1849

81.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Ռաֆայէլեան Դպրոց, 14. գ. [Մարտ] [18]49

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Զերկոսին զյետին գրեալսդ ի 5 եւ ի 15 անցելոյն՝ ընկալայ ի ժամու, եւ ըստ երկարութեան բանիցն հատուցանեմ քեզ երկարագոյնս հաճութեան շնորհակալիս, չունելով առ յինէն հատուցանելի ախորժականս ըստ բաղձանացդ լուրս, թէպէտ եւ ոչ ծանունս ի լսել ըստ չկամութեանդ: Այլ յորմէ առաւելն խիթաս, վասն ակնարկեալ յանձանձանաց դպրոցիդ, չգիտեմ ո՛րպէս վճարիցի, դժուարութիւն զոր ցուցանես՝ մեզ եւս դժուարութիւն երեւի. բայց ես առաւել քան զծանրաբեռնութիւն պաշտամանդ, ( որ թերեւս յայսմ հետէ թեթեւաբեռն եւս լիցի ) կամիմ զեղբայրդ իմ արիանալ եւ տոկալ, որպէս զի ի կամել Միաբանութեանս յերկարել զպանդխտութիւն քո այդր յօգուտ իւր, յորում եւ դուդ բովանդակիս, գտցէ միշտ ի քեզ հլու լծաբարձ գործառնութեանցն որք զնայն տագնապեցուցանեն ի գիւտ յաջող եւ կարող անձանց: Ինձ այսպէս թուի թէ պակասել քոյ այտի ոչ զմեզ գոհ արասցէ եւ ոչ ոք զքեզ Եղբայր, թէպէտ եւ ի վանս կացցես յոր եւ է պարապումն [1]:

Եւ վասն ծանրութեանդ՝ գիտեա՛ հաւաստեաւ, զի թեթեւանայ սատարութեամբ օգնականի զոր կամի եւ Միաբանութիւնս տալ վաստակաւորացդ [2]:

Վասն լրման Գաղղ [ իական ] պատմութեանն գրեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբրիէլ ի գտանել ինչ կարեւոր առաքել առ քեզ. քանզի յերկուց եւ յերից ամաց հետէ մեք խնդրեմք միայն ի Փարիզէ եւ սպասեալ մնամք, ժամանակ ընդունելոյ չգիտեմք ե՞րբ է. բարւոք առնես թէ եւ դու գրես առ նա. զի մօտ է յաւարտումն տպագրութիւն գործոյդ [3]:

Զ Տատեանին վարս յառաջնում թերթի « Բազմավիպի» այսր ամի յեռաք, կարծեմ թէ արդ ընթերցեալ եւս է ձեր [4]:

Յոյժ ուրախացայ, զի գրեալ ես զմերոց աշակերտաց, եւ առանց իսկ սպասելոյ իմոյ հարցման՝ կարես անկեղծաբար ասել զկարծիս եւ զտեսութիւնս քո, զի առ եղբայր գրես եւ առ գործակից, որոց հաւասար խնդրելի եւ սիրելի է օգուտ Միաբանութեանս եւ ազգի: Վասն երկչոտութեան բարուց մանկանցն ի կենակցութեան՝ չասեմ այժմ զիմ խորհրդածութիւնս, մինչեւ պարզագոյնս ծանուսցես ինձ ինչ: Վասն տկարութեան նոցա ի գաղղիականին, զի՞նչ ասացից, բայց եթէ ջանալ զայժմուքս առաւել վառել յուսումն լեզուաց, թէպէտ եւ ցաւելով ես զայն գործիցեմ, զի տեսանեմ զիմաստութիւն արհամարհեալ ի մերազնեայցս եւ զլեզուս վերապատուեալ, որոց չափաւոր ինչ ուսումն ինձ կարեւոր թուի, իսկ խորանալ ի նոսին՝ դոյզն պակաս յանմտութենէ կամ աւելի: Բայց զի յընդհանուր ձգեալ էիր զթերութիւն նոցա ի մասինդ, ես ի բաց առնում զ Ճէպէճեանն եւ զ Հէքիմեան, զորոց թերեւս ոչ գիտես զփորձ. քանզի եթէ եւ դոցա գրութեան չափ՝ փոքր ինչ երեւի յաչս մերազնեայց, գոյ յուսալ թէ ինքեանք ընդ հեղինակս Գաղղիոյ դասիցին, բայց ես կարծեմ թէ սակաւք ժամանեսցեն եւ Հէքիմեանդ մանկան, բայց եթէ յառեւտրի գրուածս առաւելուցուն յաջողութեամբ:

Զհրեղէն օդապարիկս Թրէվիզայ՝ տեսաք եւ մեք, իբրեւ աւուրս եօթնեկի միոջ ընդ գիշերանալն ամբառնայր գունտ լուսաւոր ի ցամաքէ, այլ ուղղահայեաց եւ ոչ հորիզոնական, եւ փոքրիկ յոյժ երեւէր, թերեւս փոխանակ Վենետկոյ ի Վեննայ կոյս գնալով յընթերցումն եւրոպէական լրագրոց. անհոգ լիցին հրեշտակքդ, զի Վենետիկ քաղաք ջրեղէն է, դիւրաւ չծախի ի հրոյ:

Առաջին պատեհիւ առաքման գրոց այդր, ջանամ յղել զոտանաւորսն խնդրեալս ի Պօղոսեանն Սերոբեայ. իսկ զցանկէ գրչագրաց մերոց՝ հարցից եւ զայլս, կարծեմ թէ կարեմ յղել, մանաւանդ, զի թուի թէ եղբայր նորա ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսիսէ առեալ իցէ զայն. միայն բարւոք առնէ թէ առ իւր ունի եւ չտայ այլոց, մանաւանդ յորժամ նա զայլոց տեղեացն տայ մեզ, մեզ ժխտել դժուարին է: Զ Էջմիածնայ ունիմք ցանկս գրոց, այլ հետաքննելի է ունել եւ այլ ցուցակ. իսկ Ս. Յակոբայն ամենեւին նոր եւ փափագելի է: Տատեանն [5] խոստացաւ տալ քննել անդ զմատեանս ինչ պատմականս զորոց ետու նմա զցուցակ, եւ ետ ինձ շարագրել նամակ ի դիմաց իւրոց՝ առ Պատրիարգ մի ( կարծեմ Պօղոս ) առ բարեկամ իւր զայնր իրաց, չգիտեմ զի՞ եղեւ, արդեօք յիշիցէ՞ զխոստմունսն:

Օրհնեալ է Աստուած. տեսի եւ զգիր ձեռին իմոյն Սերոբեայ. արդ եղբայրական աւագութեամբս կոչեմ զնա յառնաւուտութենէ ի պատիւ պաքալութեան [6] վասն ձեւոյ թղթոյն, թէպէտ եւ ոչ իւր էր ձեւած, թէպէտ եւ գովեմ զհարազատութիւնն որ զիւրն ինձ շնորհեաց [7]:

Հաստատեցին եւ քաղաքացիքս ժողով քաղաքական 120 նուիրակաց, եւ ըստ օրինի ատենից առնեն զրոյցս ի յանձանձել զվարչութիւն քաղաքիս. Մանին ազատարար Վենետկոյ, զոր ռամիկն աստուածօրէն մեծարէ՝ գրելով եւս Կեցցէ Աստուած եւ Մանին, ընտրեցաւ Նախագահ առ ժամանակեայ տէրութեան Վենետկոյ բացարձակ իշխանութեամբ, եւ ընտրեաց իւր վեց խորհրդականս եւ պաշտօնեայս տէրութեան, որոց ամենեցուն ինքն է պատասխանատու: Ահաւասիկ լրանայ ամ մի Ազատութեան քաղաքիս եւ մերոցս անստուգութեանց:

Ողջոյն բազում ամենայն Պ[ատուական] Եղբարց մերոց, եւ անբարբառ բարեխօսին Հ[օր] Ղուկայ:

Ողջ լեր եւ դու՛ յամայր:

Հոգեկցորդ Եղ[բայր]
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ [արգար] Ալիշ[ան]
Կ ր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

82.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 24 Մարտ 1849

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Ըստ միջնորդութեան քո եւ ըստ խնդրոյ նորին ինքեան Պ [արոն] Սերոբէի Պետրոսեան ՝ առաքեմ զմասն մի ցանկի գրչագրաց մերոց, զոր խոստացեալ եմ նմա ի ծրարեալ գրիս ընդունել ի քէն, եւ զայլն յաւարտել ընդօրինակութեանն առաքեցից նոյնպէս ի ձեռն քո, որպէս զի եթէ կամիցիք եւ դուք առջիք այդր զհաւասարն, քանզի ոչ դիւրաւ գտցի եւ աստ թէ միւսանգամ խնդրիցէք: Ես ոչ ինչ գրեցի նմա՝ այլ մարթ է քեզ ասել մեղմով՝ զի մի՛ տայցէ այլոց առանց գիտութեան մերոյ: Տուր ինձ ծանօթութիւն ինչ զառնէն [8]:

Իտալական զինադադարումն ջրեցաւ. միւսանգամ սկսանին պատերազմունք եւ խստագոյն քան զառաջինն, որպէս գուշակի. համբերութիւն, արիութիւն եւ աղօթք:

Սուղ է ժամս: Ողջոյն տուր սիրելեաց, եւ ընկալ ի մերոցս աստուստ, եւ գիտա՛ զիս Քո

Հոգեկցորդ եղբայր
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ[արգար] Ալիշան
Կ[րօնաւոր] Մխ[իթարեան]

Յ. Գ. Ընդ առաւօտս մեկնեցաւ աստի նաւ որ բերէ այդր զհամշիրակ Թասպասին, եւ զ Սաքայեան Յակոբ [9] ի Նորընծայարանէ: Յանձնեալ էի Ե[ղբայր] Անտոնի [10] յանձնել եւ ծրար մի քերդութեանց վասն խնդրողին, չգիտեմ տուեա՞լ իցէ, եթէ յառաջ քան զընդունել յինէն այլ գիր՝ ժամանեսցէ նաւն, խնդիր արասցես:

83.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 5 Դ [ Ապրիլ ] [18]49

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Ընկալայ եւ զգրեալդ ի 5 Մարտի. ահա մնացեալ մասն ցանկի Ձեռագրաց, զառաջինն ի հարկէ ցարդ տուեալ եւս իցես խնդրողին. տես, զի մի՛ յառնուլ զխնդրեալն՝ մոռասցի զխոստացեալն:

Ծանո՛ Զօրայեանիդ [11], զի անագան ընկալայ զճառ նորա, եւ հրատարակի յամսեան Ապրիլի եւ Մայիսի:

Ծնողք Մօրուաւոր մանկանց [12] գանգատեն զլռութենէ որդւոց իւրեանց. եւ դու ազդ արա ծնողաց անմօրուս մանկանց՝ աշակերտաց վարժարանիս՝ որք եւ լալով մնան ցանկալի նամակաց եւ ոմանք հազիւ թէ ի տարւոջ ընդունին. այն զի սոցա միակ մխիթարութիւն ի պանդխտութեան իւրեանց դուզնաքեայ նամականին միայն է, արդ աղաչեմ որք ունին համարձակութիւն կամ ծանօթութիւն ընդ ընտանիս սոցա՝ ազդեսցեն մի՛ այդչափ անգթանալ եւ անհոգանալ ի վերայ զաւակաց իւրեանց, որք յամենայն թղթաբերի գան հարցանել զմեզ թէ կայցէ՞ նամակ եւ ինքեանց:

Զքաղաքական իրաց չկամէի եւ զանուն յիշատակել. այլ զի մի՛ այլ ընդ այլոյ իրս լսելով դարձեալ յ Եւրոպայ եւ դուք տագնապիցիք, գիտասջիր համառօտ. զի ի 23 անցելոյն Բիեմոնդեցիք խորտակին չարաչար յԱւստրիացւոց յիւրեանց բնագաւառի. թագաւոր նոցա Կ. Ալպերդ [13] հրաժարեալ մեկնի ի թագաւորութենէ. որդի նորա Վիկտոր Էմանուէլ յաջորդէ. զինադուլ առնեն ծանր ծանր պայմանօք. տակաւին ոչ են յայտնի պայմանք. այլ ասեն թէ, զի չեն հաճոյ պայմանքն՝ աղմկի աշխարհն եւ ոմանք դարձեալ ի զէն խրախուսեն, եւ ոմանք ապստամբին. ընդ որս եւ զ Գենուայ [14] ասեն ընդվզել ի թագաւորութենէն Սարտենիոյ, եւ չկամել յետս կոչել զնաւատորմն ի պաշտպանութենէ մերոյ քաղաքիս: Այլ այսոքիկ տակաւին անստոյգ. իսկ մեր քաղաքացիք համահաւան ժողովով հաստատեն ճգնել զյետին ճիգն եւ չմատնել զքաղաքս յԱւստրիացին. եթէ ապստամբեսցէ նաւատորմն Գենուայ, որպէս կարծի յոմանց, գոյ յոյս ընդ երկար տոկալոյ սոցա. ի Մանին յանձն արարին զազատ իշխանութիւն առնել զոր եւ պատշաճ դատիցի յօգուտ Վենետկոյ. ժողովուրդն դիմէ առ Աստուածածին իւր, որում եւ դուք ընդ մեզ դիմեսջիք: Ցայժմ հանդարտ է քաղաքս, եւ դեռ ազատ է ծով:

Սիրոյ ողջոյն ամենեցուն, եւ առանձին Հ[օր] Ղուկայ, զորոյ ընկալայ զգիր յեռանդն: Ողջ լեր:

Հոգեկցորդ եղ[բայր]
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ [արգար] Ալիշան
Կ ր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

84.               

Հայր Ներսէս Վրդ. Սարգիսեանին [15] - Մուշ

Վենետիկ, 15 Ապրիլ 1849

Յոյժ սիրեցեալ հայրենախոյզ հայակրկիտ

Հայր եւ Եղբայր,

Սրտացուցեր զմեզ յետ ութամսեայ լռութեան՝ միով նամակաւ քով գրելով ի Դեկտ [ եմբերի ] 12, զի յետ տուելոյդ ի Բաղէշ ի 20 Մայիսի՝ մինչեւ ցսկիզբն ամսեանս Ապրիլի չէր մեր ընկալեալ ի Քէն ո՛չ գիր եւ ո՛չ լուր ։

Արդ դու մենացեալ նստիս ի սառնապատ լիճս Վանայ, աչս հրայինս շրջաբերեալ ընդ գոռոզ պատուարս Շամիրամայ, ընդ վարդափթիթ դաշտս գեղայնոյն Արայի, ընդ Արծրունեաց մահարձանս եւ ընդ ասպարէզս Նարեկեան ողբերգութեանց սիրաձայնից. մեք ի մեռեալ ճահիճս Վենետկոյ վարանեալ պաշարեալ կամք ի խեթկիչ բռնութենէ զինուց, որք զազատութիւն ազգի եւ զսրտի հեղձամղձուկ առնել սպառնան [16]. դարձեալ յոխորտայ արծիւն կորակտուց բառնալ ի մէնջ զհովանաւորութիւն գերապանծին Ս. Մարկոսայ առիւծուն. եւ սիրտք մեր յերեքտասան ամսոց հետէ ծփին ի յոյզս անստոյգ բաղդի, թո՛ղ զայլ նեղութիւնս եւ անձկութիւնս։ Խաղաղութիւն եւ երջանկութիւն, մարդկօրէն ասել, այժմ անդ՝ առ քեւ թագաւորէ, աստուստ՝ օ՛ն անդր ի բաց հալածեալ, վայելեա՛ անտրտունջ՝ այլ եւ գոհութեամբ. իցէ՜ թէ եւ հրաւիրէիր զոք օգնական քեզ եւ գրչակից ։

Բաղձանք քո եւ մեր գլխովին շնորհեցան քեզ չկասել յուղւոյդ. այլ աղէ ե՞րբ յուսասցուք զդարձ քո. անցին հինգ ամք եւ առաւել, եւ քո զչորրորդ մասն ցանկալի տեղեաց չեւ է տեսեալ, չեւ ես մխեալ ի հարուստ շտեմարանս Էջմիածնայ եւ Ս. Յակոբայ, զ Հաղբատ եւ զ Սանահին չեւ ես կոխեալ, Սսայ Կլայն յոյժ հեռի կայ, Միջագետք զքեզ ոչ տեսին, Սիսական մարզն քեզ ակնարկէ, կարծեմ թէ եւ Դավրէժ եւ Սպահան ակն ունին քեզ, եւ ո՛ գիտէ թէ եւ ի Հնդկաստան մտաբերիցես: Թուի ինձ թէ այլ եւս 15 [ հնգետասան] ամք չբաւեն քեզ վասն այդր ամենայնի, եթէ անձամբ պարապիցիս ի գաղափարել զնորագիւտ մատենագրութիւնս։ Յ Էջմիածին ՝ ուր այժմ հաստատեալ է քո զդէմս՝ գտցես, կարծեմ, զծանօթ քո զՊօղոս Վրդ. Պետրոսեան, որ եւ յանձն առնու ընդօրինակել կամ տալ օրինակել վասն մեր զոր եւ կամիցիս. իցէ՜ թէ հաւատայիր ի նա զգործն՝ վստահութիւն առեալ, եւ անցանէիր ի կողմանս Տայոց։

ԶՍմբատ Պատմիչ վաղագոյն ստացեալ է մեր յօրինակէ անտի Էջմիածնայ. մի՛ աշխատիս կրկին գաղափարել: Զ Ստեփանոս Ուռպելեան նոյնպէս այլուստ ստացաք. առեալ էր մեր եւ զխոստումն Ուխտանիսի. տե՛ս, զի Քո եւ մեր իղձք ի պատմականսն բերեալ անձկանօք, եւ ահա չընծայեցեր մեզ տակաւին եւ ոչ մի ի 40 [ քառասուն] եւ յաւելի պատմչաց անտի կորուսելոց կամ չեղելոց առ մեզ. եւ բաղդ յաջողեաց մեզ ի հեռուստ զ՚ի վերոյ նշանակեալսդ ի ձեռս բերել: Զայս ոչ ի ստգիւտ ինչ ասեմ, կամ առ թեթեւ գրելով զվաստակդ եւ զայլ ոսկեղինիկ մատենից գիւտ կամ ընդօրինակութիւն, մանաւանդ, զի եւ ինձ որպէս եւ քեզ փափագելի է եւ նշանախեց մի ի նախնեացն երկոց. այլ զի ամենեցուն ակն ի նորագոյն ինչ եւ անակնկալ կամ ի պատմական յառեալ, եւ ցարդ ոչ ինչ այնպիսի կարի նշանաւոր ընկալեալ, թերահաւատին ոմանք եւ յապագայիցն եւ անյոյսք լինին ի փափագելեացն, յայնժամ եւ քո ուղեւորութիւնդ յոյժ երկար երեւի, եւ պէտք ժամանակիս զօրանան ի նահանջ քեզ. վասն որոյ յայսմ հետէ յոյսս մեծագոյնս դիցես առաջի եւ հաստատունս եւ վառեսցես զոգիս առաւել եւս, որպէս զի մտադիւրագոյն տարցի անձուկս մեր եւ նուիրումն ի մէնջ պատուական անձինդ ։

Փափագէի թէ եւ աշխարհագիր ի ձեռագրաց առնէիր, այսինքն է՝ նշանակել զթիւ եւ զհանգամանս գրչագրացն, ո՛ւր եւ պատահիցիս, եւս առաւել թէ զՅիշատակարանսն գաղափարէիր զամենեցուն զբնաւ. որպէս ես արարի զ՚ի մեր վանացս, եւ ոչ սակաւ գտի աշխարհագրական եւ պատմական տեղեկութիւնս. զնոյն յանձն առնու առնել եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբրիէլ զգրչագրացն Փարիզու, զի այժմ ինքն գտանի անդ՝ փոխանակ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ստեփանու դարձելոյ ի վանս, գաղափարելով եւ զայլ պակասորդսն առ մեզ:

Ցանկալի է մեզ եւ ունել զնմանական տիպս հնագունից հայկական տառից, որոց պատահիցիս թէ՛ ի գիրս եւ թէ՛ յարձանս։

Կամիցի՞ս երթալ եւ ի Ջուլամերկ. քանզի ի սահմանս նորա լսեմ լինել հնագունի մենաստանի, որպէս թէ յաւուրց Լուսաւորչին:

Ի Բզնունեաց սահմանս, ասէ վերոյիշեալ Պօղոս վարդապետ, լինել լճի մեծագունի քան զ Վանայն. իցէ՞ ստոյգ ։

Զպատմութիւն ուղեւորութեանդ՝ որ ի Մշոյ ցայդ վայր՝ մի՛ յապաղեր յղել ծարաւեացս:

Յերթալդ Էջմիածին ստուգեսջիր թէ կայցէ՞ յ Օշական կամ ի սահմանսն դամբան Մովսիսի ուրումն թարգմանչի:

Պատահեալ հնագոյն Ճաշոցաց կամ Տօնացուցից եւ նմանեաց, քննեսցես անշուշտ զկարգաւորութիւն տօնից եւ զամսոց, եւ թէ գտցի՞ արդեօք նահանջաւոր ամի ցոյցք, որպէս թէ 6 [ վեց] աւուրս տալ Աւելեաց ամսոյ, կամ ըստ Հոռոմի՝ զՓետրուար երկարել:

Գտի ուրեմն գրեալ բան այսպիսի յ Երեմիայէ կամ ի Մաղաքիայէ դպրէ, կամ յայլմէ այլուստ. « Պատմագիրք ԿԲ, ասեն եւ ոմանք ԻԸ ( սխալ թուի այս ) գոլ Հայոց, զորս ժողովեալ ումեմն Ը ( ութ գիրք շինեալ է ի Սաղմոսավանքն եւ ի Սիս»: Լօ՛, տե՛ս, Հա՛յր սուրբ։

Ես գիտեմ պատմիչս եւ պատմութիւնս ընդ յայտնի եւ ընդ անյայտ, այնչափ՝ որչափ գումարեն երկոքին թիւքդ 62 եւ 28։

Յո՛ւշ լիցի քեզ եւ ցանկ գրչագրացն զոր քո իսկ կարծեալ է լինել Նորոյ Ջուղայի, յորում յիշին պատմիչքս Շապուհ, Խոսրով թարգմանիչ ՝ գրիչ վարուց Սահակայ, Զակքէոս պատմիչ, Պատմութիւն Վրաց եւայլն։ Այսչափ ընդ թղթոյս [17]:

Ողջունիւ բազմաւ Պ[ատուական] Հարց եւ եղբարց եւ մանկտւոյ, գիրկս ըղձիւք արկեալ մնամ

Վեր. Հայրութեանդ

Հոգեկցորդ Եղբ[այր]
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ[արգար] Ալիշան
Կ[րօնաւոր] Մ[խիթարեան]

85.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետ [ իկ], 31 Ե [ Մայիս ] [18]49

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Առիթ գտեալ գրեմ զհամառօտս գիր, հանգուցանել զսիրտս սիրելեացդ, եթէ վրդովեալ ինչ իցէք ի ձախողակի լրոց, որք սեւաթեւ թեւօք երագեն խռովել զսիրտս կասկածաւորս:

Աւստրիացիք առին զբերդս Մալկերայի [18] (sic) ի 27 Մայ [ իսի ] ընդ այգն, եռօրեայ ահաւոր ռմբաձգութեամբք, որպիսի կարծեմ չէ բնաւ ուրեք տեսեալ սոսկալի տարափ ռմբաց ընդ արեգակամբ. թնդանօթք 150, յորս բազումք նորահնար իմն որ եռապատիկ մեծամեծ կրեն ռումբս՝ տեղացին զերիս աւուրս ռումբս զտիւ եւ զգիշեր անդուլ անընդհատ կարծեմ 80. 000 առաւել եւ ոչ նուազ, եթէ եւ զիտալացւոցն հաշուիցես ի վերայ. սոքա քաջութեամբ ընդդիմացան մինչեւ իսպառ վտանգեցան բերդորայքն, յորոց մեծաւ զգուշութեամբ եւ լռութեամբ մեկնեցան սքանչելեօք իմն՝ կորուսեալ յերիս սոսկալի աւուրսն 400 ոգիս ընդ մեռեալ եւ ընդ վիրաւոր: Այժմ ջանան մերքս փլուզանել զկամուրջն մեծ որ ի ծովուն, զի անտի միայն երկիւղ մեծ է եւ կասկած, եդեալ ի մտի տակաւին յամառել պնդել ջանալ ցյետին ճիգն: Քաղաքս լքեալ ի մարդկային օգնութենէ առաւել յեցեալ է ի պաշտպանութիւն Տիրամօրն, առ որ զօր ամենայն ելանեն ի թափոր ամենայն եկեղեցիք մի առ մի. ելաք եւ մեք ի 29 ամսոյս զգեստաւորեալ որպէս ի Նախատօնակի Ս. Ստեփանոսի, եւ Գերապ [այծառ] Տէրս մատոյց պատարագ ի Ս. Մարկոս, որ եւ յոյժ հաճոյ եւ շինարար ընծայեցաւ մերս հանդէս յաչս ժողովրդեան:

Թանկութիւն մեծ է ուտելեաց յոյժ, միս եւ կոգի եռապատիկ եւ քառապատիկ արժեն, եւ երբեմն ոչ գտանի. նուազութիւն մեծագոյն է մեզ լրոց, զի ի ձէնջ իսպառ հատան երթեւեկք թղթոց վասն խառնակութեան հռոմէական իրաց. արդ ընդ Թրեստ, ընդ Փարիզ, ընդ ո՜ր եւ է գրեսջիք, թերեւս ինչ մի հասցէ մեզ. այլ առաւել բողոք սրտառուչ ընդ երկին ամբարձէք՝ զի տացէ մեզ զբարին, չառնելով անտես զուխտիւք քաղաքիս:

Ի յաջողել առթի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Եփրեմ եւ Հ[այր] Դիոնիսիոս [19] անցանելոց են ի Թրեստ, գալ այդր շոգենաւու, տեղեկասջիք ի նոցանէ մանր զմէնջ եւ զմերոցս իրաց:

Ողջոյն բազում ամենայն սիրելեաց եւ ծանօթից, ողջ եմք մեք, լի՛ք եւ դուք:

Հոգեկցորդ եղ[բայր] Քո
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ[արգար] Ալիշան
Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

86.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

23 Յունիս [18]49, Վենետիկ տառապեալ
Տօն է Լուսաւորչին Հայոց

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Կեամք տակաւին եւ անվնասք. ո՞ղջ իցէք եւ դուք, զի երթեւեկ թղթոց ձերոց յամսոյ հետէ դադարեալ խափանեալ են. եւ այժմ արդարեւ ճգնաւորական վարեմք կեանս ունայնացեալք ի լրոց եւ մանաւանդ ի սիրելեաց եւ ի սրտակից բարեկամացդ մերոց եւ եղբարց. ոչ այտի միայն ի Պօլսոյ, այլ եւ ոչ յայլ ուստեք ի մերայոց գայ նամակիկ: Բայց ձեզ մարթ է ընդ Թրեստ գրել յանձն արարեալ ի Պ [արոն] Վիչէն Երամեան, զի ի շարժել երբեմն գաղղիական դանդաղկոտ շոգենաւաց՝ անվրէպ փութասցի հասուցանել ի մեր ձեռս. որպէս եւ եսս ահա նովին պատեհիւ փութացայ զհակիրճս զայս տալ:

Յետ առման բերդից Մարկերայ, արդարեւ օր քան զօր նեղի քաղաքս, այլ տակաւին յամառեալ պնդեալ կայ չլինել անձնատուր նուաստութեամբ, բայց եթէ պատուոյ եւ ազատական դաշամբք պայմանաց, յոր սակս յանձնառութեամբ Աւստրիացւոց՝ յերեկն երկու նուիրակք գնացին ի Վերոնա խօսել ընդ պաշտօնեայս ինքնակալին. բայց ոչ դիւրաւ զիջցին Մարկոսեանքս, քանզի մինչեւ ի յետին տոյժ տագնապի հասեալ, յանձն առնուն տոկալ եւ մնացելոց չարեաց. ակն ունելով յերկրի՝ Ունկարաց օգնականութեան, եւ առաւել յերկինս՝ Տիրամօրն այցելութեան, որում եւ ես սերտ հաւատամ, զի ոչ զանց արասցէ զայնքան մաղթանօք քաղաքիս եւ զմեծամեծ տառապանօք, որում համբերէն անտրտունջ:

Արդարեւ մեծ զարմանք եւ անհաւատալիք, զի քաղաք մի փափկակեաց եւ անսիրտ որպէս Վենետիկ, զոր քաջ ճանաչէք, տուայտեալ քան զամենայն քաղաքս որ յամէ հետէ տանջեցան ընդ պատերազմական եւ ընդ բռնաւորական զծով, պակասեալ ի կարեւոր պարէնոյն անգամ, զի փայտ գրեթէ ոչ գտանի, եւ զտախտակս եւ զհնացեալ կահս կոտորեն եւ այրեն, ալիւր պակասեաց՝ եւ միայն տէրութիւնն գրաւեալ վաճառէ օր ըստ օրէ հացագործաց, գին կոգւոյ տասնապատիկ քան զսովորականն բարձրացաւ եւ այն թէ գտանիցէ ոք, ըստ այսմ եւ այլն. եւ ի վերայ այսորիկ թշնամեացն երկնապող ռումբք ( bomba ) սկսան հասանել յեզերս քաղաքին ի բերան Քանալ Ռէճիոյ, ուստի փոխադրին բնակիչքն տնանկք եւ մեծատունք. իսկ ռմբոց եւ հրանօթ ո ց ճայթմունք եւ թնդմունք՝ զցայգ եւ զցերեկ ձանձրացուցանեն, թէպէտ եւ ոչ երկեցուցանեն, եւ քնահատս առնեն. եւ յայսր ամենայնի վերայ՝ ոչ ոք ճիկ հանէ եւ բողոքէ:

Իսկ յաւուրս յայսոսիկ մեծաւ փութոյ պնդութեամբ հանդերձեն, զինեն կազմեն զնաւատորմիղ իւրեանց բազմութեամբ Թրապաքոլոյ [20] նաւուց ( զորոց հանդերձանս ի Վ [ երապատուեալ ] Հ[այր] Եփրեմայ ուսջիք ) ընդ ամենայն ընդ մեծ եւ ընդ փոքր իբր 60 կամ 70 նաւափայտ, պատրաստեալ եւ Հուր իմն Յունական, զի թէ հարկ լիցի բաղխել ընդ աւստրիական տորմղին՝ այնու վանիցեն, եւ եթէ առանց բաղխելոյ պատկառ կացուսցեն զնոսա՝ յարձակիցին ուրեք յաւար կամ ի խնդիր պարէնի: Յետ սակաւ աւուրց կարծի ելանել սոցա ի յարձակումն:

Այժմ եւ մեք մարտիկք եղաք, զի զօր ամենայն ի միջի խազմարար մարդկան եւ ի շռինդն մահու կեամք, եւ աչօք տեսանեմք զհրձգութիւն երկաքանչիւր կողմանցն. զգլուխ երկաթաշաւիղ կամրջոցն կալեալ է Աւստրիացւոց, իսկ հրապարակն որ ի միջավայրի նորին՝ միջնաբերդ է իտալացւոց, սոքա աստի եւ նոքա անտի զօր ամենայն եւ գրեաթէ զօրն ամենայն սուղ ընդհատութեամբ՝ տեղան յիրար, սակաւ մահունք եւ վէրք լինին: Թշնամեացն ճիգն է աւերել կամ առնուլ զմիջնաբերդիկն զայն, յոր թէ յաջողիցին՝ ապա կարեն ռմբահար առնել զքաղաքս. բայց գործ դժուարին է, զի մերքս քակեալ կործանեցին իբրեւ 25 կամարս զկամրջոցն սկսեալ ի բերդէ անտի եւ անդր. եւ զի կղզեակն Ս. Սէքոնտոյ [21] մարտկոց արձանացեալ քաղաքիս, եւ զինեալ թրապաքոլոյ նաւք յայնմ կողմանէ՝ ոչ տացեն թոյլ. բայց սոքա եւ զծայր մերոյ կողման կամրջոցն ամրացուցանեն բերդաձեւ, զի թէ եւ միջնավայրն այն անպէտ լիցի կամ անկցի ի ձեռս թշնամւոյն տակաւին յամառեալ վանեսցին ընդ նոսա:

Եւ այս շատ է, ըստ ոչ կամացս երկարաբանել զիրաց զորմէ եւ խորհելն ծանր է ինձ եւ ձանձրոյթ մեծ յոյժ:

Եթէ ծնողք մանկանց ուսանողաց վարժարանիս գանգատեսցին թէ ընդէր ո՞չ ամենեքին գրեալ են գիր՝ որպէս ոմանք՝ զոր առաքեցաքս ընդ Վ [ երապատուեալ ] Հ[օր] Եփրեմի, ասասջի ք, զի այն ինչ գրեալ էր նոցա եւ առաքեալ ընդ Թրեստ, եւ զայն նուագ իբր պատեհ իմն՝ կամեցողքն միայն գրեցին. ամենեքին քաջողջք են եւ զուարթք. մի՛ ինչ հոգայցեն կասկածանօք՝ այլ միայն եթէ կարեն՝ առաքեսցեն նոցա գիր ողջունի ստէպ, եւ ես հոգացայց ըստ կարելւոյն տալ սոցա գրել նոյնպէս ստէպ:

Ողջոյն յամենեցուն մերայոցս առ ամենայն Վ [ երապատուեալ ] Հարս եւ Եղբարս մեր սիրելիս:

Շտապաւ գրեցաւ:

Հոգեկցորդ եղբայր
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ[արգար] Ալիշան
Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

87.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

[18]49 Օգ [ ոստոս ] 31

Վենետիկ կորուսեալ

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Օրհնութիւն եւ փառք կամաց Բարձրելոյն. երերածուփ բաղդք դառնան ի հաստատութիւն, ըստ ներել տանել բաղդի, եւ աշխարհս դարձեալ կերպարանափոխ լինի, մանաւանդ թէ կերպարանամուտ յառաջինն: Որ զիարդ եւ է, զամենայն կորուսեալ արդ զիրար գտանեմք:

Զգրեալդ ի 27 Յուլիսի ընկալայ ի 25 ամսոյս ոչ անագան. իսկ ի յառաջագոյն գրելոցդ ինչ ոչ ժամանեաց, եւ ոչ յայլոցն. եւ ի բազում ամսոց հետէ առաջին գիր զքոյդ ընթերցաք ի Պօլսոյ: Գոհութիւն Աստուծոյ, զի եւ դուք ամենեքեան ողջ էք, որպէս եւ մեք աստ ամենեքին վանականք եւ դպրոցականք, անցեալք ընդ հուր եւ ընդ սուր, եւ ընդ սրածութիւն եւ ընդ սով:

Անդուլ նեղեալ քաղաքին ի թշնամեաց, եւ օր ըստ օրէ ի սովոյ, ստիպեալ ուտել հաց գիշերադէմ եւ գրեաթէ անցորեան, ի վերջընթեր աւուր յուլիսի ի գիշերի յանկարծուց սկսաւ ահեղ եւ նորատեսիլ ռմբաձգութիւն ի քաղաքս, օդառումբք եւ թնդանօթաձիգք, վիշապասոյլ սլացմամբ անցանելով զբարձրաձեղուն եկեղեցեօք եւ պալատամբք, եւ խուճապեցուցանելով զքաղաքն ամենայն: Հակիրճ տողել, զաւուրս 2 4 ոչ դադարեաց տարափ ռմբացն ոչ զտիւ եւ ոչ զգիշեր, յորոց երիր մասն քաղաքին կրեաց զեան [22] բազում. ոչ մեծամեծ կործանմունք, այլ մեծամեծ եւ հոյակապ շինուածոց եղծմունք եւ ծակոտկեան նշաւակութիւնք: Մեք դպրոցականքս անդէն յերկրորդում աւուր ռմբածորան անձրեւին ապաւինեցաք յերանաւէտն Ս. Ղազար, ուր եւ կացաք մնացաք ողջամբ ց 28 ամսոյս [23]. իսկ քաղաքն ռմբահար ելեալ ամփոփեցաւ ի չորրորդ մասնեակն որ ազատ մնաց ի վտանգէն, այս է ի հրապարակէն մինչեւ ց Քասդէլ [24]. ռումբ մի եհար եւ զանկիւն որմոյ Ս. Խաչ եկեղեցւոյ Հայոց [25] անվնաս, եւ անտի անդր ոչ յառաջեաց ռումբ. երկու գնտակք անկան եւ ի վերայ պալատան դպրոցիս, յորոց մին ծակեաց երիս յարկս:

Ի կուտել զիրարել մարդկան յանձուկ տունս, եւ ի զայրանալ տօթոյ Օգոստոսի, այն զի եւ երաշտ դիպեցաւ ամս եւ ի տիրել սովոյ, չորակեր եւ չարակեր լինելով ժողովրդեան, թէպէտ եւ գոհք եւ ուրախք առաւել քան զառաջինն, ճարակեցաւ մաղձախտն, եւ կոտորեաց թէ նուազ 6. 000 ոգիս, այլք ցբիւր հանեն, ի սակաւ աւուրս, անկաւ եւ ի Սան Սերվիլիոյ [26] սրածութիւն, եւ մեռանէին յաւուրն 20-25 ոգիք. այլ գթութիւնք Տեառն եւ Տիրամօր զկղզեակս մեր անարատ պահեաց համօրէն բնակչօք եւ գաղթելովքս ի նմա:

Յառաջագոյն հոգացեալք գնեալ էր մեր ցորեան, զոր եւ աղացեալ ի վանս ոչ ստիպէաք ի քստմնելի հացէ քաղաքին ճաշակել, յորմէ բազումք վտանգեցան, որպէս եւ ի մէնջ զառաջինն ճաշակելոց բազումք հարան փորածութեամբ, այլ վաղ հրաժարեցաք յայնմանէ: Գինի եւ կոգի իսպառ բարձեալ էր ի քաղաքէն, միս՝ սակաւուց միայն էր գտանել, այլ մեզ ոչ պակասէր մի անգամ յաւուր կամ չորիցս յեօթնեկի, ապխտեօք զընթրիս վճարեալ կամ ձկամբ. այլ եւ ձուկն եւ ձէթ յոյժ նուազեաց. աւա՜ղ աղքատաց ժողովրդեանն: Յայսքան տագնապս պաշարեալ քաղաքին, թէպէտ եւ բազմութիւն քաղաքացեացն ցյետին շունչ կենաց կամէր յամառել մնալ, այլ զի չգոյր հնար զառաջս առնուլ սովոյն՝ յորմէ եւ սրածութիւնն սպառնայր եւս քան զեւս ոյժ առնուլ, Մանին երրորդ անգամ դիկտատոր կացեալ փութացաւ խօսիլ ի պայմանադրութիւն եւ տալ զքաղաքն, որում ոչ ինչ զօրեաց յաղթել, բայց միայն սովն անճարակ: Եւ զայս օրինակ քաղաքն կուսագեղ, քաղաքն անզուգական, յաւիտենականն անուան արժանաւոր Վենետիկ լքաւ ի մարդկանէ, յանկարեկիր մարդկանէ, մատնեցաւ գերախուժ թշնամւոյ, որ վայրապար տանջէր եւ խանգարէր զսովալլուկ քաղաքն, եւ համբուրեաց լռութեամբ զանքնին հրամանս երկնաւոր բաղդին:

Ի 22 Օգոստոսի, յետ 17 ամսոց, ի նոյնքանիս ամսոյն ( Մարտի ) եւ ի ժամուն երեկորնոյ լռեաց ռմբաձայնութիւնն, որ ի չորից ամսոց հետէ օր ըստ օրեայ զբօսանս էր դառնացեալ լսելեաց մերոց եւ յամսոյ հետէ արհաւիրք հասարակաց: Բազում բիւրս լուաք թնդմանց եւ բազում հազարս տեսաք լուսաթռիչ ռմբաց: Ի չորեսին եւ մանաւանդ յերկուս յետին ամիսս՝ բազում գործք արիականք գործեցան ի վերայ ծովակամրջին, զոր շատ փորձեաց եւ ոչ կարաց առնուլ Աւստրիացին: Այլ ամենայնն արդ ցրուեցաւ, եւ անկ է լռել:

Կատարեալ զտօն Պաշտպանութեան Ամենասրբուհւոյն ի վանս՝ դարձաք մեք ի դպրոցս ի 28 ամսոյս. ի նմին պահու եմուտ Կործքովսքի [27] զօրավար Աւստր [ իացի ] ի հրապարակ Ս. Մարկոսի, եւ յերկրորդում աւուրն Րատէցքի [28], զորոյ զմուտ հռչակեցին զանգակք եւ թնդանօթք եւ սոյլ նախատանաց ոմանց յանդուգն արանց, զոր լուայ ակ ը նջօք իմովք մինչ ի սենեկիս մտայոյզ լինէի զիրացս՝ յանցանել Րատէցքեայ զառաջեաւ պալատանս ընդ ջրանցսն մեծ: Այլ նորա մարդասիրեալ ընդ քաղաքացիքս վասն հանդարտ եւ անտարբեր կամ դիւցազնական գնացից սոցա՝ ի նմին աւուր եբարձ զվիճակ պաշարման զոր կարգեալ էր ի վերայ քաղաքին՝ նորամուտ զօրավարն եւ քաղաքապետ նախայիշեալ. իսկ այսօր շրջին նոքա այցելութեամբ ի բերդորայսն՝ ընդ որս շատ մախացեալ եւ չկարացին ստնանել քաջութեամբ:

Հանդերձի ի վաղիւն այց առնել նոցա եւ Վեհս մեր, ակն ունիմ թէ պատկառեսցեն ի մէնջ. զի սպարապետն այն հինաւուրց՝ այր քաղաքավար է եւ ոչ որչափ համբաւն հնչէ՝ տմարդուչ [29]:

Դադարեալ է արդ գրեթէ իսպառ եւ սրածութիւն ն. ընդ այս եւս ուրախ լիք. եւ հանգուցէք զսիրտս բազմահոգս՝ եթէ ձախողակի ինչ լուան զսիրելեաց իւրեանց որ աստ. ընդ հուպ տաց գրել եւ մանկտւոյս առ ծնողսն:

Ունկարացւոց եւս իրք վճարեալ համբաւին արդ չարաչար ելիւք: Յամենայնի կամք Տեառն մեծ են եւ օրհնեալ, եւ եղիցին:

Արդ բացան ճանապարհք, եւ ընդունիմք նամակս՝ է՛ որ տարեւոր եւ է որ 14 ամսոց ի կողմանց Աւստրիոյ եւ Թրանսիլվանիոյ. Աւա՜ղ, աւա՜ղ, զի գուժի եւ մահ ամենապատիւ եւ ամենասիրելի Հօրս մերոյ Անդրէի Վարդապետի սրբակենցաղ ծերունւոյ. հոգի նորա երանաշնորհ լիցի հասարակաց մեզ զօրավիգն [30]:

Մոռացայ վերագոյն եւ զայս ծանուցանել, զի յառաջին աւուրս օգոստոսի՝ խռովս ինչ յարուցեալ օտարական զինուորաց եւ աղխատրոյզ ռամկին յարձակեալ էին յապարանս Ծիրանաւոր պատրիարքին [31], եւ նա ի վաղիւն անկաւ ի վանս մեր եւ եկաց եօթնեակս չորս. իսկ մեր զանգիտեալ ի սպառնալեաց խռովչացն ( թէպէտ եւ վաղ զիջաւ ) թէ խուզեսցուք զնա եւ ի Ս. Ղազար, զթանկագին ինչս եւ զդրամս ընդ հողով եւ ընդ վիմօք թագուցաք:

Այսքան շատ լիցի Պ[ատուական] Եղբայրութեանդ յանձնէ՝ որ չկամի բնաւ խորհիլ եւ խօսել զանցելոցս իրաց յամէ հետէ, ուխտիւք գրեաթէ զանձն պարաւանդեալ. եւ ոչ եւս յաւելից գրել. ընդ չեղեալսն համարեալ լիցի:

Արդ մնամք եւ մեք լսել զի՞նչ անցք անցին ընդ Վ [ երապատուեալ ] Հ[այր] Պետրոս ի չորից ամսոց հետէ [32], զի՞նչ ընդ փոխանորդութիւն Վ [ երապատուեալ ] Հ[օր] Բարսղի մերոյ [33] եւն. եւս առաւել մնամք ընդ հուպ գալստեան մանկտւոյն վասն Նորընծայարանի, եւ ընդ նոսին տեսանել զՎ [ երապատուեալ ] Հ[այր] Անանիա կամ զսիրելի Եղբայրութիւնդ [34], որում մատուցեալ զողջոյնս սիրելեաց եւ այլոց որ ընդ քեզ Վ [ երապատուեալ ] Հարց եւ Եղբարց մերոց, մնամ

Քո հոգեկցորդ Եղ[բայր]
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ Ալիշ[ան] Կ[րօնաւոր] Մխ[իթարեան]

[ Յ. Գ. ] Ողջունիկ մի եւ Սերոբէիս եւ աշակերտաց քեզ ծանօթից։

88.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Ռաֆայէլեան Դպրոց [ Վենետիկ ]
11 Սեպտ [ եմբեր ] [18]4 9

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Ի բանալ ճանապարհաց՝ ժամանեցին եւ երեք թուղթք քո կանխագիրք, ի 25 ապր [ իլի ], ի 15 յուն [ իսի ] եւ ի 5 յուլ [ իսի ]. ակն ունիմ թէ եւ զյետնոյդ պատասխանի զոր ի 31 օգոստ [ ոսի ] գրեցի՝ ցարդ ընկալեալ եւ արգահատեալ իցես ընդ մեզ: Չունիմ այսուհետեւ նորս գրել զքաղաքէս, բայց զայս թէ կամիս՝ թէ լցաւ քաղաքս գինեաւ ի 15 աւուրս ազատութեան մաքսի:

Կարծեմ թէ այսու թղթաբերաւ ընդունիք գիր ի Վեհէս փութարար առաքման մանկանց վասն Նորընծայարանի միայնոյ [35], ընդ որս չգիտեմք զո՞ տեսցուք վերակացու եւ ուղեկից:

Ֆիլճանճեանն Տէր Ներսէս [36] հասեալ այսր յաւուրց հետէ՝ դարձ առնէ ի Թրեստ յԱմերիկ ուղեւորելով որպէս ասէ ի հանգանակ արծաթոյ վասն քաղաքիդ:

Եթէ ունիցիք ծանօթութիւն ընդ ծնողս կամ ընտանիս մանկանց վարժարանիս, կամ թէ այլ ոք ի սիրեցեալ եղբարցդ, աղաչեմ ազդեսցեն նոցա մի՛ գրել ի թուղթս իւրեանց զակնկալութիւն փութով տեսութեան որպէս թէ ի գալ ամի եւն, որք խուճապեցուցանեն զմանկունսն եւ անժոյժք լինին, եւ թերավարժք դառնան, զաւուրս դարձին թուելով եւ ոչ զթերթս մատենից. թէպէտ եւ այժմ հանդարտագնացք են սոքա եւ համբոյրք:

Եթէ դու իցես որ ընդ մանկունսն եկաւորիցիս այսր, գուցէ այս յետինն լիցի իմ գիր այդր առ քեզ, գուցէ թէ եւ ժամանիցէ իսկ ոչ առ քեզ: Ակն ունիմ, զի թէ քեզ անկցի վիճակն՝ ոչ մոռանայցես բերել զորոց յայլ նուագս յանձն արարեալ եմ [37]:

Վ [ երապատուեալ ] Եղբայրութեանդ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ հոգեկցորդ
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ [արգար] Ալիշ[ան]
Կ [րօնաւոր] Մխ[իթարեան]

89.               

Հայր Ներսէս Վրդ. Սարգիսեանին [38]

Վենետիկ, 31 Հոկտ [ եմբեր ] 184 9

Ցանկալի եւ Վերապատուեալ Հայր եւ Եղբայր,

Ակն ունիմ թէ զգիրս զայս ընթեռնուս ի մեծն Էջմիածին, ի մէջ Գրիգորեան եւ Տրդատեան յիշատակարանաց, եւ Արշակունիք եւ Պահլաւունիք զքեւ պարեն: Ընկալաք եւ զգրեալդ քո ի 10 Յուլիսի առ Վեհս, եւ վշտացաք ընդ վիշտս քո՝ վասն անագանելոյ պատասխանւոյ խնդրոյդ, զոր վաղուց տուեալ էր քեզ Վեհիս յամսեան Մայիսի, եւ հրամայել երթալ յ Էջմիածին. կարծեմ թէ առեալ քո զհրամանագիրն եւ սլացեալ է ի մատենադարանն այն մեծ [39]:

Արդ եթէ ներես լսել իմոց կարծեաց, որ չէ իմ միայնոյ, եւ մանաւանդ սրտիս՝ զոր գիտես իսկ թէ որպէս սիրէ ե՛ւ զՔեզ ե՛ւ զպարապմունս քո ե՛ւ զամենայն աւանդ նախնեաց մինչեւ ցնշանախեց մի, լո՛ւր լրջմտութեամբ։ Կարի ի խոր խոցեաց զիս բան քո որ ի գրելումդ ի սկիզբն Մայիսի՝ թէ դադարեցի եւ դադարեմ յաշխարհագրական հետազննութեանց, եւ մատենից ընդօրինակութեան միայնոյ պարապեմ. զայս ասելով թուէիր զանց առնել եւ զՀայկայ բերդաւն եւ զ Անձեւացեաց խորհրդական ծածկութեամբք եւ զ Մոկաց մոգիչ ակնկալութեամբք [40], եւ երթեալ նստէիր գաղափարել մեկնութիւնս Եզեկիելի եւ ճառս Ոսկեբերանի, եւ ի խնդիր այլոց ճառից նորուն Ոսկեբերանի անձկայիր երթալ յ Էջմիածին։ Փոքր միւս եւս եւ այնպէս իմն թուէր մեզ, եթէ ոսկեղէն լեզու հայրապետին եւ ոսկեայ գրիչ թարգմանչին այնպէս կախարդեալ են զքեզ, զի զՀայաստան ի մատեանս նորին յուսալ գտանել։ Զոր եւ մեք յարգեմք եւ պատուեմք եւ համբուրեմք, այլ մինչեւ ցե՞րբ ճառք, մինչեւ ցե՞րբ մեկնութիւնք. յա՞յդ ուրեմն համբերեալ հանդուրժեալ մեր ներեցաք եւ շնորհեցաք քեզ երկարել յուղւոյդ, եւ զանց զմեծաւ կարօտութեամբ վանացս արարաք, որ հասակաւոր անձանց կարօտի՝ գրեաթէ իսպառ ծերակորոյս եւ միջակտուր գոլով, զի սիրելիդ մեր եւ անձն պատուական ծախիցէ ամիսս եւ ամս յընդօրինակութիւն մեկնութեանց եւ ճառից, որք յիրաւի ճոխութիւն են դպրութեանս մերոյ եւ լեզուի, այլ չգիտեմ ո՞վ եւ քանի՞ ոք ընթեռնուցուն զնոսին։ Զարմանայցես թերեւս ընդ բանս իմ, եւ հայհոյութեան եւ յիմարութեան թուիցին. սակայն, ինքնին վկայես եւ գիտես, զի են ե՛ն եւ ի մատենադարանիս մերում բազում ճառք գեղեցիկք ե՛ւ Ոսկեբերանի ե՛ւ Աստուածաբանի ե՛ւ Բարսղի, եւ ո՞յր ի մերոց իսկ ի նախանձախնդիր եղբարց եւ հարազատաց ընթերցեալ է զնոսին. եւ եթէ ի տիպ եւս արձանասցին եւ ի վաճառ հանցին, քանի՞ք գտցին գնողք ի մերազնեայց այդպիսի ցամաք բանից։ Այլ ապագայ ժամանակ արդարացուսցէ եւ գոհասցի զքէն, քաջ գիտեմ եւ ես, այլ քեզ պարտ է եւ զներկայս զմտաւ ածել եւ մխիթարել եւ քաջալերել մեծագոյն ակնկալութեամբ եւ խոստմամբք, եւ ոչ սիրողաբար իմն եւ ծիծաղախառն զայրացուցանել զպասքեալքս հայրենի յիշատակօք առաջարկութեամբքդ Եզեկիէլեան մեկնութեանց եւ անսպառ ճառից Ոսկեբերանի։

Քաջ հաւատա՛ Վեր [ապատուեալ] եւ սիրեցեալ Եղբայր, զի աշխարհագրական նկարագրութիւնք քո յաչս մեր յոյժ պատուական են՝ քան զբազումս ի մատենիցն, զոր յղեցեր եւ զոր գաղափարեալդ ես, եւ ապագայն իսկ դար՝ նոցին առաւել պատկառ կայցէ քան սոցա, ունիցիս անուն եւ արդիւնս աշխարհագրի եւ Հայաստանեայց լուսատուի, այլ իբրեւ ընդօրինակողի մատենից՝ ոչ նոյնպէս կարծեմ. եւ մատեանս աստանօր՝ իմանամ զքո գաղափարեալսդ եւ ոչ զցանկալիսդ որպէս եւ զ մերս՝ զպատմականսն. զի թէ վասն սոցին յետնոցս էր այդչափ քո երկն եւ երթեւեկ՝ չունէի ինչ ասել, այլ վասն մեկնութեանց եւ ճառից թարգմանելոց՝ դարձեալ իշխեմ ասել՝ զի կարի է ճիգն եւ աշխատութիւն եւ ժամանակի ծախումն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ներսիսի, որոյ անձն կարօտեալ եւ ցանկալի է ի վանս ։

Մի՛, մի՛ եւս դադարեր, անձկալիդ մեր Եղբայր, յաշխարհագրական քննութեանց եւ նկարագրութեանց, թող անդր ի բաց զմեկնութիւնսդ ( եթէ դոքա պարաւանդեն զոտս քո եւ ամիսս եւ ամս արգելուն զքեզ ի վանորայս ), թող զդոսա եւ յանձն արա ի վարդապետս եւ ի դպիրս տեղւոյն ընդօրինակել վասն քո, եւ դու ուշ կալ հայրենական յիշատակաց: Զայս պարտ է քեզ առնել եւ զայնու ոչ անցանել։ Յո՛ւշ քեզ եւ այս, զի գրեաթէ ամենայն Հայաստան գիտէ, զի դու ի խնդիր ես հայկականաց ի հայրենի մերում աշխարհիս. արդ զի՞նչ ասասցէ՝ թէ յետ վեցից եւ եօթն ամաց եւ այնքան քոց քրտանց եւ մահուչափ վաստակոց ( որոց չեմ անզգայ, չեմ անշնորհակալու ) բեռն մի հասարակ բանից ընկալցի ի քէն։ . . . Այլ դարձեալ ի խոր խոցեցի զՍիրելիդ իմ « հասարակ » կոչելով բան, զոր եւ ես ընդ ոսկեղէնս դասեմ. սակայն առ մեծագունովքն ասեմ հասարակ, որոց ամենայն ոք ակն ունի։ Արդ, ցորչափ շնորհեալ է քեզ ժամանակ ( որ եւ խիթամ թէ համառօտեսցի ), աղաչեմ առաւել միտ դնել կենդանի յիշատակարանաց, պատմականաց՝ թէ եւ սնոտեաց եւ փծուն յիշատակարանաց, աւանդութեանց, աւերակաց եւ քարանց, քան ոսկետառիկ թարգմանութեանց ճառից ։

Յոյժ խնդացաք ընդ գիւտ երկաթագիրն Եղիշեայ, այլ տրտմեցաք ընդ նմին եւ մեղադրանք եւս եղեն, զի եւ ոչ երկտողիւ յաւելուիր ծանուցանել թէ իցէ՞ անթերի մատեանն՝ քան զտպագրեալքս մեր, եւ իցե՞ն ի նմա նշանաւոր այլաձայնութիւնք. այսպէս եւ լուր Հայկայ բերդին ՝ սովալլուկ արար զմեզ, թէ որպիսի՞ ինչ իցէ աւերակն, քարի՞նք միայն ցրուեալք, թէ եւ պարիսպ կամ այլ ինչ աւելի։ Ի նշանակելդ յապայս զայսպիսիս, դոյզն ինչ երկարաբանել մի՛ խնայեր [41] ։

Եւ զի մի՛ իսպառ ձանձրացուցից եւ վշտացուցից զսիրտդ վշտահար, տաց քեզ եւ աւետիս անակնունելի, ընդոստուցից եւ զարթուցից զքեզ։ Որ ի Վաղարշապատ ճեմես՝ յիշեա՛ զնախնին Վաղարշակ, դարձո՛ զաչս քո ի գահանիստ նորուն՝ յաշխարհն Միջագետաց. յիշեա՛ զդիւանս Նինուէի եւ Մծբնայ, եւ տես թէ կաթէ՞ ի սիրտս քո յոյս Մարիբասեան մատենից։ Այս յոյս ծագեաց ի մեզ . . . այլ լո՛ւռ լեր, մի՛ ոք գիտասցէ, ծածուկ է բանս, մի՛ ումեք ի վեր հանցես։ Ասացից համառօտ. Քաղդէացւոց Պատրիարքն երբեմն ի Կ. Պօլիս պատուասիրեալ ի Տատեան ամիրայէ եւ աղաչեալ ի նմանէ քննել ի վանորայս թեմին՝ թէ գտցի՞ն յասորի գիրս Հայ պատմութիւնք, գտանէ մատեան մի ասորի Հայ պատմութեան եւ տուեալ թարգմանել զառաջին, զմիջին եւ զվերջին թերթսն ի Հայ բան, առաքէ առ Տատեանն, եւ նա տայ մերոցն ի Կ. Պօլիս, որոց ընթերցեալ դատեն լինել համառօտութիւն իմն Մարիբասայ, քանզի դեռ չեհաս առ մեզ։ Ծանուցանէ Պատրիարքն թէ գտաւ եւ մեծ մատեան մի պատմութեան, այլ տեարքն չկամելով վաճառել անգղիացւոց հետամտից՝ փախուցին ի Բերիա. Տատեանն առաքէ այր առ Պատրիարքն խնդրելով տալ գաղափարել զմեծ մատեանն, եւ զառաջինն զայն զհամառօտն գաղափարել եւ թարգմանել ի լման եւ առաքել, վար[ձ]ս խոստացեալ առատս ե՛ւ թարգմանչին ե՛ւ գաղափարողին։ Ոչ է հարկ ասել թէ զայսպիսի լսելով մեր լուր՝ յի՞նչ խելս եղեաք. անդէն հաստատեցաք զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստեփան մեր առաքել ի Միջագետս ի խնդիր ցանկացեալ մատենիցդ եւ աղաչել զ Տատեանն ՝ ձեռն տալ նմա. ակն ունիմք ի մօտոյ ուղւոյ առնել զնա [42] ։ Ինձ թուի թէ ի գալ առ քեզ հրամանի դարձի՝ պարտ է զնոյն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստեփանոս ծանօթացուցանել բարեկամաց քոց, որպէս զի եթէ այսպէս սահմանեալ իցէ Աստուծոյ՝ լցցէ նա եւ յառաջ վարեսցէ զսկզբնաւորեալդ ի քէն գործ բարի եւ ցանկալի:

Գուցէ ասիցես ընդ միտս թէ ընդէ՞ր բնաւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստեփան առաքել եւ զքեզ կոչել ( որպէս կարծեմս ). ոչ առ այլ ինչ, բայց զի նա ոչ կարէ այժմ լնուլ զտեղիս՝ որ քեզ մնայ ի վանս. ո՜հ, ո՜հ, բարձան առան ի մէնջ յերկինս ծերունի հարք մեր Մատթէոս, Անդրէաս, Դաւիթ, Եղիա, Սամուէլ [43]. երկոքին հարազատքն Աւգերեանք ի տղայոց համարի են [44] Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մինաս [45] միայն կայ ծեր ի վանս, եւ նա չէ զերծ ի հիւանդութենէ. յետ նորա Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ, որ վերակացու է նորընծայից ( զի յամսոց հետէ վարժարանն [46] դատարկացաւ եւ ի մօտոյ լիցի փոխադրութիւն նորընծայից ). իսկ այլք ի քահանայից որ ի վանս մնան՝ կրսերք են քան զիս: Վերակացու չիք ի միջի, խոստովանահայր չիք, խորհրդական չիք, հոգաբարձու չիք. արդ իմանաս թէ ընդէ՞ր պիտոյ է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսէս, եւ ո՞րպէս ստիպի Հ[այր] Ղեւոնդ իսկ, հայաստանամոլիկն այն Հ[այր] Ղեւոնդ՝ ակամայ ցանկալ դարձի նորա, այն՝ որ երբեմն զչարէր թէ ընդէ՞ր հրաման կոչոյ գրեցաւ առ նա:

Քաղաքս Վենետիկ յետ 17 ամսոց ազատութեան՝ անդուլ նեղեալ պաշարմամբ, սովով, մաղձախտին սրածութեամբ եւ ահագին անլուր ռմբաձգութեամբ՝ ստիպեցաւ անձնատուր լինել յառաջին տեարսն. այժմ անդորրութիւն է աստ, այլ ողորմ հիգութիւն, ողորմ եւ արտասուելի։ Խնամք Տիրամօրն զերծուցին զՄիաբանութիւնս մեր եւ զորդեգրեալ վարժարանս յամենայն արկածից, բաց ի տնանկութենէ՝ որով եւ ցարդ տուայտի, բռնադատեալ ընդ այլս տալ հարկս ծանունս եւ գրեաթէ զամենայն եկամուտն, առ ի լնուլ զգանձն Աւստրիոյ ՝ զունայնացեալն ի ծախս պատերազմաց Իտալիոյ եւ Ունկարաց, զորս նուաճեաց օգնականութեամբ Ռուսաց. սոքա յետինքս ասին գոռալ ընդ Օսմանեանց՝ վասն չտալոյ նոցա ի ձեռս իւրեանց զփախստական զօրականն Լեհաց եւ Մաճառաց։ Ի պատերազմունս անդ Ունկարիոյ ՝ գրեաթէ իսպառ հրկէզ լեալ է Նայսոց [47], ուր նստէր Հ[այր] Աթանաս [48] մեր, եւ փախուցեալ անկեալ է նորա գրեաթէ մերկ ի գեօղ ուրեմն, կենօքն միայն ողջ մնացեալ: Ի վտանգ անկեալ են եւ որ ի Պաշպալով Հարք մեր, եւ ի բռնութեանց անզսպի զօրուն՝ գրեաթէ բռնամահ լեալ է հօրն իմոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Անդրէի [49] սրբակենցաղ ծերունւոյ ։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անտոնիոս այժմ ի Կ. Պօլիս է, եւ զմեծաւորութիւն ունի հանդերձ գործակալութեամբ. քանզի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն ծերացեալ յոյժ եւ իբր անկարող է։ Հ[այր] Բարսեղն փոխանորդ է ազգապետին Նոճւոյ [50]: Հ[այր] Աբրահամն պատրաստի բերել մանկունս վասն նորընծայարանի եւ վարժարանիս Ռափայէլեան ։ Հ[այր] Տիմոթէոս որ ի Փարիզ կայր՝ գնայ ի Կ. Պօլիս յօժանդակ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Անանիայ [51]: Իսկ ի Փարիզ կան Վ[երապատուեալ] ՀՀ. [Հարք] Սարգիս, Յո[վ]հաննէս, Գաբրիէլ եւ Ամբրոսիոս [52]:

Տպագրի արդ ի վանս Եզնիկն փոքրադիր՝ ըստ հանգամանաց առաջնոյն, հարկ է եւ զ Խորենացի նոյնադիր տպագրել, եւ դու չառաքե՞ս մեզ նոր օրինակ: Տպագրի եւ Տելեմաք նոր թարգմանութեամբ արքեպիսկոպոսին Շիրակայ Հ[օր] Եդուարդայ։ Տպագրեցան Ոդիւսականն Հոմերի [53] եւ Սենեկա [54] ծախիւք Տատեան ամիրային, որոյ եւ ծախօքն փորագրեցան ի Փարէզ եւ 10 աշխարհացոյց տախտակք գեղեցիկք:

Ահա որ ինչ անկաւ ի միտս գրեցի քեզ արագ արագ. ներող լեր տրտմեցուցանող բանիցս, եւ եթէ տայ Տէր ընթեռնուլ քեզ զթուղթս զայս՝ յիշեա՛, զի ակն ունի գրողն փոխանակի առ ի քէն ։

Ընկա՛լ զողջոյն համօրէն եղբարց մերոց, եւ ի մասնաւորի ի վարժարանէս Ռափ[այէլեան] զՎ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուէլի եւ զԵղ[բայր] Ստեփանու եւ զաշակերտացս հնգետասանից. եւ զիմ բազում անձուկս, եւ գիտեա՛ զիս միշտ

Ս իրեցեալ վերապատուութեանդ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ] եւ հոգեկցորդ
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ[արգար] Ալիշան
Կ[րօնաւոր] Մխ[իթարեան]

90.            

* Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանին - Կ. Պոլիս

Վենետ [ իկ], 14 Նոյեմ [ բեր ] [18]49

Ազնիւ Պարոն եւ քաղցրագանգատ Սիրելի,

Յանդրագոյնսըն քան ըզքեզ յանդգնեցար Պարմանի [55],

Արդ ընկա՛լ ուսումնասէր եւ մուսայից պաշտօնեայ, ազնիւդ ինձ Պարոն Մկրտիչ, զոչ արժանիս այդքան ջերաջերմն եւ փափուկ խնդրոյ. եւ թէ համարիցիս զսա սպասաւոր փափագանացդ՝ ոչ անշնորհակալու եւ ես եղէց: Իսկ զի գանգատիսդ ոչ յառաջնումն նուագի ընկալեալ յինէն զոր յայժմուս՝ այնմ գիտեա՛ պատճառ՝ զկողմնակի ճանապարհաւ առ իս հասանել ներբողախառն քերդուածոյդ, եւ այն անագան: Եւ ժրացեալ քո ի մշակութիւն հայրենականաց մերոց խօսից եւ չափաբերական բանից՝ ( յորոց ընկալայ եւ զԱրտաշիսեանն զբօսանս [56] ), ողջոյն մատուցանելով ազնիւ գերդաստանին յորում ուսուցիչ գտանիս, ողջ լեր յաւէտ եւ կալ զիս

Ազնիւ մտերմութեանդ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ աղօթարար
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ Վրդ. Մ[արգար] Ալիշան
Կ ր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]
Ո ւսուցչապետ

91.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Ռաֆայէլեան Դպրոց [ Վենետիկ]
27 Նոյ [ե մբեր ] [18]49

Վերապատուեալ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Յետ բազում լռութեանց ընկալայ զլէպլէպախառն թուղթ [57] սիրելի եղբօրդ, եւ ես շաքարախառն պատասխանեմ եթէ ընկալցիս ի նշանակ փոքր՝ մեծի սիրոյ մերոյ՝ զտփիկս տափակ:

Առանց հազալոյ ընթերցայ զքեզ Փոխանորդ Պատրիարքական, քանզի գիտէի յոչ կամաց յանձն առեալ քո զայն պաշտօն, վասն որոյ եւ ոչ ինչ հաճոյ համարէի քեզ զաշխարհօրէն շնորհաւորութիւնս վասն այդր աւագութեան. քանզի մեզ հրաժարելոցս յաշխարհէ, աւագութիւն ճշմարիտ է՝ բարւոքն ծառայել Աստուծոյ եւ ընկերաց, գիտելով զանձին չափ՝ որ ոչն առաւելու բնաւ ամենայն բարձիւք եւ աշտիճանօք փառաց եւ պաշտամանց. եւ լուեալ, զի քո խոհական վարումն եւ անսայթաք գնացք՝ անստգիւտ կացուցանեն զքեզ ի դմին, այժմ առաւել յոյժ ուրախ եմ եւ խնդամ, եւ մաղթեմ ի Տեառնէ եւ ի հովանաւորէն մերմէ Տիրուհոյ՝ յաւելուլ ի քեզ զշնորհս իմաստութեան, ի փառս նոցա եւ մեզ ի պարծանս, եւ յօգուտ ազգի տառապելոյ:

Խնդութեամբ ընկալաք եւ զհաւաքումն հին դրամոցն ի ճոխութիւն թանգարանիս մերոյ, յորում են ինչ ինչ նշանաւորք. մարթ էր Քեզ ցուցանել զնոսին այդր եղբօր իմում, որ ծանօթ է դրամագիտութեան: Սոքա տան ինձ ակն ունել եւ այլոց նմանեաց սոցին հնոց՝ եւ մնոց: Այլ ողորմելի կարօտութիւն Միաբանութեանս այժմ պէտս ունի եւ նոր դրամոց. այս է Մունն. Վէքիլ վարդապետն յիշեսցէ եւ զվէքիլխարճութիւն:

Ի պաշտամանէդ կարես գիտել թէ զի՞ եղեւ բաժանումն ժառանգութեան ընչից եղբօր իմոյ վախճանելոյ, զի յառաջ քան զամ եւ կէս ի խնդրոյ եղբարց իմոց գրեցի առ Անտոն աղա Բէքմէզեան եւ կացուցի զնա երեսփոխան իմ, եւ չընկալայ ի նմանէ զգիր յանձնառութեան, եւ ոչ այլ ինչ լուր զիրացն, զորմէ եւ Գ [երապատիւ] Վեհս ասաց ցիս հարցանել զՔեզ. արդ դու ծածուկ գիտութեամբդ ծանո՛ ինձ եւ մի՛ գիտասցեն այլք թէ իմ հարցեալ է զՔեզ վասն այդր:

Յորժամ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսէս գրէ առ քեզ հետաքրքրական ինչ, կամ այլք զ Հ[այր] Ներսիսէ ՝ հաղորդ արա եւ զիս տեղեկութեանն՝ հարազատ բանիւք նոցին:

Բազում սիրոյ ողջունիւ գործակցաց իմոց Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուէլի եւ Ե[ղբայր] Ստեփանոսի եւ Օգոստինեայ, մնամ Վեր[ապատուեալ] Եղբայրութեանդ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ հոգեկցորդ
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ Մ [արգար] Ալիշան
Կ [րօնաւոր] Մխ[իթարեան]

92.            

Նիկողոս Հովուեանին [58]

27 Նոյեմբ[եր ] [1 8] 49, Վենետիկ

Ազնիւ Տեառն Բանասիրի եւ ազգասիրի Նիկողայ խնդալ.

Զգիր մեծամեծար սիրոյդ եւ զբանասիրական՝ մանաւանդ զազգասէր ախորժակացդ ընկալայ ի ձեռն իմոյս արգոյ հոգեկցորդ եղբօր, Հօր Աբրահամու վարդապետի, եւ յաւէտ ուրախ եղէ գտեալ յեղակարծուց նոր զոմն փութաջան ազգասէր, որ եւ այնքան վառեալ յոգի հայրենականացն շնորհաց եւ աւանդից, մինչ եւ զմերս փանաքութիւն՝ որ ի նոյն կրթի խոկ եւ սէր զուգակշռել կամ մերձեցուցանել վեհից անձանց եւ իւրոցն սրտի ըղձալեաց։ Շնորհեմք սիրոյդ զսիրոյդ համարձակութիւն եւ մեք գիտակ մերումս չափու՝ զքոյդ առաւել իմանամք սովին զազնուութիւն իմացուածոց։

Ոչ փոքր հաճութիւն եւ զարմանս յաւել ի մեզ եւ գիւտ դժուարալոյծ անյօդաձայն տառիցն, հեշտալի պտուղ քրտնավաստակ մտախոհութեան երկայնամիտ ոգւոյդ եւ հանճարիմաց մտաց, որ զի կամ ստոյգ եւ աներկբայ լուծումն է մտաց արձանագրողին, եւ այս քեզ պսակ, եւ կամ անդր քան զարձանագրողին կարծիս եւ զբնաւից ակնկալութիւն՝ ճարտարագիւտ հնարք հանգուցիչ մտաց, եւ այս փառք առաւելահրաշք, որով ձայնն ծածկեալ ի հարուստ լռութեան դարուց՝արտահնչէ այս առաջին վսեմունակն Անի, կամ արձագանգք ճշգրտատիպք բացագանչեն ի վիհ վեհաշուք Ծաղկանց Ձորոյն, եւ միօրինակ հրճուին տխրագնաց գետոյն Ախուրեան ՝ բազմայիշատակ ալիք։ Արդ զայնքանոյ երկասիրութեանդ ընծայումն ընկալեալ յօժար սրտիւ՝ օժանդակեմք ի լոյս, ի սկիզբն մերձեցելոյս նորոյ տարւոյ, ի զբօսանս եւ ի խրախոյս մերազնեայ բանասիրաց, որպէս եւ խնդիր, ազնուութեանդ պահանջէ [59] ։

Բերկրեալ ընդ բերմունս հայրենասէր սրտիդ, համակիր սրտիւ մատուցանեմ քեզ եւ քոյոցդ սիրելեաց՝ ի պտղոյ տէրունականս պաշտաման զօրհնախառն մաղթանս ի յամայր բարեկենդանութիւն:

Ազնիւ տէրութեանդ

Խ [ ոնարհ ] Ծ [ առայ ] եւ աղօթարար՝
տ աժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ Վ[ար]դ[ապե]տ Մ[արգար] Ալիշան

93.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Ռաֆայէլեան Դպրոց [ Վենետիկ]
12 Դեկ [ տեմբեր ] [18]49

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պ [ ատուական ] Եղբայր,

Ողջունեմ զքեզ թէ կամիս յողջամբ վերադարձեալդ քաղաք [60], եւ ծանուցանեմ, զի յանձնեալքն ի քէն գործք ի յառաջադիմութիւն նկրտին:

Տէր Գրիգոր մեկնեցաւ ի 4 ամսոյս ի Թրեստ եւ անտի ի Վեննա, կրկնելով զխոստումն հատուցման պարտուց:

Յաւուր Յղութեան Տիրուհւոյն մերոյ նորընծայացան Ճելալեանն Անտոն եւ երկոքին ընծայեալքն ի վարժարանէս եւ կոչեցան Աբիսողոմ, Յակոբոս [61], Անտոն:

Ի միում ի թղթոցն գրէ Պետրոսեան Վարդապետն առ եղբայր իւր՝ թէ զ Խորենացւոյ Դ. գիրս յ Երուսաղէմէ բերեալ իցեն այդր ի Կ. Պօլիս ի քննութիւն գիտնոց. ես մոռացայ դու հա՛րց զՊ [արոն] Սերոբէ թէ գիտիցէ՞ ինչ այդպիսի կամ թէ արարեա՞լ իցէ խնդիր վասն բանիդ:

Ոչ գիտեմ ի ցուցակն յիշելեաց նշանակեալ էի եւ տուփ մի հալվայ յղելի առ մեզ վասն Մեծ պահոց. զոր ակն ունիմ թէ չմոռանայ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ղուկասն իմ ի սէր սփացցաքամինին [62]:

Զգիրս որ ընդ սմին առ Սանտըքտար Պետրոս աղա ՝ աղաչէ գրողն անձամբ կամ ապահով ձեռամբ հասուցանել առ նա, եւ զպատասխանին թէ տացէ՝ յիմ ձեռս ժամանեցո, եւ ողջ լեր:

Ամենեցուն շատ բարեւ:

Քո Հոգեկցորդ Եղ[բայր]
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ [արգար] Ալիշան

Հ. Ալիշանի նամակը Հ. Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին

94.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզեան Աբբահօր

[1849] Երեկ [ոյ] Կիւրակէի

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Յերեկն կնքեցաք զդաշնադրութիւն հնգամեայ վարձու Զենոբեան պալատան [63] վասն Ռափ[այէլեան] Վարժարանի. տէրն պալատանն խնդրեաց, զի եւ Վեհդ հաստատեսցէ զստորագրութիւն իմ։ Արդ տունն յանձն է մեզ, մնայ ընտրել եւ զատուցանել զբնակութիւն մանկտւոյն եւ զդասատեղիս, եւ զայլն, որպէս զի ձեռն արկցուք ի պատշաճ յարմարումն։ Զայս ընտրութիւն ի Վեհդ առնեմ ապաստան, զի անձամբ տեսութեամբ եւ հաւանութեամբ որոց ի սկզբան առաջնորդք կարգելոցն իցեն վարժարանին՝ լիցի, եւ մի՛ յետոյ տհաճութեան բանք լինիցին նոցա՝ որպէս թէ մեր այժմեան վերակացուացս ըստ քմաց յարդարեալ։ Եթէ հաճի Տէրդ բերել ընդ իւր կամ այլ օր առաքել եւ զերիտասարդս ի տես տանն, զորոց լուայ, զի ցանկան տեսանել զայն եւ թուի թէ չունին բարի վարկումն զնմանէն. բայց ես հաւանեալ եմ թէ տեսլեամբն հաճ եւ հաւան գտցին ։

Երեկ ընդ երեկս միայնիկ մնջիկ եկն ի վարժարանս ծերունի քաղաքապետն Վենետկոյ Բուխներ [64], եւ իբրեւ վաղնջուց ծանօթ հօրեղբայր խօսեցաւ եւ եհարց ընտանեբար եւ յոյժ քաղցրութեամբ. նպատակ գալստեանն էր տեսանել եւ ողջունել զՎեհդ՝ կարծելով գտանել ի Վարժարանիս, եւ աղաչեաց ողջունիւն յղել զայցեթղթեակս ծրարեալ, եւ ծանուցանել, զի գայցէ եւ ի վանս այց առնել Սրբութեանդ. զի նախ պարտ է, ասէր, յայց ելանել ինձ որոց ի քաղաքիս են եւ ապա որոց ի ցամաք երկրի. եւ զայս չիմացայ առ ի՞նչ ասիցէ, ինձ թուեցան թէ մեկնելոյ իցէ ի Վենետկոյ, բայց այլք ասացին թէ կարգեալ է նա այժմ քաղաքական պետ Վենետկոյ եւ Կործկովսքի ՝ զինուորական հրամանատար։ Որ զինչ եւ է՝ ես խոստացայ, զի կանխէ Վեհդ հատուցանել նմա զայցելութիւնն ։

Այսօր ճեպընթացիւ Վեննայու եհաս ի Պ [ ա ] ր [ ո ]ն Գր[իգոր] Ճիոյայէ ծրար մի 10, 462: 30 ֆիորինաց թղթեայ դրամոց եւ երկուց թերթ քուփոնից, զոր առ անկասկածութեան առ իս կալայ։ Ծրարն է յանուն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ռափայէլի։

Զնամակ Մենեվիշեանին եբեր ոմն Զմիւռնացի ծանօթ միոյ յաշակերտաց վարժարանիս ։

Համբուրիւ օրհնաբաշխիդ մնամ

Սրբութեանդ

[Նուաստ] [Ծառայ] եւ որդի
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան