1872

739.

Professor Emilio Teza-ին [1]

Venezia, 19 gennaio, 1872

Stimatissimo Signore e Caro Amico,

Non essendo certo se il nostro P. Giacomo Issaverdenz si trovi ancora lì a Pisa, dove era giorni fa’, La prego di consegnargli l'inclusa lettera, se lo troverete; altrimenti ritornatemi la lettera, quando avrete occasione di scrivermi o di favorirmi una visita, di cui fui privato l'anno scorso.

Ho saputo che nell'archivio arcivescovile di Pisa si trovano alcuni documenti spettanti ad una communità (sic) Armena che vi era stabilita nei secoli XIV e XV, e fra gli altri si parla d’un arcives­covo, Gregorio Veriensis, che ha fatto ordinazioni nella chiesa di Sant'Antonio di Spazzavento, quando lo servivano gli PP. armeni. Queste citazioni si trovano nei Codici seguenti:

Archivio Secreto (dell'Arcivesc [ovado ]) Vol. X. Num. 2140. 2174. Vol. XI. N° 2325 e nell'Archivio pubblico (dell'Arcives [co­vado ]) N° 3.

Di una Bolla o lettera del Papa all'Arcives [covo ] di Pisa, l'anno 1398 per i suddetti Monaci Armeni, ho la copia. E tutto ques­to mi fa supporre che vi devono essere ancora altri docu­men­ti incogniti.

Ora se il nostro P. Giacomo fosse partito di là, La prego di far interessare qualche persona capace presso la Curia Arcivesc­o­vile della vostra città, di copiare questi documenti accennati, ed altri se si trovino, e di favorirmeli; indicando anche la nota delle spese occorse.

Resto col desiderio di sentire le sue buone nuove.

P. Leone M[arcar] Alishan
M[onaco] M[echitarista]

Թարգմանութիւն

Վե­նե­տիկ, 19 Յու­նուար, 1872

Յար­գար­ժան Պա­րոն եւ սի­րե­լի բա­րե­կամ,

Վս­տահ չըլ­լա­լով եթէ Հայր Յա­կո­բոս Իսա­վեր­տեն­ցը տա­կա­ւին Փի­զա է, ուր կը գտ­նուէր քա­նի մը օր առաջ, եթէ հան­դի­պիք, խնդ­րեմ իրեն յանձ­նե­ցէք նե­րա­ռեալ նա­մա­կը, հա­կա­ռակ պա­րա­գային՝ նա­մա­կը ին­ծի վե­րա­դար­ձու­ցէք, երբ առի­թը ու­նե­նաք գրե­լու կամ հա­ճիք այ­ցե­լու­թիւն մը շնոր­հել ին­ծի, որ­մէ զրկուե­ցայ նա­խորդ տա­րի: ­

Ի­մա­ցայ, որ Փի­զայի ար­քե­պիս­կո­պո­սա­կան դի­ւա­նին մէջ կան հայ հա­մայն­քին վե­րա­բե­րող որոշ փաս­տա­թուղ­թեր, որոնք հոն հաս­տա­տուած էին ԺԴ. եւ ԺԵ. դա­րե­րուն, ուր ի մի­ջի այ­լոց կը խօ­սուի Գրի­գոր ար­քե­պիս­կո­պոս Veriensis ի մա­սին, որ ձեռ­նադ­րու­թիւն­ներ կա­տա­րած է Սուրբ Ան­տոն Սփաց­ցա­վեն­թոյ եկե­ղեց­ւոյ մէջ, երբ իրեն կը ծա­ռայէին հայ հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րը: Այս մէջ­բե­րում­նե­րը կը գտ­նուին հե­տե­ւեալ ձե­ռա­գիր­նե­րուն մէջ: ­

Ար­քե­պիս­կո­պո­սա­րա­նի Գաղտ­նի Դի­ւան, հա­տոր 10, թիւ 2140. 2174. հա­տոր 11, թիւ 2325 եւ Ար­քե­պիս­կո­պո­սա­րա­նի Հան­րային Դիւան, թիւ 3:

Մօտս կայ օրի­նա­կը Պա­պա­կան Կոն­դա­կի մը կամ նա­մա­կի մը 1398 թուա­կիր, ուղ­ղուած Փի­զայի ար­քե­պիս­կո­պո­սին, գրուած Հայ կրօ­նա­ւոր­նե­րուն: Եւ այս ամէ­նը ին­ծի թոյլ կու տայ են­թադ­րե­լու, որ պէտք է ըլ­լան նաեւ այլ անյայտ փաս­տա­թուղ­թեր:

Արդ, եթէ մեր Հայր Յա­կո­բո­սը [Ի­սա­վեր­տենց] ար­դէն մեկ­նած է այն­տե­ղէն, կը խնդ­րեմ Ձեզ­մէ հե­տա­մուտ ըլ­լալ գտ­նե­լու ան­ձ մը, Ձեր քա­ղա­քի ար­քե­պիս­կո­պո­սա­րա­նի պաշ­տօ­նէու­թեան մէջ, որ ըն­դու­նակ ըլ­լայ ըն­դօ­րի­նա­կե­լու նշուած փաս­տա­թուղ­թե­րը, եւ եթէ գտ­նուին այլ վա­ւե­րագ­րեր ալ՝ տրա­մադ­րել ին­ծի, նշե­լով կա­տա­րուած ծախ­սե­րու գու­մա­րը:

Ձեր բա­րի լու­րե­րուն սպա­սող

Հ. Ղե­ւոնդ Մ[արգար] Ալի­շան
Կ­րօ­նա­ւոր Մխի­թա­րեան

740.

Professor Emilio Teza-ին [2]

Venezia, 29 Gennaio 1872

Pregiatissimo Signore e Amico,

Appena ricevuto la sua lettera m'affretto di riscrivergli per aggiungere a quella che Lei chiama noja; affinché possa chiarirmi d'un fatto analogo a quello accennato nella mia prima lettera.

Aless [ andro ] Morrana nella sua Pisa illustrata, 1787-94, (vol. III. pg. 297) dice esser “attestato di una sepolcrale iscrizione” (ar­mena, mi pare) che i Monaci Armeni possedevano l'anno 1427 la Chiesa di S. Antonio di Spazzavento. Vorrei sapere se si trovi nella detta chiesa quella iscrizione?

Lo stesso autore cita Paolo Tronci, il quale direbbe che i detti Monaci erano in possesso della stessa chiesa l'anno 1362. Pari­mente un altro autore (Mattei, Ecclesiae Pisae II 88-92) cita lo stesso Tronci, il quale scriverebbe alla pagina 390 della sua opera di quel vescovo Gregorio Veriensis, di cui feci cenno nella mia prima let­tera. Ora io ho esaminato il Tronci (Memorie istoriche della città di Pisa, ediz [ione ] di Livorno, 1682), e non ho trovato né la citazione del Morrana, né quella del Matteo: vorrei dunque sapere, se ci fosse un'altra edizione del Tronci più completa, o piuttosto, un'altra opera dello stesso autore.

Spero che i suoi buoni amici e Preti e Frati non ricuse­reb­bero d’ajutarla anche su questo argomento; ed io anticipo la mia gratitudine a Lei ed a loro.

Il giorno avanti della sua visita promessami, abbi la bontà di avvisarmi per qual mezzo che Lei vuole; affinché possa trovarmi a casa sicuramente.

P. Leone M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Վե­նե­տիկ, 29 Յու­նուար, 1872

Թան­կա­գին Պա­րոն եւ բա­րե­կամ,

Հա­զիւ ստա­ցած Ձեր նա­մա­կը՝ կը շտա­պեմ կր­կին գրել՝ աւելց­նե­լով անոր, ինչ որ Դուք կ՚ա­նուա­նէք noja ձանձ­րոյթ. որ­պէս­զի փոր­ձէք պար­զա­բա­նել ին­ծի առա­ջին նա­մա­կիս մէջ յի­շա­տա­կուած հա­ման­ման դէպք մը:

Ա­լես­սանդ­րոյ Մոր­րա­նան իր «Պատ­կե­րա­զարդ Փի­զա» աշ­խա­տու­թեան մէջ 1787-94, (3-րդ հա­տոր, էջ 297), կը վկայէ տա­պա­նա­գի­րի մը մա­սին (կար­ծեմ՝ հայե­րէն), թէ հայ վա­նա­կան­նե­րը ու­նէին Սուրբ Ան­տոն Սփաց­ցա­վեն­թոյ եկե­ղե­ցին 1427 թուա­կա­նին: Կ՚ու­զէի իմա­նալ, եթէ իրա­պէս տուեալ եկե­ղեց­ւոյ մէջ կը գտ­նուի այդ ար­ձա­նագ­րու­թիւ­նը:            

Նոյն հե­ղի­նա­կը կը մէջ­բե­րէ Փաո­լոյ Թրոն­չին, որուն հա­մա­ձայն՝ սոյն վա­նա­կան­նե­րը կը տնօ­րի­նէին նոյն այս եկե­ղե­ցին 1362 թուա­կա­նին: Նոյն­պէս այլ հե­ղի­նակ մը ( Mattei, Ecclesiae Pisae II 88-92 ) կը մէջ­բե­րէ նոյն Թրոն­չին, որ իր աշ­խա­տու­թեան մէջ, էջ 390, կ՚անդ­րա­դառ­նայ Գրի­գոր Veriensis եպիս­կո­պո­սին, որուն ակ­նար­կած եմ նա­խորդ նա­մա­կիս մէջ: Ուս­տի ես ու­սում­նա­սի­րե­ցի Թրոն­չիի 1682 թուա­կա­նին Լի­վոռ­նոյ տպագ­րուած «Պատ­մա­կան յի­շո­ղու­թիւն­ներ Փի­զա քա­ղա­քի մա­սին» աշ­խա­տու­թիւ­նը, եւ չկր­ցայ գտ­նել ո՛չ Մոր­րա­նայի, ո՛չ ալ Մատ­թէոյի մէջ­բե­րու­մը. հե­տե­ւա­բար կը փա­փա­քէի իմա­նալ, եթէ կա՞յ Թրոն­չիի այլ ամ­բող­ջա­կան հրա­տա­րա­կու­թիւն մը կամ նոյն հե­ղի­նա­կի այլ աշ­խա­տու­թիւն մը:

Յոյ­սով եմ որ Ձեր լաւ բա­րե­կամ­նե­րը եւ հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րը այս հար­ցով նոյն­պէս պի­տի չմեր­ժեն օգ­նել Ձե­զի: Կան­խաւ իմ խո­րին երախ­տա­գի­տու­թիւնս կը յայտ­նեմ Ձե­զի եւ իրենց:

Ին­ծի խոս­տա­ցուած Ձեր այ­ցի նա­խօ­րեակին, հա­ճե­ցէք տե­ղե­կաց­նել զիս, ինչ մի­ջո­ցով որ կ՚ու­զէք, որ­պէս­զի ապա­հո­վա­բար վանք գտ­նուիմ:

Հ. Ղե­ւոնդ Մ[արգար] Ալի­շան

741.

Կարապետ Եզեանին [3]

Վենետիկ, 3 Մարտի 1872

Պատուական Տէր եւ բարեկամ,

Քանի մ՚օրով առաջ ընդունեցայ Էջմիածնի Արարատ օրագրին Բ հատորը եւ Ուխտանէս [4] պատմիչ մը, զոր անշուշտ Դուք յուղարկած էիք, մանաւանդ որ Ուխտանիսի ճակատը գրուած էր մեծապատիւ Սանասարեանցի [5] անունը, որով երկու գործն ալ ինձ հաճոյ եղան. թէ եւ այդ պատմիչն ալ անծանօթ չէր մեզի, նոյնպէս անկատար օրինակ մ՚ունենալով. այլ եւ ս աւելի տուողաց շնորհակալ եմ քան տրոց։ Շատ ալ գոհ եմ Էջմիածնի հին եւ մեծ աթոռոյն գրաւորական ջանից եւ պիտանի օրագրին [6], եւ մեծ յոյս ունիմ որ աւելի պատուա ­ կան եւ անծանօթ գրքեր եւ պատմիչներ ալ հրատարակեն. փափագելով սպասեմ ալ այն տեղացեաց մէկ խոստմանն, որ է հրատարակել նա եւ զամենայն յիշատակարանս Ձեռագիր մատենիցն, որոց ճոխագոյն հաւաքումն իրենց քով գտուի, եւ որոց տպագրեալ ցանկն բաւական բան յուսացընէ [7]: Աշխարհագրութեան վրայօք աշխատելով ՝ ինծի շատ պիտանի կ՚ըլլան այդ յիշատակարանք. եւ ահա այդ ցանկին մէջ յիշեալ երկու անուններ կը փափագէի ստուգել. մինն է թիւ 2110, Տաթեւացւոյ քարոզք, ինչպէս կ՚ըսուի գրեալ ի Քաղաքն Նովենայ ? փափագէի այս Յիշատակարանին օրինակը հաւատարմու ­ թեամբ օրինակեալ։ Միւսն է թիւ 1517, Նարեկ գրեալ ի Սայլեռ քա­ղաք ֆռանկաց. ես ուրիշ տեղ ալ հանդիպած եմ այս ետքի տեղը գրուած գրոց, եւ փափագիմ աւելի ստուգել. ուստի եւ ասոր Յիշատա ­ կարանն ալ ամբողջ փափագէի։

Յուսալով որ Ձեզի դիւրին է այն Աթոռը մուտ առնել եւ ծանօթի մը ձեռօք այս փոքր բաները գաղափարել, համարձակեցայ գրելու, իսկ եթէ դժուարութիւն կայ ՝ ի հարկէ զանց կ՚ընէք ։

Ողջունելով զմեծապատիւ Սանասարեան տէրը եւ Ձեզի մաղթելով բարի օրեր, մնամ

Ն[ուաստ] Ծառայ
Հ [ այր ] Ղ եւ ոնդ Մ [արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

742.

* Հայր Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան]
8 Մարտի 1872

Պատուական եւ Սիրելի Հ[այր] Քերովբէ,

Զի մի՛ եւ ես յապաղեցից շատ՝ ծանուցանեմ, զի ընկալայ զգիրդ, այլ ոչ զգրեանն, շատ է թէ Գենուացի նաւապետն ոչ իցէ կրթեալ ի գիւտ նորոյ աշխարհի հանգոյն Կոլոմբոսի, յածելով յոլորտս Ովկիանու. եւ ահա ի յամել նորին եւ մեր՝ այլուստ հասին ինձ մի ըստ միոջէ գրեաթէ ամենայն նշանակեալքդ ի թղթիդ, բաց ի տեղագրութենէ անտի Անոյ. այլ ես դարձեալ շնորհ ունիմ փութոյդ, եւ համարիմ ի Քէն եւս ընկալեալ։ Զ՚Բ. հատոր Արարատ ին ընկալայ ի Պետրպուրկէ. զ՚Գն արդէն ունէի. մնայ արդ Դն, զորոյ միայն թերթ մի ընկալայ ուստեք։ Չիցէ՞ արդեօք հնար ի Տփղիսէ ընդունել դիւրաւ, ուր դիւրագոյն եւս անշուշտ հասանեն ծրարք յ Էջմիածնէ։

Ի Դոմինիկեան Միսալէ [8] մի՛ աշխատ լինիր ընդօրինակել զթարգմանութիւնն, զի կայ կարծեմ եւ առ մեզ, եւ տպագրեալ եւս. այլ միայն զՅիշատակարանսն թէ գուցեն։

Խոստովանելով զճշմարիտն՝ թէ եւ տեսի բազում անգամ զՎեհս՝ այլ մոռացայ յայտնել զշնորհակալիսդ, որ չգիտեմ վասն ի՞նչ իրիք. եթէ վասն լատինարէն պատարա­գելոյ իցէ՝ ոչ կամիմ այդմ միջնորդ լինել. այդչափ ժամանակս եւ յայդչափ տեղիս Հայք կաթոլիկք՝ լսեն զլատին պատարագ, ընդէ՞ր ոչ եւ լատինքդ լուիցեն զհաւատակցին իւրեանց հայերէն պատարագաց։ Լուսաւորչի լապտերը մի՛ մարեր, եւ ողջ լեր ողջունիւ Եղբարցս։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Եթէ ունիցիս առիթ գրել կամ տեսանել զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոն [9], հա՛րց, ողջունիւս, թէ ունիցի՞ ինչ ծանօթութիւն զ Ալիշան կամ Ալիխան տոհմէ, ի Վիրս կամ ի Հայս. ի Պօլսոյ յանձնեալ են ինձ առնել այդր զխնդիրդ։

743.

* Հայր Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան]
8 Մարտի 1872

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Թէպէտ եւ շնորհակալութեամբ ընդունիմ զմաղթանսդ շնորհաւորութեան տօնի Ս. Ղեւոնդեանց, այլ այդմ ոչ եւս ակն ունէի զայս ամ. եւ փոխան ապագայից ամաց եւս ընտրէի մեծապէս եթէ շնորհիւր մեզ շնորհաւորել զմիութիւն եւ զմիաբանութիւն խորհրդոց եւ զգացմանց յառաջիկայ խնդիրս, զոր իմանաս. եւ որ ի խոր խոցեաց եւ զիս վերստին գրով ընտրութեան Ձերոյ. յոյր սակս ոչ եւս իշխեմ ո՜վ երկինք գոչել, այլ ո՜վ երկիր. եւ տացէ՜ Բարերարն, զի մի՛ հասցէ գոչել եւ ո՜վ անդունդք։

Արդէն առաքեալ էի առ Վեհ անօթս կրկին զքաղցրենեաց, այլ ոչ խորհրդածելով ըստ Քեզ՝ զմին մեծակոտոր եւ զմիւս մանրաթել առաքել ետու, մարթ է դարձեալ յղել մեզ զմանրաթելն. շատ է թէ անուշեսցէ բազմատառապ Ծերունիս մեր Հայր։

Լազարեանն չափաւորապէս ընթանայ. բնական տկարութիւն առ ուսմունս մի՛ տացէ մեծ ինչ յուսալ. այլ հարկ է խոստովանել, զի թէ եւ չծուլանայր՝ առաւել ինչ շահէր. այժմ գուն գործէ զարգանալ յերաժշտութեան, ունելով եւ վարժապետ քաջ՝ յերգ եւ ի հար։

Զպատկեր Տիրամօրն ընկալ իբրեւ յընծայ, եւ աղօթեսջիր ընդ իմ եւ ընդ Քո. իսկ եթէ ոչ ընդունիս՝ գինն է ֆրանգ եւ կէս։

Յ Ապտուլլահեան Գէորգեայ [10] չընկալայ գիր նոր՝ զի պատասխանեցից, չիմանամ զոր ասեսդ, եթէ զբեւեռքանդակ տառից իցէ խնդիրն՝ լաւ եւս էր հարցանել զՎ[երապա­տուեալ] Հ[այր] Ստեփանոս [11], որ ի նոյնս պարապէր, այլ աւա՜ղ, զի հիւանդագին յանկողնի կայ աւելի քան զսովորականն նեղեալ, որպէս լսեմ փափագող եմ եւ ես հասողութեան զարմանալի արձանագրութեանցն, այլ տգէտ հնարիցն, եւ ոչ յոյժ դիւրահաւան, մանաւանդ Մորտդմանայ [12] մակամտածութեանց։ Զայս ասելով ոչ կամիմ իսպառ թերահաւատել, քանզի ոչ գիտեմ զի՞նչ իցեն բանալիք ընթերցմանն, այն զի եւ այլք յառաջ քան զ Մոր[տ]դման ընթերցեալ էին գրեաթէ նմանապէս զանուանս հնգեցուն թագաւորաց, այլ զի եւ յայլ ինչ ազգ իրս եւ գիրս գտեալ էի զայրդ փոքր մի շինող եւ յարմարող անյարմարից։

Մաղթելով զշնորհս աւուրց ապաշխարութեան, մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

744.

* Գէորգ Ապտուլլահեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան]
11 Ապրիլ 1872

Իմ Սիրելի Պարոն Գէորգ,

Մի ըստ միոջէ երկու նամակներդ առի, յորս կ՚ըսես թէ գալ շաբաթ անվրէպ պիտի ընդունիմ Մորտդմանի ճառին թարգմանութիւնը, եւն. - այն շաբաթներն անցան, այլ խոստացածդ չերեւցաւ։ Ձեզի պէս արուեստիւ զբաղեալ անձանց համար զարմանք չէ այսպիսի ակամայ ուշացմունք. այլ ես աշակերտացս շատ հեղ խրատած եմ՝ ըլլալիքը ըլլալէն առաջ չպատմել, վասն զի երբեմն չըլլար, կամ կարծուածին պէս չըլլար։ Թողլով զայս, ես ալ պատասխանելու չուշանալու համար, միանգամայն եւ շնորհակալ ըլլալու խաւրածներուդ եւ խաւրելիքիդ, կը գրեմ զայս. բեւեռագրաց վրայ թողլով տեսութիւնս՝ երբ տեսնելու ըլլամ որոշ բան մը, որովհետեւ ինչուան հիմայ լրագրաց մէջ գրուածները դատողութեան շատ լոյս մը չեն տար, այլ լուրերուն մէջ ինծի ամէնէն ախորժականն էր Ապտուլլահեան եղբարց ընդունելութիւնն զոր ըրեր են հնախուզին եւ իր ունկնդրաց, որոց համար անգամ մ՚ալ կ՚ողջունեմ Պ[ատուական] եղբայրներդ, փափագելով այսպիսի ժողովօք եւ ընկերութեամբ զբաղիլ շատ հեղ՝ անոնց եւ համայն ազգայնոց. Վանայ գեղերուն ցանկն ալ ընդունեցայ, շնորհակալութեամբ յօժարութեանդ վրայ. այլ ես արդէն ունէի զայն շատ տարի առաջ՝ տպագրեալ թերթերով Վասպուրական Արծ[ո]ւոյն [13]. կը ցաւիմ որ գաղափարողն ժամավա­ճառ եղեր է ինծի համար. եթէ Դ. Հայոց գեղերու ցանկ մ՚ըլլար՝ պիտանեգոյն կ՚ըլլար, կամ նոյն իսկ Բարձր Հայոց հարաւային կողմերու. այսինքն Մնձուրի, Կեղւոյ, Չմշկածագի, Չար Սանճագի, Գարաճէրրէնի, եւն. կողմանց։ Աւելի արդեօք հաճոյական էին՝ եթէ Ձեռա­գրաց յիշատակարաններ ալ օրինակած է հաւատարմութեամբ, եւ քիչ մը պարարտ բան, եւ ոչ Գաբրիէլեան փչած փողոյն նման Զաքարիայ Աւանցոյն երկտող յիշատակը. քան զոր երկայն է զայն նոր օրինակողին յիշատակարանը, կարծեմ թէ ինքն պիտի ունենայ Եւդոկիա գտուած քանի մը հին աւետարանաց յիշատակարաններ, ՈԻԳ, ՈԾ թուականօք, այլ աւելի փափագելի է ինձ Վանայ Ս. Վարդան եկեղեցոյն աւետարանինը, ի թու[ականութեան] ՈՀԳ, զոր պիտի ունենայ նա. նոյնպէս հօն եղած Նարեկին ի ՈՂԼ. նոյնպէս Կտուց, Լիմ եւ Վարագ վանաց քանի մը ձեռագրաց յիշատակութիւններ, մէկ Սամուէլ կրօնաւորի նամակ մ՚ալ պիտի ունենայ գրեալ ի Ջորեհանգիստն ի ՊԺԲ թուի, որ գտուի ի Սեբաստիա, եւ այս ալ հետաքննելի է։

Երկրորդ գրովդ ընդունեցայ Լեւոն Գ. թագաւորի կրկնարուեստ պատկերը, յոր ղրկո­ղիդ սէրը կ՚ընդունիմ առաւել քան զղրկածդ. եթէ դու յիսկականէն լուսատիպ հանէիր՝ զայն շատ հաճութեամբ կ՚ընդունէի. բայց այդ խաւրածդ արդէն պղնձի վրայ փորագրողք այլայլած են, եւ յայսմ չեմ ներեր Ապտուլլահ Լուսագրի մը՝ որ իբրեւ նմանատիպ պատկեր Հայ թագաւորի մը ընդունի զայն. Սմբատայ օրինագրաց միջի պատկերն՝ զոր Դուք լուսագրած էք՝ շատ աւելի իսկականութիւն ունի, եւ շատ ու շատ հաճոյ պիտի ըլլայ մեզի քան ի Նոր Նախիջեւան գտուած աւետարանին այլափոխեալ պատկերը. գոնէ այնչափ այլափոխեալ՝ որչափ պատկերին տակ գրուած տեղեկութիւնն, թէ Լեւոն Գ. ծնեալ ըլլայ յամի 1225, մինչ դեռ հայրն Լեւոնի չէր կարգուած, եւ 10 տարի յետոյ ծնած է Լեւոն։ Իսկականին մէջ կարծեմ թագ եւ աթոռ չկայ. այն ձեւով աթոռ ալ չերեւիր այն դարուն պատկերաց մէջ. գլխուն վրայի հրեշտակաց դիրքն ալ փոխուած է. Լեւոնի երկու կողմն ալ իր եւ հօրն անուններն կան իսկականին մէջ՝ զոր պատկերը փորագծել տուողք թողուցեր են։ Ուստի եթէ այդ պատկերդ արեւու եւ լուսնի կերպարանք ալ ունենար՝ ինծի համար փնդի բան մ՚է. քաջ լուսագրողի մը համար ալ այնպէս պէտք է ըլլայ։ Ատենօք Քեզի նշմարիկ մը խաւրեցի, Դու ցաւէիր որ տեսարաններն լուսագրութեամբ հանուած չեն. ես ալ չցաւի՞մ այդ պատկերիդ վրայ, զոր նախ առաջին նկարողն ի հարկէ այլափոխեր է, յետոյ գծատպողքն, եւն. ։ Ես Քեզմէ եւ եղբայրներէդ ուրիշ բան կը սպասեմ. գործիքնիդ շալկեցընէք, եւ թէ ոչ շրջան մ՚ընէք՝ գոնէ անկիւն մը ի Հայաստան, եւ քանի մը հարիւր տեսարաններ բերէք, նաեւ բեւեռագիրներ։ Բայց Վիջենիկ Աղային [14] ըսէ՝ որ այս բանս Նազինաճեմ քալուածքով չըլլար, քիչ մ՚ալ հսկայաճեմ ըլլալու է, լաւ եւս՝ Ճարտարինաճեմ ։

Բարեացակամ Ձեր

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

745.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան]
19 Ապրիլի 1872

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Աւասիկ ըստ թելադրութեանդ գրեցի առ Ապտուլլահեանն [15], որ անագան յոյժ առաքեաց զխոստացեալն եւ արդէն յանցելում եօթնեկի գրեալ էի նմա այլ գիր յորում ծանուցանէի եւս, զի ցանկ գիւղորայից Վանայ չէր ինձ անծանօթ, զտպագիրն կամ զբնագիրն ինքնին ունելով։ Ընդ որում ընկալայ եւ զՔո խերեւեշանման պատառիկն զԳաբրիէլեան փողոյն համբաւ եւ զկրպակաւորին նշան, յորս չգոյր ինչ արժանաւոր, բայց առաքողիդ մտադրութիւն։

Վասն հանդերձեալ աշակերտաց վարժարանիս, որպէս եւ այլ անգամ գրեցի, լաւ է թէ առ այլ ոք առնես զհարցումնդ, զի ես զառաքելեացն խոկամ աստի, ընդ որս եւ ես աւարտանամ։

Փափագելով արժանաւորիլ լիուլի շնորհաց Յարութեանն Քրիստոսի, եւ ողջունելով զանուանակից նորին, հանդերձ այլովքն մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

746.

* Գէորգ Ապտուլլահեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան]
19 ապրիլի 1872

Սիրելի Պարոն,

Անցեալ շաբաթ թուղթս գրելուն երկրորդ օրը ընդունեցայ Մորտդմանայ բեւեռագրոց վրայ խօսածին թարգմանութիւնդ. բայց մէկ օրինակ եւ ոչ երեք ինչպէս նշանակեր էիր թղթեկիդ մէջ, որով ես շուտով կարդալէս ետեւ՝ օրինակը խաւրեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Եազըճեան Վարդապետ մեր, որ աւելի հետաքնին է այն տեսակ գրուածոց։ Իսկ իմ առ այժմ տեսութիւնս այս է, թէ ըսուած բաներն ամէնն ալ ստոյգ կըրնան ըլլալ՝ եթէ ընթերցուածն ստոյգ է. իսկ ընթերցուածին ստուգութեան վրայ դատաստան չեմ կըրնար ընել, մինչեւ որ չգիտնամ թէ ի՞նչ կանոնով կարդացեր է։ Իրմէ շատ առաջ ուրիշ հետախոյզք ալ ըսեր էին թէ հինգ թագաւորաց անուանք եւ գործք կը յիշուին յարձանս Վանայ, որոց մէկն ինքն Մորտդման ալ յիշեր է (այսինքն կարդացողներէն մէկը). մեր պատմութեան մնացորդաց մէջ ալ յիշուի որ հինգ ինքնագլուխ կամ աշխարհակալ թագաւոր ունեցեր ենք մի ըստ միոջէ պայազատելով, ժամանակն ալ յարմար է, անուանքն ոչ նոյնպէս, բայց միայն Փառնուազն՝ մերձագոյն։ Իսկ տեղեաց անուններուն՝ հիմակուան տեղեաց նմանութիւնը՝ շատ տեղ բռնազբօսիկ է յայտնապէս. եւ անոնցմէ յարմար անուանք ալ յիշուին հիմայ. սակայն անով հանդերձ չեմ համարիր թէ նոյն ըլլան։ Իսկ չաստուածոց անուանց ստուգութիւնն ալ աւելի տարակուսական է. գուցէ աւելի եւս իրենց կերակրոյ կամ զոհի բաժինն, մէկուն ինչուան կէս կենդանի, եւն. ։ Աւելի տարակուսականն ալ ինձ թուին՝ գրուածին հարիւր կամ 120 հատ տառերն եւ ձեւերն՝ այնչափ բան կարդալու համար, կարծեմ կարդացողն որչափ նեղը մտնէ՝ այնչափ կը ստիպուի տառերը եւ ձեւերը շատցընել կամ շատ իմաստներ տալ անոնց։ Ասիկայ ոչ միայն Մոր[տ]դմանի համար կ՚ըսեմ, այլ Րալինսընի [16] եւ նմանեացն։ Վերջապէս պէտք է դարձեալ սպասել Մոր[տ]դմանի ընդարձակ գրուածին, վասն լաւագոյն դատելոյ։

Դառնալով մեր լուսագիր տեղանկարութեան խնդրոյն, կարծեմ թէ ճեմելը ոչ միայն ճարտար բառով բարդելու է, այլ եւ ճեպ ի ճեպ (բայց հայերէն եւ ոչ թուրքարէն). վասն զի վախեմ թէ Ձեր դանդաղանօք (ո՛ր եւ է պատճառաւ՝ որ Ձեզ գիտելի է) ինծի ուրիշ գործակատար մը պիտի գտուի։

Ողջունելով հարազատներդ եւ շնորհքով զատիկ մաղթելով, մնամ

Բարեացակամ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

747.

  * Գէորգ Ապտուլլահեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան]
17 Մայիսի 1872

Սիրելի Պարոն իմ,

Ամսոյս 11ին գրածդ հիմայ առի եւ անմիջապէս կը պատասխանեմ, աւելորդ սեպելով թելագրել։ - Կըրնաս կամ արդէն գուշակես որ ես ծանրաշարժ եւ անվարժ մէկ մ՚ըլլալով՝ չեմ կարող հրաւէրքիդ ընդունող ըլլալ. եթէ լուսատպութեան հրաշալի արուեստին պէս եւ աւելի հրաշարուեստ մը զիս թռուցանէր Վանայ ծովուն եզերքը՝ գտնուելուս ոչ սակաւ գոհ կ՚ըլլայի։ Հիմայ ուրախակից կ՚ըլլամ Մոլդքէի [17] ձեռնտուութեան. յուսայի որ դրամական օգնութիւն մ՚ալ ընէ. ինքն արդէն այն կողմերը ճանապարհորդած է, եւ անով յօժարած պիտի ըլլայ. միայն թէ չըլլայ որ իր état major անձն վախ ձգէ տեղւոյդ տէրութեան եւ դժուարութիւն մ՚ըլլայ։ Ուղեկցաց մէջ չես յիշած լուսագրողը. արդեօք ձեր գործատունէն ալ արուեստաւոր կա՞յ։ Միայն բեւեռաքանդակներն չէ, ի հարկէ տեսարաններ ալ պիտի լուսագրին, եւ արժանաւորք չեն պակսիր յոլորտս Վանայ, մանաւանդ Խլաթայ խարապա [18] աւերակներն, շիրիմներն, եւն., եւ շատ վանքեր։ Ձեր ընտրած միջոցին Վասպուրականի եւ Տարօնոյ անբաւ բան կըրնան գտուիլ, որք թերեւս 3 ½ ամսէ ալ աւելի ժամանակ պահանջեն. բայց այնչափով ալ գոհ ըլլանք՝ իբրեւ սկզբնաւորութիւն առաւելագունին։ Միայն մի՛ տնտընաք, վասն զի (ինծմէ մի՛ իմանար) կարծեմ քիչ ատենէն ուրիշ ճարտար լուսագրող մ՚ալ պիտի գայ այդ կողմերը. առաջնութեան պատիւ եւ իրաւունքն ապահովեցէք։ - Անցողաբար յիշեմ, թերեւս արդէն ծանօթ ըլլայ Մորտդմանայ որ Միլլինճէն [19] տաճկանգղիացի սպայն իր նոր հրատարակած գրոց մէջ ( Wild life among the Koords [20] ) յիշէ ընդ մէջ սահմանաց Վանայ եւ Կոտորոյ (Քոդուր) Բաքան կամ Փական անուամբ տեղ մը լերան վրայ բեւեռագիր արձան մը, զոր ինքն չէ կըրցած ընդօրինակել։

Այսչափ ի ժամուս. ողջունելով հարազատներդ եւ յաջողութիւն մաղթելով մնամ

Բարեացակամ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

748.

* Հայր Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խրիմ

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան]
24 Մայիսի 1872

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Շնորհ ունիմ վասն փութոյդ, զի եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոն հարցեալ եւ զպատասխանին առաքեալ ես առ իս. որում եւ ես ի ձեռն քո առաքեմ զողջոյն սիրոյ. եւ եթէ յաջողեսցի քեզ գալ այսր, ըստ խնդրանացդ, խնդրեմ եւ ես ի նմանէ տալ քեզ՝ զոր խոստացեալն էր երբեմն, զգտեալսն եւ զգրեալսն յաւերակս Անոյ։

Գենուացին դեռ անյայտ մնայ։ - Վասն Արարատ օրագրի ՝ լուայ զիարդ վերստին սկսեալ է երեւել ի Կ. Պօլիս, գուցէ դիւրագոյն իցէ ընդունել անտի. բայց զարմանամ, զի Պ[ատուական] Հ[այր] Զաքարիա [21] ոչ հնարի առաքել Ձեզ զկարեւորսն ի Տփղեաց։

Տաղդ Կաֆայի ՝ նոր էր ինձ, եւ եդի ընդ այլոց երկուց զոր ունէի զնոյն քաղաքէ [22] ։

Այժմ հարցից ինչ ինչ զքաղաքէդ, յուսալով զի ունիցիս զ † Հ[օր] Մինայ [23]

1) Ճանապարհորդութիւն ի Լեհաստան. յորում ասէ (էջ 347) ի թանգարանի քաղաքիդ լինել խաչվէմ մի հայ թուականաւ ՆՀԶ, «Բարեխաւս է սուրբ Նշանքս Գրիգորին եւ իւր զաւակին»։ Խնդրեմ ստուգել զթուականն, զի սխալ թուի ՆՀԶ [1027] [24] ։

2) Նոյն յէջ 351-2 յիշէ երկուս կրօնաւորս նահատակեալս ի ՊՂԱ [1442] թուի, Ղազար եւ Թադէոս. գիտիցե՞ն ինչ քաղաքացիքդ զդոցանէ. կամ ի Յայսմաւուրս դոցա գտցի՞ն յիշատակք նոցին [25] ։

3) [26] Նոյն էջ 353 յիշէ արտաքոյ բերդին զ Ս[ուրբ] Անտոն եկեղ[եցի] Գենուացոց, որ թերեւս իսպառ աւերեալ իցէ. եւ մերձ նմին զ Ս[ուրբ] Պետրոս. «ուր երեւին եւ վաղեմի տապանք հայ գրով» [27]. զայսոսիկ բաղձամ ընդօրինակել, եթէ կայցեն տակաւին։

4) Նա յիշէ աւելի քան զ20 եկեղեցիս եւ վանորայս շէն կամ կիսաշէն, արդ կամիմ գիտել թէ քանի՞ք կայցեն շէնք, եւ քանի՞ աւերակք կամ կոտորակք [28].

5) եւ թէ ծանօ՞թ իցէ եւ Ս[ուրբ] Յակոբ անուն վանք [29] ։

6) Եթէ արտաքոյ յընդօրինակելոցն ի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մինայ մնացեալ իցեն արձանագիրք եւ տապանագիրք, որպէս կարծեմ թէ մնան ոչ սակաւ, գաղափարել զբնաւ։ (Յայտ է թէ ըստ ներելոյ խոհեմութեան եւ զգուշութեան եւ աշխատանաց. առանց ուրուք գայթակղութեան. ապա թէ ոչ զանց առնել, կամ յանձն առնել ճարտարի ումեք, թէ գտանի ոք [30] ։

7) Զոր ասեմս զ Կաֆայէ արձանագրաց՝ զնոյն իմա՛ եւ զ Սուրղաթայ որ է Հինն Ղրիմ [31] ։

8) Հա՛րց թէ ծանօ՞թ իցէ աստ ի Սուրղաթ կամ ի մերձակայս՝ Գամճակ անուն վանք [32] ։

9) Եթէ գտցես ուր եւ ուրեք Յայսմաւուրս, քննեա թէ գտցի՞ն յիշատակք նոր նահատակաց կողմանցդ բաց ի Պարոն Լոյս վկայէ [33], որ ծանօթագոյն է։

10) Ողջ լեր յամայր, ողջունիւ եղբարցդ, եւ ողջունելով զեղբարսդ [34]

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

749.

* Գէորգ Ապտուլլահեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան]
26 յուլ[իս] 1872

Ազնիւ Գէորգ Աղայ,

Ամսէ մը առաջ մէկ հրաւիրակ գիրդ առեր էի, առաջարկեալ ճամբորդութեան մը համար, որ յետ մնացեր է։ Եւ չգիտեմ թէ արդեօք գալ տարի ալ պիտի յաջողի՞. - այս Ձեզի համար կ՚ըսեմ, վասն զի ես իմ տկարութիւններս գիտնալով՝ չեմ խոստանար այնպիսի ուղեկցութեան. այլ փափագեմ որ գիտնական, գոնէ տեղագիծ եւ լուսագիր անձանց ընկերութեամբ ըլլայ։

Այս օրս Սերովբէ հարազատիս թղթով ընդունեցայ պղնձեայ անդրոյ մը գլխոյ պատկեր, զոր խաւրեր ես ինձ, եւ շնորհակալ եմ. այդպէս հարիւրաւորներ յուսամ որ կարենայիր եւ կարենաս խաւրել, եթէ Դու կամ քեզի պէս մէկ մը լուսագրական գործեաւ ելնէիք ի Հայաստան. իրաւ, անդրիներ գտնել դիւրին չէ, առանց պեղմանց, բայց ուրիշ բաներ չեն պակսիր, շէնք, քանդակք, արձանագիրք, տեսարանք եւն. ։

Մէկ երկու շաբաթէն վերջին աշակերտեալքս ալ պիտի դառնան այդ տեղ, որոց մէջ է եւ Միհրան Ապտուլլահեան, չգիտեմ ի՞նչ աստիճանի ազգական է Ձեզի. մեծ յուսով կ՚աշխատէր նա որ օգնութիւն մը գտնէ բժշկութիւն սովրելու, եւ ինքնիրմէ նախա­գիտելեացը կը պարապէր. վարժարանս չէր կըրնար զինքը ուրիշ տեղ մը խաւրել կամ դնել եւ ոչ հօս տեղ նոյն արուեստը սովրեցընել. հայրն ալ բոլորովին ձեռք քաշեց օգնութենէն, նաեւ ո՛ր եւ է ճամբու կամ դարձի պիտոյից համար … մնացածը դու աւելցուր։

Ողջունելով ծնողքդ եւ եղբայրներդ մնամ

Բարեացակամ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

750.

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Վենետիկ [Ռափայէլեան Վարժարան],
27 յուլ[իս] 1872

Աստուածապատիւ Տէր,

Գործակալ Մու[րատեան] Վարժարանի չետ տակաւին զայս ամ (բաց յ՚1800 թղթեայ լիրայից) ի սահմանեալ սակէն. եւ արդ ունելով պէտս՝ խնդրեմք ի Վեհէ տալ առաքել կամ բերել գումար մի։

Խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ,

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

751.

* Հայր Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին - Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case]

Վենետիկ, [Ռափայէլեան Վարժարան]
25 Օգոս[տոսի] 1872

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Բազում անգամ մտօք եւ սրտիւ՝ թէ ոչ գրով եւ իրօք խօսեցայ ընդ Քեզ եւ արգահատեցայ ի հիւանդութեանդ եւ ի հիւանդապահութեան, զոր եւ հաւատամ թէ հաւատաս. արդ գոհութիւն Տեառն եւ Տիրամօր, որով ոչ միայն Քեզ դարձոյց վաղվաղ զառողջութիւնդ, այլ եւ զանյոյսն ի մարդկանէ ի դրանդ դժոխոց գերեզմանի՝ հասոյց առ մեզ ի վանս։

Տիւլորէի ասացեալքն très interessantes [35] թուղթք կարծեմ թէ ծանօթք են մեզ կամ նմանք նոցին, որք զի առաջին անգամ ի յայտ գան նմին՝ արդարեւ այնպիսիք պարտին կոչիլ. իսկ մեզ տպագրել եւ հրատարակել այժմիկ՝ չգիտեմ որպիսի՞ կերպարանս ընծայեսցէ առաջի Հռովմայ եւ ազգիս Հայոց. ե՛կ երթիցուք ի գիւղ, եւ յետ այնր հաստատեսցուք զբանս զայս։ Իցէ՜ թէ մարթէաք գիտել զցանկ գաղափարելոցն առ ի նմանէ։

Շնորհալւոյ պատմութեան առաջին թերթն դեռ եւս տպագրեալ կայ ընդ ձեռամբս, այլ եւ այն ոչ մաքուր աւարտեալ, այլ դեռ սրբագրելի։

Ուղեւորք Վ[երապատուեալ] ՀՀ. [Հարք] Վարդան, Սուքիաս [36], Գրիգոր, եւ նախ քան զնոսա Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օքսենտ [37] ՝ մեկնեցան աստի։

Ողջունիւ եղելոցս ի Վարժարանիս, ուստի մեկնիմ եւ ես ընդ հուպ, ողջունեմ զորս ընդ Քեզ են, եւ մնամ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

752.

Սերովբէ Ալիշանին [38]

1872 Օգոստոս

Հարազատ իմ Սերովբէ,
Ի յիսնամեայ Յոբելինիդ
Յանկարծ գըտեալ ի կէս քո տիս,
Այնքան մանուկ գիտա՛ զհոգիդ
Որքան հնանայ մարմին յաստիս:
Մարզեալ անզուսպ թեւ երկնագնաց
Ըզհետ բարւոյ-գեղոյ-սիրոյ՝
Ե՜րթ աներկմիտ ի սեամ կենաց,
Գտցես ըստոյգ եւ զքեզ եւ զքոյ:

Հարազատ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

753.

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Ս. Ղազար

Վենետիկ [Ռափայէլեան Վարժարան]
1 Սեպտեմբեր, 1872

Աստուածապատիւ Հոգեւոր Տէր,

Թէպէտ եւ պատրաստեցայ երթալ ի գիւղ ընդ դպրոցականքս, ըստ թելադրութեան բժշկին վաղագոյն գնալոյ յօդափոխութիւն, այլ վասն ծանրագոյն վիճակի հիւանդին՝ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթանասայ [39], եթէ պատշաճ դատի Վեհ զմնալն իմ աստէն, խնդրեմ ծանուցանել վաղիւ ընդ առաւօտն ի ձեռն Միքայէլի նաւավարի, եւ արարից ըստ հրամանի եւ խրատու Վեհի, զորոյ համբուրելով զաջ օրհնաբաշխ, մնամ Սրբութեանդ,

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

754.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Պասսան, 11 Սեպ[տեմբեր] 1872

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ֆոնդանայի [40] այլեւ այլ գործք են զՔարոզչաց կրօնէ, եւ կարծեմ զամենայն ընթերցեալ է իմ եւ քաղեալ զկարեւորսն, գտանելով ի Մարկոսեան Մատենադարանի [41] ։ Իսկ ի մեծի դիւանատան (Ai Frari) [42] գտի ոչ սակաւ թուղթս յետ կիսոյ ԺԷ դարու ցկէս ԺԸ, գրեալս ի վանահարց Հայոց Նախիջեւան գաւառի առ գործակալ իւրեանց ի Վենետիկ, վասն առնլոյ զշահ դրամոց եդելոց ի ծեգնայ [43] եւ զկարգապետի կրօնին Դոմինիկեանց առ նոսա, եւ այլս այսպիսիս. յորժամ գուշակեմ, զի յոլովաթիւ եւս թղթակցութիւնք գտանիցին ի Միներուա [44], կարգապետաց ընդ Վանահարս կամ ընդ Գաւառահօր Հայոց, եւ հնագոյնք եւս։ Այլ հետաքննագոյնք են ինձ (կարծեմ թէ եւ այլ անգամ գրեցի) ա) գտանել զկացութիւն կամ զսահմանադրութիւն Ունիթորաց եւ զկոնդակ հաստատութեան ուխտի նոցա. բ) զդէպս կամ զյիշատակ իսպառ բարձման կամ դադարման ուխտի Հայոց Դոմինիկեանց, վերջ կոյս անցելոյ դարուն. եւ հարկ է թէ գտցի այս ի ժամանակա­գրու­թեան կամ ի յիշատակարանս Միներուայ. կարծէի թէ գտցի այս յիշատակ կամ թուական յընդօրինակելումդ ի Քէն հատուածք (վասն որոյ շնորհ ունիմ) այլ ոչ յիշէ հեղինակդ այդ ( Maesti ), եւ սակայն մարթ էր նմա ստուգել զայն։

Մի՛ զանգիտեր յանձրեւաց. 10 աւուրք են լինելոյ մեր աստ. եւ երեկ միայն անձրեւեաց եւ ի գիշերիս՝ յորդապէս. այսօր պարզ են երկինք։ Երկաւուրբք յառաջ եկն այսր եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստեփանոս [45], որ դեռ Իտալս շրջի։ - Ողջունիւ ընկերակցացս ողջունելով զՔոյսդ՝ մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

755.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 12 Սեպտ[եմբեր] 1872

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Թէպէտ եւ հասի այսր ի դիտեալս ժամու, այսինքն ի միջօրէի, այլ յոյժ տարաժամ ի գիւտ անգիւտ եղելոյն ի կենցաղոյս, որ յերիկէ յ՚ 8 ¼ ժամու երեկոյին ննջեալ է ի Տէր [46], ընկալեալ զամենայն խորհուրդս, եւ յայսմ երեկոյի հանգուսցի տաժանեալ մարմինն ընդ Հարս իւր եւ մեր։

Ի հարկէ զսովորական պատարագս մատուցանէք վասն հոգւոյ նորին, որ լիցի մեզ բարեխօս։

Իսկ ես յուսամ յերկուշաբաթի աւուր ընդ Պ[ատուական] Հ[օր] Սրապիոնի գալ կամ դառնալ այդր, լնուլ զյետին պանդխտութիւն։ Եւ այժմ ողջունելով եւ կեանս ատոքագոյնս մաղթելով Քեզ եւ Եղբայրակցաց մերոց, եւ մանկտւոյն՝ մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

756.

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 15 Սեպտ[եմբեր] 1872

Աստուածապատիւ Հոգեւոր Տէր,

Ոչ յիշեցի յեռանդն հարցանել զՎեհ՝ եթէ եգի՞տ ի սենեկի կամ ի դարանս հանգուցեալ եղբօր մերոյ տուփ մի (զոր թողեալ էի առ նմա) աւանդից Մենիկոյ գրաշարի, որոց փոխան տուան նմա ի Ռափ[այէլեան] վարժարանէ ՝ 600 ֆրանգք։ Կամ թէ յանձնեա՞լ իցէ զայն Հանգուցեալն առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ [47], զի Եղ[բայր] Օգոս­տի­նոսի [48] չէ գտեալ այնպիսի ինչ ի սենեկին։

Դարձեալ մոռացայ յիշեցուցանել, զի հանգուցեալ Լազարով Սրբուհի ՝ ետ զապարանջանն ոսկի ժամուց, որպէս ասաց Վեհի եւ գրողիս, եւ զի ետ նա եւ այլ ինչ ինչ վանաց, կարծեմ պարտաւորիմք բաց յերից կամ չորս պատարագաց զոր ասացաք վասն հոգւոյ նորին՝ ասել եւ այլ թիւ մի պատարագաց, կամ հաստատել մշտնջենաւոր պատարագ տարեկան։ Ո՛ր եւ արժան դատիցի Վեհի՝ հրամայեսցէ, եւ անպարտ լիցուք ի խղճէ։

Խոնարհ համբուրիւ սրբոյ աջոյդ եւ Գ[երապատիւ] Հարազատիդ՝ մնամ

ն[ուաստ] եւ հնազանդ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

757.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 26 Հոկտ[եմբեր] 1872

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ի Պասսան [49] գնայի երբեմն քննել զմատենադարան Հարց Վեղարաւորաց, եւ գտի զԿոնդակարան նոցին Bullar [ ium ] Capucinor [ um ] յորում չկայր կամ յոյժ սակաւ ինչ ինձ պիտանի։ Բայց թուղթ մի գրեալ յ Օրպելեանց յամի 1742 առ նախագահ Հաւատասփիւռ Ժողովոյ [50], որոյ բնագիրն հայերէն ասէ պահի ի դիւանս վանաց Գաբուչինաց ի Հռովմ ի շարս կամ պրակս Missio Georgiae. Արդ ըստ խորհրդակցութեան Հ[օր] Բարսղի (Basilio) որ առ մեզս է, խնդրելի է ի Հ[այր] Անդրէէ որ այդր Procurator Generale եւ Definitor, եւ ծանօթ մեր (զոր եւ ողջունեմ) մուտ շնորհել կամ դիւրել ի գաղափարել զյիշեալ թուղթն եւ զայլ նմանիս՝ որք գտցին առ նոսա ի շարս Առաքելութեանց Արեւելից։ - Այսոցիկ հմուտն Հ[այր] Հռոքոս [51] որ գրէ զՊատմութիւն Առաքելութեանց նոցա, գտանի այժմ ի Հռոմ, որպէս ասէ Հ[այր] Բարսեղ. ի սմանէ տեղեկասցիս, նախ թէ հրատարակեա՞ց կամ ե՞րբ հրատարակիցէ զբ [զերկրորդ] հատոր գրոցն, յորում ակն ունիմք ընթեռնուլ զառաքելութիւնս նոցին յԱրեւելս. եւ բ [երկրորդ], երբ կարիցէ՞ հաղորդել մեզ թէ ու՞ր գտցին Documenti պատշաճեալ մերոյ ազգիս եւ քարոզութեան նոցին Վեղարաւորաց։ - Գրապետն Պասսանոյ (P. Agostino di Crispino) ասաց թէ գոյր առ նոսա մատեան մի պատմութեան առաքելութեանց նոցին յԱրեւելս եւ առաքեաց ի Հռովմ. այլ զանուն հեղինակին ոչ յիշէր. գուցէ առ նա ինքն Հ[այր] Հռոք առաքեալ իցէ կամ գիտիցէ նա։

Ողջունելով զՊ[ատուական] Հ[այր] Մատաթ եւ զ Ե[ղբայր] Արսէն [52], մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին] [53]

28 Հոկտ[եմբեր]

Երկաւուրբք յառաջ գրեալ էի զոր ի միւսում իջի եւ յանձնեալ զթղթիկս առ Գերպ. Տէր Շիրակայ [54], եւ ահա ընկալայ զՔո գրեալն ի 25 ամսոյս։ Շնորհ ունիմ փութաջան խնդրոյդ, այլ ոչ այնքան պատասխանեաց Մազեդդեայ [55]. - քանզի վկայէ պատմութիւն եթէ Քռնեցին յամի 1380 երթայ առ Պապն վասն հաստատութեան Կարգի իւրեանց եւ հաստատեն կարգք եւ ցուցմունք նոցին ի միւսում ամի, ըստ վկայութեան Մխիթ[արայ] Ապարանեցւոյ։ Իսկ վախճան կարգին, այսինքն կատարածն լեալ է յետ մահուան մերոյս Մխիթարայ, զի Իսավերտենցն եւ այլք յիշատակին ցամ 1768 եւ անդր եւս քան զ1780. եւ կարծեմ թէ ի միջոց ժամանակի այսր յետին թուականի եւ 1790 ամի կամ ի սպառուած ԺԸ. դարու շիջեալ է ճրագն այն. եւ համարիմ թէ հարկ իցէ գտանել յիշատակի իրացս ի ժամանակագրութեան եւ ի դիւանս Միներվայ [56], բազում այլովք թղթովք Քարոզողաց Հայոց ի Նախիջեւանէ առաքելոց ի Հռոմ. եթէ ոչ ասիցեմք՝ զամենայն հրաճարակ լեալ կամ գողացեալ ի հինէ։ Ամենայն գաւառական Մեծաւորաց Հարց հաստատութիւն ի Հռովմէ երթայր, եւ ի նոցանէ առ ընդհանուր Magister Դոմինիկեանց գային թուղթք, միթէ ամենայնն կորեա՞ւ. ոչ հաւատամ։

Այլ այս աստանօր զտեղի առցէ։ Փորձեսցուք զՎեղարաւորսն։

758.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 29 Դեկտ [ եմբեր ] 1872

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Շնորհաւոր տարի նոր (1873). իցէ՜ թէ երջանկագոյն քան զանցեալքն. բայց յուսամ թէ գէթ ըստ մասին առողջութեանդ լիցի այնպէս, գարնանաշունչ օդովք փարատելով եւ զմնացորդ ցաւոցդ եւ տկարութեանդ. եւ այսմ լրոյ փափագեալ սպասեն եւ ողջունեն շնորհաւէտութեամբ ամենայն ողջունեալքն ի Քէն եղբարք մեր, որք եւ կան քաջողջիկք. եւ օդք եւ եւս գարնանայինք իմն են. լսեմք թէ եւ ամենայն ուրեք գրեթէ նոյնպէս։

Շնորհ ունիմ զտուելոյ ծանօթութեանդ զգրոցն, եւ զգնելոյդ գին հատուսցէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ ՝ յաւելեալ ի գումարն զոր առաքելոց էր։ Եթէ փոքրիկ ինչ գործ է, որպէս կարծեմ, Չիդդատինոյի [57] Religione արժան համարիմ ստանալ եւ զայն վասն մատենադարանիս մերոյ, զի ճառէ ըստ խորագրին զիւրոյ քարոզութեան կամ այցելութեան ի Հայս. իմ չէր տեսեալ դեռ զգործն զայն ի Ս. Մարկոս [58]. բայց ընթերցեալ եմ զի հրատարակեալ է այն յիտալ եւ ի լատին. իտալականն ընտրելի է ինձ։ - Նոյնպէս եւ Pietro di Stefano ստանալի թուի ինձ. քանզի կարծեմ զհեղինակն Հայ լինել, կամ վանահայր Հայոց վանաց, որ եթէ չիցէ այնպէս՝ ապա չէր փոյթ ստանալ։

Իսկ ի դիւանական գրոց հանդիպեցայ աստ երկուց հատորոց Codice Diplomatico del regno di Carlo [d’]Angiò ի միումն կային երկու կամ երեք հակիրճ գրուածք պատշաճեալք մեզ. յուսալի է թէ գտցին եւ ի յաջորդ հատորս, երբ տպագրիցին։

Ոչ ինչ գիտէի զ Սմիթայ [59] ընթերցուածոյն՝ զ Քսիսութրեայ [60]. եւ հիանալի թուի իրն՝ եթէ իցէ հաւատալի։ - Այլ ազգ իմն աստ լուաք հետաքննական. Պըրդըն [61] անուանի ճանապարհորդ Անգղիացի (Ափրիկախոյզ) այժմ գոնսոլ ի Դրեստ, յայց ելեալ վանացս ի սկիզբն ամսոյս՝ պատմեաց զի հելուետիացի ոմն ճանապարհորդ յարեւելս, ընդ որում խօսակցեալ է ինքն, գտեալ է ի վանս ուրեք Ասորւոց հայերէն թարգմանութիւն զգերահռչակ Առակաց կամ զրուցաց սանսկրիտ հեղինակի, որ Եզովբոս իմն է նոցին, եւ համարի թարգմանեալ ի սանսկրիտ լեզուէ։ Այլ ոչ գիտէր Պըրդըն ՝ թէ որպիսի՞ տառիւք գրեալ էր մատեանն. զոր գտողն՝ ասէ՝ կամի հրատարակել, այլ տակաւին յուղեւորութեան է։ Այսչափ ինչ ծանեաք ի նմանէ, այլ ինձ թուի թէ յԱրաբացի լեզուէ թարգմանեալ իցէ, քանզի յայս լեզու գործն այն կոչի գալիլա-վետիմնա [62], եւ զի ասէր հայերէնն կոչիցի Գալիլա է ճումնա, ապա հարկ է թէ յարաբերէնէ առեալ իցէ. զի բնիկ սանսկրիտ անունն ասի լինել Բանչա-Դանդրա։

Ի կէս հասեալ գրութեան նամակիս՝ եհաս ի ձեռս իմ եւ մատենիկն Վարուց Ս. Լուսաւորչին, որ երիցագոյն է քան զայլ երկուս վարս զոր ունէաք ի գրանոցիս, մին Լոնկոյ [63], միւսն Պոնուչչի [64], եւ պատուական քան զնոսա համարեսցի. սակայն չէ եւ այս բուն գրուածն Կրաւինայ [65], այլ հաւաքեալ եւ ի նմանէն. Կրաւինա հրատարակեալ է յամին 1605 ի Հռովմ, թէպէտ ինքն Նէապօլսեցի է. իմ ոչ է քաջ նշանակեալ զանուն գրոց նորա, որ է ըստ հանդիպոյ գրութեանս [66] Breve Descritione dello stato della Christianità, e della Religione di S. Domenico nella Provincia d’Armenia, Roma MDCV. 160 էջ բան, կէսն վարք Ս[ուրբ] Լուսաւորչին [67], որ է Ա մասն, եւ կէսն Բ մասն՝ Դոմինիկեան Հայոց։ Բայց զի տպագրեալ է ի Հռովմ ՝ գուցէ ոչ գտցի ի Նէապօլիս. եւ յուսամ թէ վասն այսպիսեաց չտարջիք հոգ շատ եւ նեղիցիք, այլ եւ ներեսջիք աշխատութեանս տուելոյ Ձեզ, որում մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]