1878

994.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 19 Յունուարի 1878

Սիրելի եղբայր իմ,

Վերջապէս ընդունեցայ բաւական երկար լռութենէդ ետեւ գրածդ յաւուր Ծննդեան Տօնի անցեալ տարւոյն, քան զոր բազմապատիկ բարեգոյն մաղթեմ Քեզ զնորս տարի։

Սավա ամսէ աւելի կեցաւ ի Վենետիկ, ուսկից կարծեմ հիմայ գացեր է, վասն զի շատ օրերէ ի վեր տեսնուած չէ. ինքն շատ գոհ կու ցուցընէր զինքն ի Վենետիկ ըրած առեւտուրին վրայօք, ոչ այնքան ծախելով եւ գնելով, որքան փոխանակելով. եւ շատ բան կայ կ՚ըսէր այս տեղի հնավաճառաց քով, թէ քարեղէն թէ մետաղէ։

Իմ առեւտուրս եղաւ միայն թագաւորաց թագաւորի Տիգրանայ արծաթը ստանալ 200 ֆրանգի, ուսկից վար չինկան. ես ալ առաջ երբեմն գրածիդ վրայ վստահանալով՝ թէ կ՚արժէ այնչափ, կամ թէ դու եթէ առձեռն ստակ ունենայիր՝ կ՚առնուիր զայն, առի. միայն թէ ստակին կիսոյն փոխան այսինքն 100 ֆրանգի տեղ տուի երկու ոսկի դրամ Աղեքսանդրի, որովհետեւ քննելով ի Միոնէ [1] տեսայ որ Աղեքսանդրի ոսկի դրամոց 36 կամ 40 ֆրանգ գին դրած է։ Եթէ արժէքէն աւելի ալ տուած ըլլամ վասն Տիգրանեան դրամոյն մասամբ իբր փոխարէն մը ուզեցի համարիլ, իր մեզի ընծայած պղնձէ փոքրիկ կիսանդրոյ մը, որ ներկայացընէ կին կամ դիցուհի մը, մահկաձեւ ինչ մի ունենալով ի վերայ կրծոց։ Կ՚ըսէր թէ ի Սիս գտուած է. եթէ հօն ալ չըլլայ՝ իրն ստոյգ հին կ՚երեւի, եւ չափաւոր շնորհքով։

Չգիտեմ առջի թղթիս մէջ յիշեցի՞, որ սա ունէր մէկ յախճապակ մը Աբդիոն եւ Յովէլ մարգարէից պատկերօք, ինչպէս գրուած էր վրանին. թէ եւ այս գրերուն ձեւն հին չէր երեւար բայց կամարաձեւքն եւ սիւներն ու մարգարէից մէկուն ձեռքը եղած ծաղիկն՝ շատ նման են Ձեռագրաց մէջ տեսուածներուն 5 կամ 600 տարի եւ աւելի եւս հնութեամբ. ինքն շատ աւելի հին կը համարէր զյախճապակն, եւ կ՚ըսէր թէ ամենէն երեւելի հնախոյզն ի Հռոմ (կարծեմ Գասդելլանի ) 750 ֆրանգ ընծայեր է այդոր (բայց ինքն չէ տուած։ Ես միայն պատկերն ընդօրինակել տուի հաւասար մեծութեամբ եւ գունովի։

Լեւոնի ոսկւոյն համար կ՚ըսես թէ 50 լիրայի գներ է, այլ ոսկին՝ այդ լիրաները տուող անձին քովն է. սակայն Սավային քովը տեսանք մենք զոսկին, եւ չեմ կարծեր որ այն ալ շինծու ըլլար, ինքն ալ կ՚ըսէր որ 50 լիրայի առեր է այլ 100ի կ՚ուզէ ծախել: Ես ցուցի իրեն մեր ունեցած Կոստանդնի ոսկին զոր եւ պագաւ, չգիտեմ ի՞նչ մտօք, այլ չիմացուցի որ քովս ուրիշ ոսկի մ՚ալ կայ, աւանդ եղբօրս։

Ահաւասիկ մեր թրակեան գեղեցիկ արծաթոյն տիպքն, զոր Սավա Մեսեմպրիոյ դրամ կոչէր, իսկ ի խորշս դրամատախտին՝ յանուն Ապիտոս քաղաքի նշանակուած է։ Յուսամ որ քիչ ճզմուած հասնի ի ձեռքդ, եւ իմացընես արժէքը։

Քովդ եղած Աւետարանաց պատկերները կամ զարդերը ընդօրինակելու համար, ինձ կ՚երեւայ թէ, եթէ զարմանալի կամ նշանաւոր բաներ չեն, չեն արժեր ծախքիդ, մանաւանդ բոլորն ալ ընդօրինակել տալու ինչպէս ըրած ես հօս խաւրածներուդ. եթէ մեր քով եղած աւելի գեղեցիկներուն ամեն նկարներն ալ ընդօրինակել տայինք՝ ո՞ւր կը հասնէր ծրարն։

Կուտշմիդ [2] ՝ Խոսրովու արձանագիրն յիշէ ինչպէս որ գրեցի քեզ. այլ ի Լըդրոն [3] (զոր նա յիշէ) քննելով տեսայ որ միայն առջի երկու բառքն կան, այսինքն Խոսրով Հայ, միւս երկուքն թուի թէ ուրիշ ճամբորդ մը կարդացեր է, զոր չկարցայ ստուգել։

Պաշպալովի եկեղեցւոյ շինողաց պատկերաց համար հարցընես. առ այժմ ի վանս մէկ անձ մի կայ ի Պաշպալով կեցած տարիներով, իրեն հարցուցի, չէր յիշեր պատկերք այնպիսի տեղ եւ կարծէ ալ թէ չկայ՝ այնպէս բան։

Կորիկեան դրամոյ տիպն կամ գրութիւնն ալ տեսայ։ Պետրպուրկեանին հետ չբաղդատեցի դեռ որ իմանամ տարբերութիւնն։ Ինչո՞ւ մեր Հայ թագաւորաց դրամ չունիմք, ոչ Արշակունեաց եւ ոչ Բագրատունեաց, բաց ի Տիգրանանց եւ Արտաւազդայ. ասոր բաւական պատճառ չեմ գտներ, գուցէ դեռ գտուին, այլ պէտք է որ գտուէին ինչուան հիմայ, մինչ աւելի փոքր եւ աննշան իշխողաց դրամք գտուին։

Ողջունելով զհարազատս, մնամ նոյնպէս

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

995.

* Հ. Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 25 յուն[ուար] 1878

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Մինչ խորհէի պատասխանել գրելումդ ի 14 ամսոյս՝ եհաս եւ գրեալդ ի 22։ Ոչ կարացաք տակաւին գումարիլ եւ խօսել զտնտեսական խնդրոյ տեղւոյդ, զորմէ կարծեմ գրելոց է եւ Վեհ, եւ երեկ իսկ գրելոց էր՝ եթէ չունէր ցաւ գլխոյ։

Վարձուորդ Պիանգինի ե՞լ ի տանէդ, եթէ տակաւին բնակէ, կամէաք գիտել։ Նոյնպէս, թէ գուցե՞ն աշակերտք թոշակաւորք։

Վասն խնդրոյ գերեզմանին՝ գրեսցէ թերեւս եւ Վեհ, այլ ինձ յանձնեաց հարցանել զՔորսն Կառնիէ (զհանդերձուհիսն) իբրեւ գիտակս եւ հաղորդս գործոյն, զորմէ իբր ամաւ յառաջ գրէր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս, եթէ չմտանէ արդ ի հաշիւ վարժա­րա­նին, եւ թէ իսկոյն գրեսցէ առ քարակոփն եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս ։ Վասն որոյ եթէ նեղիցէ զՁեզ այրն՝ կարէք ուղղել առ յանձնող գործոյն, այսինքն առ Հ[այր] Գրիգորիս, եւ մի՛ պարտաւորիլ կամ պարտաւորել զուխտս, որ վարանի զիա՞րդ հատուցանել զտոկոսիս Կալուածական Ընկերութեան. թող զի եւ ինքն (վանքս) ի նեղի կայ յոյժ՝ վասն աշխարհածանօթ եւ աշխարհաւեր պատերազմին։

Տէր տացէ երկայնմտութիւն ամենեցուն, եւ Քեզ քաջողջութիւն

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

996.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 9 փետր[ուար] 1878

Սիրելի եղբայր,

Տիրամօր լուսանկարին վրայօք շատ առաջ քան զխաւրելս՝ գրած էի Քեզ, կամ մոռացեր ես, կամ թուղթս կորսուեր է. եւ է մի ի պատկերաց Տրապիզոնեան ասացեալ Աւետարանի մերոյ, հազարամեայ եւ աւելի հնութեամբ (Պատկերն), զոր հանդերձ բնական գուներովն նկարեալ տուեալ ընծայեցաք նորոգ † [հանգուցելոյ] Պիոսի Թ. ի [4], ի մեծ յոբե­լինի նորա, անցեալ տարի, հանդերձ լատին թարգմանութեամբ Շարականաց Ս. Աստուա­ծածնի [5]. այն նկարածէն լուսագրել տուինք քանի մ՚օրինակ. եւ ահա մին յայնցանէ է քեզի ղրկածս [6]. միայն Տիրամօր մէկ ձեռքին դիրքը փոխուած է ի պատկերիս. վասն զի սկզբնական նկարին մէջ՝ Կուսին դիմաց հրեշտակ մը կար, եւ ձեռք Կուսին անոր ուղղեալ էր, մենք միայն զԿոյսն նկարել տալով՝ պատշաճ դատեցաւ դիրքը փոխել։

Անցեալ գիրս գրած օրը Վենետիկ գնացի եւ տեսայ որ դեռ հօն էր Սավա, որ եւ յետ աւուրց մեկնեցաւ. Քեզի ալ բարեւներ ընելով խոնարհական կերպով մը, եւ իբր ներումն ուզելով, թուի թէ վասն հակառակութեանց ինչ, եւ խոստանալով յայսմ հետէ ամենայն մտերմութեամբ վարիլ եւն. ։ Քաղքիս հնավաճառաց քով շատ բաներ գտեր է, իբր արձանիկ, տուփք, քարեղէն համրիչք, զէնք եւն. եւ արժան գնով կամ փոխանակութեամբ առեր է. ես ալ տեսայ քանի մը, յիրաւի արժան եւ արժելիք բաներ։ - Կ՚ըսէր թէ եթէ Կ. Պօլսի իրք դեռ խառնակ մնան՝ պիտի երթայ յ Ամերիկա ։

Քէսէճեանի գլխոյն դիրքը յետոյ լսելով՝ ես ալ ստրջացեր էի իրեն գրելուս ընտանե­բար. եւ որչափ ալ չէի ուզեր այն նիւթին վրայ գրել կամ խօսիլ, ըստ մասին գոհ եմ անգամ մ՚ալ ծանօթ համարուածին դարձեալ ծանօթանալուն. որպէս զի եթէ, ինչպէս վախեմ, քիչ ատենէն այս տեղ եղածներուն տան մէջ եղած բաները բոլոր գրաւեն եւ մերկացընեն, այդտեղ եղողին չկարենան ըսել՝ թէ զայդ չէինք կարծեր, վասն զի հիմայ պարտատէրք ձայն վերուցեր են, եւ զտիկինը քանի անգամ ի դատարան կոչած են. մէկ հատիկ ճար, կ՚ըսեն, զանոնք կամ զոմանս ասկէ հեռացընել դարձընել ի Պօլիս, ինչպէս խնդրէ եւ Պօղոս. եւ որչափ մեզի կ՚ինկնայ՝ մենք ալ հաւանիմք։

Ապիտոսեան դրամոյն փոխանակութեան համար բան չեմ զրուցեր, վասն զի մեծաւորք չեն ուզեր օտարացընել եղածները. (թերեւս թանկ բան մ՚ըլլար եւ լաւ գնով վաճառուէր, ի կարօտութեան ժամանակիս յորում եւ մեք զգամք, հաւանուէր)։

Բագրատունեաց դրամ չկոփելուն յանուն իւրեանց, տակաւին զարմանամ. վասն զի Ժ դարուն վերջերը ուր Տիեզերակալ անուամբ թագաւորք կային առ մեզ, Հագարացւոց բռնակալութիւնն դադրած էր եւ վախ չկար [7]. եւ միթէ քոսոտ Կիւլիկէն առաւե՞լ ինչ էր քան զ՚ եավուզ [8] Սմբատն մեր։

Ողջ լեր ողջունելով զհարազատս, յորոց եմ

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

997.

* Հ. Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 12 Փետր[ուար] 1878

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ոչ ժամանեալ արկանել զթղթիկս ի ծրար թղթոյ Վեհիս՝ ուրոյն յղեմ. ծանուցանելով զի ի գումարին զոր առաքէ ի հատուցումն Կալուածականին՝ յաւելի ես եւ 20 ֆր[անգ] ի գին Լիդրէի բառարանին եւ փոքրիկ գրոցն զոր առաքեցէք ինձ. յաւելցին անշուշտ քանի մի ֆրանգք, որովք խնդրեմ գնել պատկերս ծանօթս եւ առաքել. բայց խնդրէի՝ թէ գտանէր՝ առաքել պատկերս ինչ խոնարհութեան, կամ զայս կերպարանելով՝ որպիսի եւ է օրինակաւ, կամ զանունն ունելով ի վերայ պատկերին. եւ թէ գտցի՝ իբրեւ 2 տուզին [9] յայսմանէ. բայց մի՛ մեծ, այլ այնպէս զի դիւրաւ մարթիցի դնել ի ժամագիրս. զպատճառ խնդրոյս յայլում նուագի ծանուցից, եթէ հետաքրքրական թուիցի։ Եւ ըստ կարի վաղ առաքել։

Զգերեզմանական խնդրոյն կարծեմ ըստ բաւականին գրեալ է Վեհ այդր եւ ի Կ. Պօլիս. բայց Կառնիէ Օրիորդին (Ստեփանեայ) անկ էր կարծեմ չթողուլ անպատասխանի զթուղթն, զոր ընկալան։

Ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս ՝ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Քանզի մեծամեծք եւ աւագագոյնք ճեպին ի հանդերձեալ աշխարհ արժան համարիմ ծանուցանել եւ զսիրելագոյնսն ի նոյն շաւիղ կանխեալքս, զի աղօթեսցես, թէ չիցես ցարդ լուեալ. այսինքն են, Աւագերէց մերոյ Կարմեղեան եկեղեցւոյն, եւ փոխանորդն (Վիանելլոյ) †† ։

998.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 12 Փետր[ուար] 1878

Սիրելի եւ Պատուական Հ. Քերովբէ,

Գոհութիւն եւ յինէն եւ ի մերոցս ամենեցուն՝ առ Ամենախնամն Տէր, որ պահեաց զՔեզ ի վտանգէ ռմբակոծութեանն, զոր պատմես ի թղթիդ. եւ իբրեւ վերստին ստացեալ կեանս՝ լաւագոյն եւս վարես յօգուտ անձին եւ այլոց։ Համարիմ թէ յետին վտանգ էր այդ. եւ արդ կնքեալ իցեն դաշինք խաղաղութեան կամ զինուց դադարման, աշխարհաւեր եւ մարդածախ զինուցն. որք զոմանս արեամբ եւ զայլս բազումս առանց արեան վիրաւորեցին, այսինքն նեղեցին, չքաւորեցին, յայտ է թէ եւ զմեզ իսկ։ Ամենայն ոք հետաքննօրէն մնայ արդ տեսանել զօգուտ կամ զելս պատերազմին, եւ զվիճակ արեւելից, ընդ որս եւ զմերոյ Հայ ազգիս. աղօթեսցուք զի թագաւորն թագաւորաց ի բարձանց տնօրինեսցէ զբարին։

ԶՅիշատակարանսն զորոց հարցանես՝ ընկալայ ի ժամուն, անկասկած լեր. եւ կարծեմ գրեալ եւ ծանուցեալ էի Քեզ, եւ արդ զնոյն հաստատեմ. յիշեմ եւ զընտիր աւետարանն՝ յորում չես գտեալ յիշատակարանն։

Զի՞ գործէ Աղաչա Գէորգ կրօնաւորասէր. ահա խաղաղութեան ձայն հնչի, գարուն մերձենայ եւ դրունք եւ ճանապարհք բանին. ե՞րբ շարժեսցի գալ այսր եղբայրօրէն. անշուշտ բերցէ եւ զկամարն, զոր ծանրացուսցես եւ Դու՝ առ ի թեթեւացուցանել զտնտեսութիւն տեղւոյս, որպէս օժանդակեցին ՎՎ. ՀՀ. [Վերապատուեալ Հարք] Սիմէոն եւ Դիոնիսիոս [10] ։

Վանականքս ողջ են եւ ողջունեն զՔեզ. եւ ես ջերմագին ըղձիւք յանձնեալ ի խնամս Տեառն եւ Տիրամօրն, մնամ Քո

Ողջունեմ զՊետրիսեանն [11] ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

999.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 23 Մարտի 1878

Սիրելի եղբայր,

Իբր ամսով առաջ գրած թղթիդ պատասխանն ուշացուցի, բայց վերջապէս առիթ ունեցայ այսօր ընդ գրոյս ղրկել Քեզի ուզածդ, Արծաթէ թասն, յորում դրի նաեւ ուրիշ անգամ ուզածդ, այն կանաչ քարէ գլուխն. երկուքն ալ յանձնուեցաւ վարժաւարտ պատանւոյ մը որ դառնայ աստի ի Կ. Պօլիս, եւ պիտի աւանդէ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն յորմէ ընդունիս [12] ։

Յանձնեալ Հաւատովդ փառակազմն [13] վասն ընծայելոյ Սաքսոնիացւոյն մոռացեր էի, եւ նոր յանձնեցի առ պաշտօնատարն որ կազմէ եւ ընդ արկեղ գրոց ղրկէ, մէկ երկու շաբաթէ վերջը թէպէտ այդ Սաքսոնքդ չեն ի բուն թագաւորութենէ Սաքսոնիոյ, այլ գուցէ տեղեակ ըլլան կամ լսած, թէ գուցէ՞ արդեօք ի Սաքսոնիա ընտանիք կամ անձ Agdolo [14] մականուամբ? զայս կըրնաս հարցանել, եւ թէ իմանաս բան մը՝ ինձ հաղորդել։

Չունիմ ես տպագրեալ հաւաքումն Գերմանացի քերդուածոց. քանի մը կտոր բան թարգմանած եմ երբեմն, ոչ նշանաւորք ինչ, այլ տպագրեալ չեն, բաց յոմանց՝ ի «Բազմավիպի»։

Յիշեալ նօտրագիր Ձեռագիրքդ չպիտոյք թուին. եթէ Պօղոսի թղթոց Մեկնութիւնն ըլլար Ոսկեբերանի եւ կատարեալ քան զմեր տպագրեալն՝ արժանի էր ընդունելութեան. - եթէ եւ կանոնք Ս. Ուրսուլայ իբրեւ չնչինք ընդ չնչին բանի մը տրուին կամ փոխանակուին, վասն մայրապետական հետաքրքրութեան ընդունուին։ Ապա թէ ոչ՝ մնան ուր որ մնան [15] ։

Ողջունելով զհարազատս՝ մնամ նոյնպէս

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Կը ցաւիմ եղբայր, որ չօլտի, այսինքն չեղաւ։

Ճամբորդ պատանին յետ մնացեր է, որով եւ քու աւանդդ ալ, զոր հարկ է խաւրեմ ընդ գրոց, սնտուկով, եթէ ուրիշ առիթ չըլլայ։ (դարձո՛ւ) կրկին Յ. Գ. Օլտի օլտի [16]. - Առջինը գրելէս ժամ մը վերջը ճամբորդն անձամբ եկաւ եւ իմացուց որ նորէն հաստատուեր է իր ուղեւորութիւնը. ուստի իրեն կը յանձնեմ ընդ աւանդիդ եւ այս թղթիկս. որոյ վրայ ի հարկէ շատ կամ քիչ պիտի խնդաս։

1000.

* Հ. Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 26 Մարտ 1878

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Կարծեմ ես եմ պարտական պատասխանելոյ, եւ շնորհակալելոյ։ Ի նմին աւուր յորում գրեցի զվերջին թուղթն իմ՝ ընկալայ զպատկերսն, որոց վասն կրկին պարտիմ, եւ շնորհա­կալիս եւ զգինսն, զի առաւել են անշուշտ քան զսուղ մնացորդն զոր յիշէի յայնմ թղթի։ Հաճոյագոյն եղեն ինձ խաչապատկերքն. Փռանկքդ զամենայն գեղերեսելով նաեւ զխաչս գեղեցկացուցեալ եւ պաճուճեալ են, իցէ՜ թէ եւ զբարձումն կամ զխաչակրութիւն դիւրէին։ Ես զայսցանէ անագանեցի գրել, եւ Դու զԱսսիզացն, զոր ակն ունիմ թէ ընկալար ի ժամու եւ ետուր խնդրողացն։

Առ ի ձեւակերպել զպարտս իմ յաւելից խնդրել ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանա­գինեայ առաքել ինձ թղթաբերաւ զնորատիպ գիրս մի Lenthéric [17] հեղինակի որ է La Grèce et l'Orient en Provence եւ կարծեմ տպագրողն կամ վաճառող է Plon. զի առ սմա նշանակի միւս եւս գիրք նոյն հեղինակի, որ է Les villes mortes du Golfe de Lyon. զայս եւս կարէ առա­քել, եթէ, որպէս յուսամ չիցէ մեծագին քան զառաջինն, որ է 5 ֆրանգաց, կամ նուազ։

Յառաջիկայ եօթնեկիս մտանելոց եմք ի կրթութիւն հոգեւոր. եւ դու կցորդեսջիր աղօ­թիւք, յորս յիշեսցես եւ զերբեմն Ղուրդ [18] Վարդապետ կոչեցեալդ (Մէսինկէր) որ եւ նա հրա­ժա­րեալ է յաստեացս եւ ի ջերմն աշխարհ սիրոյ ամփոփեալ. ուր յուսամ լինել մեզ բարեխօս։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1001.

Professor Angelo de Gubernatis -ին [19]

Venezia, S. Lazzaro, 28 marzo, 1878

Pregiatissimo Signor Professore,

Ricevendo giorni fa, come credo da sua parte, il n. ^r 3° del Bollettino Italiano degli studij Orientali, e vedendo l’avviso per il Quarto Congresso degli Orientalisti, mi sento in dovere, benché troppo tardi, a domandarle scusa per non avere risposto al primo avviso. Erano allora per noi giorni di grandi preoccupazioni, avendo perduto il nostro venerabile Abbate Generale, e curando di eleggerne un successore; il quale appena successo, nacque la ben nota e triste guerra, che preoccupò e preoccupa ben altrimenti, massime noi e i nostri Armeni. Ed io non conosco e non oso parlar a persona di Congresso scientifico, mentre tutti stanno ansiosi della loro sorte dipendente forse da un Congresso di tutt’altro genere. La prego dunque di non far nessun conto sopra di me in questo affare.

Ma una cosa che mi dispiace più ancora, è quella di mancar d’ossequio verso il benemerito ed illustre Sig. ^r Presidente del prossimo Congresso Orientale; ed a questo non trovo altro riparo che avvalorarmi della benigna avvocazione di V. a Signoria, dichiarandomi e a Lui e a Lei,

Umilissimo Servo
P[adre] L[eone] Alishan, Mechitarista

Թարգմանութիւն

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 28 Մարտ, 1878

Թանկագին պարոն Ուսուցչապետ,

Քանի մը օր առաջ Արեւելեան Ուսմանց Իտալական Տեղեկատուին երրորդ թիւը Ձեզմէ ստանալով եւ Արեւելագէտներու Չորրորդ Համաժողովին յայտարարութիւնը տեսնելով՝ պարտք կը համարիմ, թէեւ չափազանց ուշ, Ձեզմէ ներողութիւն խնդրել առաջին յայտարարութեան չպատասխանելուս համար։ Մեզի համար մեծ մտահոգութիւններու օրեր էին, մեր Գերյարգելի ընդհանրական աբբան կորսնցուցած ըլլալով եւ հետամուտ անոր յաջորդն ընտրելու։ Եւ հազիւ ասիկա պատահեցաւ՝ ծանօթ եւ տխուր պատերազմը ծագեցաւ որ մտահոգեց, եւ շատ կը մտահոգէ, գլխաւորապէս մեզ եւ մեր հայերը։ Եւ ես մէկը չեմ ճանչնար, եւ չեմ յանդգնիր անոր խօսելու, գիտական համաժողովի մը մասին, մինչ ամէնքը հեւ ի հեւ կը սպասեն իրենց ճակատագրին որ թերեւս կախուած է ամբողջովին այլ բնոյթի համաժողովէ մը։ Կը խնդրեմ, ուրեմն, իմ մասիս հաշիւ չընել այս առնչութեամբ։

Բայց բան մը ինծի ա՛լ աւելի ցաւալի է՝ յարգանքէ պակսիլն է յառաջիկայ Արեւելեան Համա­ժողովին արժանաւոր եւ մեծարգոյ պարոն նախագահին հանդէպ։ Եւ ասոր համար այլ հատուցում չեմ գտներ քան ապաւինիլ Ձերդ Վսեմութեան ստանձնելիք բարեացակամութեան, (ինքզինքս) յայտարա­րե­լով Ձեր եւ Իր ամենախոնարհ ծառան

Հ[այր] Ղ[եւոնդ] Ալիշան, Մխիթարեան

1002.

* Հ. Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 2 Ապրիլի 1878

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ի բարւոք կափուլն կամք (ի կրթութեան), եւ թէ չէր հոգեւոր դիտումն ինչ իմ՝ ոչ գրէի յաւուրքս։ Եւ է խնդիր դարձեալ Պատկերաց՝ զորոց օրինակն առաքեմ. 4 կամ 5 տասնեակ Ս. Ալոյիսի Գոնծակ [20]. եւ քանի մի տասնեակ միւսոյն. սակայն զայս յետինս ոչ կամիմ այսպէս գունաւոր, այլ անգոյն եւ անթերի. անթերի ասելով իմանամ զայն՝ զի ընդ ոտիւք Յիսուսի եւ ի մէջ ջրոյն գրեալ կայ humilis corde [21]. այսպէս էր յանգոյն օրինակի միում պատկերիդ, զոր ոչ կարեմ առաքել՝ քանզի կազմել ետու ի գիրս։

Եթէ գիտէի յառաջագոյն ընկալեալ քո զգին Ասսիզացն՝ ունէի ի գումարէն որ առաքեցաւ Ձեզ աւուրբք յառաջ, եւ սակաւ մի նուազ կորուստ լինէր, զի բարձրացաւ յոյժ արժէք նաբոլ. ոսկւոյ. եւ այժմ բարձրագոյն եւս է. վասն որոյ շահաւոր լիցի ի ժամուս առաքելդ զայդ գումարիկ, (եթէ չիցէ ագահութիւն զոր ասեմս), զի համարիմ թէ չունիցիմք աստի առ Ձեզ անցուցանել ա՛յլ գումար ցժամանակ մի։ Եւ մարթ է առաքել զայդ թղթեայ դրամով ի նամակիդ, պահելով զկոտորակս ինչ գումարկիդ վասն ծախուց նոր խնդրելոցս եւ գրոցն։

Աղօթք փոխադարձ. եւս եւ վասն [հանգուցելոյ] † Տարունի Ամբրոս[իոս] [22] Մարո­նիտ Աբբային եւ արքեպիսկոպոսի։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1003.

* Հ. Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 15 Ապրիլ 1878

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Այսօր եւ դեռ իսկ ընկալայ զտուեալդ ի 10 ամսոյս հանդերձ, թղթեայ դրամով 250 ֆրանգաց, թէպէտ եւ երկաւուրբ յառաջ ազդ լեալ էր ի թղթատանէն, այլ ի պատճառս հիւանդութեան Վիջենցոյ նաւավարի (ի ջերմէ) մնաց ցայսօր։

Զպարեգօտսն յանձնեցից, այլ ոչ գիտեմ զինչպիսի է գոյն կղերականացդ, թերեւս այլք հմտագոյնք գիտասցեն։

Պատկերքն՝ թուի թէ չէին հնարեալք ի Պուաս Լըպելայ [23], ապա թէ ոչ հարկ էր գտանել առ նմա. չէ փոյթ թէ չգտցին խաչաձեւքն. իսկ Ալոյիսք եթէ եւ այլ ձեւով իցեն, բայց գեղեցիկք եւ եռանդնաշարժք՝ ընդունելի են. թէ ոչ գտցին՝ մի՛ ինչ հոգար եւ զայնցանէ։

Ընկալայ եւ զերկու հատոր գիրս Լանդերիքայ [24]. յաւելից խնդրել 2 եւս հատորս. զառաջնոյն նշանակեալ եմ եւ զտպագիր կամ զվաճառող զերկրորդին ոչ գիտեմ, եւ ոչ զգին. եթէ չիցէ շատ աւելի քան զայլսն (որ 5 ֆր[անգ] նշանակեալ էին) կամիմ եւ զայն։ Եւ զգինսն անցուցից ի հաշիւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթանագինեայ զոր յանձնեաց ինձ Եղ[բայր] Յովսէփ, յոր եւ յաւելի զգին գրոցն զոր առաքեալ էր առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին, եւ ունիմ առ իս. միայն թէ յանձնեալքն յԵղ[բայր] Յովսեփայ թղթեայ լիրայք են իտալականք։

Շնորհաւոր եւ շահաւոր մաղթեմ զխորհուրդս սրբազան աւուրցս եւ զկատարումն նոցին հրաշափառ Յարութեամբն Քրիստոսի, եւ յանձն լինելով ի փոխադարձ աղօթս մնամ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ղուկաս ի գեղջ կայ, անշուշտ եկեսցէ յաւուրքս եւ ասացից զգտակացն. Ողջոյն եւ Կառնիէ քերց։

Հանգեա՞ւ Թայլոր [25] ջատագով մեր։

1004.

* Հ. Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 9 Մայիս 1878

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յեռանդն յանձնեալ է ուղւոյ ի ձեռն Ֆրանգեդդեայ ծրար կապայից, եւն. որ կամ ուղղակի հասցէ ի վարժատունդ կամ ծանուսցի այդր, ի հասանելն ի քաղաքդ։ Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Ղուկաս փութով պատրաստեալ էր զխնդրեալդ, եւ գտցես ի ծրարին։

Ընկալայ մի ըստ միոջէ զ4 երկվեցեակ պատկերս Ս. Ալոյիսի, զերկու հատոր Lenthéric եւ զ Tréverret [26], զյետինս հնացեալ թերեւս պաշտօնեայք երկաթուղւոյն կամ համաշ­խարհա­կան հանդիսարանին ձերբածեալ իցեն։ Նշանակեսցի գինն, զի յաւելից ի պահանջս Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթանագինեայ. ապա թէ ոչ՝ մոռանամ ես։

Վեհս գտանի ի Հռովմ, յողջոյն նորընտիր Սրբազանին [27] գնացեալ։

Բարձրախօս կամ բարձրագոչ բարեկամին գոյ Մխիթարայ Լիվոռնեցոյ † [վախճանեալ] է կինն Սոփիա. նոյնպէս եւ † Հ[այր] Աստուածատուր [28]. Մխիթար գրէ ստէպ այսր զի ի մէնջ ընտրեսցի յաջորդն, այլ ընտրութիւնն թուի թէ ի Հռովմայ լիցի եւ թերեւս ի Հա­սու­նեանց, առ որս գրեալ են եւ ասացեալ ազգայինք Լիվոռնոյ [29], յայտ է թէ Մխիթար ո՛չ։

Ողջունիւ եղբարցդ մաղթեմ ողջութիւն եւ քաջողջութիւն։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1005.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 16 Մայիսի 1878

Արհիապատիւ Տէր եւ Աբբահայր,

Մի ըստ միոջէ ընկալայ զերկոսին Գիրս Սրբութեանդ։ Ըստ պատուիրանիդ, որ յառաջնումն, Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին խնդիր արարեալ եգիտ զ Աղամալեան [30] գրուածսն, եւ առաքեսցէ յետ վաղուին առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ. միայն զանգղիարէն լրագիրն ասէ չգտեալ. կամ թէ գտեալ է լրագիր մի, այլ կարծէ ոչ զխնդրելին։

Խնդիր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու ոչ օտարոտի ինչ թուի, այլ մեր կարծիք եղեն մի՛ ուղղակի այտի գնալ Վեհիդ անդր, այլ յետ դարձին այսր, զի եւ զանձանց որք են անդր՝ եթէ իցէ տնօրինելի ինչ՝ միաբան խորհրդակցութեամբ լիցի տեսութիւն։

Արիստիդեայ պատառիկք ոչ բարձրասցին մինչեւ ի Գահ Սրբազանին, իբրեւ նուէր. ինձ թուի թէ մարթ է ընծայել եպիսկոպոսին Օռլէանի [31] ՝ իբրեւ քաջի ջատագովի եկեղեցւոյ եւ մերս բարեկամի։

Վասն Լիբանանեան քահանային խնդրողի գալ այսր՝ լուայ ի մերոցս զի Ֆէրահեանն ոչ ստորասականս վկայեալ է. ի հարկէ լսէք ի նմանէ իսկ այդր։

Միսաքեանն երեկ եկեալ է ի վանս եւ հաճութեամբ տեսեալ, եւ վաղ մեկնեալ երթալ ի Վիենա. վասն որոյ չեղեւ մարթ այլազգ պատուել զնա։ Իսկ Յոյն աշակերտն դեռ ոչ երեւեցաւ. ի գալն արասցուք ըստ հաճութեան Վեհիդ։

Ընկալաւ այսօր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դաւիթ զարկղ գրենոյն եւ ես զպարգեւ Բերուցցեայ [32], որ մեծագոյն քան զկարծիս իմ գտաւ. եւ շնորհ ունիմ Ընդունողին ի նմանէ։

Չիք նոր ինչ առ մեզ. Մասրաֆեան ոմն պատանի երեկ եկեալ է ի Սամսոնէ ի Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժարան. ուստ գայ Պ[ատուական] Հ[այր] Արսէն [33] երկիցս եւ երիցս յեօթնեկի դաս ասել նորընծայից, եւ լաւագոյն երեւի յառողջութեան։

Փափագանօք յաջողութեան ամենայն գործոց եւ դիտմանց Վեհիդ, խոնարհ ողջունիւ միաբան Հարցս եւ Եղբարց մատուցեալ ի համբոյր տիրականիդ, մնամ

Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1006.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 23 Մայիսի 1878

Արհիապատիւ Տէր եւ Աբբահայր,

Թէպէտ եւ ընկալեալ էի յեռանդն զշնորհեալդ ի 20 ամսոյս, չունելով կարեւոր ինչ գրելի՝ մնայի պատեհի. եւ ահա թուղթ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուէլի ժամանեալ ի Կ. Պօլսէ այսօր՝ լինի պատեհ։

Իմ հարբուխ ըստ սովորական շրջագայութեան հասեալ մերթ իջանէ մերթ բարձրանայ. եւ ես դեղորայիւք եւ դեղանմանիւք ըստ կարի զգուշանամ, նաեւ լուծմամբ պահոց։ - Գրէ ինձ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս ի Պատուայէ ՝ եթէ օգտի անդ դարմանօք եւ թե­թեւացեալ է ջղացն ցնցումն. յոր սակս թուի թէ ոմանք որ անդ՝ փափագիցեն զդարձ նորա այսր։

Ընթերցեալ էաք արդարեւ յօրագիրս զհանդէս գահակալութեան Սրբազանին եւ զՎե­հիդ գտանել ի ժողովին, զորոյ եւ զանուն բացայայտագոյն քան զայլոցն նշանակեալ էին։

Եթէ հաճեսջիք զողջոյն եւ զշնորհաւորութիւն եւ առ յինէն մատուցանել Գրե­դո­նեայ ՝ շնորհ ունիմ, եւ աջահամբոյր ողջունիւ եղբարցս՝ մնամ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1007.

* Հ. Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 25 Մայիս 1878

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Աւուրբ յառաջ քան զՔոյդ՝ ընկալայ գիր յ Եղ[բայր] Պօղոսէ Ալլահվէրտ[եան] առ որ խնդրեմ առաքել զպատասխանիս. որ եւ յղեալ էր թերթիկ մի եւ պատկերիկ զ՚ † [հան­գուցեալ] Հ[օր] Պօռէ ի [34], որոյ աստուածասէր հոգի բարեխօս լիցի մեզ։

Ոչ գիտէի բնաւ ինչ զուղեւորութենէ Պարտանայ, եւ արդ ի քէն լսեմ. ապա թէ ոչ մարթ էր ի ձեռն նորա առաքել զոր առաքեցաւն։

Գեր[ապայծառ] Աբբահայր գրեալ էր մեզ ի Հռովմայ զփափագդ երթալոյ նորա ի Բարիզ, յոր եւ յօժար թուի, եւ մեք ոչ անհաւան, այլ լաւ թուեցաւ մեզ յետ դարձին ի Հռով­մայ այսր լինել։

Մնամ գործադրութեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթանագինեայ զգրելոյս նմա եօթ­նե­կաւ յառաջ։ Ընկալայ զգիր նորա. Վիջենցոյ չունէր պէտս դրամոյ վասն յանձնելոցն առ ի նմանէ, եւ մնայ առ իս աւանդ նորա, այսինքն գումարիկն։

Վասն վաճառման վարժատանդ չէ պարտ քեզ հոգալ շատ, զի ոչ ըստ կամաց եւ ըղձից յաջողին այդպիսիք, այլ ըստ դիպաց որ չեն ի մեր ձեռս. եւ երբ կամեսցի Տէր եւ որպէս՝ այնպէս լիցի։

Ողջունիւ եղբարցս ողջ լինել մաղթեմ Քեզ

Հոգեկից Եղբ[այր] Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1008.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 25 Մայիս 1878

Սիրելի եղբայր,

Միայն բարեւ մը տալու եւ բարեւ մ՚ուզելու համար կը գրեմ տողիկս։ Շատ ատենէ ի վեր լուռ ես. ուզած արծաթ թասդ եւ կապոյտ քարդ ղրկեցի, չի գրեցիր ընդունիլդ. թէ եւ իմացայ որ ընդուներ ես։

Ատենօք Ասար բժշկիդ [35] վրայօք գրեր էիր, իր յառաջաբ[ա]նէն զատ արդեօք իր անուամբ յիշատակ կը գտուի՞ քու օրինակիդ մէջ, ես ալ կ՚ուզեմ իմանալ, ինչպէս որ դու ալ նման բան մը ինծի հարցուցեր էիր. եւ թերեւս իր վրայօք նոր տեղեկութիւն մ՚ալ յետոյ կարենամ տալ Քեզի, որոյ մնամ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1009.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 1 յունիս 1878

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զ Աղամալեան խնդրոյ ընկալեալ ես արդ զգրեալսն եւ զյղեալս ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգինէ, որ եւ յաւելու զմանր ծանօթութիւնքս որ ի ներփակեալ թղթեկիս։ Է ասէ եւ երկար պատմութիւն խարդախելոյ Փարսադանեանց զազգագրութիւնն, զոր ինքնին Հ[այր] Սուքիաս [36] գրեալ է, այլ աւելորդ վարկաւ գաղափարել եւ առաքել եւ զայն. այն զի ամենայն այդպիսի փաստք տուեալ եւ ծանուցեալ են առ ի մէնջ բազում անգամ յատեանն, եւ որպէս քաջ քան զիս գիտես՝ խնդիր մեր արդէն աւարտեալ իմն ասիւր։ Ի վերայ այսր ամենայնի՝ եթէ տակաւին կարեւոր ինչ դատիցիս ունել աստի՝ ծանո՛ վերստին։

Գեր[ապայծառ] Աբբահայրս՝ ըստ գրութեան իւրում լիցի աստ յառաջիկայ չորեք­շաբաթոջս (5 յունիսի)։

Ողջունելով զուխտակիցս մեր մաղթեմ անդորր ի Բաբելական բաւիղս քաղաքիդ եւ պետութեան, եթէ իցէ պետութիւն, եւ ոչ ըստ ֆռանկ ձայնին, այլ եւ ըստ թուրքին։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1010.

* Հ. Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 17 յունիս 1878

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Են իբր տասն աւուրք զի եհաս Վեհս դարձ արարեալ ի Հռովմայ, եւ կատարեաց զհանդէս Պենտեկոստէին, եւ վաղիւ, եթէ յաջողեսցեն օդք, առաքեսցէ ի գիւղ զգնալիս, ընդ որս եւ զգրողս. այլ ինքն ոչ ցուցանէ պատրաստութիւն ուղեւորելոյ յայդ կոյս. թէ եւ էր նորա փափագ իմն, որպէս եւ այլոց, տեսաւորիլ ընդ եպիսկոպոսին Օռլէանայ [37]. այլ չկարեմ ասել ստուգիւ թէ կատարեսցի՞ այս թէ ոչ։ Բայց հոգայ նա, որպէս եւ ես, վասն Քո, զի մի՛ վայրապար նեղիցիս վասն խնդրոյ վաճառման վարժատանդ, որոյ յաջողել չէ ի մեր ձեռս. եւ ոչ ի ճահ թուեցաւ առ ժամս (ի համառօտ խօսակցութեան) նուազել զգին զոր պահանջեալ է Ձեր, այսինքն միլիոն մի։ Իսկ վասն պարտուց տեղւոյդ, համարէաք թէ հատուցմամբ գերեզմանատեղւոյն վճարեալ էր ամենայն. եւ փափագէր Վեհ թէ իբրեւ վերջնական իմն ճշդութեամբ գրէիք, եւ ջանահնար լինէաք ազատել զամենեսին յայդմ պատուհասէ, որ ոչ նուազ քան զՁեզ թերեւս տանջէ եւ զաստ լսողս եւ մատակարարողս։

Եհաս արկղ բառագրոցն, անագան յուղարկեալ եւ փութով ժամանեալ, վասն որոյ եւ ծանրածախ։ Կանթեղն արդէն կախեցաւ ի մատրան Նորընծայարանի, որպէս եւ տեսի. շնորհակալութիւնն ելցէ անտի, որպէս եւ աղօթք, զորոց երախայրիս լռելեայն հաւանութեամբ վայելողացն՝ մատուցանեմ ես, մնալով ողջունիւ Քոյոցդ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1011.

* Հ. Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Փարիզ

Ֆիեսսոյ, 29 յունիսի 1878

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Առաջարկդ կամ խորհուրդ եկաւորելոյ այսր վասն որոց ասեսն, ամենեւին յար եւ յարմար է իմոցս տեսութեանց. եւ ոչ միայն է այլ եւ էր, որպէս եւ այլոց ոմանց. եւ վասն այլոց եւս խնդրոց Միաբանութեանս ի դէպ դատի գալուստդ, զի երկոքին եւս կողմանք լաւագոյն ծանիցուք զհանգամանս տեղւոյդ եւ տեղւոյս, զոր բազում անգամ եւ երկար գրութեամբք չմարթի բացատրել, կամ բացատրութիւնքն ծանր թուին, այլ դէմ առ դէմ խօսելով՝ պարզին եւ դիւրանան իսկոյն։ Վասն որոյ եթէ չիցես եւ այլուստ առեալ հրաւէր՝ կարես համարձակ գրել առ Վեհս. եւ զմիջոց երկուց գիւղագնացութեանցս առցուք պատեհ, յորում կարծեմ թէ եւ ձեռնադրութիւն լիցի վարժարանեայց կրսերաց. եւ մեք տաւուշմիշ լիցուք։ Դարձ գարնանագիւղիցս ի վանս լիցի, ըստ սովորական հաշուի, ի 23 մերձեցեալ ամսոյն։

Զթղթեակ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթանագենի ընկալայ, համբերութիւն մաղթեմ ի գրչաւորական վաստակսն, յուսով աւարտողական մխիթարութեան եւ աշնայնոյ կաստանայից։

Ողջ լեր ողջունիւ գիւղականացս եւ գիւղապետի։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1012.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ֆիեսսոյ, 29 յունիս 1878

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ոչ իբրեւ կարեւոր ինչ առաքեմ զթուղթ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու, այլ զի՝ եթէ չիցէ Վեհի գրեալ առ նա զմերոյ խորհրդոյս, գիտասցէ զփափագ նորա։ Ես գրեցի առ նա, ոչ որոշակի զոր խօսեցաքս ի ժողովի, այլ թէ եւ մեզ պատշաճ թուէր գալուստդ։

Եթէ գուցէ քո կամ այլոց առիթ գրութեան այսր, փափագէի գիտել եթէ ի տօնի Ս. Լուսաւորչին մատուսցի՞, որպէս յուսամս, եւ յորո՞ւմ ժամու ձայնաւոր պատարագն, ի սովորակա՞նն եթէ կանուխ։

Նշանակեցի ի վերայ սրբագրութեան թերթի Խոկմանց Չարչարանացն [38] ՝ փոքր մի լայնել զմիջոց նոր գլխոց կամ խորագրոց, եւ թողուլ տող մի դատարկ ընդ մէջ իւրաքանչիւր խոկմանց կամ թուոց, եւ զթուանիշ տառսն մեծացուցանել։ Յոյժ խնայողութեամբ խտացուցեալ է զիջեանդ։

Ողջոյն վանականաց եղբարց ի գեղջէիցս։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1013.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 23 յուլ[իս] 1878

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Ի գեղջ ընկալայ զգիրդ (ուր եւ թողի զայն) վասն որոյ ոչ կարէի վաղագոյն պատասխանել։ Զ՚12 ականց գլխաւոր գրուած Եպիփանուն է, եւ վերնագիր այսպիսի «Յաղագս Ականցն ԲԺից» կամ «Վասն զօրութեան ԲԺ Ականցն»։

Սկիզբն «Առաջին ակն Սարդիոն. զի է իսկ շիկագոյն» կամ «Քանզի ընդ չորս բաժանի վակասն, իսկ յառաջին կարգին Սարդիոն»։

Գոյ եւ այլ նոր գրուած «Վասն անուանց եւ որպիսութեանց պատուական Ականց. Ա. Կայծ, որ է եաղութն»։

Այս բան տպագրեալ է ի վերջ կոյս Պատմութեան Առաքելի [39], եւ հեղինակն է Սարգիս ոմն քահանայ ժամանակակից նորին [40] ։ - Մարթ էր եւ քեզ ի հարցանելդ՝ ընդօրինակել զառաջին տողս գրուածոյն, որպէս զի ես աստ եւ դու անդ բաղդատէաք կամ քննէաք։

Ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1014.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 27 յուլիս 1878

Սիրելի եղբայր,

Երկ՚օր առաջ հասաւ Կուտինացիդ Գր[իգոր] Կիւլէսէրեան, եւ տուաւ զթուղթդ, եւ զպատկերս Ձեռագրաց։ Մանկան մականուան ստուգաբանութեանց վրայ ես ալ իմ կողմանէս զ սէր մասնիկն պարսկերէն մեկնելով գլուխ, անուանեցի (մտքէս) Վարդասար, եւ եղեւ Գրիգոր Վարդասարեան [41] ։ (Այս բառիս մէջ յակամայս իսկ Ասարայ անունն ալ մտաւ. եւ զայս ասեմ որ թերեւս քիչ մի ծիծաղելու ալ անզօր չըլլաս)։ Այդոր յիշած Կոստայն որդի Լուկիային պէտք է Քեզ ալ ծանօթ ըլլալ ի գրոց Leclerc ի որ զԱրաբաց բժշկութենէ. անուանի յոյն բժիշկ եւ թարգմանիչ, որոյ եւ Հայկական յիշատակ մ՚այլ կայ. զի Սենեքերիմ ոմն Հայ իշխան ի խնդրոյ կաթողիկոսին Հայոց հրաւիրեր է զ Կոստա ի Հայս, ուր եւ շատ գրքեր գրեր է, եւ հօն վախճաներ է. վրան գմբեթաւոր գերեզման մը շիներ են. ի վերջ կոյս Թ դարու կ՚ապրի եղեր [42] ։

Իսկ Մխիթարայ Հերացւոյ [43] Աչաբանութեան երկար եւ գեղեցիկ հատուածն արդէն ես ալ նշանակած եմ, ուրիշ ախտից վրայ այլ յիշատակներ ունի, որով կ՚իմացուի թէ բաց ի Ջերմանց մխիթարութենէ ուրիշ բժշկաբանութիւն ալ ունի. եւ ցանկալի է ամբողջը գտնել [44] ։

Ընդօրինակեալ պատկերաց վրայ խորհրդածութիւն մ՚անցաւ մտքէս եւ ուրիշէ ալ, որ, զի բնագիր մագաղաթներն ունիս եւ եթէ պիտոյ լինի դարձեալ կըրնայ ընդօրինակուիլ, եթէ մի մի ոսկւոյ ընդօրինակէ Լիմոնճիդ [45], եթէ հօս շահաւոր գնով խնդրող ըլլայ գնելու՝ արդեօք հաւանի՞ս եւ օգուտ ինչ լինի՞ քեզ վաճառմամբ։

Եթէ ի Ձեռագրաց արձակ բան գաղափարելու պէտք ունենաս (որպէս կ՚ըսես զՊատկերացուցութեան) փոխանակ քո յ օ գնելուդ, չե՞ս կարող յանձնել առ Վ[երապա­տուեալ] Հ[այր] Սրապիոն ի գաղափարել կամ առ այլ ոք ի մերոցս։

Ահաւադիկ Կուտինացւոյն նամակն ալ, որով փակեմ զիմս, քաջողջութիւն եւ յաջողութիւն մաղթելով, եւ ողջոյն ծանօթից։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1015.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 13 Օգոստ[ոս] 1878

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Լուեալ զի յերկարելոց է պանդխտութիւնդ քան զոր յառաջն ասէիր, տաց քեզ պարապմունս ինչ. կանխեալ պայմանաւ, զի մի՛ ամենեւին հոգ կամ աշխատութիւն վասն այսոցիկ կրիցես, այլ եթէ իբրեւ ոչինչ մի եւ առանց ինչ արգելից լինիցին։ Եւ են այսպիսիք։ ա) Քանզի մերձ սահմանաց Սաքսոնիոյ գտանիս, ուստի թերեւս իցեն եկք եւ այդր ի բաղանիսդ կամ ի ջուրս, տեղեկանալ խնդրէի թէ գուցէ՞ ի Սաքսոնիա տուն կամ ընտանիք ազնուական Agdole անուն։

բ) Ստանալ ի Լիբսիոյ [46] զնշանակեալս ի կապուտակ թղթեկիս. զառաջինն դիւրա­գիւտ կարծեմ, եւ եթէ գուցէ նորագոյն եւս տպագրութիւն քան զ՚1827 ամին՝ զայն կամիմ։ Իսկ երկրորդն քանզի յօրագրի տպագրեալ է՝ կարծեմ դժուար, եւ չկամիմ զողջոյն իսկ զհատորն, այլ թէ գտցի առանձնակ թերթ՝ յորում յօդուած բանին զհրեշտակութենէ Շահաբասայ առ Ռուտոլֆ կայսր [47] ։

գ) Համարելով թէ անցցես ընդ Բրակա, յիշեցուցանեմ քննել թէ գուցե՞ն Հայ Ձեռագիրք ի գրատանն, որպէս յուսամ։ - Գտցի անդ թերեւս յիշատակ մի եւս curieuse [48], այլ գտանելոյն յեղանակ ո՞րպէս։ Ի վերջ կոյս 1599 ամի բանտեալ են ի քաղաքիդ զ տէր Յակոբ Մարգարեան Վարդապետ [49] փոխանորդ կաթողիկոսին Հայոց [50] անուանեալ, կարծեմ վասն բոլիդիքական կասկածոյ. եւ նա ի բանտին գրեալ է զգիրս դպրութեան (պատարագի) զոր ունիմք առ մեզ. գուցէ եւ այլ ինչ գրեալ իցէ եւ գտցի ի գրատան քաղաքիդ։ Ես աստ ի դիւանս Վենետկոյ գտի բազում յիշատակս կարեւորս զառնէդ։

Բազում ըղձիւք առողջութեանդ եւ ողջունիւ եղբարցս՝ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1016.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 17 օգոստ[ոս] 1878

Սիրելի եղբայր,

Հանճարաբանութեան վրայօք Ամիրտօլվաթայ [51] գրածը կ՚ընդունիս՝ երագագիր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբայ ընդօրինակութեան, որոյ երկայն թուղթն լեցընէ այս անգամ իմ կարճութիւնս։ Պատկերացուցութեան յօդուածն դեռ չընթերցայ, որ կարենայի վրայօքն բան մ՚ըսել։

Գնած տպագրեալ Բժշկարանդ Քալանթարեանի [52] չեմ յիշեր [53], այլ կայ ի ցանկի տպա­գրեալ գրոց մերոց, եւ յիշատակարանն ալ գաղափարուած է յայլում ցանկի տպագրելոց։

Տիպօն բառին վկայութիւններ ես ալ գտած էի. եւ աւելի զարմանալի Տրապիզոնցի երիտասարդ մը ռամկական բառից հաւաքում մի ղրկեր էր ինձ, եւ անոնց մէջ այդ բառն ալ կար, իբր կարգ նշանակութեամբ [54] ։ - Անծանօթ մնաց ինձ դեռ Խոնրկցին։

Եղ[բայր] Ստեփանոս յ Ապանոյ [55] տղմաբաղանեաց գացեր էր եւ դարձաւ յեռանդն, օգտութեամբ եւ գոհութեամբ. Տէր տացէ հաստատութիւն։ Երեկ ալ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ հասաւ ի Բարիզէ. երկուսն ալ ողջունեն զՔեզ. եւ ես զիս հարցանողս, եւ զհարազատս, որպէսզի եմ Քո,

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Վարդասարդ [56] ալ զգեստաւորեցաւ. եւ երեկ երիկուն ճեմարան եկաւ, շատ մը խնդաց. ըսաւ ալ թէ իրեն պատուիրեր ես որ յետ երեք ամսոց Քեզ նամակ գրէ հայերէն։ Հետը քիչ մը վիճեցայ այն խնդրոյ վրայօք որ կ՚ըսէր թէ մեծ եղբայրս 35 տարուան է ամենէն պզտիկն իբր 4 տարուան։ Կ՚ըլլա՞յ։

1017.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 7 Սեպտ [ եմբեր ] 1878

Սիրելի եղբայր,

Երկտողիւս ծանուցանեմ որ ի Ֆիրենցէ երթալ մերոցս չյաջողեցաւ. չեմ գիտեր թէ Ժողովն ալ պիտի ըլլա՞յ այս տարի թէ ի յաջորդն, վասն զի տարակոյս մի ելաւ, թէ եւ աւելի կարծեմ որ ըլլայ այս տարի։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս գաղափարեց խնդրածդ ի բժշկարանէ, զոր առթիւ կը ղրկեմ [57] ։

Ողջ լեր, ողջունելով զհարցանողս։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1018.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 7 Սեպտեմ[բեր] 1878

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ի ձեռանէ վերջին եկաւորաց պատանեաց ընկալայ զառաքեալդ օրացոյց 1838 ամին, որով լրանայր ամբողջ շարն. իմ վաղագոյն լրացուցեալ էր զայն, ի Լիբանանէ ընդունելով զպակասորդն. սակայն յայնմ օրինակի պակասէր պատկերն, իսկ Քոյդ ունելով եւ զայն՝ փոխանակեաց զտեղի միւսոյն, եւ լրագոյն եղեւ լրացեալն։

Զմահ եղբօր Վեհիս անագան ուրեմն ծանուցաք նմա, քանզի սակաւ մի տկար կամ տժգոյն էր, եւ խիթայաք զի մի՛ ազդողագոյն լիցի գոյժն։ Վաղիւ Տերամբ մատուսցէ զհան­դիսական պատարագ, եւ յետ երից աւուրց գնասցէ ի գիւղ, կանխելով անդ Վարժա­րանեայց սարկաւագաց։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1019.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 9 Սեպտ[եմբեր] 1878

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դաւիթ ասէ առաքեալ զՅուշիկն. ի վերայ այսր ամենայնի դարձեալ յանձնեցի առաքել ընդ Եւսեբեայ եկեղ[եցական] Պատմութեան։

Ակն ունիմ թէ խանձ առեալ սիրտդ տակաւին բորբոքի, եւ գաղափարես զգեղեցիկն Բարիզու [58], եւ ոչ այնպէս փութով, որպէս զՉեպէոն [59] ։ Եւ չէ հարկ թէ իմասցին այլք (որպէս Թէրզոնցն [60] եւ Պարոնեանն [61] ) թէ դու զայս ինչ կամ զայն գաղափարես. գէթ ինձ ոչ է հաճոյ, որպէս կարծեմ եւ այլոց ոմանց։

Զերիս ի գրոց նշանակելոց թղթեկիս, նոքին թղթեկաւ առաքեալ էի առ Վ[ երա­պատուեալ ] Հ[այր] Աբրահամ, խնդրելով զի յանձնեսցէ ժրութեանդ՝ հոգալ գտանել. նա մեկնեալ էր ի Բարիզէ, եւ Դու յետս դարձուցեալ էիր զթղթիկն կնքեալ նամակաւն հանդերձ. արդ յաւելի ի նոյն եւ չորրորդ մի, զորս եթէ կարես առաքել (թէ գտցես) արկեղաւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի (եթէ ներելի իցէ) բարի է. ապա թէ ոչ՝ մնասցէ այլում պատեհի)։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1020.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 25 Հոկտ[եմբեր] 1878

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Վաղ իսկ ընկալեալ զծանօթարար թղթիկդ վասն գրոցն յղելոց առ ի Քէն, եւ մնալով նոցին, դեռ ոչ ընկալայ. չգիտեմ վասն արկեղն չժամանելոյ, եթէ վասն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի ի գեղջ գոլոյ, թէ եւ դարձեալ է այժմ անտի՝ յաւուրց հետէ. գուցէ եւ ես յաւուրս յայսոսիկ ընկալայց, ընդ նոսին եւ զգլանիկսն, եւ թէ տեսից ստուա՞րք իցեն թէ երկարք. եւ ըստ այնմ յաւելից զշնորհակալիս։

Կարծելով թէ չեւ եւս իցէ մեկնեալ այտի Տամէ, փափագէի ի ձեռանէ նորա ընդունել զնշանակեալսս ի թղթեկիս։ Առաջինն կարծեմ տպագրեալ է առ տիւշիւկ [62] բարեկամին քո Leroux ի, որոյ տակաւին պարտք են առ մեզ տետրակաց ինչ, ես չգիտեմ որոշակի քանի՞ հատորիկք եւս տպագրեալ իցեն գործոյն Dugat ի, զորոյ երկուս առաջինս միայն ունիմք, եւ զյաջորդսն միայն խնդրեմք։ Երկրորդն զի տպագրեալ է ի Պելճիա, թերեւս ոչ լիցի դիւրագիւտ, այլ եւ ոչ դժուարին տալ բերել։ Սակայն լաւ լիցի տեղեկանալ նախ զարժէսն, զի թէպէտ 48 էջ միայն է, այլ գուցէ այլանդակ գին ինչ պահանջեն։

Զպահանջքդ յանձնեմ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ յորժամ ընկալայց զխնդրեալս իմ. ողջ լեր եւ անկասկած։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Յուսամ թէ փութացուցանես զԳեղեցիկն Փարիզու [63], զի մի՛ ձմերայնոյ ի վերայ հասեալ՝ ընդարմասցի, եւ խանձ առեալ աշխոյժքդ շիջանիցին։

1021.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 30 Նոյեմբ[եր] 1878

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ զծրար 2530 ֆրանգաց, եւ երկու Ձեռագիր աւետարանս, զորոց չէր ինչ գրեալ այտի կամ ինձ ոչ ծանուցեալ. եւ կամիմ գիտել թէ դրամքն բովանդակ ի հաշիւ վանացս իցեն, այսինքն ի գրասենեկէդ կամ ի վաճառմանէ գրոց ի Կարին, թէ գուցեն եւ յայլ հաշիւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մաղաքիայ կամ այլոց։ Աստուած շէն պահեսցէ, եւ տացէ մեզ եւ ամենեցուն անդորր. բարեխօսութեամբ Ս. Անդրէի որոյ այսօր յիշատակ է մեզ, եւ հոգելոյս Հօր մերոյ ծերունւոյ Անդրէի [64] ։ Ողջոյն եղբարց։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1022.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 3 Դեկ[տեմբեր] 1878

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Նալլա՜թ [65] ասելով ա՛ռ ի տիւշիւկէն զՍուապ [66] Bibliog [ raphie ] de la Perse եւ առաքեա. եւ անցուցից ի հաշիւ Քո, յաւելուածով մաքսի շագանակի։

Եթէ գտանես առ ծանօթ պատկերավաճառ պատկերիկս գեղեցիկս քահանայական կամ պատարագի իրաց ի դէպ, առաքեսջիր իբր 3 երկվեցեակ (տուզէն)։

Ծրարեալս ոչ դիւրագիւտ ինչ իցէ, այլ թերեւս առ գետափնեայ գրավաճառս գտցի. տեղեկանալ թէ գտցի զգինն։ Բայց թէ գտցի առ նոսա եւ թէ ոչ, յաւուր միում, երբ յաջողեսցի, երթեալ ի մեծ Մատենադարանն՝ խնդրեսցես զայդ հաւաքածոյ պատկերաց եւ քննեսցես. եւ նախ թէ պատկերքն 38 (որպէս կարծեմ), իցէ՞ Տեառն Կոմիտասայ Նահա­տակի [67], կամ թէ յայլում թուի գտցի՞ պատկեր նորա. եւ թէ կայցե՞ն ի շարին եւ այլ հայկա­կան պատկերք։ Այսչափ զայս նուագ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1023.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 21 Դեկտ[եմբեր] 1878

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ծանր է արդարեւ գոյժդ † [մահուան] եղբօր Վեհի մերոյ, յետ ոչ բազմաց † [մահու] միւսոյ եղբօրն, ցարդ ոչ ծանուցաք, զի աւուրքս տօնականք եւ խնդականք մի՛ թթուեսցին ի նա եւ ի մեզ նովաւ. լաւ լինէր թէ այտի նախ Տիգրան կամ այլ ոք յիւրոցն բան մի բրդէր զվտանգէն, եւ ապա ի միւսում եօթնեկի տայաք զթուղթն, զոր ընկալեալ պահեմ։ Պատրաստի նա արդ ի ձեռնադրութիւն վեցեցուն կրսեր վարժարանեայց ի քահանայութիւն յաւուր հրաշափառ Ծննդեան Տեառն, նորին իսկ յաջողելով։

Զոր եւ ես կրկնակի շնորհաւորեմ սիրելւոյ եղբօր որ զԷմանուէլին կրես զանուն, եւ ի նորին առաւելուցու շնորհս եւ զօրութիւն, յօժանդակ Ուխտիս յամս յամայր։

Ողջունելով եւ զորս ընդ Քեզ, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ի ծրարէ դրամոցն առաքելոց, ետու զբաժին մանկանն առ Վերակացու նորընծայից։