնին զշա­րագ­րեալն առ ի Քէն թուղթ առ մե­րա­յինս։

Ողջ լեր։

Երեքշաբաթի

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]