1879
1024.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պօլիս
Ս.
Ղազար,
4
Յունու
[
արի
]
1879
Սիրելի
եղբայր,
Շնորհաւոր
եւ
զօրաւոր
տարի
Անցեալ
Դեկտ[եմբեր]
7
եւ
20
թուով
թղթոցդ
պատասխանեմ
թղթեկաւս։
Պրոբոսի
կեղծ
դրամը
խաւրեցի
խնդրողին.
իրմէ
պատասխան
չընկալայ՝
յուսամ
որ
եթէ
հրատարակէ
գրուած
մը՝
մեզի
ալ
խաւրէ։
Խնդրած
ակնոցդ
դեռ
չեմ
յանձնած,
վասն
զի
առիթ
չունեցայ
այս
միջոցիս
երթալ
կամ
տեսնել
զ
Հոլասեանս,
իսկ
Վենետկեան
դրամներդ
խաւրեցի
ի
Մոնագոյ
հաւատարիմ
ձեռօք,
փորձել
թէ
հօն
ծախուի՞։
Վերջի
խաւրած
երկու
Ձեռագիրք
աւետարաններն
ընդունեցայ,
մէկըն
(Հռիփսիմեցոյն)
կը
մտնէ
ի
գրադարանն,
բայց
միւսը
դուրս
թողի.
եթէ
կան
այդպիսիք
եւ
Ներսիսեանի
նոր
բերածներուն
մէջ՝
բաց
ի
Յիշատակարանաց
չեն
մեզ
պիտանացու,
բայց
եթէ
շատ
սակաւ
ֆրանգաց
տրուին,
կամ
ի
շնորհս
նոցա
լաւագոյն
Ձեռագիրք՝
եւս
մէկտեղ
առնուին։
Եթէ
Ներսիսեանն
կը
ճանչնայ
զյարգ
եւ
զթուական
Ձեռագրաց,
կըրնայ
ընտրութիւն
ընել,
եւ
յետին
դարուց
հասարակ
գրուած
եւ
անպաճոյճ
բաներ
չժողովել,
կամ
չյուսալ
արժէր.
սակայն
զայս
ինչպէս
որ
Քեզ
պատշաճ
երեւի՝
այնպէս
իմանաս
եւ
իմացընես։
Ցաւալի
է
որ
բացի
եկեղեցւոյ
պաշտաման
գրոց
ուրիշ
բան
չէ
գտած
կամ
չէ
բերած.
կամ
թէ
առաջ
զասոնք
կ՚ուզէ
քշել,
եւ
յետոյ
դուրս
հանել
աւելի
յարգիները
[1]
։
Եղբայր
Ստեփանոս
ի
տուի
բարեւդ
եւ
յանձնարարութիւնդ,
մի
Հայր
մեր
եւ
Ողջոյն
ասելու.
իսկ
ինքն
երկու
եւ
աւելի
Հայր
մերից
կարօտ
է,
վասն
հիւանդութեանն
որոյ
բժշկութիւնն
գրեաթէ
միայն
հրաշիւք
յուսալի
է.
ինքն
ի
Պատուա
է
յանկողին
ընկած,
ուր
գնացի
տարւոյս
երկրորդ
օրը
տեսնելու
զինքը.
միջօք
ի
վայր
գրեաթէ
անդամալոյծ
է,
եւ
անհնարին
ցաւօք
միջնողան
չարչարի.
գլուխն
եւ
հոգին
ազատ
եւ
համակամեալ
Աստուծոյ
տնօրէնութեան,
որոյ
կամքն
լիցի
կ՚ըսէ,
եւ
կ՚ըսեմ.
եւ
վասն
այսորիկ
զօրաւոր
տարի
մաղթեցի
Քեզ
ի
սկզբանց,
եւ
փոխանակ։
Երկայնից
լայնս
մաղթեմ
Քեզ
եւ
ինձ,
որպէս
զի
համբերութեամբ
քշենք
մեր
հնացեալ
կառքերը.
եւ
Տէր
ուղղեսցէ։
Ողջունեմ
բարեմաղթութեամբ
զմերայինս
եւ
զհարցանողս,
եւ
մնամ
Հարազատդ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
[Յ.
Գ.
]
Դեռ
չստուգեցի
ինչ
զ
Մորիմա
կամ
Մորիմենէ
[2]
տեղւոյ
դրամոյդ։
Վասն
Ձեռագրաց
կրնաս
խորհրդակցիլ
ընդ
մերայոցս,
ընդ
Վ[երապատուեալ]
Հ[օր]
Մանուէլ
ի
եւ
Վ[երապատուեալ]
Հ[օր]
Սրապիոն
ի.
եւ
ողջունել
զսա՝
թէ
տեսանես,
զի
չժամանեցի
գրել
առ
նա։
1025.
*
Մխիթարեան
միաբանի
մը,
անունը
անյայտ
Ս.
Ղազար,
14
Յունու[ար]
1879
Մեծարգոյ
եւ
Սիրելի
Եղբայր,
†
Խաղաղութիւն
հոգւոյ
Հանգուցելոյն
եւ
մխիթարութիւն
քեզ
եւ
որոց
ընդ
քեզ։
Քանզի
անագան
հասին
հեռագիրքդ
ի
վանս
եւ
չէր
մարթ
յերեկոյիս
պատասխանել
քեզ
հեռագրաւ,
յայտնեմք
գրովս
եւ
գրաբերաւս
զմեր
տեսութիւնս,
որպէս
յանձնեաց
Վեհս
խորհրդակցութեամբ
գտելոցս
աստ
առաջիկայից։
Եւ
է
այս
ինչ։
Եթէ
թաղումն
այդր
ի
Պատաւիոն
[3],
ամենայն
ծախուք
պարկեշտ
յուղարկաւորութեան
եւ
ստացման
հողոյ
առանձինն
գերեզմանի՝
ոչ
կարի
շատ
ինչ
առաւելուցու
քան
զփոխադրութեանն
այսր
ի
վանս.
եւ
եթէ
չիցէ
Հանգուցելոյն
խնդրեալ
զայսր
փոխադրիլն,
մեզ
լաւագոյն
թուի
այդր
թաղումն.
զի
խիթամք
եւս
թէ
յանդէպ
աւուրս
տօնի
կամ
նախատօնակի
Ս.
Անտոնի
հանդիպեսցի
բերումն
դագաղին.
զոր
յոյժ
տխրագին
է
այդպէս
ընդունել՝
քան
եթէ
մեռեալ
էր
ի
վանս
եւ
յուղարկաւորեալ
վանական
ոճով.
եւ
զի
չէ
անպատշաճ
ունել
մեզ
հանգստարան
մի
եւ
այդր,
ուրոյն.
(համարեալ
թէ
չունիցիմք
իրաւունս
թաղելոյ
ի
գբին
յոր
եդեալ
է
†
[հանգուցեալ]
Հ[այր]
Յակ[ոբոս]
Ճէլալեան,
իբրու
զի
Աղանուրեանց
ստացուած
է
արդ
տեղին)։
Այլ
եթէ
վերոյգրեալ
թէական
պատճառքն,
կամ
այլ
ինչ
կարեւոր՝
զոր
ոչ
յիշեմք,
եւ
բերումն
յաւուր
եւ
ի
ժամու՝
որ
ոչ
խռովիցէ
զյիշեալ
տօնն
(Ս.
Անտոնի),
պատշաճագոյն
երեւեցուսցեն
զփոխադրելն
այսր
ի
վանս,
կարէք
առնել
խորհրդակցութեամբ,
եւ
եթէ
մնայցէ
ինչ
եւ
մեզ
աստ
առնելի՝
ծանուսջիք
հեռագրաւ
կամ
եկաւորութեամբ
միոյ
ի
մերոցդ
այտի։
Բայց
մեր
տեսութիւն
այն
է
զոր
յառաջն
գրեցի.
թէ
մօտ
եւ
թէ
հեռի՝
յուսամ
զի
անմոռաց
լիցի
անձն
այն
ազնիւ,
որոյ
հոգի
մեզ
բարեխօս
եւ
մեք
աղօթողք,
եւ
Տէր
ձեզ
վարձահատոյց։
Ողջ
լեր։
Հոգեկից
Եղբ[այր]
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1026.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
25
Յունու[արի]
1879
Սիրելի
եղբայր,
†
[4]
խոստովանողդ
արդ
կը
վայլէ
իր
առաքինութեանց
եւ
համբերութեանց
պսակը,
թողլով
մեզի
ընդ
սգոյ
բաժանման
եւ
զրկման
յիւրմէն,
մխիթարութիւն
իր
գովելի
կենացն
եւ
խաղաղական
վախճանին.
մեծ
շինութիւն
ալ
թողլով
ի
Պատուա
՝
եկեղեցականաց
եւ
վեղարաւորաց,
որք
(յետինիս)
իրենց
կարգին
ալ
եղբայրացուցեր
են
զինքը,
եւ
նախասահմանելոց
երանական
կերպարանքը
նշմարեր
են
ի
ննջեցեալ
մարմնին,
զոր
հեռու
գտուելով
չեղէ
բարեբաղդ
տեսնելու։
Ստեղծիչն
արժացընէ
տեղ
հանդիպել
նմա
եւ
այլոց
սիրելեաց
յօթեվանս
անբաժանելի
սիրոյ
եւ
անկասկած
կենաց։
Ամէն։
Մորիմենէ
գաւառին
վրայօք
տեղեկութիւն
մի
չգտայ,
բայց
զի
ոմանք
Կապադովկիոյ
մասն
համարին,
այլք
Գաղատիոյ,
խոտաւէտ
եւ
անծառ
երկիր
մը
ճանչցուեր
է
առ
հինս,
եւ
ցիռս
ունի
եղեր
շատ։
Ներսիսեանի
դժբաղդութեան
հաղորդ
եմք
մենք
ալ,
վասն
զի
աւելի
հետաքրքրական
նիւթերը
կորուսեր
է,
սակայն
մխիթարուինք
որ
այն
կորուսեալներն
դարձեալ
կըրնան
գտուիլ.
այսինքն
նորէն
բուսնին
լօշտակք.
Ալիխանի
աւետարանի
յիշատակարանն
կըրնայ
նորէն
օրինակուիլ,
եւն.
։
Այս
ետքի
աւետարանիս
համար
կ՚ըսես
թիւ
22
Էջմիածնի,
ո՞ր
ցանկէն
է
այս
թիւս.
ի
Տփղիս
տպագրեալ
ցանկին
մէջ
22դ
թիւն
այլ
ինչ
աւետարան
է։
Գալով
ապրած
Ձեռագրաց,
եւ
հարցմանդ
զՅայսմաւուրաց.
ինձ
այսպէս
թուի,
թէ
Յայսմաւուրքն
թէ
եւ
մեծամեծք
կամ
խոշորք,
այլ
միշտ
Յայսմաւուրք
են,
այսինքն,
նոյնաբանք,
եւ
ոչ
իբրեւ
զճառընտիրս
այլեւ
այլք.
մանաւանդ
որ
քանի
մը
եւ
նոր
տպագրութիւն
ալ
կայ
Յայսմաւուրաց,
առ
որ
դիմեն
գործածել
ուզողք.
վասն
որոյ
եւ
ոչ
ըստ
մեծութեանն
յարգոյք.
եթէ
եւ
անզարդ
են,
որպէս
սովորաբար
կ՚ըլլան,
չեմ
կարծեր
շատ
հրապուրիչ
օտարաց։
Միայն
բան
մը
կայ
որ
ինձ
յարգի
կ՚ընէ
կեղակարծ
յուսով.
այն
ալ
ինձ
միայն,
որ
են
թերեւս
նոր
տեղական
նահատակի
մը
վկայաբանութիւն,
որ
մասնաւոր
կամ
ոմանց
յայսմաւուրաց
մէջ
գտուի,
այլ
շատին
մէջ
ոչ.
դժուար
է
գտնել
թէ
այս
կամ
այն
Յայսմաւուրաց
մէջ
կա՞յ
ինչ
նոր
թէ
ոչ,
զի
պէտք
է
ուրիշներուն
մէջ
գտուածները
գիտնալ
[5]
։
Այսու
յուսով
ես
այդ
երեք
Յայսմաւուրքն
ալ
ընտրէի
ստանալ.
երեք
ալ
մնացեալներէն,
որք
են
Թ.
Ը.
կրկնագիրն,
Հին
Աւետարան
նոր
Սաղմոս՝
Է.
Յովհաննէս
Երզնկացի.
Թ.
Քարոզգիրք։
Որոց
համար
վրայէ
վրայ,
ըստ
առաջին
վաճառելոցն
երկու
տարով
առաջ,
մի
մի
փռանկ
ոսկի
ընծայեմ.
յետնոցս
չարժէութիւնն
այնքան
ոսկւոյ
ալ՝
յաւելեալ
ի
շնորհս
մեծութեան
Յայսմաւուրաց,
յորս
յուսացեր
է
եղեր
Ներսիսեանդ,
եւ
ի
կեղակարծ
յոյս
իմ՝
թէ
գտից
նոր
նահատակի
մը
պատմութիւն.
որ
եթէ
յաջողի՝
յուսադրեմ
զդա
ի
նոր
խնդիր։
Մեր
Ձեռագրաց
դարաններն
գրեթէ
բոլոր
բռնուած
են
մեծադիր
գրովք,
փոքունց
տեղ
շատ
կայ.
սակայն
թող
գտուին
լաւ
մեծադիրք
տեղ
կը
ճարեմք
[6]
։
Ճանապարհորդութեան
վրայօք
եւ
տեղեկութեանց
խնդրոյ
չեմ
կարող
բան
մ՚ասել,
զի
եւ
ժամանակս
կարճ
է,
թղթատարի
ժամն
հասեր
է.
միայն
ասեմ,
զի
Նախիջեւանցի
է
եւ
մօտ
ի
Հին
Ջուղա,
այդ
երկու
տեղուանք
ալ
հին
գերեզմանք
Հայոց
շատ
կան,
ատոնց
մէջ
պրպըտէ
եւ
գաղափարէ
տապանագիրս։
Հին
Ջուղայի
վրայօք
ալ
տեղեկութիւնս
նշանակէ.
նոյնպէս
մօտ
եղած
վանորէից
Ս.
Ստեփանոսի,
Մաղարթայ,
եւն.
ուր
պէտք
է
շատ
հին
յիշատակներ
եւ
Ձեռագիրք
ալ
գտուին,
եթէ
չեն
փոխադրած
այլուր։
Հին
վանքերու
կոնդակները
հարցընէ
եւ
գաղափարէ.
եւ
ընդունի
ողջոյնս.
որով
կնքեմ
զէջս
եւ
մնամ
Քեզ
Հարազատդ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշանեան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
[Յ.
Գ.
]
Եթէ
Ձեռագրաց
համար
կտրած
գինս
պիտենայ,
կըրնաս
խօսիլ
ընդ
Վ[երապատուեալ]
Հ[օր]
Մանուէլ
ի,
առ
որ
չժամանեմ
գրել։
1027.
*
Հ.
Մանուէլ
Վրդ.
Քաջունիին
-
Կ.
Պոլիս
Ռափ[այէլեան]
Մուր[ատ]
Վարժարան
1
Փետր[ուար]
1879
Մեծարգոյ
եւ
Սիրելի
Եղբայր,
Ոչ
ժամանելով
գրել
ի
վանս,
եկեալ
ի
Ռափ[այէլեան]
Մուր[ատ]
վարժարան
գրեմ
աստի,
ծանուցանելով
զոր
գիտեսն՝
զպէտս
մեր
յաւարտ
եւ
ի
սկիզբն
տարւոյ,
մանաւանդապէս.
կարծելով
թէ
յայսմ
եօթնեկի
ընդունիցիմք
ծրար
ինչ
այտի
եւ
ի
դերեւ
ելեալ,
ստիպեցայ
փոխ
առնուլ.
վասն
որոյ՝
եթէ
հարկ
իցէ
երկար
ժամանակի
առ
ի
բովանդակել
զհաշիւ
սենեկիդ,
կանխել
հաճեա՛ց
ծրար
մի,
ներելով
հապճեպ
եւ
տարաժամ
գրութեանս։
Տէր
պարգեւեսցէ
քեզ
զպակասորդ
կենաց
զոր
ցանկացաք
պատուական
եղբօր
մերոյ
Ումուտեան,
հանդերձ
ամենայն
բարեյաջողութեամբ,
որոյ
մաղթանօք
մնամ
Հոգեկից
Եղբ[այր]
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշանեան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
[Յ.
Գ.
]
Են
առ
հարազատին
իմոյ
Սերովբ[
էի]
[7]
Հայ
Ձեռագիրք
զորոց
գրեցի
առ
նա.
տե՛ս,
յաջողել
եւ
ստանալ
զնշանակեալս
առ
նա։
1028.
*
Հ.
Մանուէլ
Վրդ.
Քաջունիին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
8
Մարտի,
1879
Մեծարգոյ
եւ
Սիրելի
Եղբայր,
Զփոխանակագիր
8000ացն
ընկալայ,
որպէս
եւ
գիտես
անշուշտ,
յայլոց
գրութենէ,
եւ
բաշխեցի
ըստ
նշանակելումդ։
Ոչ
անկորուստ
իսպառ
եղեւ,
զի
պահանջեցաւ
½
առ
հարիւր,
եւ
ի
վերայ
այնր
փռանկական
կնիք։
Հարկ
էր
եւ
մեզ
տուժել
ի
պատճառս
կամ
առ
ահի
սրածութեանն.
զերկոսին
եւս
Տէր
խափանեսցէ։
Զծրարեալս
գիր
առ
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Մաղաքիա
խնդրեմ
յապահովի
առաքել.
եւ
մեծ
եւ
փոքր
պահովք
ողջ
լինել։
Հոգեկից
Եղբ[այր]
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1029.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
8
Մարտի
1879
Սիրելի
եղբայր,
Մաղթողական
գիրդ
ընդունեցայ
աւուրբք
յառաջ
քան
զտօն
Սրբոց
Ղեւոնդեանց,
որոց
բարեխօսութիւն
քեզ
եւ
ինձ
օժանդակ
[8]
։
Առջի
գրիդ
մէջ
հարցեր
էիր
թէ
ունի՞մ
Լեւոնեան
սրոյ
նման
ուրիշ
սրոյ
մը
լուսատիպ
պատկեր.
-
մոռացեր
էի
պատասխանել
թէ,
այո՛,
փոքր
դրիւք,
դանակաձեւ
իմն
[9]
։
Գուցէ
նորէն
խաւրած
ըլլաս
ընդ
մնացեալ
աւետարանին
եւ
Յիշատակարանաց
նոր
Ձեռագրաց,
որք
ոչ
հասան,
վասն
երկիւղի
ժանտախտին
սնտուկն
մնացեր
է
ի
Դրեստ
։
Զենոբ
Գլակայ
հին
տպագրութիւն
ունիմք,
տպագրեալ
ի
Կ.
Պօլիս
յամի
1719
[10]
։
Ներսիսեանի
նշանակեալ
Քրդաց
ցեղից
անուանց
նման
ուրիշ
ճանապարհորդաց,
մանաւանդ
Պլանի
գրուածոց
մէջ
ալ
շատ
անուններ
տեսած
եմ.
թուի
թէ
ամէն
փոքր
տոհմի
մականուններ
ալ
մէկ
մէկ
ցեղի
համարուեր
են.
վասն
զի
հարիւրաւոր
կ՚ըլլան։
Հոգեւոր
գրքոյկ
մի
թարգմանեցի
[11]
ի
յիշատակ
††
[հանգուցեալ]
Հիւրմիւզեան
Արհի
հարազատաց
[12].
վաղիւ
աստի
մեկնող
աշակերտաց
մէկուն
յանձնեմ
օրինակ
մի,
զոր
ի
նմանէ
կամ
ի
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Մանուէլ
է
ընդունիս,
եւ
Մեծ
պահոց
թոշակ
ընես,
որ
եւ
Յարութեան
եւ
բովանդակ
տարւոյ.
եւ
ողջ
լինիս
ողջունելով
զհարազատս,
որպիսի
եմ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1030.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
8
Մարտ
1879
Սիրելի
եղբայր,
Ժամ
մը
առաջ
թղթիկ
մը
գրեցի
քեզ
եւ
դրի
վանական
թղթոց
ծրարին
մէջ,
յորում
կ՚ըսէի
թէ
խաւրած
Ձեռագիր
աւետարանդ
եւ
նոր
Ձեռագրաց
Յիշատակարանք
ի
Դրեստ
մնացեր
են.
եւ
արդարեւ
քանի
մը
շաբաթ
հօն
մնացեր
են,
եւ
ահա
ի
սմին
ժամու
հասան
ի
ձեռքս,
զարմանալի
իմն
զուգադիպութեամբ։
Ուստի
այս
թղթիկս
առաջնոյն
այն
մասը
կը
ջնջէ։
Ընդունեցայ
եւ
Լեւոնեան
սրոյ
պատկերն՝
որ
տարբեր
բան
մի
է
իմ
յիշածէս
[13]
։
Մնացեալներն
ալ
պարապով
կը
կարդամ
եւ
կը
քննեմ։
Այս
թղթի
կտորն
ալ
յորոյ
վրայ
գրեմ՝
քու
ղրկած
պատատդ
է
ի
վերայ
Յիշատակարանացն,
զոր
եւ
յանձնեմ
այն
պատանւոյն
որ
վաղիւ
ասկէ
կ՚ուղեւորի
գալ
այդր.
եւ
կամ
ինքն
բերէ
զգիրս
ընդ
գրքուկին,
եւ
կամ
սա
առաջ
կը
հասնի
Մուր[ատ]
Ռափ[այէլեան]
վարժարանի
թղթոց
ծրարին
հետ։
Կրկին
ողջութիւն
եւ
ողջոյն
ծանօթից
եւ
հարցանողաց։
Հարազատդ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
[Յ.
Գ.
]
Ընդունեցայ
նաեւ
Նոյեան
նշիկն
եւ
ապխտի
կտորն
որոյ
վրայ
բառ
մը
գրեր
էր . .
ռ. .
նոյայ
թուի,
պատռեր
էր
թղթիկն
չկարցայ
հանել։
Նոյնպէս
եւ
քարացեալ
ոստրէն
ընկալայ։
1031.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
21
Մարտի
1879
որ
է
Տարեմուտ
Հին
Հայկին
Սիրելի
եղբայր,
Նախընթաց
թուղթս
գրելէս
ետեւ
կարդացի
եւ
նշանեցի
Յիշատակարաններդ
Ներսիսեան
երկրորդ
բերող.
յորոց
Ժ.
թիւն
որ
է
Շարական՝
նշանած
ես
ՌՃԲ
[1653]
թուին
գրեալ.
յիշատակարանին
մէջ
թիւ
չկար.
ուստի՞
է
այդ
թիւդ.
ուրիշ
տե՞ղ
էր
գրած,
թէ
ի
կարգի՞
յիշատակարանին,
եւ
մոռացեր
էիր
նշանակել։
-
Մաշտոցին
Յիշատակարանին
մէջ
ալ
գրուած
է
«Ձեռամբ
բազմամեղ
անձին
Սահակ
երիցուս
որ
կոչի
Երզնկաս»։
Հօս
կ՚երեւի
թէ
բան
պակաս
է,
կարծեմ
որ
Երզնկան
քաղաքն
ըլլայ։
-
Իսկ
Յայսմաւուրաց
ստացողքն
Առաքէլ
եւ
Թումաս
Կաթողիկոսք
գուշակածէդ
դար
մ՚ալ
աւելի
հին
են,
որով
եւ
Ձեռագիրն.
վասն
զի
Աղուանից
Կաթողիկոսք
են
եւ
ոչ
Էջմիածնի,
եւ
յիշուին
յամս
1479-1493.
ուրիշ
Յիշատակարանի
մը
մէջ
յիշուի
Առաքէլ
եւ
ծանօթարար
մը
կ՚աւե[լ]ցընէ
թէ
«Յառաջ
քան
զնա՝
Թոմաս
»։
Ընդունեցայ
ամսոյս
հնգին
գրածդ
ալ
որ
նոր
Ձեռագրաց
լուր
կու
տայ.
ատոնց
մէջ
գլխաւորն
որ
է
Տաղարան՝
համարեա՛
թէ
գրպանէս
ընկած
ըլլայ
քնաշրջութեամբ
Պօլիսէն
անցած
ատենս
[14].
ասոր
վրայօք
քեզի
քանի
մը
նշան
ալ
տամ.
բաց
ի
Յեսու
ֆիլիսոֆայի
յիշատակարանէն
կայ
փոքրիկ
մ՚այլ
«ի
թվին
Հայոց
ՊԾԶ
[1407]
եւ
ի
Հոկտ.
ամսոյ
ի
ԻԱ
մեռաւ
վարպետն
Սմբատ
երէց»
…
Գրոց
կողից
մէջ
ալ
մագաղաթ
մը
կայ
երկաթագիր,
ճառի
մը
հատուած.
«ընդ
այլ
ինչ
վաճառականս
զամենայն
ժամանակս
վիճիմք
եւ
անտի
լինին
կռիւքն»։
ՃԿԱ
տաղք
են,
որոց
ցանկն
ալ
կայ
ի
սկզբան,
բայց
պակաս
են
առջի
33
տաղից
ցանկքն։
Այսպէս
էր
իմ
ճանչցածս,
բայց
եթէ
յետոյ
այլայլեր
է,
զայն
ոչ
գիտեմ։
-
Իսկ
գրողն
Յեսու
ֆիլիսոֆ
՝
զորմէ
հարցանես,
ուրիշ
յիշատակարաններէ
ալ
ինծի
ծանօթ
էր
սակաւ
մի.
թուի
յԱրեւելեան
կամ
ի
Մեծ
Հայոց,
եւ
ի
Կիւլիկիա
կենալուն
համար
իր
հայրենի
երկրին
նշանակը՝
Արեւելցի
կոչումն
առեր
եւ
պահեր
է.
թուի
եւս
թէ
քաջ
երգիչ
ըլլալով
հաճոյացեր
է
արքունեաց,
շատ
երախտիք
գտեր
է
ի
թագաւորէն
եւ
ի
թագուհւոյն,
որոց
վայելուչ
մաղթանքներ
կ՚ընէ։
Յայտնի
եւս
թէ
հռոմէական
եղած
ըլլայ,
եւ
մթաբանութեամբ
կ՚ըսէ
մէկու
մը,
որ
թուի
Կաթողիկոս
կամ
Եպիսկոպոս,
թէ
հօս
համարձակ
ըսել
չկարցածդ՝
անդին
յայտնի
պիտի
ըսես։
Երզնկացւոյ
ճառերն՝
անուամբ
կամ
խորագրաւ
չափ
ինձ
ծանօթ
էին,
եւ
յիշած
եմ
ի
վարս
նորին
որ
ի
Յուշիկսն,
եւ
փափագիմ
զբովանդակն
ընթեռնուլ։
Համարիմ
թէ
այդ
Ձեռագիրքն
ալ
տպագրեալ
գրոց
հաւաքման
հետ
ստացած
ըլլաս։
Այս
յետնոց
մէջ
գտած
Արշակայ
կամ
Մուշեղի
եւ
Ռուբինի
թրոց
աւանդութիւնն
ալ
ծանօթ
էր
ինձ,
եւ
ասի
թէ
ի
թանգարանի
Օտեսսայ
պահուին։
Որչափ
աւելնան
դաշնակք
այնչափ
պակասին
հաւատք։
Յուսամ
որ
Ներսիսեան
ն
աղէկ
խրատուած
Քեզմէ՝
աւելի
ճարտարվորի
[15].
յանձնեմ
զթելադրեալդ
առ
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Մաղաքիա
՝
երբ
գրեմ
առ
նա։
Երկու
բան
զարմանամ
ի
գիւտս
Ներսիսեանի,
մէկ
մը,
գտած
մատեանքն
մեծաւ
մասամբ
յարեւմտեան
Հայս
գրուած
են,
ի
Բալու,
Խարբերդ,
Երզնկա.
մէկ
մ՚այլ
յարեւելեան
Հայոց
եւ
մանաւանդ
իր
հայրենեաց
սահմաններէն
բան
մը
չըլլալն.
եւ
այս
փափագելի
է
ինձ,
այսինքն
Նախիջեւանի,
Ջուղայի,
Ագուլեայ,
Շիրակայ
կողմերը
գրուած
յիշատակարաններ
կամ
գրքեր,
որք
պակասեն
եւ
առ
մեզ,
բաց
յ՚
Ունիթորաց
գրոց.
այնչափ
երեւելի
վանքեր
կային
եւ
ոմանք
դեռ
կան
ալ,
Մաղարթ,
Գեղարդ,
Ս.
Ստեփանոսք
Երասխայ,
Ս.
Թոմաս,
եւն.,
եւ
բնաւ
բան
մը
չէ
եկած
անոնցմէ
[16]
։
Հաղորդեցի
առ
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Գարեգին
գրածդ.
կարծեմ
թէ
կը
պատրաստէ
մանրամասն
ցանկեր
մատենագրութեանն
[17]
։
Նախիջեւանի
նուշերն
ալ
իբրեւ
մանանայ
բաժանեցի
Հարց։
Ողջ
լեր
ողջունելով
զհարազատս
եւ
զհարցանողս։
Հարազատդ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
1032.
*
Հ.
Մանուէլ
Վրդ.
Քաջունիին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
12
Ապրիլ
1879
Մեծարգոյ
եւ
Սիրելի
Եղբայր,
Քրիստոս
յարեա՜ւ
ի
մեռելոց.
Ընկալայ
զփոխանակագիր
1000
ֆրանգաց,
եւ
ի
ժամուն
մատուցեալ
առ
դրամասեղանն
Վենետկոյ
՝
ընկալայց
զգումարն,
եւ
ծանուցից
զորպէսն,
բաշխելով,
եւ
ըստ
գրելոյդ,
զիւրաքանչիւր
բաժին։
Վասն
Ձեռագրացն
արդարեւ
գրեալ
էր
եղբայրն
իմ
ինչ
այլ
եւ
ես
մատուցեալ
էի
գին
մի
վասն
ոմանց
ի
նոցանէ.
իսկ
նա
յետոյ
գրէր
թէ
քառապատիկ
այնր
գնոյ
ինքն
գնեալ
իցէ
ի
բերողէ
ձեռագրացն.
եւ
այսպէս
մնաց
խնդիրն.
եւ
զի
ասէք
թէ
արդ
լուրջ
բանիւք
պատասխանեալ
է,
լռեսցուք,
եւ
տեսցուք
զի՞նչ
յետոյ
առաջարկիցէ։
Խոստացեալ
էր
եւս
պատեհիւ
առաքել
զոմանս
յայնցանէ
ինձ
ի
քննութիւն,
եթէ
տացէ՝
ի
հարկէ
առաքէք։
Մաղթելով
զկենդանական
շնորհս
աւուրցս
քեզ
եւ
որոց
ընդ
քեզ
սիրելեաց՝
մնամ
Հոգեկից
Եղբ[այր]
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
[Յ.
Գ.
]
Ի
տարեկան
հաշուին
զոր
ամսով
յառաջ
առաքեալ
էիք,
ի
գումարի
անդ
մտից
միաբանութեանս
գոյր,
որպէս
երեւեցաւ
մեզ,
սխալ
մի
700
ֆրանգաց,
զորմէ
կարծեմ
գրեսցէ
եւ
Վեհ,
եւ
ուղղեսջիք
կամ
ծանուսջիք
զորպէսն։
1033.
Մկրտիչ
Էմինին
[18]
Վենետիկ,
Ս.
Ղազար,
22
Ապրիլ,
1879
Մեծապատիւ
Տէր,
Մկրտիչ
Աղայ
Էմինեան,
Ճշմարիտ
հաճութեամբ
եւ
շնորհակալու
մտօք
ընկալայ
երեկ
զնոր
երկասիրութիւնդ,
զթարգմանութիւն
Շարականաց
մերոց
ի
ռուս
լեզու
[19],
զոր
թ
էպէտ
ոչ
իմանամ՝
առ
ի
վերայ
հասանել
յառաջաբանիդ
եւ
ծանօթութեանցդ
ինչ,
սակայն
զի
այդպիսւոյ
անխոնջ
եւ
քաջ
ուսումնասիրի
վաստակ
է՝
պատուեմ
եւ
քաջալերեմ
զհեղինակն,
յաւելուլ
զպարծանս
հայրենի
դպրութեան
մերոյ:
Զթարգմանութիւն
հանգստեանն
Յովհաննու
[20]
ընկալաք
ի
ժամանակին,
այլ
ոչ
ծանեաք
զառաքողն
եւ
այժմ
շնորհակալ
լինիմ
եւ
վասն
այնր
։
Առաքեցի
ընդ
թղթոյս
եւ
ծրարիկ
մի,
յորում
ցանկ
մի
փռանկերէն
մերոց
տպագրութեանց,
եւ
երեք
օրացոյցք
1877,
[187]8,
[187]9
ամաց,
զի
ի
ճակատս
կամ
ի
կողս
նոցին
գտջիք
զցանկ
գրենոյն
որ
պակասի
ի
բուն
ցանկի
անդ.
եւ
ի
թղթիս
դնեմ
զկողս
օրացուցի
յա
ջորդ
տարւոյ
(
որ
չեւ
եւ
ս
է
ի
լոյս
ընծայեալ
)
զի
գտջիք
զանուանս
յետին
հրատարակութեանց
։
Կարծեմ
ձեր
է
ի
լոյս
ընծայեալ
(
ոչ
յիշեմ
ո՛ւր
եւ
երբ
)
զգահնամակ
նախարարաց
մերոց
զբերեալն
ի
Մեծէն
Ս.
Սահակայ
ի
դրանն
Պարսից
արքայի,
զոր
գտեալ
էք
ի
կողս
ձեռագրի
ուրեք.
նշանակի
ի
կարգի
անդ
ԼԳ
գահն
Գաշոցեան,
փափագեմ
ստուգել
թէ
իցէ
արդար
եւ
այսպէս,
զի
անծանօթ
է
անունդ
եւ
համարիմ
Աշոցեան
կամ
Աշոցան
լինել
[21]
։
Ամենայն
բարօրութեամբ
ողջ
լինել
մաղթեմ
տեառնդ
Ն[ուաստ
]
Ծ[առայ]
Հ[այր]
Ղ
ե
ւո
նդ
Մ[արգար]
Ալիշանեան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1034.
*
Հ.
Մանուէլ
Վրդ.
Քաջունիին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
26
Ապրիլ
1879
Մեծարգոյ
եւ
Սիրելի
Եղբայր,
Զձեռագրացն
վերստին
գրեաց
ինձ
հարազատն
իմ,
եւ
զի
յետ
առաջնոցն
գնեալ
է
եւ
այլ
չորիս
որք
պատուականագոյն
են
քան
զառաջինսն,
հաւանեցաւ
Վեհս
զիջանել
ընդունել
զնոսին,
24
ձեռագիրս,
եւ
զեղչել
ի
պարտուց
նորա
վասն
վարձու
սենեկին՝
25
ոսկի,
զի
ինքն
վասն
Ձեռագրացն
այնոցիկ
տուեալ
է
26
ոսկի.
եւ
ես
այսպէս
գրեմ
եւ
նմա։
Արդարեւ
շատ
ի
գրոցն
չպիտոյք
ինչ
են,
այլ
յուսով
լաւագունից
հայթհայթման
ի
ձեռն
առն
որ
բերէ
յաշխարհէ
Հայոց
զգիրսն
ընկալցուք,
որպէս
եւ
առաջին
գնողն
ընկալեալ
է։
Եւ
թէ
ոչ
զամենայն
միանգամայն
առաքել
դէպ
լիցի՝
զվերջինսն
չորեսին
զորս
այդր
ի
Պօլիս
գնեալ
է՝
նախ
առաքել
խնդրեմ։
Երեկ
յայց
ել
վանացս
Խարբերդցի
ոմն
Հայ,
եւ
ասէր
լուեալ
իբր
ստոյգ,
եթէ
ձեռագիր
մի
պատուական
բերեալ
են
ի
Խարբերդէ
այդր,
ամսօք
յառաջ,
եւ
վաճառեալ
մերայոցդ,
այսու
պայմանաւ
զի
ի
տպագրելն
տաջիք
վաճառողին
20
օրինակ
ի
գրոցն։
Ես
անստոյգ
ասացի
զիրսն,
այլ
իբրեւ
լուր
ինչ
գրեմ,
թերեւս
առ
վիենականս
տարեալ
իցեն
զգիրսն։
Ողջունելով
զորս
ընդ
քեզ,
մնամ
Հոգեկից
Եղբ[այր]
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշանեան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1035.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
26
Ապրիլ
1879
Քրիստոս
Յարեա՜ւ
ի
մեռելոց
Սիրելի
եղբայր,
Թղթիկ
մը
եւ
բանիկ
մը։
Ընդունեցայ
զատկաբեր
նամակդ
[22],
յուսամ
որ
ապրիլն
վանէ
զմարտի
ներգործութիւնն
ի
քեզ,
թէ
եւ
ինձ
մարտն
ընտրելի
է
քան
զապրիլ,
որ
միշտ
յետ
կիսոյն
կճէ
զիս
առաջին
տաքերուն։
Ձեռագրաց
ստացման
խնդիրը
լուծենք,
այնու
յուսով
եւ
պայմանաւ
որով
ստացեր
ես
ի
Ներսիսեանէ,
որ
լաւագունից
գիւտի
եւ
բերման
սատար
ըլլայ.
գրեմ
ալ
Վ[երապատուեալ]
Հ[օր]
Մանուէլ
ի
՝
որ
ի
պարտուցդ
առ
սենեակն
զիջանի
25
ոսկի
ընդունելով
զգրչեայսն,
յորոց
յետին
ստացեալքդ
ինձ
պատուականագոյն
են
քան
զառաջինսն
[23]
։
-
Պրուսա
յի
Աստուածաշունչին
Յիշատակարանն
ալ
մի՛
մոռանար
խաւրել
ինձ
[24]
։
Ողջունիւ
հարազատաց
մերոց
մնամ
նոյնպէս
Հարազատդ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
1036.
Antonio
Maria
Ceriani
-ին
[25]
Venezia,
S.
Lazzaro,
11
mag.
o
1879
Illustr.
mo
Signor
Abbate,
Non
si
disturbi
più
per
la
ricerca
di
quei
due
libri,
che
non
meritano
la
sua
pena.
La
ringrazio
anche
per
quella
preziosa
opera
siriaca,
che
ci
portò
il
P.
Isaverdenz.
Sono
contento
finalmente
certificandomi
che
anche
noi
possediamo
la
vecchia
edizione
armena
del
libro
dei
Salmi
di
cui
aveva
già
scritto,
soltanto
il
nostro
esemplare
non
è
completo,
mancandovi
e
nel
principio
e
nel
fine
alcune
carte.
Coi
complimenti
del
nostro
P.
Issaverdenz
mi
pregio
d’esser
Suo
umile
servo
P.
Leone
M[arcar]
Alishan
Թարգմանութիւն
Վենետիկ,
Ս.
Ղազար,
11
Մայիս
1879
Գերյարգոյ
աբբահայր,
Այդ
երկու
գիրքերը
փնտռելու
համար
հոգ
մի՛
ընէք,
որովհետեւ
յոգնութիւնը
չ՚արժեր։
Շնորհակալ
եմ
նաեւ
այն
թանկարժէք
ասորական
երկին
համար,
որ
մեզի
բերաւ
Հ.
Իսավերտենցը։
Գոհ
եմ
վերջապէս
յայտնելով,
թէ
մենք
ալ
ունինք
Սաղմոսագիրքին
հայերէն
հին
հրատարակութիւնը,
որու
մասին
արդէն
գրած
էի.
միայն
թէ
մեր
օրինակը
ամբողջական
չէ,
քանի
մը
էջ
պակաս
է՝
սկիզբը
եւ
վերջաւորութեան։
Հ.
Իսավերտենցի
շնորհաւորանքին
հետ՝
պատիւն
ունիմ
ըլլալու
Ձեր
խոնարհ
ծառան
Հ.
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
1037.
Մկրտիչ
Էմինին
[26]
Վենետիկ,
Ս.
Ղազար,
14
Մայիսի
1879
Մեծապատիւ
տէր
Մկրտիչ
Աղայ
Էմին.
Շնորհ
ունիմ
վասն
ճշգրտատիպ
ընդօրինակեալ
եւ
առաքեալ
անուանս
գահուն
Գաշոցեան,
որ
ելոյծ
զտարակոյս
իմ,
զի
չէ
Աշոցեան,
այլ
յաւել
մեծ
եւ
ս
խնդիր
թէ
ո
՞
իցէ
Գաշոցեանդ,
զի
առ
պատմագիրս
ոչ
յիշի
բնաւ,
որպէս
համարիմ։
Ո
՞
տայր
թէ
ա՛յլ
ինչ
գիւտ
ստուգէր
եւ
զայս
։
Առաքեաց
այսօր
գրապետս
մեր
զխնդրեալ
գրեանդ,
այսպէս
նշանակելով
զգինսն.
Եւսեբի
եկեղ[եցական]
Պ[ա]տմ[ութիւն] |
ֆր.
10 |
Պղատոն |
ֆր.
4 |
Ծիսարան
Հայոց |
ֆր.
3 |
Ոսկեբերան,
ներբող
Լուս
[աւորչի] |
ֆր.
3։50 |
Ծախք
ճանապարհի |
ֆր.
1։75 |
Իսկ
զՊատմութիւն
Դպրութեան
Հայոց՝
ի
դիմաց
հեղինակին
եւ
զԱրիստիդէս
առ
յինէն
[27]
հաճեսջիք
ընդունել
նշանակ
մեծարանաց։
Որով
մնամ
բանասիրի
տեառնդ
Խ
[
ոնարհ
]
Ծ
[
առայ
]
Հ
[
այր
]
Ղ
ե
ւո
նդ
Մ
[
արգար
]
Ալիշանեան
1038.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
29
Մայիս
1879
Սիրելի
եղբայր,
Շատոնց
է
թղթակցութիւննիս
դադրած
է.
թղթիկովս
դրդեմ
դադրած
գրիչը.
գէթ
առողջութեանդ
լուրը
փափագելով
լսել.
դու
ալ
զայս
իմ
կողմանէս
լսած
համարէ.
որչափ
ալ
ըստ
սովորական
եղանակի
տարւոյս՝
հարբուղխ
բարեկամս
զիս
բռնած
ըլլայ։
Շատ
ատենէ
ի
վեր
քանի
մը
վենետկեան
կրոս
թողեր
էիր
առ
իս,
եւ
ինչ
գնով
ալ
ըլլայ
հաւանէիր
վաճառել.
վերջապէս
բոլորն
մէկտեղ
25
ֆրանգաց
վաճառուեր
է,
եւ
ահա
այն
է
ծրարածս
ի
փոքրիկ
ծրարոցի,
զոր
եւ
խաւրեմ
ի
ձեռն
միոյ
ի
մերայոցս
որ
երթայ
ի
Կարին
։
Ողջունեմ
զծանօթս
եւ
զհարցանողս,
մնալով
Հարազատդ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1039.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Ֆիեսսոյ,
12
Յունիս
1879
Սիրելի
եղբայր,
Երեկ
եկայ
ի
տեղս.
այսօր
այս
իրիկուն
այս
ժամուս
եկաւ
հօս
եւ
Գերապ[այծառ]
Աբբայս
եւ
տուաւ
ամսոյս
3ին
գրած
թուղթդ,
յորում
կարեւոր
ըլլալով
Լոպանոֆի
[28]
խնդիրը՝
կը
փութամ
գրել
քանի
մը
տող
որ
կարենամ
հասցընել
թղթաբերի
շաբաթուս.
եւ
իմացընել
քեզ,
որ
ըսածիդ
պէս
ծանրակշիռ
կամ
փափուկ
խնդիր
մի
է,
եւ
պէտք
է
լաւ
տեղեկանալ։
Եթէ
խօսիմ
նկարչի
մը
հետ
եւ
յանձն
առնու
երթալ
եւ
նկարել,
եւ
պահանջէ
այսչափ
ինչ,
ես
պէտք
է
նախ
ծանուցանեմ
քեզ
եւ
առնում
հաւանութիւն
դեսպանիդ,
եւ
ապա
գրեմ
առ
գործակատարն.
առանց
այնր
հաւանութեան
եւ
խոստման
դեսպանին
վճարելու
զպահանջ
նկարչին,
չեմ
հաւատար
ուրիշի։
-
Երկրորդ
պատկերահանի
տեղւոյս
կարծեմ
գոնէ
ճամբու
ծախքն
կանխիկ
պիտի
ուզեն.
ո՞վ
պիտի
վճարէ
զայն,
յայտ
է
թէ
ես
չեմ
կարող
վճարել։
-
Երրորդ,
աւելի
որոշ
կ՚ուզեմ
իմանալ
թէ
գործակատարն
ի
Բերասդոյ
[29]
՝
պիտի
հոգա՞յ
զամենայն
պէտս
նկարչին,
զբնակութիւն,
զկերակուր,
եւն.,
թէ
նկարիչն
ինքն
պիտի
հոգայ
զպէտս
իւր.
զայս
կարեւոր
էր
ինձ
գիտնալ
նախ
քան
զխօսելս
ընդ
նկարչին։
-
Խնդրեմ
որոշ
եւ
պարզ
իմանալ
եւ
իմացընել,
որ
սխալ
քայլ
չառնունք
եւ
չպլշտկինք
[30],
որչափ
ալ
օգտակար
սեպեմ
զբարեկամութիւն
դեսպանին
եւ
զիւրոյ
տէրութեանն
[31]
։
Ժամանակս
չի
ներեր
աւելի
ինչ
գրելու.
ողջ
լեր,
ես
ալ
այնպէս
ըլլամ։
Հարազատդ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1040.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
21
Յունիս
1879
Սիրելի
եղբայր,
Անցեալ
շաբաթ
ի
Ֆիեսսոյէ
գրեցի
քեզ
վասն
Լոպանոֆեան
խնդրոյ
պատկերին,
եւ
մնամ
աւելի
պարզաբանութեանդ.
ինձ
թուի
թէ
պատկերահանք
(որոց
դեռ
խօսուած
չէ)
ստուգագոյն
ուզեն
գիտնալ
պատկերին
հանգամանքը,
այսինքն
քանի
անձինք
կան,
ինչ
դրիւք,
եւն.
որոց
համար
ինձ
յարմար
կ՚երեւի
նախ
այն
պատկերին
լուսատիպ
մը
ունենալ,
յորոյ
վրայ
դատաստան
ընտեն
նկարիչք
եւ
զրուցեն
իրենց
կարծիքը,
այսինքն
ի՛նչ
վարձք։
Ուստի
լաւ
կ՚ըլլայ
որ
Դեսպանդ
հաճի
գրել
առ
Speyer
ի
Բերասդոյ,
որ
ջանայ
հանել
տայ
լուսագիրը
եւ
խաւրէ
ինձ.
այն
ատեն
դիւրաւ
կ՚ըլլայ
առուտուրն
[32]
։
Շատոնց
ակնոց
մը
ուզեր
էիր
կարծեմ
գրեցի
ուրիշ
անգամ
ալ
որ
ակնոցին
ի՛նչ
աստիճանի
ըլլալը
չեն
յիշեր
Հոլասեանք,
վասն
որոյ
չկարցայ
եւ
չեմ
կարող
յանձնել
կամ
առնուլ։
Քիէվեան
Ձեռագրի
վրայօք,
զորմէ
գրես
երկրորդ
թղթիդ
մէջ,
ամսօք
յառաջ
ես
ալ
լսեր
էի
կարծեմ
(Արարատ)
[33]
օրագիրը
կարդացողէ,
եւ
ոչ
այնչափ
միայն
այլ
իբր
թէ
բոլոր
գրեանքն
ալ
Հայ
Ձեռագիրք
ըլլան,
որ
շատ
ցանկալի,
այլ
հաւանական
չերեւիր.
բայց
ըստ
թելադրութեան
Մեղուի
[34]
արժանի
է
բանդ
քննութեան։
Խաւրած
Ձեռագիրքդ
ալ
հասան,
եւ
այս
առտու
մտան
ի
սենեակս,
եւ
անոնցմէ
մէկուն
վրայ
դրած
այս
նամակիս
թուղթը
գրեմ.
դեռ
չեմ
ակնարկած
ամենուն.
հին
տպագիր
ժամագրոց
մաս
մ՚այլ
կայ,
չգիտեմ
զայն
ալ
դո՞ւ
խաւրես,
թէ
այլուստ
ներս
մտեր
է։
Քովս
աւանդ
ունիս
հին
քարիկ
մը
թանկագին,
որոյ
վրայ
խօսելով
ընդ
ընկերակցի
միոյ,
ասաց
թէ
ի
Պերկամոյ
[35]
կայ
ոմն
հաւաքող
եւ
սիրող
այնպիսեաց.
-
կըրնա՞նք
արդեօք
քարին
տիպը
հանել,
եւ
ի՞նչպէս
ընելու
է.
վասն
զի,
յիշեմ
որ
զգուշացուցեր
էիր
երբեմն,
զի
դիւրաբեկ
է
ասէիր։
Ուսո՛
զիս.
միանգամայն,
եթէ
հաճիս
այսմ,
կտրէ՛
գինն
ալ,
թէ
ուզես
փորձել
զայս
ինչ։
Այսչափիկս
բաւ
վասն
ժամանակիս
սղութեան,
եւ
զի
ի
մտի
ունիմ
գրել
եւ
այլում։
Ողջ
լեր,
ողջունելով
զծանօթս։
Հարազատդ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշանեան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1041.
*
Հ.
Մանուէլ
Վրդ.
Քաջունիին
-
Կ.
Պոլիս
Վենետիկ,
[Մուրատ
Ռափայէլեան
վարժարան],
27
Յունիս
1879
Մեծարգոյ
եւ
Սիրելի
Եղբայր,
Ընկալայ
ի
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Սրապիոնէ
հազար
ֆր[անգ]
ի
հաշիւ
սենեկին
Պօլսոյ
եւ
238
արծաթի
ի
հաշիւ
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Մաղաքիա,
եւ
Գուրպանեան
նորընծային.
մնացեալ
1500ն
ի
հաշիւ
ձիակրկիսին
յայլոց
ձեռս
անցեալ
էր
եւ
տուեալ
ի
հատուցումն
պարտուց։
Արդ
խնդրեմ
զի
որչափ
ինչ
գոյացեալ
է
դարձեալ
ի
հաշիւ
սենեկիդ
եւ
մարթի
առաքել՝
առաքեսջիք
յարմար
միջոցաւ։
Ի
սուղ
ժամու
գրեմ
ի
Մուր[ատ]
Ռափ[այէլեան]
վարժարանի,
եւ
ողջունելով
զորս
ընդ
քեզ,
մնամ
Հոգեկից
Եղբ[այր]
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1042.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
4
յուլիս
1879
Սիրելի
եղբայր,
Երեկ
իրիկուն
ընդունեցայ
անցելոյն
27ին
գրածդ։
Վասն
պատկերին
Բերասդոյ
՝
սպասեմ
երկրորդ
թղթիս
պատասխանին,
այսինքն
անոր
լուսանկարը
ընդունելու,
որով
դիւրանայ
սակարկութիւնն
ընդ
պատկերահան
ընդօրինակիչս։
Հարբուխի
համար
գրածիդ
չգիտեմ
հիմայ
ինչ
ըսել.
իմս
տեսակ
մը
կանոնաւոր
է,
ապրիլի
վերջերը
մէկ
մը
կը
բռնէ
ծանր,
կը
կոտրէ,
կուրծքն
ալ,
այսինքն
շունչի
ճամբաներն
ալ
խանգարելով,
մինչեւ
որ
գայ
զով
կամ
ցուրտ
եղանակն,
յորում
կազդուրիմ
[36]
։
Գեղ
երթալով
գալով՝
քննեցի
զՁեռագիրս,
յորոց
7
կամ
8
հատ
դուրս
ձգեմ
ի
գրադարանից
իբրեւ
անպիտանս։
Մէջերնին
հատ
մ՚ալ
հին
տպագիր
կար
թէեւ
պակասաւոր,
զայն
այլ
տպագրաց
կարգը
դրի.
1581ին
գրուած
Յայսմաւուրաց
մէջ
գտայ
երկուց
վարդապետաց
նոր
վարք.
միւս
երկուքին
մէջ
չկայ
նոր
բան.
ուրիշ
Յայսմաւուրք
մ՚ալ
բերեր
էր
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Սրապիոն,
քուկիններէդ
մեծ,
բայց
վերջի
թղթերն
որով
եւ
Յիշատակարանն
պակաս.
ասոր
մէջ
ալ
կար
նոր
վարք
մը
նահատակ
եպիսկոպոսի
մը
ի
կողմանս
Կարնոյ
։
Կրկնագիր
ժամագրոց
եւ
Սաղմոսի
(երբեմն
Աւետարանի)
մէջ
ալ
ուրիշ
յիշատակարան
մի,
որով
կ՚իմացուի
որ
գրուած
է
ժամագիրքն
ի
Թաւուզ
գիւղ
Տայուշոյ
[
իմա՛
Տաւուշ]
ի
Խորանաշատ
վանս
Վանական
Վարդապետի
[37]
։
Տեղւոյդ
լրագիրք
հրատարակեցին
որ
հօն
գտուեր
է
(կամ
ո՞ւր
չգիտեմ)
հին
երկաթագիր
Սաղմոս
մը
կարծեմ
յամի
Տեառն
970,
եւ
է
այժմ
ի
Ֆռէնկեան
գրադարան.
(ի՞նչ
գրատուն
է
այդ)։
Այդ
որ
յիշատակարանը
ճողոպրէ
ինձ,
զի
յայտ
է
թէ
գիրքը
չեն
ծախեր,
կամ
fabuleux
[38]
գին
մը
կ՚ուզեն։
Վենետկեան
կապարեայ
կնքոյդ
բաղձացեալ
գին
մը
չեն
ընծայեր
հօս,
որչափ
որ
տեղեկացայ.
կամ
պահեմ
քովս
կամ
դարձընեմ
ընդ
բերողին.
որում
յանձնեմ
եւ
նամակապատենի
մէջ
դրած
փնջիկ
մի
խոտոյ
կամ
ծաղկի
վայրի,
վերաբուսելոյ
ի
գերեզմանի
հանգուցելոյն
սիրելւոյ
քո
եւ
իմ,
ի
հող
Պատաւիոնի,
ի
սկիզբն
տարւոյս
զոր՝
ուխտագնացութեամբ
եւ
աղօթիւք
քաղեցի
ձեռամբս:
Յիշատակ
արդարոց
օրհնութեամբ,
եւ
հոգիք
նոցա
բարեխօս
քեզ
եւ
ինձ
որ
եմս
Հարազատդ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1043.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
12
Յուլիս
1879
Սիրելի
եղբայր,
Ամսոյս
4ին
գրածդ
եւ
պատկերին
լուսատիպն
ընդունեցայ.
որոյ
վրայօք
պէտք
է
գալ
շաբաթ
պատասխանեմ,
որպէս
զի
ատեն
ըլլայ
խօսելու
ընդ
պատկերահանս։
Այսչափս
առ
այժմ
առանձինն
ըսեմ
քեզ,
զի
հօս
թէեւ
կան
ոչ
սակաւ
կարող
նկարիչք,
այլ
յընչից
աղքատք
եւ
կարողք
գոլով
ի
հարկէ
պիտի
պահանջեն
որ
հետ
զհետէ
իրենց
ապրուստն
հայթհայթուի,
զի
հարկ
է
թէ
ամիսներով
պանդխտին
ի
Բերասդոյ,
վասն
մեծութեան
պատկերին.
եւ
հաւանօրէն
աստի
պիտի
տանին
կտաւն
ալ
եւ
զայլ
կարեւորս
ինչ,
առ
ապահովութիւն։
Յոյն
Թարխանիոտ
զարմի
յիշատակ
անյուսալի
թուի
ինձ
գտանել
առ
պատմիչս
մեր.
իսկ
Թարխան
անուամբ
կամ
մականուամբ
Հայք
ի
վերջին
կամ
ի
նոր
դարս
կըրնան
գտուիլ.
որոնք՝
կարծեմ
աւելորդ
են
խնդրոյ
դեսպանիդ,
վասն
որոյ
եւ
զանց
առնեմ
[39]
։
Հարազատդ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1044.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
18
Յուլիս
1879
Սիրելի
եղբայր,
Ըստ
խոստմանս
յանցեալ
շաբաթու՝
գրեմ
այսօր
վասն
ընդօրինակութեան
պատկերիդ
(զորոյ
լուսատիպն
դարձընեմ
գրոց
արկեղաւ,
կամ
ճամբորդի
ձեռօք)։
Խօսեցայ
ընդ
պատկերահանս.
որոց՝
աւելի
ծանր
կու
գայ
պատկերին
վրայի
երկար
գրուածը
ընդօրինակելն
քան
զբուն
պատկերն
եւ
փափագէին
որ
պատկերն
փոխադրուէր
հօս
ի
Վենետիկ,
որ
ոչ
միայն
կէս
գնով
կ՚ընդօրինակէին,
այլ
եւ
տեղւոյս
Գեղարուեստից
Ճեմարանն
[40]
վկայութիւն
կու
տար
պատկերին
աղէկ
եւ
համանման
ընդօրինակուելուն,
որ
թէ
իրենց
եւ
թէ
ստացողին
ապահովութիւն
եւ
պատիւ
կ՚ըլլար։
-
Այլ
հարկաւ
դեսպանն
զայս
հարցած
եւ
տեղեկացած
կ՚ըլլայ՝
որ
պատկերին
տեարքն
չեն
թողուր
տեղէն
շարժել
զայն.
վասն
որոյ
կ՚առաջարկէ
պատկերահանը
խաւրել
հօն։
Հին
եւ
քաջ
նկարիչ
մը
զամենայն
բան
մտածելով
եւ
վասն
ամենայնի
5000
(հինգ
հազար)
ֆր[անգ]
ուզեց.
եթէ
դեսպանդ
առատաձեռնութեամբ
ուզէ
վճարել՝
փափագէի
որ
այս
նկարիչս
կատարէր
գործը,
զի
արժանաւոր,
բարի
եւ
կարօտ՝
ընտանեաց
հայր
մ՚է։
Եթէ
ծանր
երեւի
գինս՝
4000ի
ալ
կըրնամ
համոզել
զմարդս
որ
առիթը
չփախցընէ։
Եթէ
այս
գինն
ալ
բարձր
երեւի
(որ
չէ
բարձր
վասն
քաջ
նկարչի
մը)
կըրնամ
գտնել
ուրիշ
բաւական
ճարտար
նկարիչ
մը՝
որ
ինչուան
3000
մօտ
իջնէ.
տեղւոյս,
այսինքն
քաղքիս
խեղճութեան
համար.
ապա
թէ
ոչ՝
չէին
յանձն
առնուր.
-
Զայս
գիտնալով
եւ
դեսպանիդ
երակը
ճանչնալով՝
ինչպէս
կ՚ուզես
դատէ,
ըսէ
եւ
յարմարցուր.
ի
հարկէ
չես
պակսեցըներ,
իսկ
աւելին՝
ի
շահ
նկարչին.
եւ
յուսամ
որ
դեսպանդ
ամենեւին
ապահով
պիտի
ըլլայ
որ
մեր
կողմանէ
(քո
եւ
իմ)
շահախնդրութեան
հետք
մը
պիտի
չըլլայ,
այլ
իրեն
հաճոյք
եւ
ծառայութիւն
մի
ընել։
Երբ
գինն
կամ
վարձն
յարմարի,
որովհետեւ
նկարիչն
աստից
պիտի
տանի
հետը
զկազմած
կտաւոյն՝
կամ
գլանով
կամ
փայտի
վրայ
պարզած,
նոյնպէս
եւ
կարեւոր
նիւթերն,
եւն.,
եւ
վասն
ճամբու
ծախուց,
եւ
կանխեալ
վարձու,
ըստ
սովորութեան
կամ
օրինաց
նկարչաց,
պահանջէ
ի
սկզբան
յառաջ
քան
զուղեւորիլն՝
1000
(հազար)
ֆրանգ։
Երբ
նկարն
յառաջէ
կամ
ի
կէս
հասնի՝
նոյնչափ
մ՚ալ,
կամ
աւելի
պակաս։
Մնացածն
ալ
յաւարտ
գործոյն։
Կ՚ենթադրեմ
որ
առաջին
մասը
վարձու
կամ
պատրաստութեամբ
մեր
ձեռօք
վճարուի
նկարչին.
միջինը՝
չգիտեմ,
թերեւս
Սբայէրի
ձեռօք
անդ
ի
Բերասդոյ.
երրորդն
ալ
թերեւս
հօս
յետ
դարձի
նկարչին։
Այս
երկուքը
որպէս
եւ
պատշաճ
դատիք
ի
տեղդ,
իսկ
առաջինը
անշուշտ
մեզմէ
կը
սպասեն
նկարիչք.
եւ
ինչպէս
ըսի
հազար
ֆր[անգ]
մը
կը
պահանջեն.
որով
եւ
ես
անհրաժեշտ
զնոյն
պահանջեմ՝
նկարիչը
ճամբայ
դնելու
համար,
եւ
ինչուան
որ
ապահովապէս
չելլայ
ի
ճամբայ՝
չեմ
տար
գումարը,
կամ
զամբողջը։
Պատկերին
ընդօրինակութիւնը
էն
քիչ
3
ամիս,
ըստ
ոմանց
եւ
քանի
մ՚ալ
աւելի
կ՚ըսեն.
վասն
որոյ
եւ
փափագին
շուտով
շարժիլ,
որ
ձմեռն
վրայ
չհասնի,
եւ
այս
պարապոյ
(վաքանս
[41]
)
ամիսները
իրենց
յօգուտ
առնուն։
-
Յետ
աւարտելոյ
ընդօրինակութեանն
պատկերն
ի՞նչ
պիտի
լինի՝
չգիտեմ.
թուի
թէ
պիտի
յանձնուի
Սբայէրի
՝
որ
որպէս
գիտէ
եւ
ուր
որ
հրամայուի՝
յուղարկէ։
Կարծեմ
ըստ
բաւականին
ծանուցի
զխնդրոյս.
որոշումն
ի
քէն,
կամ
ի
դեսպանէդ,
յաջողութիւն՝
ըստ
սահմանելոյն
յԱստուծոյ։
Բազում
անգամ
յիշեալ
Ակնոցին
աստիճանը՝
հօս
Հոլասեանք
ալ
չեն
յիշեր,
եւ
ոչ
ակնոցագործն,
վասն
որոյ
չեմ
կարող
յանձնել.
եթէ
ի
տեղդ
Պօղոս
Հոլաս
կարենայ
ստուգել
եւ
այնպէս
ծանուցանես՝
շուտով
յանձնեմ
[42]
։
Արտեմիսեան
քանդակիդ
գաղափարը
դեռ
չեմ
հանած,
առջի
գրածներէդ
վախնալով
որ
քարը
չի
փշրի,
սակայն
զգուշաւոր
ձեռօք
փորձել
տամ։
Ողջ
լեր։
Հարազատդ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1045.
*
Հ.
Մանուէլ
Վրդ.
Քաջունիին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
18
Յուլիս
1879
Մեծարգոյ
եւ
Սիրելի
Եղբայր,
Ակն
ունէի
յետին
թղթաբերաւս
ընդունել
ինչ
զորմէ
գրեալ
էի
երիւք
եօթնեկօք
յառաջ,
որ
չգիտեմ
եհաս
թէ
ոչ
ի
ձեռսդ.
վասն
որոյ
եւ
կրկնեմ,
զի
որ
ինչ
հաւաքեալ
իցէ
ի
հասից
սենեկի
վանացդ՝
յղեսցես
ծրարիւ
կամ
վաղընկալ
փոխանակագրով.
զկայսն
պահեա,
եւ
զզանգուածն
յղեա։
Զայս
եւս
խնդրեմ,
զի
զ՚3000եան
թոշակ
դպրատանդ
զոր
ընդունիք
ի
Մուրատ-Ռափայէլեան
վարժարանաց
՝
ուղղակի
ընդունիջիք
ի
նոցանէ,
կամ
ի
թոշակաց
աշակերտաց
նոցին,
որպէս
եւ
կամիք
դուք
եւ
նոքա,
եւ
մի՛
թողջիք
վանացս
ընդունել
ի
նոցանէ,
զի
դժուարութիւն
լինի,
եւ
բազում
անգամ
նեղի
վանքս,
եւ
յոյժ
անագան
ի
ձեռս
բերէ։
Շինութիւն
հիմանց
որմոց
Նորընծայարանի
յանկարծահաս
ծախս
ոչ
փոքր
առթեաց.
բազում
եւ
այլ
նորոգութեանց
կան
պէտք։
Տպագրապետն
[43]
ստէպ
վասն
գրակազմից
դրամ
խնդրէ,
եւ
ցարդ
աւելի
քան
զհազար
ֆր[անգ]
տուեալ
եմ,
իսկ
այտի
ի
գրոց
վաճառմանէ
կամ
ի
հասից
սենեկին
1568
ֆր[անգ]
եւեթ
ընկալայ
զայս
ամ։
Զծրարեալս
ի
սմա
խնդրեմ
փութով
հասուցանել
առ
հարազատն
իմ,
եւ
ողջունել
զորս
ընդ
քեզ,
ողջ
լինելով
եւ
քո
Հոգեկից
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1046.
*
Մխիթարեան
միաբանի
մը,
անունը
անյայտ
[Ս.
Ղազար],
19
Յուլ[իս]
1879
Արգոյ
Հայր,
Եթէ
յաջողեսցի
երթն
յ
Անգոնա,
եւ
եթէ
գտցի
ժամանակ
հանգիստ,
հարցանել
զգրագէտ
կամ
զՏէրտէր
ոք
թէ
իցէ՞
հրատարակեալ
Բ
մասն
II
parte
Բերուցցի
հեղինակի
(կարծեմ
կանոնիկոս)
Peruzzi
[44],
La
Chiesa
Anconitana,
եւ
թէ
իցէ՝
ստանալ
յիմ
համար։
Նոյնպէս
թէ
գտցի
Peruzzi,
Storia
d'Ancona
եւ
ամբողջ
ցամն
1836.
այլ
թէ
միայն
2
հատոր
գտցի
եւ
ցամն
1532,
ոչ
կամիմ
զայն։
Յիշել
զի
գոյ
անդ
Հայ
ընտանիք
Ումուտեան
ազգական
հանգուցելոյն
մերոյ.
չգիտեմ
զազգագրութիւն
կամ
զճիւղագրութիւն։
-
Բաւ
է
վայրկենիս։
Հ[այր]
Ղեւոնդ
[Յ.
Գ.
]
Եթէ
գտցես
զՏէրտէր
կամ
գրագէտ՝
հա՛րց
եւս
թէ
ճանաչիցի՞
հեղինակ
Pichi
Tancredi
[45]
թանգրետի
անուն,
եւ
զի՞նչ
գրեալ
իցէ։
Գտանիցի՞
պատկեր
Ս.
Լուսաւորիչ
եկեղեցւոյ
Հայոց։
1047.
*
Հ.
Քերովբէ
Վրդ.
Քուշներեանին
–
Խարասուպազար
Վենետիկ,
Ս.
Ղազար,
24
Յուլիս
1879
Արգոյ
եւ
Սիրելի
Հայր
Քերովբէ,
Առաքեցեր
երբեմն
ինձ
զ՚
Աբէլ
եպիսկոպոսի
[46]
գրուած
մի
Վաղարշապատ
[47]
վերագրեալ,
եւ
հատոր
առաջին.
արդ
խնդրեմ
եւ
խնդրեմ
փութով
զերկրորդ
հատորն
որ
է
«Կաթուղիկէ
Մայր
եկեղեցի…
Էջմիածին
եւ
երեք
մօտիկ
վանքերն»
[48].
-
այլ
այնպէս
առաքեա՝
զի
հասցէ
ի
ձեռս
իմ,
եւ
մի՛
զերկրագնտաւ
պատեալ՝
կորիցէ։
Եթէ
գտցես
եւ
plan
մի
(յատակագիծ)
Էջմիածնի
՝
պիտանի
լիցի
ինձ
յոյժ.
նոյնպէս
եթէ
գտցին
լուսատիպ
պատկերք
Հայաստանեայց։
Թէ
գտանես
անդ
կամ
կարես
տալ
բերել՝
առաքեա
եւ
զտպագրեալսն
յ
Էջմիածին,
ա)
Նիկոլ
եպիսկոպոս.
Նկարագրութիւն
Լեհաստանի
Հայերին
[49]
բ)
Խաչակրաց
Պատմութիւն
գ)
Այրիվանք
[50],
տեսարանացոյց
պատկերներով։
Համբաւի
բազում
Ձեռագրաց
(մանաւանդ
հին
Աւետարանաց)
լինել
ի
Գրիգորուպօլիս,
նախ
ստուգեսջիր
զգոյութիւնն,
եւ
ապա
զքննութիւնն,
թէ
մարթ
է
եւ
անձամբ։
Պ[ատուական]
Հ[այր]
Մատաթ
ուղեւորեցաւ
ի
Կարին։
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Սրապիոն
եօթնեկօք
յառաջ
եկն,
եւ
դարձաւ
անդրէն
ի
Պօլիս,
թերեւս
վերադարձցի
յետ
ամսոց։
Պ[ատուական]
Հ[այր]
Վահան
ողջունէ.
եւ
ես
մաղթելով
քեզ
քաջողջութիւն՝
մնամ
Հոգեկից
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
[Յ.
Գ.
]
Զի՞
եղեւ
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Սիմոն
1048.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
2
Օգոստոս
1879
Սիրելի
եղբայր,
Երկշաբաթաւ
յառաջ
ընդունեցայ
թուղթ
մ՚
ի
քէն,
երեկ
ալ
պատառիկ
մի
բժշկական։
Արդէն
շատ
տարի
ըստ
խրատու
բժշկաց
ըմպէի
լիքէնաջուր,
այս
տարի
ալ
կպրաջուր
(քաթրամ)
որչափ
կ՚օգտեն՝
որոշ
չեմ
իմացած.
բանն
հարբուխէն
ազատիլն
է
ուսկից
պատճառին
կրծոց
դժարութիւնք,
զոր
նորանոր
հարբուխք
ազատ
չեն
թողուր,
մինչեւ
որ
ձմեռն
մօտենայ.
այլ
հարկ
է
մինչեւ
այն
ատեն
90
80
առաջ
երթալ։
Արաբացի
Ձեռագրիդ
(որ
բաւական
հին
եւ
լաւ
թուի,
չեմ
կարող
խնդրող
գտնել.
տեղս
եւ
մօտերն
այդպիսի
իրաց
խնդրակ
չեն.
քեզի
ծանօթ
Փռանկաստան
եւ
Անգղիա,
եւ
Գերմանական
համալսարանք
կարծեմ
այդպիսեաց
յարգողք
են
[51].
եթէ
Ներսիսեան
Ձեռագրաց
գնովն
ըլլար՝
ես
ալ
գնէի։
Իսկ
այն
հազարամեայ
կարծեցեալ
Հայ
Սաղմոսին
ես
ալ
տարակուսէի
հնութեան
[52].
թուի
թէ
շատոնք
ի
մերազգեայ
զհայ
թուականն՝
Քրիստոսի
թուական
համարելով
հնացուցանեն
զմատեանս
[53]
։
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Սրապիոն
ին
ձեռօք
խաւրած
վենետկեան
տուկատդ
ալ
ընդունեցայ
եւ
ցուցի
մէկ
բարեկամիս
որ
է
քաջահմուտ
այդպիսեաց
եւ
գրքեր
գրած
է
ատոնց
արժէից
կամ
շատ
ու
քիչ
գտուելուն,
ցուցուց
եւ
ասաց,
հասարակ
է,
եւ
հազիւ
5
կամ
6
ֆրանգ
մը
արժէ։
Ի
վերայ
այսր
ամենայնի
առթով
մը
ջանամ
ցոյց
տալու
Բաբատոբոլեայ
[54]
որ
անշուշտ
պիտի
ունենայ
ատկէ։
Մնալով
գրոյդ
որ
վասն
Բերասդեան
պատկերին՝
եմ
Հարազատդ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
Յ.
Գ.
Թղթիկս
ծալել
կ՚ուզէի,
մէկ
մ՚ալ
տեսնամ
զուգակից
թղթին
վրայ
գրուած
մը
կայ,
նամակի
մի
թուական
միայն,
որ
մեր
սիրելի
†
[հանգուցեալ]
Ումուտեանի
գիր
է,
7
տարի
առաջ
գրած.
ի՛նչպէս
քովս
եկեր
է,
չեմ
կարող
գուշակել.
այլ
քեզի
հաճոյ
համարելով
այնպէս
թողլով
առաքեմ,
որ
դնես
ընդ
խամրեալ
ծաղկանցն
եւ
խոտոց
որոց
երթամք
եւ
նմանիմք։
1049.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
16
Օգոստ[ոս]
1879
Սիրելի
եղբայր,
Երկու
նամակ
ունիմ
քեզմէ,
որոց
առաջնոյն
չպատասխանեցի
անցեալ
շաբաթ՝
որպէս
զի
ժամանակ
ըլլայ
տեղեկանալու
ի
լուսագրոց,
վասն
պատկերին
Բերասդոյի.
եւ
վախեմ
թէ
չյաջողի.
վասն
զի
լուսագիրք
ալ
ոչ
թեթեւ
ինչ
պահանջեն,
որպէս
եսս
համարէի,
կամ
խնդրողդ
Լոպանոֆ։
Ահաւադիկ
ծրարեմ
ինչ
որ
գրեր
եւ
պահանջէ
Նայա
[55]
երեւելի
լուսագիր
քաղաքիս,
զորմէ
լսեր
է
եւ
դեսպանդ։
Ուրիշ
մ՚ալ
կայ
որ
նոյնպէս
պատկերներ
կը
լուսագրէ՝
այլ
յանձն
չէ
առեր
այդ
գործը.
աւելի
հասարակ
արուեստաւորք
աւելի
նուազ
գնով,
իբր
1000աւ
խոստացեր
են,
այլ
վստահանալ
չեմք
կըրնար։
-
Դժարութիւն
գործոյն
է,
որպէս
յայտ
է,
գունաւոր
պատկերը
լուսագրել,
զորոյ
հակատիպն
[56]
հարկ
կ՚ըլլայ
toucher.
եւ
առ
այս
պէտք
է
ուրիշ
արուեստաւոր
մ՚ալ
կամ
օգնական
լուսագրողին
մէկ
տեղ
երթայ
եւ
հօն
պատկերին
վրայ
նայելով
աշխատին,
լրացընեն
եւ
ապա
տպագրեն։
Ինձ
եւ
այլում
թուի
թէ
աւելի
շահաւոր
կ՚ըլլար՝
դարձեալ
ներկով
նկարել
տալն
հաւասարաչափ
բնագրին՝
ուրիշ
պատկերհանի
մը,
որ
դիպուածով
գտուեցաւ,
եւ
ճամբորդ
է,
քիչ
ատենէն
պիտի
մեկնի
ի
քաղքէս,
եւ
յանձն
առեր
է
այդ
գործը
կատարել
իբր
2000աւ,
իբր
կ՚ըսեմ,
զի
կարելի
է
քանի
մը
հարիւր
նուազեցընել,
բայց
միշտ
կանխիկ
տալով
կէս
մը.
պատկերահանն
կարող
անձն
է,
որպէս
ի
հաւատարիմ
անձնէ
լսեմ։
Եթէ
այս
ետքինիս
հաճի
դեսպանդ՝
հարկ
է
որ
հեռագրով
ծանուցանէք,
որպէս
զի
արգելք
չըլլայ
արուեստաւորին
ուղեւորութեան,
եւ
վարձքն
ալ
ըստ
կարելւոյն
փութով
անցընէք
մերձագոյն
թղթատարաւ։
-
Այսչափ
առ
այս։
Իմաստունի
մատանւոյդ
վրայօք
չունիմ
ըսելիք,
երկբայիմ.
թէ
եւ
իմաստուն
ոք
էր
տէրն՝
չկարծեմ
թէ
ի
վերայ
մատանւոյն
այնպէս
գրէր.
գուցէ
իմաստնագոյն
ժամանակն
յայտնէ
իր
ծնունդը
[57]
։
Արաբիկ
բժշկարանիդ
նմանագիր
յառաջաբանը
կըրնամ
առաքել
առ
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Աթանագ[ինէս]
եւ
յորդորել
ի
գիւտ
եւ
ի
ցոյց
Լըքլէռի.
այլ
չեմ
կարծեր
որ
փռանկքդ
այդպիսի
գրքի
մը
համար՝
տիրոջն
փափագեալ
գինը
տան
[58]
։
Ղմրոյենց
Տէր
Պապայիդ
համար
ի՞նչ
ըսեմ.
խեշերանքն
խերեւէշօք
ստանալի
է,
եթէ
կը
հասկընայ
զայս.
եթէ,
որպէս
կ՚ըսես,
ի
քովդ
թողու
գրքերը
եւ
քննես,
լաւ
եւս
կըրնաս
դատել
[59]
։
Ողջ
լեր,
ողջունելով
ընդ
այլս
եւ
զքեռորդի
մեր
Պ[արոն]
Յակոբ։
Հարազատդ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1050.
*
Հ.
Քերովբէ
Վրդ.
Քուշներեանին
–
Խարասուպազար
Վենետիկ,
Ս.
Ղազար,
24
Օգոստ[ոս]
1879
Յաւուր
տօնի
Պաշտպանութեան
Տիրամօր
յորում
վերընկալաք
զՎ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Օքսենտ
յուխտ
մեր
Սիրելի
եւ
Վերապատուեալ
Հայրիկ,
Ընկալայ
ձեռամբ
Գաբրիէլ
Աղայի
զթուղթդ,
որպէս
եւ
դու
զպատասխանիս
ընկալցիս
ի
նմանէ։
Իսկ
զխնդրեալ
նուագս
առաքեցից
ընդ
ձեռն
Խրիմեանի
կամ
ընդ
Օտեսսա,
զի
խիթայր
Գաբրիէլ
Աղա
թէ
գրաքննիչք
կորզեսցեն
ի
ձեռանէ
իւրմէ.
յաւելից
ի
նուագսն
եւ
զիմացս
ուրումն
հոգեսիրի,
զոր
թէ
արդէն
ունէիր՝
տացես
զերկրորդն
այն
օրինակ
բարեկամին
մերոյ
Պետրիզեան,
իսկ
եթէ
չունէիր՝
կալցես
քեզ
յիմ
նոր
յիշատակ.
եւ
զբարեկամն
ողջունիւ
գոհացուսցես։
Գրիգորիպօլսեան
խնդիրն,
ոչ
ուղեւորութեամբ
է
վճարելի.
այլ
ի
ձեռն
ծանօթի
կամ
մտերմի,
միով
բանիւ
հաւատարմի
ուրուք,
եթէ
գտցի,
տեղեկանալ
թէ
արդարե՞ւ
գտցին
անդ
բազմաթիւ
մատեանք
ձեռագիրք.
յետ
ստուգելոյ
զայս՝
ապա
լիցի
մեզ
պարապ
խորհելոյ
զերկրորդ
մասնն։
Ըստ
խրատուդ
համբերեմ
գալստեան
գրոցն
ինչ
զոր
խնդրեցից,
յորս
չգիտեմ
նշանակեա՞լ
էի
եւ
զ
Ժողովոց
Պատմութիւն
զ
Աբէլ
Վարդապետի
Մխիթարեան
[60],
զի
չունիմք
եւ
զայն։
Իսկ
շուշանն
անուշակ
թէ
հասցէ
եւ
թէ
ոչ՝
իմ
քաղցրացեալ
է
յօժարութեամբդ,
եւ
չկամէր
զծերունին
մեր
այդպիսեաւ
ստանձնել։
Այլ
փոխանակ
եւ
ի
վեր
քան
զփոխանակ
մաղթելով
քեզ
զշնորհս
շուշանին
ի
սրտիդ
եւ
զլծորդելն
նմին
յիմացուածդ
եւ
ի
բան,
մնամ
Հոգեկից
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
1051.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
6
Սեպտեմ[բեր]
1879
Սիրելի
եղբայր,
Անցեալ
ամսոյ
վերջը
գրածդ
ներկայիս
սկզբան
ընդունեցայ,
որով
յօդս
կնքեցինք
զխնդիր
Բերասդեան
պատկերին.
որ
եթէ
յաջողէր,
ես
ալ
ձեռօքդ
խնդիր
մը
պիտի
առաջարկէի
առ
դեսպանդ.
այսինքն
Կովկասու
նկարագրական
պատկերազարդ
գիրք
մը,
որոյ
հեղինակ
կարծեմ
Սդաքէլպէրկ
[61],
կամ
ասոր
նման
անուն
մ՚է,
զոր
չեմ
յիշեր
աղէկ,
եւ
ինձ
փափագելի
է
աւելի
մեր
աշխարհին
տեսարանաց
համար։
Տէր
Շիշմանեան
ին
յիշեալ
եւ
տեսեալ
տեղեաց,
Մարմաշինու
եւ
Հառիճայ,
զարմանալի
իմն
հանդիպմամբ,
Նշմարքն
ինչ
նոյն
նամակդ
կարդալու
ատենս՝
ի
քովս
ի
գրասեղանիս
էին.
մէկուն
(Հառիճայ)
լուսատիպ,
միւսոյն
մաս
մի
կործանեալ
եկեղեցւոյ
միոյ,
մատիտագիծ,
եւ
արձանագիրք
երկու
[62]
։
Մարմաշէն
ոչ
ետք
պատերազմէն
վերջը
անցած
է
ի
ձեռս
Ռուսաց,
այլ
ասկէ
50
տարի
առաջ
[63]
։
Յիշեալ
լուսատիպը
դու
խաւրեր
էիր
ընդ
այլոց
(որք
կարծեմ
Երիցովի
[64]
հանածն
են),
եւ
որոց
մէկ
մասին
անունները
նշանակուած
չըլլալով՝
անճաշակ
կը
մնամ։
Դիպուածով
անոնցմէ
մէկը
ստուգեցի
անկարծ
կերպով.
նամակ
մը
կար
քովս
շատոնց
†
[հանգուցեալ]
Հ[այր]
Եփրեմի
Սէթեան,
կէս
դար
առաջ
գրած,
որ
Օձունի
եկեղեցւոյ
մօտ
մահարձան
մը
կը
ստորագրէ
զուգակամար,
ուսկից
եւ
զանգակ
կախեալ.
եւ
ահա
այն
էր
մին
ի
լուսագրելոց,
զոր
իսկոյն
նշանակեցի
ի
ներքեւ
պատկերին
[65]
։
Եւ
այս
փոխանակ
վասն
Թամրազեան
կնքոյն
[66]
։
Ողջ
լեր
ողջունելով
զհարազատս,
յորոց
եմ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1052.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
27
Սեպտ[եմբեր]
1879
Սիրելի
եղբայր,
Խաւրած
ութ
ակունքդ
յանձնեցի
բանելու
գրածիդ
համեմատ
[67].
եւ
երբ
գործն
հասուննայ
գրեմ
եղածն,
եւ
առթիւ
խաւրեմ
յետս,
հանդերձ
հաշուով
ծախուց։
Ընդունեցայ
հաճոյիւ
Լեւոնեան
սպիտակն
[68]
։
Իսկ
իմ
այս
թղթիս
մէջ
դրած
պղնձեակն՝
օտարի
մ՚է,
որ
կ՚ուզէ
իմանալ
ի՛նչ
ըլլալն,
կարծեր
է
որ
Հայերէն
ըլլայ։
Միւս
երեքն
մերն
են,
որոց
որպիսութիւնն
ուզեմ
իմանալ,
արծաթեակքն
թուեցան
ինձ
սլաւեան,
փոքրագունին
տառերն
հայանման
ալ
են։
Քննես
եւ
յետս
դարձուցանես։
Tecco
[69]
ի
դրամոյն
համար
չգրեցի
ինչ,
ապահով
չըլլալով
դրամոյն
գտուելուն
ի
թանգարանն,
եւ
չճանաչելով
զտեսուչ
թանգարանին,
սակայն՝
եթէ
չմոռանամ,
ի
հանդիպել
Դուռինեցւոյ
կամ
այլ
յարմարագոյն
առթիւ՝
հետազօտեմ
[70]
։
Ողջ
լեր։
Հարազատդ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1053.
*
Մխիթարեան
միաբանի
մը,
անունը
անյայտ
Ս.
Ղազար,
2
Հոկտ[եմբեր]
1879
Արգոյ
եւ
Սիրելի
Եղբայր,
Ոչ
պատասխանեցի
թղթեկացդ,
մինչեւ
յաջողեցաւ
երթ
Վեհի
աստի
եւ
գալուստ
այդր,
որում՝
ըստ
խնդրոյդ
միջնորդեցի
ըստ
իմում
կարի։
Ընդ
նմին
եւ
զոր
ոչ
յուսայիր
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Սիմոն,
զորս
կարես
պահել
ընդերկար,
որչափ
ներէ
ժամանակ,
զի
փափագեմք
թէ
սփոփեսցի
Վեհս՝
մոռանալով
առ
վայր
մի,
եթէ
մարթ
է,
զՊօլսական
իրսն,
որ
գօսացուցին
զմեզ
եւ
ըստ
տնտեսական
մասին.
զի
զամենայն
մուտս
գրասենեկին
ընկլուզեալ
է
ի
Քաղկեդոն.
վասն
որոյ
եթէ
ունէիր
անցուցանել
յ՚3000
ֆրանգաց
անդր
վասն
Բերայի
դպրոցին՝
կարես
ունել
եւ
անցուցանել
առ
մեզ.
այլ
զայսմանէ
կարծեմ
խօսեսցի
Վեհ։
Իսկ
դու
եթէ
լիցի
առիթ
տեսութեան
ընդ
Վ[երապատուեալ]
Հ[օր]
Օգոստ[ինոսի]
յիշեցո՛
զի
այս
ամ
ցարդ
1000
լիրայ
միայն
տուեալ
է։
Եղ[բայր]
Յովսէփ
եբեր
զ
Չիդդատելլայ
փոխինդն
[71]
եւ
ճաշակեցաք
ի
սէր
քո
եւ
մեր։
Առաքեմ
զգաւառացոյց
Դրեվիզու,
թերեւս
ոմանց
պիտոյ
իցէ
ի
շրջագայութիւն
կամ
ի
շրջատեսութիւն.
ապա
թէ
ոչ՝
դառնայ
յետս
ի
ժամուն,
որպէս
եւ
շրջագայողքն
եւ
շրջադէտք։
Ողջ
լեր։
Հոգեկից
Եղբ[այր]
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
1054.
*
Մխիթարեան
միաբանի
մը,
անունը
անյայտ
Ս.
Ղազար,
3
Հոկտ[եմբեր]
1879
Արգոյ
եւ
Սիրելի
Եղբայր,
Տեսանե՛ս,
զի
երկոքեան
եւս
ի
միում
ժամանակի
զնոյն
խորհեցեալ
եմք
եւ
գրեալ
առ
իրեար,
վասն
արծաթոյն.
այլ
պարտ
էր
ազդել
առ
Հ[այր]
Սրապիոն
՝
զի
մի՛
եւս
տացէ
առանց
քո
գիտութեան.
եւ
ես
կարծէի
թէ
զհասս
վարժարանիդ
պահէ
Հ[այր]
Սրապիոն
առ
ինքեան,
եւ
քո
պատուիրանաւ
տայ
կամ
առաքէ։
Իմ
եւս
կարծիք
էին
փակել
կամ
գրեթէ
փակել
զայն
վարժարան
առ
ժամս,
եւ
պարապով
խորհել՝
թէ
որպիսի՞
ինչ
լիցի
յապայն.
այլ
գործողն
գործեալ
է
եւ
գործէ։
Առաքեմ
զգիր
նորա
առ
Վեհ,
որ
մեղմագոյն
է
զայս
նուագ,
եւ
ոչ
նոր
տագնապ
հասցէ
առ
որ
գրեալն
է։
Ողջոյն
ամենեցուն,
եւս
եւ
օդոց։
Հոգեկից
Եղբ[այր]
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
1055.
*
Հ.
Մանուէլ
Վրդ.
Քաջունիին
-
Կ.
Պօլիս
Ս.
Ղազար,
4
Հոկտ[եմբեր]
1879
Մեծարգոյ
եւ
Սիրելի
Եղբայր,
Գերապ[ատիւ]
Տէր
յանձնեաց
ինձ
գրել
եւ
ծանուցանել
զի
թէ
ոչ
ընկալցիս
ի
նմանէ
գիր
յեօթնեկիս՝
գիտասցես
զի
ի
սակս
բացակայութեանն
է
ի
գիւղ
գնալով
յաւուրքս
սակաւ
մի
հանգչել
եւ
ցրուել
զխոհս
եւ
զհոգս
որ
շատ
նեղէին
զնա
ի
սակս
Քաղկեդոնեան
իրաց,
առանց
գիտութեան
եւ
հակառակ
իսկ
տեսութեանց
իւրոց
եդելոց։
Ընդ
որս
յոյժ
ծանր
եղեւ
եւ
լինի
մեզ
եւ
այն
զի
շատ
կամ
սակաւ
դրամն
գումարեալ
այդր՝
ի
սենեկէն՝
ի
սնունդ
Միաբանութեանս,
ի
խորխորատ
անդր
ընկղմի,
մինչ
աստ
բազմանալով
թուոյ
միաբանից
ց՚60,
եւ
զայս
ամ
նուազելով
արդեանց
ագարակաց
յերաշտէ,
այտի
էր
ոչ
լոկ
ակնկալութիւն
այլ
եւ
կարեւոր
պէտք
մեր,
եւ
ստիպիմք
զսակաւ
գլխադրամ
որ
կայր
ինչ
դեռ
ազատ՝
զայն
ծախել
յօրըստօրեայ
պէտս,
թէ
եւ
այն
ոչ
բաւէ.
եւ
իմ
ի
չորից
ամաց
հետէ
տնտեսութեանս
չէր
զայս
օրինակ
ի
դերեւ
ելեալ,
եւ
տրտմեցուցեալ
զայլ
պաշտօնակալս
որք
խնդրեն
յինէն,
մանաւանդ
Տպագրապետն
[72],
որում
ի
զուր
համարիմ
ընդունել
նոր
յանձնարարութիւնս,
զի
գրակազմից
տամք
զծախսն
եւ
գրեանն
վաճառեալ
ոչ
փոխաբերէ
մեզ
ոչ
զշահն
եւ
ոչ
զգլուխ։
-
Ոչ
կամէի
բանիւքս
եւ
զքեզ
տրտմեցուցանել,
վասն
որոյ
եւ
ոչ
իսկ
գրէի,
եթէ
չէր
հարկեալ
Վեհի
յերթալն
ի
գիւղ,
որպէս
ասացի։
Այլ
աղօթեսցուք
զի
Տէր
համոզէ
զմեզ
ի
դիւր,
ուղղելով
զգործս
մեր
եւ
զխորհուրդս
առաւել
քան
զոր
գիտեմքս
եւ
իմանամք։
Ողջունելով
զՅ[արգոյ]
Հարս
մեր
որք
այդր,
եւ
մաղթելով
քաջողջութիւն
մնամ
Հոգեկից
Եղբ[այր]
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշանեան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1056.
*
Հ.
Գրիգոր
Վրդ.
Ճէլալեանին
Ս.
Ղազար,
8
Հոկտ[եմբեր]
1879
Արգոյ
եւ
Սիրելի
Եղբայր,
Խորհրդածութիւնքդ
վասն
դրամոց
եւ
վասն
քաղկեդ[ոնեան]
խնդրոյ,
նմանք
են
իմոցս,
կարծեմ
թէ
եւ
այլոց։
Ասացեալ
էր
իսկ
իմ
Վեհի
գրել
առ
Հ[այր]
Սրապիոն
վասն
այնր,
եւ
մնայ
նմա
գրել,
թէ
արժան
համարի,
զի
Նա
ինքն
յանձնեալ
է
զպաշտօնն։
Երեկ
ընդ
թղթոյս
զոր
ծրարեմ
առ
Վեհ,
ընկալայ
եւ
ես
գիր
ի
Նմանէ,
որ
փոխանակագրաւ
առաքէ
ի
հաշիւ
վանացս
422
ֆր[անգ]
(չորեքհարիւր
քսան
եւ
երկու)
ծանո
եւ
զայս
Վեհի.
մնացորդն
ի
լրումն
1000
ֆրանգաց
տալի
է
առ
Եղ[բայր]
Անտոն։
Գրեցից
ինչ
եւ
զբօսական,
ի
դիւանագիրս
նօտարաց՝
յոր
պարապիմ,
գտի
եւ
նօտարական
գրուած
մի
յանուն
Gregorio
Gelali,
այսպէս
գրեալ
հաւաստեաւ.
բայց
չես
դու,
այլ
Պարսկահայ
մի
200
ամօք
երիցագոյն
քան
զքեզ.
արդեօ՞ք
նախահաւ
քո
իցէ.
որպէս
զիարդ
եւ
է՝
յիշեսջիր
զնա
միով
Տէր
ողորմեայիւ,
եւ
զմեզ՝
ընկուզիւ։
Ողջունելով
զեղբարս,
եւ
զՎեհ՝
յարգութեամբ,
եւ
զՎ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Սիմոն
առանձինն՝
մնամ
Հոգեկից
Եղբ[այր]
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
[Յ.
Գ.
]
Ի
վերայ
թղթոյն
զոր
երեկ
առաքեցի
այդր
առ
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Հմայեակ
գրեալ
էի
զի
մեկնեալ
է
Չիւհտի
ի
քաղաքէս.
եւ
զայս
ասացեալ
է
Ֆրանչեսգոնի
[73]
։
1057.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
12
Հոկտ[եմբեր]
1879
Սիրելի
եղբայր,
Քարինքդ
կամ
ակունքդ
յղկեցան.
առթի
սպասեմ
քեզ
առաքելու.
ծախքն
եղան
30
ֆր[անգ]
թղթեայ,
որոց
հինգն
հանեցի
վաճառմամբ
ետքի
խաւրած
վենետկեան
դրամոյդ.
մնացելոյ
համար
23
մետաղական
ֆրանգ
ալ
ի
ժամուս
հօս
կարժէ
25
թղթեայ
իտալական
որով
հատուցան
ծախքն։
Անցեալ
տարի
գտած
Արտաշիաս
(Գերմանիկոս
դրամիդ
պատկերն
ուզեմ,
ճիշդ
եւ
մաքուր
օրինակած,
այնպէս
որ
կարելի
ըլլայ
փորագրել
տալ.
ի
հարկէ
ի
ժամուս
միտք
չունիմ
հրատարակել,
այլ
վասն
ընդարձակ
աշխարհագրութեան
Հայաստանեայց
փափագիմ
զետեղել
երբ
որ
տպագրի.
երբն
ինձ
անծանօթ
է,
գուցէ
եւ
յետ
իմ.
այլ
ինչ
որ
է
ես
տեղագրելու
ժամանակս՝
ինչ
որ
տեղւոյն
վերաբերեալ
պատկեր
կայ՝
աչքիս
առջեւ
կ՚առնում,
եւ
զոմանս
սկսանք
փորագրել
տալ
եւ
պատրաստել։
Այս
օրերս
Արտաշատայ
եւ
Դունայ
տեղագրութիւնն
ըրի
ընդարձակօրէն,
վասն
որոյ
խնդրեմ
զդրամիդ
պատկերն.
Լանկլուայի
[74]
հրատարակածն
(
Տիւք
տը
Լիւ[՞]ինք
)
փոքրիկ
է,
որպէս
գիտես։
Կայ
եւ
ի
Բելըրէն
[75]
կեղակարծ
դրամ
մի
Արտաշատայ,
որոյ
վրայօք
ի՞նչ
է
կարծիքդ.
ինձ
թուի
Արշամուշատայ,
զի
Հայ
ի
գրին
եւ
ո
տառ.
գեղեցիկ
դրամ
է
եւ
այն։
Ներփակեալ
հնատիպ
գիրքն
(զոր
չունիմք)
կարե՞ս
գտնել
ի
քաղաքիդ։
Ողջ
լեր։
Հարազատդ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
[Յ.
Գ.
]
Ի՞նչ
եղաւ
Ներսիսեանդ
։
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Մաղաք
՝
զքեզ
սիրելի
կոչելով՝
պատրաստ
եմ,
կ՚ասէ
խնդրածիդ
համեմատ
ընելու.
այլ
դեռ
չէ
տեսած
կամ
լսած
ինչ
զ
Ներսիսեան
է
։
1058.
*
Մխիթարեան
միաբանի
մը,
անունը
անյայտ
Ս.
Ղազար,
18
Հոկտեմբ[եր]
1879
Արգոյ
եւ
Սիրելի
Եղբայր,
Զոր
ինչ
առաքեալ
ես
ինձ
յանձնելի
առ
այլս՝
արարեալ
եմ,
այլ
ըստ
տկարութեան
յիշողականիս՝
ոչ
յիշեմ
զինչ
էր
յանձնեալդ
եւ
կնքեալ
նամակ
զոր
ի
4
ամսոյս
առաքեալ
էիր,
իսկ
յետին
առաքեալդ՝
երկու
ծրարք
Հեթմեան
դրամոց
եղբօր
իմոյ,
հասին
ձեռամբ
պատանւոյն
եւ
կան
առ
իս։
Վասն
Աւետարանին
մի՛
եւս
հոգար.
յանձնեցի
նորընծայից
ընդօրինակել
զպակասորդ
երկու
թուղթսն,
եւ
ապա
տայ
կազմել.
եւ
անցուցից
ի
շարս
այլոցն.
որպիսի
եւ
է
ունի
ինչ
յատուկ,
զոր
եւ
նշանակեալ
ես,
զԱյլակերպութիւնն՝
արդարեւ
վարդավառեալ։
Զգին
հատուցից
ողջիկ
հարիւր
ֆրանգ՝
ում
եւ
կամիցիս։
Յեռանդն
դարձան
գիւղականք
մեր,
տխուր
եւ
անձրեւոտ
օդով,
իսկ
երեկ
եւ
այսօր
պայծառ
յոյժ,
այլ
եւ
ցրտիւ։
Մոռացեալ
էի
յառաւօտուս
թէ
օր
թղթատարի
է,
եւ
գրեմ
հապճեպով
զմիջաւուրբ։
Ողջ
լինել
մաղթելով։
Հոգեկից
Եղբ[այր]
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1059.
*
Մխիթարեան
միաբանի
մը,
անունը
անյայտ
Ս.
Ղազար,
12
Հոկտ[եմբեր]
1879
Արգոյ
եւ
Սիրելի
Եղբայր,
Թուղթն
որ
ի
Պօլսոյ
եւ
ի
Տրապիզոնէ
առ
Վեհ
այսօր
հասին.
ի
կարծիս
լինիմ
թէ
զիրաց
†
[մահուան]
մօր
նորա
եղեն
բանք,
վասն
որոյ
առ
քեզ
առաքեցի՝
զի
կանխազեկոյց
արարեալ
տացես։
Մի
ոմն
ի
նորընծայ
քահանայիցս
որ
երթեալ
էր
այսօր
պատարագել
ի
քաղաքն,
եբեր
զթուղթն
որ
վասն
հարկի
վարժատանդ,
որում
եւ
տուեալ
է
պաշտօնեայն
(զճանապարհայն)
ստորագրել։
Ողջ
լեր,
եւ
ողջունեա։
Հոգեկից
Եղբ[այր]
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշանեան
1060.
*
Հ.
Մանուէլ
Վրդ.
Քաջունիին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
1
Նոյեմբ[եր]
1879
Մեծարգոյ
եւ
Սիրելի
Եղբայր,
Միով
կամ
երկու
եօթնեկօք
յառաջ
ընկալայ
ի
մանկանէն
դավրիժեցւոյ
ի
Մուր[ատ]
Ռափ[այէլեան]
վարժարան
զծրար
500
ֆրանգաց.
անկասկած
լեր։
Այլ
որ
յետ
այնր
խուժեաց
այտի
մրրկախառն
եղելութիւն
այլանդակ,
գիշերամարտիկ
շահատակացն,
եւ
որ
զհետ
այնր,
ափշեցոյց
եւ
զզուեցոյց
զմիտս
եւ
զսիրտ.
այլ
որպէս
ուր
առաւել
մեղք
անդ
եւ
առաւել
շնորհք
ի
վերուստ
յաճախեն,
թուի
թէ
յետին
փորձ
եւ
ճիգն
էր
այդ
հակառակորդաց,
եւ
այդպէս
օտարոտի
իմն
եղանակաւ
կամի
Տէր
վախճան
առնել
օտարոտի
սկսելոցն.
աւա՜ղ
նոցա,
որք
միասնունդ
եւ
միակրօնք
երբեմն
ընդ
մեզ,
արդ
եւ
յաւազակաց
գործ
ձեռնարկեցին,
եւ
անկարկատելի
գործեցին
զվիհն
ընդ
ինքեանս
եւ
ընդ
մեզ.
եւ
մնայ
յոյս
յաւիտենականս
կցորդութեան։
Յերեկոյիս
զբազմութիւն
համօրէն
Սրբոց
շուրջ
զմեօք
առեալ
աղաչաւորս
մատիցուք
յերկրպագութիւն
Սրբութիւն
Սրբութեանց
մաղթել
Ձեզ
եւ
մեզ
զօրաւիգն
եւ
քաջալեր,
եւ
մխիթարութիւն
եղբայրական
սիրոյ՝
զոր
առաւել
աճեցուցանէ
ի
մեզ՝
ուծացելոցն
ցրտութիւն,
որոց
տացէ
Տէր
շնորհս
ճշմարիտ
դարձի,
եւ
քեզ
քաջողջութիւն
հանդերձ
հաւատարիմ
եղբարբքս,
զորս
ողջունելով
եւ
կռփանացն
կարեկցելով՝
մնամ
Հոգեկից
Եղբ[այր]
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1061.
*
Հ.
Քերովբէ
Վրդ.
Քուշներեանին
–
Խարասուպազար
Վենետիկ,
Ս.
Ղազար,
1
Նոյեմբ[եր]
1879
Պատուական
եւ
սիրելի
Հայր,
Համառօտիւ
ծանուցանեմ
զի
ընկալայ
զերկոսին
ռուս
վիճակագիրս,
ընդ
որս
զ
Նալպանտեան
[76]
գրուածն
զթղթոց
Ղազարայ
Փարպեցւոյ
[77],
զոր
արդէն
ունէի։
Վասն
առաքելոցդ
եւ
վասն
առաքելեաց,
գտելոց
եւ
չգտելոց՝
շնորհակալութիւն։
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Սիմէոն
Վարդապետ
բարւոք
կայ,
այլ
ոչ
գիտեմ
ցե՞րբ
յամեսցէ
ի
կողմանքս։
Վաղիւ
մեկնեսցի
աստի
ընկերակից
քո
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Վահան
երթալ
ի
Պօլիս,
ի
գործակցութիւն
մերայոցս
ի
Քաղկեդոն,
ուր
մտեալ
են,
ընդ
նմին
եւ
Պ[ատուական]
Հ.
Յուսիկ
[78]
։
Այսօր
մեզ
տօն
է
Ամենայն
Սրբոց,
յետ
որոց
փութասցին
եւ
Հրեշտակք,
ապա
եւ
այդր
սաւառնեսցեն
Սերովբէք,
զորոց
հովանաւորութիւն՝
կանուխ
եւ
անագան
մաղթելով
քեզ,
յիշեցուցիչ
ըղձիցս
եւ
սիրոյ
զփոքրիկս
առաքեմ,
զոր
քո
սէրդ
մեծացուսցէ,
գիտելով
զիս
միշտ
անձկոտ
Հոգեկից
Եղբ[այր]
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշանեան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1062.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Վենետիկ,
Ս.
Ղազար,
1
Նոյեմ[բեր]
1879
Սիրելի
եղբայր,
Յետ
այնքան
երկար
պահպանութեան
արաբագիր
յառաջաբանիդ՝
յետս
դարձուց
թղթակիցս
ծանօթ
քեզ՝
ի
Բարիզ,
զի
չէ
գտած
զ
Լըգլէր,
որ
ուրիշ
քաղաք
կամ
գեղ
բնակի
եղեր։
Ուրիշ
արաբագէտ
մը
գտեր
է
այդ
համառօտ
ծանօթութիւնը,
որ
քեզ
կարծեմ
ոչ
նոր
է
եւ
ոչ
պիտանի
[79]
։
Այս
թղթատարս
է
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Վահան
Մէհտէրեան,
մի
յաշակերտացս
ի
վարժարանի
[80]
վանացս,
որուն
յանձնեցի
ողորկած
ակունքդ,
զորոց
գրեր
էի
նախընթացիւս
[81].
տըփին
մէջ
փոքրիկ
հին
դրամ
մ՚ալ
կայ՝
ստուգելի
վասն
իմ.
որ
սպրդեր
ընկեր
էր
իր
մեծ
եղբայրներուն
դասէն.
այս
մեծ
եղբայրներ
ըսածս՝
են
200
մօտ
հին
դրամք,
զորս
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Սիմոն
Վարդապետ
(ծանօթ
քո
ի
Նորընծայարանի
վանացս)
բերէր
էր
ի
Ղրիմէ
եւ
աստի
անտի
ժողոված,
զորս
ամենքն
ալ
յանձնեցի
նոյն
Հ[այր]
Վահանայ
որ
տայ
քեզ
ի
քննութիւն,
եւ
իւրաքանչիւրը
նշանակելով,
եւ
զանպիտանս
ի
պիտանեաց
բաժնելով՝
դարձընես
յարմար
եւ
ապահով
առթիւ։
Ծրարից
մէկն
է
17
բիւզանդական
պղինձ,
խանգար,
որ
ըստ
ինքեան
կարծեմ
չարժեն
ինչ,
այլ
վասն
զի
հանուած
են
Անիի
հողէն՝
կաթողիկէ
եկեղեցւոյն
դիմացէն,
ըստ
այսմ
են
պատուական.
զանոնք
դարձեալ
մէկ
ծրարի
մէջ
ամփոփէ՝
յետ
նշանակելոյ
իւրաքանչիւրի
անունը.
եւ
եթէ
իբրեւ
յիշատակ
Անւոյ
ուզես
մի
երկու
քովդ
պահել՝
պահէ.
անոնց
հետ
կայ
եղեր
պարսիկ-վրացի
դրամ
մ՚ալ,
որպէս
կ՚ըսէ,
որ
ծրարէն
դուրս
ընկեր
է,
թղթին
պատառմամբ,
եւ
կարծեմ
այն
է՝
զոր
ես
առանձին
ծրարեցի
վրացի
եւ
արաբ
կամ
պարսիկ
նշանակելով։
Մարսիլիայի
հնութեանց
թանգարանի
վերակացու
մը
կամ
դրամագէտ
մը
խնդրէ
մեզմէ
մեր
Կոստանդին
թագաւորի
ոսկւոյն
կշեռքն,
գոյնն
եւն.,
երեկ
կըշռել
տուի
ոսկերչաց
երկուց,
մին
ըսաւ
3
կրամ
6/10,
միւսն
3
7/10,
ընտրելագոյն
ոսկի
ծեգգինի.
եւ
իբրեւ
ոսկի
արժող
13:
69
ֆր[անգ]։
Քու
Լեւոնեան
ոսկիդ
աւելի
մեծագոյն
կ՚երեւի,
թերեւս
դու
կշռած
ըլլաս։
Չիք
ձայն
ի
Ներսիսեանէդ,
եւ
ի՞նչ
եղան
այն
Տէրտէրին
բերած
Ձեռագիրներէն
զոր
ի
քովդ
յաւանդ
թողեր
էր
[82]
։
Ողջ
լեր,
ողջունելով
զծանօթս։
Հարազատդ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
[Յ.
Գ.
]
Վերջին
թղթիդ
մէջ
գրեր
էիր
թէ
«
Օրխանն
իշխան
Լոպանովին
համար
էր
».
չհասկացայ
զայս,
եւ
չեմ
յիշեր
թէ
յառաջ
Օրխանի
վրայ
խօսած
ըլլանք.
եթէ
խօսեր
ենք,
այսինքն
գրեր,
իմանաս
յիշողութեանս
տկարանալն,
որում
անձամբս
վկայեմ։
1063.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
22
Նոյեմ[բեր]
1879
Սիրելի
եղբայր,
Ամսոյս
7ին
գրածդ
ընդունեցայ,
եւ
այս
թղթակտորիւ
կտորիկ
մի
գրեմ։
Յետ
խնդրելոյ
քեզմէ
զ
Արտաշիասայ
դրամոյն
պատկերն,
գտայ
պատկեր
մ՚ալ,
(կարծեմ
համանման
քուկինիդ)
հրատարակեալ
երբեմն
ի
Պօռէլէ
[83],
որ
գտեր
է
զայն
ի
Կեսարիա,
ուր
որ
կ՚ասես
թէ
կոփեալ
են
դրամքն
այնոքիկ։
-
Ի
հնումն
Կեսարիոյ
մօտ
իբրեւ
20
մղոն
մը
հեռու
կայ
եղեր
Արտաշատ
քաղաք
մ՚ալ.
ստոյգ
եւ
անտարակոյս.
արդեօք
ասոր
հետ
վերաբերութիւն
մի
կըրնա՞ն
ունենալ
յիշեալ
դրամքն։
Ներսիսեանին
վրայօք
գրածիդ
չեմ
ուզեր
հաւատալ,
բայց
տարեւոր
լռութիւնն
պղտորէ
զիս
[84]
։
Ինձ
յարմարագոյն
թուի
որ
տեղւոյդ
Ռուս
դեսպանատան
միջոցով
հարցընել
տաս
(ընդ
Երեւան
)
զկողմնակալ
Նախիջեւանի
թէ
գտցի՞
հօն
Ներսիսեանդ.
կամ
թէ
գիրդ
յանձնես՝
որ
ղրկուի
առ
նոյն
կողմնակալ՝
յանձնելի
առ
Ներսիսեան,
եթէ
իցէ
հօն,
եւ
եթէ
ոչ՝
իմացընէ
ուր
կամ
ինչ
լինելն
[85]
։
Յուսամ
ընդունած
ես
ի
Պ[ատուական]
Հ[այր]
Վահանայ
զականսդ
եւ
զհին
դրամս
բերեալս
ի
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Սիմէոնէ
եւ
քննես։
Ողջ
լեր
ողջունելով
զհարազատս
եւ
զհարցանողս։
Հարազատդ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1064.
*
Հ.
Մանուէլ
Վրդ.
Քաջունիին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
13
Դեկտ[եմբեր]
1879
Մեծարգոյ
եւ
Սիրելի
Եղբայր,
Տասն
աւուրբք
յառաջ
ընկալայ
ի
Շիրակացւոյն
ծրար
մի
1000
ֆրանգաց
ի
հաշիւ
սենեկի
տեղւոյդ,
որպէս
եւ
գրեալ
էիք
յ՚18
Նոյեմբ[երի]։
Լուայք
ի
հարկէ
զկորուստ
մեծագոյն
ծրարի
որ
ի
հաշիւ
Մուր[ատ]
Ռափ[այէլեան]
վարժարանի.
սքանչելեօք
իմն
զերծեալ
է
մերս։
Չյանձնեսցի
անշուշտ
այսուհետեւ
այդպիսւոյ
անփորձ
եւ
անհարթ
մարդոյ,
որ
զարդիս
բեռն
ծանր
եղեւ
մեզ.
տեսցուք
զապագայն։
(Ինձ
բեռինք
թուին
եւ
փոքրկունքն
յաւելեալք
ի
նորընծայարանի
յայսպիսում
ժամանակի
եւ
եղանակի,
մինչ
լի
են
եւ
նորընծայարան
եւ
վարժարան,
եւ
ի
վանս
միայն
սենեակ
մի
ազատ
մնայ.
եւ
ամենայն
ինչ
թանկ.
ըստ
իս
մարթ
էր
զյետին
եկեալ
եօթն
մանկունս
անագանել
ցգարուն.
վասն
որոց
ցայնժամ
անշուշտ
քանի
մի
հազար
ծախք
լիցին։
Այլ
եթէ
ոք
այլազգ
ինչ
պատուիրեալ
եւ
ստիպեալ
է,
ես
ոչ
գիտեմ.
եւ
դու
մի՛
գիտասջիր)։
Զի՞նչ
ասասցուք
եւ
վասն
կսկծելի
ծախուց
քսակի
եւ
մանաւանդ
սրտի՝
վասն
դատի
ապստամբացն.
բայց
եթէ
լիցի
ի
քաւութիւն
անգիտութեանց
մերոց
եւ
ի
խրատ
ապագայի,
եւ
Տէր
տացէ
եւ
յաւելցէ
Քեզ
զօրութիւն
եւ
լայնութիւն
սրտի
եւ
մտաց
առ
ի
կարող
լինել
յայդ
եւ
յայլ
գործս,
մինչեւ
ծագեսցէ
առաւօտն
խաղաղութեան,
զոր
մաղթեմք
հանապազօր։
Եթէ
յաւելցի
Քեզ
ժամանակ
յանձնեա՛
գնել
եւ
առաքել
ինձ
թղթաբերաւ
զ
Վէրք
Տարօնոյ
՝
Կարապետ
Վարդապետի
Եսայեան
[86],
տպագրեալ
այդր,
գին
5
ղուռ[ուշ].
եւ
ողջունելով
զուխտակիցս՝
ողջ
լեր։
Հոգեկից
Եղբ[այր]
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
1065.
*
Հ.
Քերովբէ
Վրդ.
Քուշներեանին
–
Խարասուպազար
Վենետիկ
-
Ս.
Ղազար,
20
Դեկտ[եմբեր]
1879
Իմ
սիրելի
եւ
պատուական
Հ.
Քերովբէ,
Քանզի
զթուղթդ
գրեալ
ի
14
Նոյեմբ[երի]
սկսանիս
յիշատակաւ
Լատին
տօմարի,
եւ
ես
ըստ
նմին
մերձեալ
տեսանելով
զվերջ
տարւոյս
եւ
զսկիզբն
նորոյ,
ծանօթ
Քեզ
սրտիւս
եւ
հոգւով
մաղթեմ
յերկրաւորաց
չափաւոր
եւ
յերկնաւորէն
անչափ
բարիս։
Վասն
գրենոյն
խնդրելոյ՝
մի՛
եւս
հոգար.
տեսանեմ
զի
ազգային
կամ
պետական
իրք
եւ
ճանապարհք
չեն
ի
կարգի.
ես
խնդրէի
յաւէտ
վասն
տեղեկութեանց
զ
Էջմիածնէ
ի
պէտս
ընդարձակ
աշխարհագրութեան.
եւ
տեսեալ
զի
չկարեմ
ընդունել
զամենայն
զոր
կամիմ
կամ
խնդրեմ,
գրեցի
յաւուրս
յայսոսիկ
զտեղագրութիւնն՝
որպէս
եւ
կարացի։
-
Նոյնպէս
իմա
եւ
զՅիշատակարանաց
Գրիգորուպօլսոյ.
իմ
իսկ
կասկածեալ
էր
ի
լսելս
զբազմութենէ
գրենոյն,
որպէս
թէ
70իւ
չափ
աւետարանք
կայցեն,
եւն.
։
Եթէ
դէպք
դիւրինք
տացեն
ինչ
ընդունել
անտի
կամ
այլուստ՝
բարւոք,
ապա
թէ
ոչ
եւ
այն
ոչ
համարեսցի
չարւոք։
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Սիմէոն
բարւոք
կայ
եւ
ողջունէ
զՔեզ,
նոյնպէս
եւ
այլ
եղբարք
ծանօթք.
որոց
եւ
հաճոյ
լիցի՝
եթէ
հասցէ
այտի,
որպէս
յայլում
նուագի,
երեկոյեան
թէյ,
եւ
յիշեսցիս
յումպն
յաւուրս
Բարեկենդանի
կամ
տօնից,
նոյնպէս
յիշեսցի
թէ
այլ
ոք
սատարեսցէ.
միայն
թէ
հասցէ
յապահով,
որպէս,
եթէ
առաքեսցես,
որպէս
երբեմն,
եւ
զձուկն
մէրսին՝
պաշար
Մեծ
պահոց.
(չգիտեմ
մէրսի՞ն
էր
թէ
այլ
ինչ
զոր
առաքեալ
էիր
առ
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Վահան
)։
Զընծայդ
եւ
դու
համարեա
Քեզ
յընծայ
կամ
ցնծա՛,
եւ
ծիծաղելով
ողջ
լեր.
ողջունելով
եւ
զ
Գեր[ապատիւ]
Այվազեանն
[87]
՝
եթէ
իցէ
անդ։
Հոգեկից
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշանեան
1066.
*
Սերովբէ
Ալիշանին
-
Կ.
Պոլիս
Ս.
Ղազար,
20
Դեկտ[եմբեր]
1879
Սիրելի
եղբայր,
Այս
անգամ
ալ
թղթատարէն
չվրիպելու
համար
գրեմ
սակաւ
տողիկքս։
-
Ականցդ
բանողչէքին
համար
տուած
23
ֆր[անգ]
ընդունեցայ
վաղուց։
Արդեօք
բանուածքն
հաճոյացա՞ն
քեզ։
Արտաշասայ
դրամոյ
գաղափարն
ալ
ընդունեցայ.
չեմ
ուզեր
ուրիշ
տիպ
կամ
իսկը.
վասն
զի
ես
կարծէի
որ
դրամն
Արտաշատ
քաղաքին
ըլլայ
եւ
հոն
հատեալ,
ոչ
մէկն
եւ
ոչ
մէկ
այլն
է,
այլ
Արտաշիաս
թագաւորի.
ըստ
պատմական
տեսութեան
այս
ալ
պատուական
է,
այլ
ես
ըստ
աշխարհագրութեան
խնդրէի
ի
ժամուս։
Ասկէ
իմանաս
որ
ես
միտք
չունիմ
դրամը
հրատարակելու,
այլ
թէ
յանուն
քաղաքին
ըլլար՝
պիտի
մուծանէի
ի
տեղագրութեան
նորին,
եթէ
եւ
երբ
հրատարակուեր
իմ
գրածն
ալ։
Թերեւս
Ներոնիս
ըսած
պղնձեայ
փողդ
ըլլայ
յ
Արտաշատ
հատած,
եւ
այն
կըրնայ
իմ
խնդրոյս
ծառայել.
ուստի
եթէ
այսպէս
է՝
կըրնաս
զայն
ճշգրիտ
եւ
որոշ
գծագրել
տալ,
թէպէտեւ
ապագայի
համար
է
խնդիրս,
եւ
չգիտեմ
ե՞րբ
է
այն
ապագայն։
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Սիմոնի
հաւաքած
դրամներն
որ
յանձնես
Վ[երապատուեալ]
Հ[այր]
Սրապիոնի
՝
յիշեցո
որ
ինքն
ալ
ապահով
ձեռաց
յանձնէ
ի
ղրկելն
ի
Վենետիկ
։
Նոր
ինչ
ոչ
ունիմ.
զբաղեալ
եմ
ի
ստորագրութիւն
Այրարատեան
աշխարհին
մերոյ,
եւ
ի
հեռուստ
թաւալիմ
յաւերակս։
Ողջ
լեր
ողջունելով
զողջունողս։
Հարազատդ
Հ[այր]
Ղեւոնդ
Մ[արգար]
Ալիշան
Ո[րդեգիր]
Կ[ուսին]
[1]
1878
Դեկտեմբեր
20-ի
նամակով
Սերովբէն
կը
գրէ,
որ
Հայաստան
ուղեւորութենէն
եկած
է
Ներսիսեանը,
բերելով
3-4
Յայսմաւուրք
եւ
Մաշտոցներ
ու
նման
ձեռագիրներ:
Ընդհանուր
թիւով
20
ձեռագիրներ:
Ալիշան
ափսոսանք
կը
յայտնէ,
որ
միայն
եկեղեցական
բնոյթի
ձեռագիրներ
բերած
է:
[2]
Morimene
(
Μοριμενή
),
Կապադովկիոյ
հիւսիս-արեւմուտքը
գտնուող
շրջան:
[5]
«
Յայսմաւուրքներու
մէջ
»
ինչպէս
կը
գրէ
Ալիշան,
զինք
հետաքրքրած
են
հայոց
նոր
վկաները,
կամ
իր
բնորոշումով
«նոր
տեղական
նահատակի»
պատմութիւնները,
որոնք
հայ
ժողովուրդի
պատմութեան
կարեւոր
սկզբնաղբիւրներն
էին:
Ինչպէս
կը
գրէ
Յ.
Մանանդեանը.
«Հայ
նոր
նահատակների
վկայաբանութիւնների
հրատարակման՝
իմ
գլխաւոր
նպատակն
է
եղել
ծանօթանալ
այնպիսի
պատմական
աղբիւրների,
որոնց
միջոցով
հնարաւոր
լինէր
վաւերական
փաստեր
ունենալ
Հայոց
ներքին
կեանքի
մասին
մահմետականների
տիրապետութեան
շրջանում»
(
Հայոց
նոր
վկաները
(1155-1843),
աշխտ.
Յ.
Մանանդեանի
եւ
Հ.
Աճառեանի,
Վաղարշապատ,
1903,
էջ
I):
Անոնց
մասին
պատմող
սկզբնաղբիւրներու
համար
կ՚ըսէ.
«Նոր
նահատակների
արձակ
վկայաբանութիւնները
եւ
վկայաբանական
տաղերը
գլխաւորապէս
գտնւում
են
Յայսմաւուրքներում»:
[6]
1878
Դեկտեմբեր
20-ին
գրած
նամակին
մէջ
Սերովբէն
կ՚ըսէ,
որ
Ներսիսեան
3-4
Յայսմաւուրք
բերած
է:
Ալիշան
կը
նշէ,
որ
Յայսմաւուրքները
որքան
ալ
մեծ
ըլլան,
նոյն
բովանդակութիւնը
ունին,
եթէ
ի
հարկէ
նոր
նահատակներու
մասին
լրացուցիչ
յիշատակութիւններ
չըլլան:
Նկատի
ունենալով
Յայսմաւուրքներու
մեծ
ծաւալը,
կ՚ըսէ,
թէ
որքան
ալ
անոնք
մեծ
տեղ
գրաւեն,
լաւերուն
համար
միշտ
տեղ
կը
գտնուի:
[7]
Իմա՛
Ալիշան(եան)
Սերովբէ:
[8]
Պատասխանն
է
Սերոբէ
Ալիշանի
1879
Փետրուարի
5-ին
գրած
նամակին,
որուն
մէջ
եղբայրը
զինք
կը
շնորհաւորէ
Սրբոց
Ղեւոնդեանց
տօնի
առիթով:
Ալիշանն
ալ
իր
շնորհակալութիւնը
կը
յայտնէ:
[9]
Սերոբէն
Հ.
Ղեւոնդ
Ալիշանին
1879
Յունուար
17-ի
նամակին
մէջ
կը
գրէ,
որ
կան
«Լեւոնեան
կեղծեալ
սուսերց»
տարբերակներ:
Ալիշան
կ՚ըսէ
որ
ունի
այդ
սուրերու
պատկերներէն:
[10]
1879
Փետրուարի
5-ի
նամակին
մէջ
Սերովբէ
կը
հարցնէ,
թէ
Ս.
Ղազարի
հրատարակութենէն
բացի
Զենոբ
Գլակի
այլ
պատմութիւն
ունի՞ն:
Ալիշան
կը
մատնանշէ
այս
հրատարակութիւնը:
[11]
Նկատի
ունի
«Իմացք
ի
Չարչարանս
Քրիստոսի
Հօր
Գայետանոյ
Պերգամացւոյ»,
Վենետիկ,
Ս.
Ղազար,
1879,
էջ
700,
երկրորդ
տիտղոսաթերթի
յիշատակի
հետեւեալ
ընծայագրով.
«Իմացք
անմահին
մահու
ներակրթելոյն
ի
նոյն
Աստուածարելոյ
Արհի
եպիսկոպոսաց
հարազատաց
Հիւրմիւզեանց
սիրայնոց
սիրելեաց
Տ.
Գէորգայ
Րաբունապետի
Տ.
Եդուարդայ
առաջաւորի
Մխիթարեան
վարդապետաց
յիշատակ
անմահութեան»:
[12]
Կ՚ակնարկէ
Գէորգ
Արք.
Հիւրմիւզեանին
(1797-1876),
Մխիթարեան
Միաբանութեան
5-րդ
աբբահօր
եւ
իր
կրտսեր
եղբօր
Եդուարդ
Եպս.
Հիւրմիւզեանին
(1799-1876)։
[13]
Ալիշան
կը
գրէ,
որ
ստացած
է
Սերոբէի
1879
Յունուար
17-ի
նամակին
մէջ
նշուած
Լեւոնեան
սուրի
պատկերը:
[14]
Նոյն
նամակին
մէջ
Սերոբէ
կը
յայտնէ,
որ
ատիկա
Ալիշանի
տեսած
ձեռագիրն
է:
[15]
Սերոբէ
Ալիշան
1879
Մարտ
5-ի
նամակին
մէջ
կը
գրէ,
որ
Ներսիսեանին
տպագիր
գիրքերու
իր
կազմած
մատենագիտական
ցանկը
տուած
է,
որ
անով
առաջնորդուի
ձեռագիրներու
ընդօրինակութեան
ժամանակ:
Ալիշան
եւս
կը
նշէ,
որ
ատիկա
շատ
պիտի
օգնէ
իրեն:
[16]
Սերոբէ
Ալիշան
իր
նամակին
մէջ
բարձր
կը
գնահատէ
Հ.
Գարեգին
Զարբհանալեանի
«Պատմութիւն
հայերէն
դպրութեանց.
Մաս
Բ.
Նոր
մատենագրութիւն»
ուսումնասիրութիւնը
(Վենետիկ,
1878):
Ալիշան
կ՚ըսէ,
որ
ան
մատենագիտական
նոր
ցանկեր
կը
կազմէ
նկատի
ունենալով
«Հայկական
մատենագիտութիւն»
աշխատանքը,
որ
Վենետիկի
մէջ
տպագրուեցաւ
1883
թուականին:
[17]
Վերը
յիշուած
նամակին
մէջ
Սերոբէ
Ալիշան
այս
հանգամանքը
կը
բացատրէ
այն
պատճառով,
որ
Ս.
Էջմիածնի
հոգեւոր
իշխանութիւնը
պատուիրած
էր
Մայր
Աթոռի
մէջ
ժողովել
շրջակայ
գաւառներու
մէջ
պահուող
ձեռագիրները:
[18]
Բնագիրը
կը
գտնուի
ԳԱԹ
Մկրտիչ
Էմինի
հաւաքածոյին
մէջ,
թիւ
271,
բաժին
II:
Առաջին
անգամ
հրատարակուած
է
Սուրէն
Շտիկեանի
«Ղեւոնդ
Ալիշան,
Նամակներ»
աշխատութեան
մէջ
(Երեւան,
1969,
էջ
59-60):
Կ՚արտատպուի
նոյնութեամբ:
[19]
Խօսքը
կը
վերաբերի
Էմինի
“Шаракан
богослужебные
каноны
и
песни
армянской
восточной
церкви”
(Москва,
1879)
աշխատութեան:
[20]
Խօսքը
կը
վերաբերի
Էմինի
“Сказание
о
представлений
Богородицы
“в
обе
ее
образов,
написанном
евангелистом
Иоанном”
(Москва,
1874)
աշխատութեան:
[21]
1858
թուականին
Մկրտիչ
Էմինը,
Մոսկուայի
մէջ
ռուսերէնով
հրատարակեց
Խորենացիի
«
Հայոց
Պատմութիւնը
»,
ուր
(
էջ
358)
զետեղեց
հայոց
նախարարներու
գահերու
հերթական
դասաւորու
թիւնը
պարունակող
ուշագրաւ
ցուցակ
մը,
որ
իրեն
ուղարկուած
էր
Թիֆլիսէն:
Այդ
ցուցակը,
որ
յայտնի
է
գահնամակ
անունով,
բանասիրութեան
մէջ
աշխոյժ
վէճ
առաջ
բերաւ,
որովհետեւ
անուններ
կային,
որոնք
անվերծանելի
էին,
տեղեր
կային,
որոնք
պակաս
էին,
նախարարական
տուներու
անուններ
կային,
որոնք
ոչ
մէկ
պատմիչ
երբեք
չէր
յիշատակած
եւ
այլն:
Այս
հարցին
է,
որ
կ՚անդրադառնայ
Ալիշան,
թէեւ
ինքը՝
շուտով
Մխիթարեան
ձեռագրատան
մէջ
գտաւ
եւ
«
Արարատ
»
ի
մէջ
(
էջ
431-432)
հրատարակեց
գահնամակի
աւելի
ճշգրիտ
եւ
ամբողջական
օրինակը
(
գահնամակի
մասին
աւելի
հանգամանօրէն
տե՛ս
Ստեփան
Մալխասեանցի
հրատա
րակած
Խորենացիի
«
Հայոց
պատմութեան
»
(
Երեւան,
1940)
338-
րդ
ծանօթագրութիւնը
):
Գահնամակի
մասին
վերջին
գիտական
հետազօտութիւնը
տե՛ս
Ալ.
Յակոբեան,
«
Գահնամակ
ազատաց
եւ
տանուտէրանց
Հայոց
»
եւ
«
Զաւրանամակ
»,
«
Բազմավէպ
»,
Վենետիկ
–
Ս.
Ղազար,
2011,
հմր
3-4
[
հրատարակուած՝
2013
թ.
],
էջ
485-550:
[22]
Պատասխանն
է
Սերոբէ
Ալիշանի
1879
Ապրիլ
8-ի
նամակին,
որ
գրուած
ըլլալով
Ս.
Յարութեան
շեմին,
լեցուն
է
զատկական
շունչով:
[23]
Որպէս
աջակցութիւն
Ներսիսեանին
Ալիշան
կ՚ըսէ,
որ
միաբանութիւնը
պիտի
գնէ
անոր
ժողոված
ձեռագիրները:
[24]
1879
Մարտ
5-ին
գրուած
նամակին
մէջ
Սերոբէն
կ՚ըսէ,
որ
տպագիր
գիրքերէն
մէկուն
մէջ
գտած
է
թղթեայ
թերթեր,
որոնց
վրայ
յիշուած
է
«Պուռսայու
եկեղեցին
ընտիր
ձեռագիր
Աստուածաշնչի
յիշատակարան
է»:
Ալիշան
կ՚ըսէ,
որ
այդ
յիշատակարանը
եւս
ուղարկէ:
[25]
Նամակին
բնագիրը
կը
պահուի
Veneranda
Biblioteca
Ambrosiana,
Collocazione
W
1
inf.
168;
Serie:
Epistolario
Ceriani
–
Ratti;
Lettera
ad
[
Antonio
Maria
Ceriani
]
/
Lewond
Margar
Alishan.
[26]
Բնագիրը
կը
գտնուի
ԳԱԹ
Մկրտիչ
Էմինի
հաւաքածոյին
մէջ,
թիւ
272,
II
բաժին:
Առաջին
անգամ
հրատարակուած
է
Սուրէն
Շտիկեանի
«Ղեւոնդ
Ալիշան,
Նամակներ»
աշխատութեան
մէջ
(Երեւան,
1969,
էջ
60):
Կ՚արտատպուի
նոյնութեամբ:
[27]
Խօսքը
կը
վերաբերի
Գարեգին
Զարբհանալեանի
«Պատմութիւն
հայերէն
դպրութեանց
ի
պէտս
ուսման
ազգային
վարժարանաց»
(Ա.
հատոր,
Վենետիկ,
1865)
եւ
Արիստիդէս
Աթենացիի
«Խօսք
սրբոյն
Արիստիդեայ
իմաստասիրի
Աթենացւոյ»
(Վենետիկ,
1878)
գործերուն:
Պէտք
է
ենթադրել,
որ
հրատարակուած
գիրքերէն
վերջինը
հրատարակութեան
պատրաստած
է
Հայր
Զարբհանալեանը,
լատիներէնէ
թարգմանութիւն,
յառաջաբան
եւ
ծանօթագրութիւններ),
քանի
որ,
ինչպէս
կը
վկայէ
Ալիշան
իր
նամակին
մէջ,
ան
նուիրած
է
զայն
Էմինին,
որպէս
իր
կատարած
աշխատանքը:
[28]
Իմա՛
Lobanov-Rostovsky
Aleksey
Borisovich
Իշխան.
[29]
Perasto
(Montenegro).
[31]
Սերոբէ
Ալիշան
1879
Յունիս
3-ի
նամակին
մէջ
կ՚ըսէ,
որ
Կ.
Պոլսոյ
Ռուսաց
դեսպանը
խնդրած
է,
որ
իր
համար
ընդօրինակուի
Perasto
քաղաքի
մէջ
գտնուող
մեծադիր
կտաւ
մը:
Այդ
կտաւի
վրայ
պատկերուած
են
Ռուսաստանէն
նաւաշինութեան
գացած
աշակերտները,
որոնց
թիւին
մէջ
էր
նաեւ
դեսպանի
պապը:
Ալիշան
եղբօրմէ
կը
փափաքի
ճշտել
այն
գումարը,
որ
հարկաւոր
էր
կտաւի
ընդօրինակութիւնը
կատարելու
համար:
[32]
Ալիշան
նոր
մանրամասներ
կը
գրէ
Կ.
Պոլսոյ
մէջ
Ռուսաց
դեսպանի
փափաքած
կտաւի
ընդօրինակելու
հետ
կապուած
հանգամանքները
ճշտելու
համար:
[33]
Իմա՛
Մայր
աթոռ
Ս.
Էջմիածնի
պաշտօնական
«Արարատ»
ամսագիրը:
[34]
Իմա՛
«
Մեղու»,
բանասիրական,
գրականագիտական,
տնտեսական
եւ
երգիծական
կիսամսեայ
հանդէս։
Լոյս
տեսած
է
1856
-
1865,
1870-1874
թուականներուն,
Կ․
Պոլսոյ
մէջ։
[36]
Ալիշանի
պատասխանն
է
Սերոբէ
Ալիշանի
Յունիս
27-ին
գրած
նամակին:
Ալիշան
անհրաժեշտ
պատասխանը
ստանալով
Ռուսաց
դեսպանի
փափաքած
նկարի
ընդօրինակման
հետ
կապուած,
կ՚ըսէ,
որ
կը
մնայ
լուսանկարը
ստանալ,
որմէ
յետոյ
կը
ձեռնարկեն
ընդօրինակումը:
Նախորդ
քանի
մը
նամակներու
մէջ
Ալիշան
բողոքած
էր
հարբուխէն,
որու
համար
Սերոբէ
յիշեալ
նամակին
մէջ
դեղատոմս
կ՚առաջարկէ,
որուն
ի
պատասխան
Ալիշան
կ՚ըսէ,
թէ
առ
այժմ
ինքնիրեն
լաւ
կը
զգայ:
[37]
Ալիշան
Սերոբէի
ուղարկած
ձեռագիրներու
մէջ
ընտրութիւն
կատարելէ
յետոյ,
առանձնացուցած
է
1581
թուականին
գրչագրուած
Յայսմաւուրքը:
Տե՛ս
Ս.
Ղազարի
Մատենադարանի
Ձեռ.
թիւ
1378,
Յայսմաւուրք
ԺԱ
1581,
որու
տեղեկութիւններէն
կ՚իմանանք
որ
«Ստացաք
յամի
1879,
ձեռամբ
Պարոն
Սերովբէի
Ալիշան»:
Աւելի
մանրամասն
տե՛ս
Հ.
Սահակ
Ճեմճեմեան,
Մայր
ցուցակ
Հայերէն
ձեռագրաց,
հտ.
Ե.
էջ
163-172:
Նամակին
մէջ
յիշատակուող
կրկնագիր
ժամագիրքի
եւ
Սաղմոսի
վերաբերեալ
տեղեկութիւններ
պարզել
չյաջողեցանք:
[38]
Ֆրանսերէն՝
առասպելական,
անիրական,
անհաւատալի:
[39]
Սերոբէ
Ալիշան
1879
Յուլիս
4-ի
նամակին
մէջ
ըսած
էր,
որ
Ռուսաց
դեսպանը
հին
ռուսական
ազնուական
տոհմերու
ազգաբանութեամբ
կը
զբաղի
եւ
հարցուցած
է,
թէ
արդեօք
հայկական
մատենագրական
աղբիւրներու
մէջ
որեւէ
յիշատակութիւն
կա՞յ
բիւզանդական
Թարխան
անուանուող
տոհմի
մասին:
[40]
Իմա՛
Accademia
di
Belle
Arti
di
Venezia.
[41]
Ֆրանսերէն՝
արձակուրդ:
[42]
Սերոբէ
քանի
մը
անգամ
Ալիշանին
կը
գրէ
ակնոցի
ապակիները
Վենետիկի
մէջ
պատուիրելու
մասին:
Ի
պատասխան
որու
Ալիշան
կ՚ըսէ,
որ
եղբայրը
ոչ
մէկ
անգամ
չի
նշե
ր
ապակիներու
աստիճանը,
որ
ինք
կարողանայ
պատուիրել:
[43]
Հ.
Դաւիթ
Վրդ.
Նազարէթեան
(
Օգոստոս
1876-
էն
մինչեւ
Օգոստոս
1880)
։
[44]
Կ՚ակնարկէ
Agostino
Peruzzi
-
ին
(
1764
-
1850
),
իտալացի
պատմաբան,
եկեղեցական
եւ
բանա
ստեղծ:
Գլխաւոր
երկերն
են
Storia
d'Ancona
dalla
sua
fondazione
all'anno
MDXXXII
(1835),
La
Chiesa
anconitana
(1845).
[45]
Իմա՛
Tancredi
Giovanni
Pichi.
[46]
Նկատի
ունի
Էջմիածնի
միաբան
հայագէտ
-
պատմաբան
Աբէլ
Արքեպիսկոպոս
Մխիթարեանը
(1804-1873),
որ
եղած
է
Տրապիզոնի
հայոց
հոգեւոր
առաջնորդը,
հիմնած
է
«
Թանգարան
Հայկազեան
»
ընկերութիւնը:
Պաշտօնավարած
է
նաեւ
Կ․
Պոլսոյ
մէջ
։
Աշխատակցած
է
«
Կռունկ
Հայոց
աշխարհին
»,
«
Բանասէր
»,
«
Արարատ
»
եւ
այլ
պարբերականներու։
Առանձին
գիրքերով
հրատարակած
է
«
Ճանապարհորդութիւն
յԱնի
»
(
1855
),
«
Պատմութիւն
մենաստանին
Հառիճոյ
ի
Շիրակ
»
(
1856
),
«
Վէպ
գաղթականութեան
հայոց
Տրապիզոնու
»
(
1857
),
«
Անուշաւան
ի
գերեվարս
»
(
1860
),
«
Ճանապարհորդութիւն
ի
Դավրէժ
»
(
1861
),
«
Վաղարշապատ
քաղաքամայր
Հայաստանի
»
(
1874
)
եւ
այլ
գործեր։
[47]
Նկատի
ունի
Աբէլ
Արքեպիսկոպոս
Մխիթարեանց
ի
Վաղարշապատ.
քաղաքամայր
Հայաս
տա
նի
Այրարատեան
նահանգի,
(
1874
)
աշխատասիրութիւնը:
[48]
Տե՛ս
Աբէլ
արքեպս.
Մխիթարեանց,
Կաթողիկէ
մայր
եկեղեցի
Վաղարշապատայ
ընդ
չորից
վանօրէից
նորին,
հտ.
2-
րդ,
Վաղարշապատ,
1875:
[49]
Կ՚ակնարկէ
Հ.
Գաբրիէլ
Վրդ.
Այվազեան
ի
(
Այվազովսքիի
)
երկին,
Նիկոլ
Եպիսկոպոս
եւ
Պատմութիւն
դարձին
հայկազանց
Լեհաստանի
ի
կաթոլիկութիւն,
Վաղարշապատ,
տպ.
Ս.
Էջմիածնի,
1877:
[50]
Նկատի
ունի
Վահրամ
Մանկունի
ի
Այրիվանք
կամ
Գեղարդայ
վանք
հատորը,
Վաղարշա
պատ,
տպ.
Ս.
Էջմիածնի,
1871:
[51]
Պատասխանն
է
Սերոբէի
1879
Յուլիս
16-
ի
նամակի
այն
հարցումին,
թէ
արդեօք
գնող
կը
գտնուի՞
արաբերէն
ակնաբուժութեան
ձեռագրին:
[52]
Նոյն
նամակին
մէջ
Սերոբէ
գրած
էր
նաեւ
որպէս
թէ
970
թուականին
գրուած
հայերէն
Սաղմո
սարանի
մը
մասին,
որ
Ալիշան
հաւանական
չի
համարիր:
[53]
Ալիշան
կ՚ուզէ
ըսել,
որ
Փրկչական
թուականը
ստանալու
համար
Հայոց
թուականին
պէտք
է
գումարել
551:
Ովքեր
զայն
չիմացութեամբ
չեն
կատարեր,
իւրաքանչիւր
ձեռագիր
կամ
թուագրուած
փաստ
մեքենայաբար
ետ
կը
տանին
551
տարիով,
ինչպէս.
Օրինակ՝
եթէ
գրուած
ըլլայ
«
ի
թուականութեանն
հայոց
ՊՃԻԲ
[1122]»,
ապա
Փրկչական
թուականը
ստանալու
համար՝
1122-
ին
պէտք
է
գումարենք
551=
1673:
Այլապէս
կը
կարծուի,
որ
տուեալ
ձեռագիրը
գրուած
է
յիշատակարանին
մէջ
մատնանշուած
1122
թուականին:
Անհրաժեշտ
է
նշել,
որ
Ալիշանի
դիտարկումը
արդիական
է
նաեւ
այսօր,
երբ
շարք
մը
դէպքերու
մէջ
չիմանալով
այս
պարզ
տարբերութիւնը,
ոչ
մասնագէտները
կը
փորձեն
որեւէ
ձեռագիր,
առարկայ
կամ
պատմական
իրադարձութիւն
ետ
տանիլ
551
տարիով:
[54]
Կ՚ակնարկէ
Կոմս
Nicolò
Papadopoli
Aldobrandini
-
ին
(1841-1922),
միլիոնատէր
դրամագէտ,
հեղինակ
Le
monete
di
Venezia
descritte
ed
illustrate
da
Nicolò
Papadopoli
Aldobrandini,
con
disegni
di
C.
Kunz,
Parte
I.
Dalle
origini
a
Cristoforo
Moro
1156-1471
(Venezia :
Ferdinando
Ongania,
editore,
1893);
Sul
valore
della
moneta
veneziana :
saggio ...
/
(Venezia :
Tip.
Antonelli,
1885);
Le
monete
anonime
dei
Venezia
dal
1472
al
1605.
(Milano,
L.
F.
Cogliati,
1906)
մենա
գրութիւններուն:
[55]
Իմա՛
Naya
(Naja,
Naija)
Carlo.
[56]
Լուսանցքի
վրայ
մատիտով
գրուած
է
negative.
[57]
1879
Յուլիսի
25-
ի
նամակին
մէջ
Սերոբէ
կը
յայտնէ
մատանիի
մը
կնիքի
արձանագրութեան
մասին՝
ենթադրելով,
որ
յունարէնով
պէտք
է
գրուած
ըլլայ
«
հայ
իմաստուն
»:
[58]
1879
Օգոստոս
9-
ին
գրած
նամակին
մէջ
կ՚ըսէ,
որ
Օսմանցի
մեծատուն
մը
ակն
աբուժութեան
նուիրուած
գրքոյկ
մը
ունի,
որ
քանի
մը
հազար
ֆրանքով
կը
փափաքի
վաճառել
Լըքլէռին,
ուստի
Ալիշան
այդ
մասին
անոր
թող
տեղեկացնէ
Հ.
Աթանագինէսի
միջոցով:
Ալիշան
կասկած
կը
յայտնէ,
որ
այդ
ձեռագրի
համար
Լըքլեռը
այդքան
գումար
տայ:
[59]
1879
Օգոստոս
8-
ի
նամակին
մէջ
նաեւ
կը
գրէ,
որ
իրեն
ձեռագիրներ
բերած
է
Տէր
Մարգար
անունով
քահանայ
մը՝
ակնկալելով
մեծ
գումար:
Ինքը
առած
է
ձեռագիրները
յիշատակարանը
ընդօրինակելու
համար:
[60]
Տե՛ս
Աբէլ
Արքեպիսկոպոս
Մխիթարեանց,
Պատմութիւն
ժողովոց
Հայաստանեայց
եկեղեցւոյ:
Հանդերձ
կանոնագրութեամբք
ի
պէտս
ժառանգաւորաց:
Վաղարշապատ,
տպ.
Ս.
Էջմիածնի,
1874,
159
էջ:
[61]
Կ՚ակնարկէ
Կոմս
Stackelberg
-ի
եւ
Gagarin
-ի
համահեղինակութեամբ
հրատարակուած
հատորներուն,
Le
Caucase
pittoresque,
dessiné
d'après
nature
par
le
prince
Grégoire
Gagarine;
avec
une
introduction
et
un
texte
explicatif
par
le
comte
Ernest
Stackelberg,
Paris,
Plon
frères,
1847,
ինչպէս
նաեւ
Scènes
paysages,
moeurs
et
costumes
du
Caucase,
Grégoire
Gagarin,
Ernest
Stackelberg,
Hauser,
1847.
[62]
1879
Օգոստոս
26-ի
նամակին
մէջ
Սերովբէն
գրած
էր,
որ
դոկտոր
Շիշմանեանը
տեսած
եւ
իրեն
պատմած
է
Հառիճի
եւ
Մարմաշէնի
եկեղեցիներու
գեղեցկութեան
մասին:
Ալիշան
եղբօրը
կը
գրէ,
որ
այդ
նամակը
կարդացած
ժամանակ
զարմանալի
զուգադիպութեամբ
իր
մօտ
եղած
է
«Նշմարք
Հայկականքը»
(1870),
ուր
զետեղուած
են
երկու
նկարներ
յիշեալ
վանքերէն:
[63]
Դոկտ.
Շիշմանեան
ենթադրած
է,
որ
Շիրակի
այդ
եկեղեցիները
ռուսական
տիրապետութեան
տակ
անցած
են
1878-79
թուականներուն
ռուս-թրքական
պատերազմի
ժամանակ:
[64]
Իմա՛
Երիցեան
Ալեքսանդր:
[65]
Տեղագրական
հատորները
հրատարակած
ժամանակ
Ալիշան
որպէսզի
շփոթութեան
մէջ
չիյնար
տարբեր
վայրերուն
վերաբերող
իր
ստացած
լուսանկարները
կը
համեմատէր
իրար
հետ,
որպէսզի
ճշգրտօրէն
նշուի
տեղավայրը:
Շատ
կ՚ափսոսար
յատկապէս
այն
պատկերներուն
համար,
որոնք
յաջող
կերպով
հանուած
էին,
սակայն
կը
կասկածէր,
թէ
որ
վայրը
կամ
յուշարձանն
է:
Այստեղ
եղբօր
կ՚ըսէ,
որ
շնորհիւ
անոր
ուղարկած
նկարին
ճշտած
է,
որ
իր
ունեցած
հին
նկար
մը
Օձունի
կոթող-մահարձանն
է:
[66]
Սերովբէն
յիշեալ
նամակին
մէջ
գրած
էր,
որ
կնիք
մը
գտած
է,
որու
արձանագրութեան
մէջ
կը
յիշուի
վրաց
Թամրազ
թագաւորը:
Ալիշան
յստակ
որեւէ
բան
չկարենալով
ըսել
կնիքի
մասին,
այսպէս
անորոշ
կը
գրէ:
[67]
Սերովբէն
1879
Սեպտեմբեր
10-
ին
գրած
նամակով
կ՚ուղարկէ
ութ
հատ
peridot
քարեր
Վենետիկի
մէջ
մշակելու
համար,
որ
կ՚իրականացնէ
Ալիշան,
այդ
մասին
գրելով
եղբօրը:
[68]
Սերովբէն
Ալիշանին
կ՚ուղարկէ
նաեւ
Լեւոն
թագաւորի
դրամ
մը,
որ,
ըստ
իրեն,
Մխիթարեաններու
հաւաքածոյի
մէջ
չկար,
ուստի
կը
նուիրուէ,
որ
աւելցնեն
հաւաքածոյին
մէջ,
որու
համար
Ալիշան
շնորհակալութիւն
կը
յայտնէ:
[69]
Կ՚ակնարկէ
ազնուազարմ
Պարոն
Romualdo
Tecco-
ին
(1802-1867),
բազմատաղանդ
դիւանագէտ,
երիտասարդ
տարիքին
հաստատուած
Կոստանդնուպոլիս,
թարգման,
մասնագէտ
արեւելեան
լեզուներու,
արաբերէն,
թրքերէն,
պարսկերէն,
զբաղած
է
հնագրութեամբ
եւ
հեղինակ
բազմաթիւ
արեւելեան
դրամագիտական
յուշագրութիւններու:
[70]
Վերը
յիշուած
նամակին
մէջ
Սերովբէ
կը
խնդրէ
տեղեկութիւններ
յայտնել
Teco–
ի
հաւաքածոյի
մէջ
եղած
Լեւոն
թագաւորի
դրամի
մասին:
[71]
Polentina
di
Cittadella,
իտալական
քաղցր
խմորեղէնի
տեսակ
մը։
[72]
Հ.
Դաւիթ
Վրդ.
Նազարէթեան
(Օգոստոս
1876-էն
մինչեւ
Օգոստոս
1880)։
[73]
Իմա՛
Francesconi
Cavaliere
Enrico.
[74]
Իմա՛
Langlois
Victor.
[75]
Իմա՛
Pellerin
Joseph.
[76]
1859
տարուան
Ապրիլի
կէսերուն,
Փարիզի
Մուրատեան
վարժարան
կ՚այցելէ
Միքայէլ
Նալպանտեանը:
Ան
կ՚ուսումնասիրէ
վարժարանի
ներքին
դրուածքը
եւ
կը
ծանօթանայ
Հ.
Ղեւոնդ
Ալիշանի
հետ:
Ուշագրաւ
է,
որ
Նալպանտեանի
ծոցատետրին
մէջ
եղած
փարիզեան
ութ
հասցէներէն
մէկն
ալ
(ըստ
գրութեան
յաջորդականութեան՝
երրորդը)
Հ.
Ղեւոնդ
Ալիշանի
հասցէն
է:
Նալբանդեան
Մ.,
«Անտիպ
երկեր»,
Երեւան,
1935,
էջ
244-245:
Ինճիկեան
Ա.,
«Նալբանդեանի
կեանքի
եւ
գործունէութեան
տարեգրութիւնը»,
Երեւան,
1958,
էջ
114-115,
120:
[77]
Նկատի
ունի
Միքայէլ
Նալպանտեան
ի
աշխատասիրութիւնը՝
Ղազար
Փարպեցու
գրած
թուղթը:
Մեղադրութիւն
ստախօս
աբեղաներին,
Ս.
Պետերբուրգ,
տպ.
Մ.
Տէր-Գրիգորեանց,
1868:
[78]
Իմա՛
Մեհրապեան
Հ.
Յուսիկ
Վրդ.:
[79]
Սերովբէ
1879
Օգոստոս
8-
ին
գրած
նամակով
խնդրած
էր,
որ
Լըքլեռը
տեղեկութիւններ
հաղորդէ
ակնաբուժութեան
մասին
եղած
ձեռագրի
մը
վերաբերեալ:
[80]
Նկատի
ունի
Ս.
Ղազար
Մայրավանքի
փոքր
ընծայարանէն
անջատ
մասնաշէնքը,
աւանդաբար
վերապահուած
մեծահասակ
աշակերտներու
բնակութեան:
[81]
Սերովբէ
1879
Սեպտեմբեր
10-
ին
գրած
նամակով
ութ
հատ
քարեր
ուղարկած
էր
յղկելու
համար:
1879
Հոկտեմբեր
12-
ի
նամակով
Ալիշան
գրած
էր,
որ
այդ
քարերը
յղկած
է:
Այս
նամակին
մէջ
կը
գրէ,
որ
անոնք
կ՚ուղարկէ
Սերովբէին:
[82]
Նկատի
ունի
բաղիշեցի
Տէր
Մարգարի
բերած
ձեռագիրները,
որոնք,
ինչպէս
կը
գրէ
Սերովբէն,
1879
Օգոստոս
8-
ի
նամակին
մէջ,
իր
մօտ
պէտք
է
ձգէր,
որ
յիշատակարանները
ընդօրինակէր:
Այնուհետեւ
1879
Նոյեմբեր
20
թուակիր
նամակով
կ՚ըսէ,
որ
քահանայի՝
«
Տէրտէրի
»
ձեռագիրները
ետ
տուած
է
իրեն,
որովհետեւ
բարձր
գին
ըսած
է
եւ
չէ
ուզած
իր
մօտ
ձգել:
[83]
Իմա՛
Borrell
Henry
Perigal.
[84]
Սերովբէ
1879
Նոյեմբեր
7-
ին
գրած
նամակին
մէջ
կ՚ըսէ,
որ
մտավախութիւն
ունի,
թէ
Ներսիսեանը
Պայազիտի
եկեղեցւոյ
մէջ
մորթուած
վեց
հայերէն
մէկն
ըլլայ:
Ալիշան
չ՚ուզեր
հաւատալ,
որ
սպանուածներէն
մէկը
կրնար
ան
ըլլալ:
[85]
Սերովբէ
նոյն
նամակին
մէջ
Ալիշանին
առաջարկած
էր,
որ
ան
որեւէ
նամակով
հետաքրքրուի
Նախիջեւանի
կողմէն,
թէ
ինչ
լուր
կարող
են
ունենալ
Ներսիսեանէն:
Ալիշան
կ՚ըսէ,
որ
աւելի
ճիշտ
պիտի
ըլլայ,
եթէ
Սերովբէն
հետաքրքրուի
Կ.
Պոլսոյ
Ռուսաց
դեսպանի
միջոցով:
[86]
Տե՛ս
Եսայեան
Կարապետ,
Վէրք
Տարօնոյ:
Պատմութիւն
Աղեքսանդրի
եւ
Սարգսի
քաջացն
Աշտիշատայ:
Կ.
Պոլիս,
տպագր.
Միքայէլ
Սարեանի,
1879:
[87]
Նկատի
ունի
Մխիթարեան
նախկին
միաբան,
եւ
նոյն
օրերուն
Հայ
Առաքելական
Եկեղեցւոյ
Վիրահայոց
Թեմի
առաջնորդ
(1876-1880),
Գաբրիէլ
Արք.
Այվազովսքին
(
Այվազեան
)
(1812
–
1880):