1888

1564.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեան – Խարասուպազար

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 2 Յունուարի 1888

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր Քերովբէ,

Զերախայրի ողջունագրոց նորոյ տարւոյս մերոյ ընծայեմ սիրելւոյդ իմոյ, յետ ըղձից եւ մաղթանաց սրտի, որք երագագոյն եւ քան զերկրաւոր հեռագիրս թռեան հասին, ուր ուղղեալն էին, եւ թերեւս նոյն ինքն անուանատիպ քո հրեշտակն բազմաչեայ յափշտակեաց վերացոյց ի խորանս անմատոյցս ի հողեղինաց, անդ, հաւատամ թէ համարձակ խառնին եւ միանան իղձք քո եւ իմ, յոյժ առաւել քան զկարծիս եւ զտեսութիւնս մեր ի վերայ երկրիս. ուր, թէպէտ եւ երկուստեք բարեսէրք եւ բարեդէտք, այլ երբեմն խոտորնակի փարին. այլ այս չէ ինչ, յորժամ բարի իցեն դիտմունք. զի եւ թեւք խաչին երբեմն ուղղանկիւնք եւ երբեմն սրանկիւնք կամ խոտորք ձեւանան, այլ միշտ նոյն նշան է քրիստոսեան։ Եթէ ի ժամանել թղթոյս կատարեալ իցէ եւ Ձեր զտօն Ծննդեան Տեառն, այլ ի Յայտնութիւնն եւ յԱմանորն ընկա՛լ զդանդաղաքայլս։ Իսկ եթէ գուցեն մնացորդք հաշուի ի միջի մերում, զայն հաւասարեսցուք ի գալըստեան քում, եթէ յաջողեսցի քեզ գալ այսր, առանց ինչ թերանալոյ ի պարտուց պաշտամանդ եւ տհաճելոյ զթեմականդ, վասն մի զմիոյ կնի զայն եւ զայս ամ հեռանալոյ ի տեղւոյդ։

Սակաւ ինչ ի թղթոց Վեհի եւ ուղեկցաց, եւ ոչ սակաւ յազգային լրագրոց Ռուսիոյ եւ Պօլսոյ, ծանեաք զուղեւորութիւնս Վեհի եւ զպէսպէս ընդունելութիւնս, զպատիւ, զկոչունս, եւն, եւ զհոգեւոր պաշտամունս եւ հանդիսական պատարագս, յաճախութիւն խնջոյից եւ շառաչիւն շըշից Շամբանեայց, շրտուցին եւ շփոթեցին զիս. եւ եւ՛ս հաստատեցին զմիտս իմ ի չմերձենալ յայն ափունս, բայց եթէ ի Մեծ պահս, եթէ գուցէ եւ այդր սովորութիւն Պահոց։ Այլ ի վեր քան զամենայն հաճեցայ ընդ իմացուած հրեշտականուան ծանօթի միոյ իմոյ, որ վասն համանուն եւ ամենեւիմբ հարազատին անմահացելոյ, դարձեալ զանմահարարն պատարագ տուեալ է մատուցանել Վեհիս մերոյ. յերկրէ յերկինս վերընծայելով զմուռս սիրալի, բաղազանեալ ի ստուերատեսակ սգոյ եւ ի գերագոյակ սիրոյ. յորոյ անոյշս հոտոտեցաւ եւ հոգիս իմ։ Թող գամ մի ժպտեսցի զմեօք յերկնից վաղվաղ թռուցեալն ի մէնջ։

Գերապ[այծառ] Տէրս ի Հռովմ է արդ, ընդ Պ[ատուական] Հ[օր] Պօղոսի [1] գնացեալ ի Կ. Պօլսոյ, գնացին եւ աստի անդր երկու ընկերք յետնոյդ, ի տիս հանդիսից Յոբելինին։

Ողջունիւ ողջունելոցն առ ի քէն ողջ լեր յամայր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1565.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 2 Յունու [ ար ] 1888

Պատուական եւ Սիրելի Հայր,

Կարծեմ ոչ կարէք գուշակել ո՜րքան գոհութիւն եղեւ սրտիս լուր ողջամբ եւ վաղ ժամանելոյ ձեր ի Հռովմ, որ եւ բաղդ իմն է, կամ շնորհք աղօթից եւ օրհնութեան Վեհիս. զի որք յետ ձեր ի վաղուեան աւուրն երթեալ են ընդ նոյն ճանապարհ, ժամս երեքտասան արգելեալ մնացեալ են ի Պոլոնիա [2] ։ Արդ չմնայ ինձ ասել ինչ Ձեզ, բայց զի քաջողջութեամբ տեսջիք եւ յագեսջիք անյագուրդ տեսլեամբք մեծի քաղաքիդ եւ աննման հանդիսիցն եւ հանդիսադրելոց, եւ հարուստ մտօք դարձջիք նոյնպէս ողջամբ, ողջունելով զորս ի վանատանդ են, զմեծ եւ զփոքր։ Ծանուցանելով Պ[ատուական] Հ[օր] Գաբրիելի [3] զի ընկալայ ի Պ[ատուական] Հ[այր] Բարսղէ [4] զընդօրինակեալն նորա բան, այլ պակասէ թուականն. զայլ ինչ տակաւին ոչ ընթերցայ եւ ոչ քննեցի. ընծայեմ նմա կաղանդչեայ զպատկեր համանուն Հրեշտակապետին, զոր երեկ գտի ի միում ի ձեռագրաց բերելոց ի Վեհէս ի Ղրիմէ. փոքր մի տագնապեալ երեւի հրեշտակն, որպէս թուի ի հարցուածոյ Սրբոյ Կուսին, զոր աւետէր։

Ողջոյն շատ առանձինն Պ[ատուական] Հ[օր] Յակովբայ [5]. հիւանդ նորա` ֆրա Անտոնին [6] յոյժ տկարացեալ է, եւ յերից աւուրց հետէ անբարբառ. աղօթեսջիք եւ վասն նորա եւ իմ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1566.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 5 Յունու[ար] 1888

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Մեզ` ժամանումն, եւ Ձեզ` մերձաւորութիւն նորոյ տարւոյ, զոր բարգաւաճագոյն մաղթեմ Քեզ եւ որոց ընդ քեզ եւ վարժարանիդ, դրդեաց զձեռս իմ ի գրել, եւ իբրեւ ի պատասխանել գրելումդ եօթնեկօք յառաջ, յորում խրթնաբանութիւն իմն էր վասն շինութեանդ ի Վեհէն, այլ ոչ միաբանականապէս, զոր ոչ իմացայ ստուգիւ. եւ զի դժուարին ասես ի պարզել, թողում ի կամս քո։

Ի նորեկ այտի պատանւոյն լուայ երեկ զի բարւոք է առողջութիւնդ եւ ուրախ եղէ, եւ յաւելցի ի նոյն. ընդ նմին եկին եւ այլ եօթն մանկունք, մին ի Ղրիմէ, այլքն յ Անկիւրիոյ. որովք ի ժամուս լցաւ նորընծայարան (ընդ բնաւ 29 են անդ):

Խնդրեալ էի երբեմն զվկայաբանութիւն Խտիր օղլի Բաղտասարի ( † 1698), եւ դու զլուեալդ յումեմնէ համառօտեալ էիր. այդ չէ բաւական. արդ ողջունիւս յանձնեմ եւ Գերապ[ատիւ] Սրուանձտեան Եպիսկոպոսի որոնել ի Յայսմաւուրս թեմին. ոչ գիտեմ զամսաթիւ նահատակութեանն, միւս եւս եւ հնագոյն նահատակ մի եւս խնդրի. այն է Տէր Յովհանէս քահանայ Տրապիզոնեցի, նահատակեալ ի Կ. Պօլիս, յամի 1578, յառաջնում աւուր Սեպտեմբեր ամսոյ. զայս դիւրին է որոնել ի Յայսմաւուրս։ Թէպէտեւ ա՛յլուր նահատակեալ է, այլ զի Պոնտացի է` ի դէպ է թէ գտցի յիշատակն ի գիրս եկեղեցեաց Պոնտոսի։

Զարմանամ զի եպիսկոպոսդ մեր կաթոլիկաց ցարդ չէ հանեալ յարկեղէ զՊատմութիւն Տրապիզոնի զգրեալն ի նախորդէն իւրմէ, յորում թերեւս գտանէին յիշատակք սոցին եւ այլոց պիտանեաց։ Իսկ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթենոգինէս [7], այսքան ամս տքնելով ի Տրապիզոն, տակաւին ինչ մի յայսպիսեաց ոչ արտադրեաց. թերեւս ընդ նուագացն ամբարէ առ յապայն, եւ կամի թաթաղուն լնուլ զարկղն։

Գերապ[այծառ] Տէրս ի Հռովմ է արդ, ուր գնացին եւ աստի Պ[ատուական] ՀՀ. [Հարք] Յովհաննէս [8] եւ Յակովբ, ի տես Յոբելեան հանդիսից. ո՞ գիտէ թէ եւ ի Պոնտոսէ չերթիցէ ոք։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1567.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր – Հռոմ

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
9 Յունու[ար] 1888

Արհիապատիւ Տէր Աբբահայր,

Առաքեմ զթուղթ Չերուդդեայ, զվերստին յաւելուած խնդրոյս մերոյ։ Ի վճռի անդ պաշտօնարանին Collegio dei Mekitaristi կոչի Միաբանութիւնս. շատ է թէ ապագայ պաշտօնեայք մի՛ խարդախեսցեն Collegio մեկնելով զՄուրատ Ռափայէլեան վարժա­րանն, եւ ի բաց թողուցուն զվանականս։ Արքունի վճիռն յիշեալ ի 22 Մարտի, 1886, եթէ այն վճիռ է որով կապտէր զազատութիւն Միաբանութեանս, եւս առաւել հարկ առնէ, զի նոր վճիռ արքունի ջրեսցէ զառաջինն։ Այլ թերեւս ցարդ գիտաց ինչ Վեհդ ի Վիլլամարինայէ։

Աւուրք յառաջ ընկալայ գիր յԵզովէ [9], որ յօժարութիւն ցուցանէ բանալ ստորագրու­թիւն վասն տպագրութեան Այրարատայ, եթէ կամիցիմք, եւ ըստ խնդրոյ իմոյ առաքէ պատկերս ինչ ի փորագրութիւն։ Եթէ գործն այն հրատարակելի իցէ, պահանջէ եւ աշխարհացոյց կամ տեղացոյց տախտակ, զոր եթէ կամիցիք կատարել ի ձեռն այնր, որ զՍիսուանայն գծեաց, կարէք մինչ այդր էք, խօսել ընդ նմա (Ֆրիչ) [10]. ի դէպ է թէ գիտիցէ նա, կամ հարցեալ զվարժապետ իւր Քիբերդ [11] ` ծանիցէ, կամ եւ ընկալցի ի նմանէ զլաւագոյն միանգամայն եւ զընդարձակ տեղացոյց այնր մասին (Այրարատայ), գուցէ առաքեսցէ Քիբերդ զիւր իսկ գծածն։ Գծագրելի մասնն է այն, զոր փոքրաչափ մուծեալ էի ի Շիրակ (Այրարատ աշխարհ). զայն պարտ է ցուցանել Ֆրիչայ, եւ ի մեծի տախտակին նոյնպէս ցուցանել զհամապատասխան սահմանսն եւ շրջագծել։ Իսկ մեծութիւն տախտակին կամ չափն, մի՛ լիցի նուազ քան զ 1/500, 000, այսինքն կէս միլիոնաչափ բնական մեծութեան երկրին. կամ լաւ եւս 1/400, 000, որ լինի կէս մեծութեան ընդարձակ ռուս աշխարհացուցի Կովկասայ. այլ հարկ կամ արժան է մուծանել զամենայն շինատեղի, գեօղ, մենաստան, եւն, զի մի՛ արտաքս մնասցեն տեղագրեալքն ի մատենին։ Այսու չափով բաւական մեծ կամ լայնատարած լինի տախտակն, ըստ այնմ եւ աշխատութիւնն եւ վարձն։ - Մարթ է եւ այլազգ ինչ առնել այսինքն, փոքր տախտակ մի Այրարատայ, առ ի ցուցանել զդիրս գաւառաց նոցին. եւ զգլխաւոր գաւառացն, ուրոյն ուրոյն ընդարձակ տախտակս կամ տեղացոյցս գծագրել։ Ո՛ր եւ է ինձ հաճոյ է. գուցէ յետինն հաճոյագոյն ընթերցողաց, զի մարթ է զառանձնակ զայն տեղացոյցս մուծանել եւ կազմել ընդ գրոցն։ - Բայց կարեւորագոյն եւս վասն իմ է երագելն զգործն, կամ վճռել զայոն եւ զոչն. ոչ զի ցանկամ գործ մի եւս չնչին ի լոյս հանել, այլ զի լոյս իմ նուազի գամ քան զգամ. եւ դանդաղութիւն առաւել կորացուցանէ քան զծանրութիւն ծերութեան, որ առաւել քան զմարմնոյն, ծարաւի անդորրութեան ոգւոյ եւ մտաց։

Եղբ[այր] Անտոնին մեր ի սկզբանէ տարւոյս կիսագօս անկեալ դնի ի մահիճս, անբարբառ եւ անշարժ յինքենէ, զգայ, այլ ոչ կարէ բարբառել, անյօդ ձայն միայն արձակէ, եւ հազիւ բառաձեւս։ Յաւելջիք օրհնութիւն մի եւս նա։ Ունի հիւանդապահ բարեխնամ։

Ի խռան այդր հանդիսից եւ տեսութեանց եւ կարեւոր գործոց, մա՞րթ իցէ արդեօք փորձել եւ ընդունել ձրի զգիրս հրատարակեալս ծախուք սրբազանին, զդիւանականս, որպիսի է հրատարակեալն ի ձեռն Բենեդիկտեանց (Գործք Կլեմայ Ե), կամ զոր հրատա­րակեն Pressuti (Ոնորիոս Գ) եւ Carini [12] կանոնիկոս (Մարտինոս Դ)։ Իսկ ծիրանաւորն Hergenröther [13] հրատարակէ զգործս Լեւոնի Ժ, այլ ոչ գիտեմ ո՞յր ծախուք. նոյն հրատա­րա­կեալ է եւ զ Diritto Canonico degli Orientali [14], լատինարէն, որ ըստ անուանն հետաքննելի մեզ կարծի։

Ողջունիւ եւ համբուրիւ խոնարհութեան եղբարցս, մնամ

Ն[ուաստ ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1568.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 19 Յունուար 1888

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Անգամ մի գրեր էի որ եթէ գտուի լաւ լուսագիր պատկեր մի Մակար Կաթողիկոսի [15], խաւրես. նոյնպէս եւ նախորդին` Դ Գէորգայ. յիշեցընեմ դարձեալ։

Այսօր կամ վաղիւ կը սպասեմք Գերապ[այծառ] Աբբահօր գալըստեան ի Հռովմէ, ուսկից դարձան մեր երկու ուխտաւոր կրսեր Հարք, Յովհաննէս եւ Յակովբ, քսանօրեայ պանդխտութեամբ։

Հօս օդերն պայծառ, այլ ցուրտ չոր եւ սառն։ Մեր ֆր. Անտոնինն կիսակենդան անբարբառ կայ յանկողնի, այս երեք շաբաթ է. կը զգայ, այլ չի կըրնար բացատրել. Աստուած լսէ ամենուս։

Ողջոյն եղբարց եւ հարցանողաց։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Յետ գրութեանս հեռագիր առինք ի Գերապ[այծառ] Աբբահօրէ, ի Ֆիրենցէէ, վաղը (Ուրբաթ) կէսօրէն վերջը` Աստուծով կը հասնի ի Վենետիկ։

1569.

Կարապետ Եզեանին [16]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 16 / 28 Յունուար 1888

Մեծարգոյ Տէր,

Թէպէտ եւ յաւուրց հետէ ընկալեալ էի զլուսատիպ պատկերսն խնդրեալս, եւ վայելչապէս յարդարեալս ի մաքուր թղթի, որոց վասն եւ կրկին շնորհակալեաց պարտական էի եւ եմ, այլ սպասեալ մնացի դարձի Գերապ[այծառ] Աբբահօրս մերոյ՝ յերկար ուղեւորութենէն, որ եւ եհաս աւուրբք յառաջ ի Հռովմայ։ Խօսեցայ ընդ նմա եւ հաճեցաւ գոհութեամբ ընդ առաջարկութիւն Ձեր, վասն ընկերագրութեան ի դիւրութիւն տպագրութեան այնր ծանօթ գործոյ. որ զի քա ­ նակաւ չէ պակաս քան զՍիսուան, բայց եթէ ի գունագոյն պատկե ­ րաց, ոչ պակաս լիցի եւ գինն, բայց կանխիկ վճարողաց զգումարն՝ լիցի զեղչ 10 կամ 20 առ 100։ Եւ քանզի մասն ինչ առաջնոց պատ ­ կերաց փորագրեալ է, ոչ յամեսցէ եւ սկզբնաւորութիւն տպագրութեանն:

Բայց խիղճ մի է իմ. մի՞ գուցէ ի հռչակել իրացն տպագիր ծանօթութեամբ, ձախակողմեանքն որ ետուն խափանել զՍիսուան յարեւելս, պատրաստեսցին զնոյն եւ սմա առնել։ Արդ խնդրեմ ծանուցանել, թէ հարկ անհրաժեշտ համարիք զտպագրեալ ծանուցումն գոր ­ ծոյս, զի ըստ այնմ հանդերձեսցուք։

Ողջոյն շատ Սանասարեան Տեառն [17] եւ Քեզ քաջողջութիւն.

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Ոչ գիտեմ ունիցի՞ք զՈսկեբերանի Մեկնութիւն Եսայեայ՝ զառ ի մէնջ տպագրեալն. թէ այո եւ թէ ոչ, առաքեմք օրինակ մի, եւս եւ զլատին թարգմանութիւնն [18] ի յիշատակ մեծարանաց։

1570.

Ս. Ղազար, 19 Յունուար, [18]88

Սիրելի քոյր իմ Գաթին Տ.,

Փոխադարձ ընդունէ եւ դու իմ մաղթանքներս, զոր արդէն ըրեր էի աղօթիւք, եւ Աստուած աւելցընէ քեզ խաղաղ կեանք մի, ընկերութեամբ բարեկամիդ, զոր ողջունեմ: Մասնաւոր ալ յանձնեմ բարեւներս առ Սոֆի քոյր մեր, որուն տկարութիւնը լսեր էի, եւ յետոյ առողջանալը, բայց փափագիմ կատարեալ առողջութեանը. եթէ հաճի Աստուած. նոյնպէս իր զաւակաց եւ թոռան մեծ ու պզտիկ բարեւներ:

Այս անգամ կը խաւրեմ երկու հատ մի՝ այն մէկուն ֆոթոկրաֆ պատկերքէն. կարելի է ուրիշ անգամ ալ. բայց ի հարկէ դու շատ սուղ պիտի ծախես այս հնութիւնները:

Ողջ լեր ի շնորհս Աստուծոյ եւ Աստուածամօրն:

Աղօթարար եղբայրդ
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1571.

Հ. Ղեւոնդ Վրդ. Յովնանեանին [19] - Վիեննա [20]

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
3 Փետր [ ուար ] 1888

Մեծարգոյ Հայր եւ Սիրելի Եղբայր,

Ըստ աւետարանական հրամանին կամ օրինակի` ես ի վերջնոյն սկսանիմ գլխոյ գրելոցդ եւ հարցմանց, որ եւ տիրապէս գլուխ է ամենայնին, զի հոգեւոր սիրով մաղթես ինձ բարիս` յիշատակաւ մերձեցեալ տօնի անուանատու Սրբոյ մերոյ. եւ ամենագիւտ ճարտարութեամբ սիրոյն` ինքնին իսկ` մաղթիս յանուանակցէդ [21]. քանզի եւ չէ իսկ հնար ողջագուրել զոք եւ ոչ ողջագուրիլ ի նմանէ. յըմբռնելդ զիս` ըմբռնեալ գտար, եւ ոչ թողից, ըստ Քո իսկ հաւանութեան, զի որ կամի արձակիլ` լայ եւ ոչ ծիծաղի` որպէս Դուդ։ Արդ որչափ ինչ ըղձաս վասն իմ, այնչափ եւ Քեզ առ յինէն, չասեմ աւելի, զի անչափ համարիմ զՔոյդ։ Բայց յաւելցես եւ զայս, մատուցանել ի դիմաց իմոց առ Գեր[ա]պ[այծառ] Աբբահայրդ զխոնարհ մեծարանս իմ, համբուրիւ աջոյն, եւ զողջոյն առ Յ[արգոյ] Եղբարսդ, ընկալեալ եւ Քո զնոյն յանուանակցէ ընկերաց Ս. Վարդանայ։ Եկեսցուք արդ ի խնդիրսդ։ 1. Յերեսին եւս մեր օրինակս Կիրակոսի պատմութեան` գոյ Հանելուկ բառն, որպէս տպագրեալն է [22]. բայց օրինակք մեր չեն հնագիրք, մին գրեալ է յամին 1669, այլ երկուքն անթուականք, այլ մերձաւորք առաջնոյն։ 2. Աշխարհական մատենագիր յառաջ քան զԺԲ դար, համարիմ, թէ եւ գրուածք չերեւիցին նոցա արդ, կամ հազիւ, զԴաւիթ Տարօնեցի թարգման, յորմէ որիշ եւ կրսեր թուի Դաւիթ Հիւպատ յԸ դարու. մերձա­ժամա­նակ սորին միւս եւս Դաւթակ բանաստեղծ, զոր ընթեռնուս յ Աղուանից պատմութեան Կա­ղան­կատուաց­ւոյն [23] ։ - Փիլոն Տիրակացի յ՚Է դարու թուի ինձ աշ­խար­հիկ։ Սահա­կադուխտ քոյր Ստեփանոսի Սիւնեաց Եպիսկոպոսի, երգահան։ Մուրանալով մարթ է յիշել յ՚Թ դարու զՄուշեղ Բագրատունի, ըստ պատմութեան Թովմայի Արծրունւոյ [24]. - Յովհաննէս բժշկապետ, ի նմին դարու. - ի Ժ եւ ի ժԱ դարս յիշին երեք Գագիկ թագաւորք, Արծրունին, Բագրատունին եւ Կարեցին, պայքարողք ընդ Յոյնս եւ թղթագիրք. - Մագիստրոս յիշէ զԴանիէլ երաժիշտ, զոր կարծեմ աշխարհական եւ որոյ անուան տառիւք գտանի Մեծացուսցէ մի [25], - յիշի ի նմին ժամանակի եւ Խաչիկ ոմն երաժիշտ, այլ չգիտեմ երէց թէ աշխարհիկ։ 3. Պատմիչ մեր անուանեալ յինէն, եւս եւ Արքունի պատմիչ կամ Պատմիչ Կիլիկիոյ ` այն է զորմէ գրեալ եմ ի յառաջաբանի Սիսուանայ, էջ ժա [26] ։

Քանզի զաշխարհաբառ գրուածոց է խնդիրդ, որպէս գուշակի, յիշելի է եւ բժշկարանն յարաբացի լեզուէ թարգմանեալ հրամանաւ Գագկայ յաղթող արքայի, որ է անշուշտ մի ի վերոյիշելոցդ, եւ յառաջ քան զ՚ԺԲ դար, է առ ձեզ հին բժշկարան մի` զորոյ հատուածս ինչ ընկալեալ ոչ բազմօք յառաջ ի Ձէնջ, եւ բաղդատեալ ընդ մերում օրինակի` գտի ոչ աննման. մարթի, կարծեմ եւ զայդ գրել Ձեզ ընդ հնագոյն աշարհաբարբառս։ Ըստ ակնարկութեանդ ընդօրինակեցի հատուածս ինչ յայնց խնդրելեաց։

Ա. Երկու գործք ուրոյն ընծային Վարդանայ, զոր համարիմ Պատմիչն, քանզի ըստ պատմութեան Կիրակոսի ` երթեալ էր նորա ի Կիլիկիա եւ կացեալ անդ առ ժամանակ մի, եւ վայելէր նմա համարձակութիւն ունել առ թագաւորն յորոյ խնդրոյ գրէ այլեւայլ լուծմունս, որպէս յիշի ի հատուածիդ։

Բ. Եւ զատ յայնցանէ զՄեկնութիւն Քերականին, որ եւ ուրոյն գտանի գրեալ ի ձեռագիրս. եւ թէպէտ օրինակ մի ասէ Վարդանայ Վարդապետի Կիլիկեցւոյ յօրինեալ զայն, այլ յիշեալ հատուածդ ինքնին վկայէ զի նոյն է հեղինակ լուծմանցն եւ մեկնութեանն։ Գ. Եզնկացւոյն գրածն` առ մեզ թերի մնայ. եւ բովանդակն զոր ունիմք լիցի իբրեւ 15 չափ հատուածիս ընդօրինակելոյ. եւ որպէս ի սմա` եւ յայլն ամենայն չերեւի շատ շնորհ գեղջուկ բանի։

Դ. Վասն Սմբատայ ` հատուածիդ ընդօրինակեալք բաւականասցին, կարծեմ, զառաւելն մարթ է Քեզ քննել եւ յԱսսիզքն տպագրեալս [27] ։ Բաղդատութեամբ բանին որ զբժշկաց` տեսանի զի ոչ ամենեւիմբ բառ առ բառ հետեւի Մխիթարայ Գոշի ի թարգմա­նու­թեանն։ Ե. Գրաստուն բժշկարանն` հատուած մի եւեթ է առ մեզ, իբրեւ հնգապատիկ ընդօրինակելոյս, եւ այն ոչ միահետ. այլ առաջին տասն գլուխք (յորոց զերկուս ընդօրինակեցի) եւ ապա ԻԹ եւ Լ գլուխք։ Յուսամ փոքր ի շատէ տուեալ զպատասխանի հարցմանցդ. Հարցից եւ ես միւսանգամ զմիանգամ հարցեալս. թէ իցէ՞ գտեալ Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Եղիշեայ [28] ձերոյ հայերէն տպագիր մի հին հանդերձ թուականաւ. եթէ իցէ այո՛, հաճեսջիր ծանուցանել, ապա թէ ոչ` մի՛ լինիր աշխատ ի բացասութիւն, այլ ողջ լեր կրկին բարեկենդանութեամբ։

Եղբայրակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1572.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 9 Փետրուար 1888

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Նախ շնորհակալութիւն եւ սէր մատուցանեմ սիրով շնորհաւորողաց զիս, եւ խնդրեմ որ յայտնես իրենց ջերմաջերմ ողջոյններովս, քան զորս յառաջ ըստ կարի իմում յաղօթս յիշեր էի զանոնք եւ յիշեմ։ Առանձինն յիշեցու առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ [29], որու չեմ կըրնար այսօր պատասխանել եւ առ Պ[ատուական] Հ[այր] Սերովբէ [30], որոյ գիրն այսօր ընդունեցայ։

Աստուած շնորհք եւ ազատութիւն տայ Ռափայէլեան Յարութեան. բաւական չէ՞ր ինձ Սիսուանայ փորձանքն. ինչո՞ւ ուրիշի ալ ակամայ եւ յանգէտս պատճառ ըլլամ բանտի եւ զրկանաց։ Բայց 75 ոսկի ծախել անոր կեանքը փրկելու համար? շատ է չեմ կարծեր որ կենաց վտանգ ըլլայ, բայց եթէ բանտի եւ սրտի նեղութենէն։ Ինձ աւելի հաճոյ կ՚ըլլար եթէ ձեռագրի մի յիշատակարան խաւրէին այդպիսիք, քան պատկեր մի, քան զոր ճշդագոյնն կըրնամ տեսնել ի հայելւոջ։

Վերջի գրած գիրդ սովորականէն ուշ հասաւ եւ բարեբաղդաբար վասնզի Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Օգոստինոսի [31] ծանրկեկ հիւանդութիւնը գուժէիր. եւ ահա գրոյդ հետ կամ քիչ մ՚ալ առաջ, իրեն գրածն ալ հասաւ առ Գեր[ապայծառ] Աբբահայր, որով իմացընէ ի լաւ փոխուիլը։

Այսօր Ասլանեան եպիսկոպոսն Ատանայի [32] մատոյց հանդիսապէս ձայնաւոր պա­տա­րագը ի տօնի Սրբոց Վարդանանց։ Վաղը պիտի ուղեւորի ի Լիոն եւ ի Բարիզ։ Հետն եկեր էր եւ Լիվոռնոյի ժողովրդապետն, ինձ անծանօթ տիրացու Անտոնի մի որդի։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1573.

Հ. Ղեւոնդ Վրդ. Յովնանեանին - Վիեննա [33]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 13 Փետր [ ուար ] 1888

Մեծարգոյ Հայր եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընդունիմ սիրով զսէրդ, ոչ զգովաբանութիւն, զի ես փութացայ գրել` առ ի չվրիպելոյ յօրէ անտի տօնականէ Քեզ եւ ինձ [34]. ինքնին օրինակեցի զնշխարս ինչ բանից, զի եւ անուանակիցն իմ այնպէս առնէր. եւ դարձեալ զի երբեմն առաւել շփոթ լինի եւ երկարութիւն ժամանակի ի բացատրելն այլում զայս ինչ եւ զայն որոնել եւ ընդօրինակել, քան ինքնին առնելով։ Այլ այսոքիկ ոչ ինչ են, եւ թաղեսցին ընդ Բարեկենդան։

Ոչ յիշեմ արդ յումէ՞ եւ որպէս լուեալ էի զգիւտ հնատիպ մատենի ի ձերդ Վ[երա­պատուեալ] Հ[օր] Եղիշեայ, այլ թէ առաքեա՞լ իցէ զայն ի վանքդ թէ ոչ` չգիտեմ. գուցէ եւ զոր լուայս եւ զոր կարծեմս` սխալ իցէ։

Է առ մեզ մատեան մի տպագրեալ ի Վենետիկ ի նշանակեալ թուականիդ ՌՃԹ [1660], եւ է Յիսուս Որդի, յորոյ յիշատակարանին ասէ տպագրողն տպագրեալ է եւ ԶՍաղմոս, որոյ օրինակ գտանի առ Ձեզ [35], վասն որոյ եւ հաճութեամբ ընդունիմ զյիշատակարանն, երբ պարապով շնորհեսցէ Սէրդ, որով եւ ես մնամ նմին։

Խ[ոնարհ] Եղբայրակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1574.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 16 Փետր [ ուար ] 1888

Սիրելի եւ Արգոյ Հայր,

Գիտեմ զի ոչ երկբայիս, թէ քանի՜ սիրով եւ պատկառանօք իսկ ընկալայ եւ ընդունիմ զմաղթանսդ, որ ի յիշատակի սրբոց Ղեւոնդեանց, յորում աւուր իբրեւ պարտական խնդրեալ էր եւ իմ ի նոցանէ բարեխօս լինել վասն ամենայն ուխտակից եղբարցս մերձաւորաց եւ հեռաւորաց. եւ արդ խնդրեմ զայս ծանուցանել, շնորհակալու մտօքս, Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթենոգինեայ եւ Պ[ատուական] Հ[օր] Սահակայ [36] ։ - Աստանօր խորհուրդ ի միտս անկանի (արդեօք անձնասիրութեա՞մբ) թէ յետ եօթնեկաց ինչ դարձեալ յիշեցայց ի ձէնջ, ի կատարել եւ Արեւելեայցդ զնոյն տօն սրբոցն. եթէ գուցէ մեզ ի խորհրդածութեանս` քաւեսջիք փոքրիկ բաժակօք, եւ ողջ լիջիք։

Անշուշտ ընկալար զլուր ընդունելութեան փոխանակագրիդ եւ հանգեար։ Յաւելցէ Տէր զզօրութիւն քո եւ զշնորհս վարժարանիդ։

Յիշեա զմեղուածաղիկն եւ զնահատակսն։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1575.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պօլիս

Ս. Ղազար, 23 Փետր [ ուար ] 1888

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Բանտեալն վասն իմ եւ վասն իւր ղրկեր էր ինձ իր նկարած պատկերին ստորագրութիւնը, եւ անոր հետեւանքը հանդերձ տաճկերէն վճռով իր դատապարտու­թեան, զոր յետ կը դարձընեմ իրեն թղթովս։ Ինքն գրէ ինձ որ թուղթս ուղղեմ կամ յա յ նձնեմ Հ[այր] Մատաթիայ Պետրոսեան [37]. դու կ՚ուզես տո՛ւր ասոր, կ՚ուզես ուղղակի` բանտելոյն, որ յուսամ թէ հիմայ ազատած ըլլայ, ըստ յուսադրական բանից լրագրաց, յետ խօսակցութեան Պատրիարքին եւ այլոց ընդ Վէզիրին։

Քանի մի օրէն նորընծայարանէն տղայ մի պիտի ճամբուի, կ՚ուզեմ յանձնել իրեն տփիկ մի քանի մի հին դրամներով, քու անուամբդ նշանակեալ, զոր եւ յանձնես Պ[արոն] Սերովբէի, որոյ քով կան քանի մի հատ ալ, եւ առթով յետ դարձընէ։

Ողջ լեր ակնկալութեան մերձեցեալ Բարեկենդանի։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1576.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 14 Մարտի 1888

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ճեպընթացիւ առաքեալն արկղ գրենոյն եհաս առ մեզ երեկ եւեթ. եւ շնորհակալիքն գրեսցին առ որս պատշաճին, եւ իմովսանն առ վերջին առաքողդ։

Հարցանէ զառտնին գործոց մերոց. ոչ ճեպընթացիւ գնան, այլ աղօթեա, զի ուղիղ եւ անխոտոր իցեն, եւ մանաւանդ անիւքն ճախարակեալք, բոլորք եւ ողորկք։ Երեկ սահ­մանե­ցաւ ի Զատկի Յարութեան կոչել ի դպրութիւն զհնգեսին կլերիկոս վարժա­րանեայս, եւ թերեւս ի քահանայութիւն ի տօնի գալստեան Ս. Հոգւոյն։

Զլատին քերականութենէն ես ինչ ոչ գիտէի. հարցի զՎեհ, եւ ասաց եթէ գրեալ իսկ է Քեզ զայնմանէ։

Յիշեցուցի եւ զմուրհակն Նայսոցեան [38], զոր եւ ընկալցիս կամ ընդ թղթոյս, կամ թղթով նորին Գ[երյարգոյ] Աբբահօր։

Միաբանքս ամենեքին քաջողջ են Տերամբ, որպէս յուսամ եւ փափագեմ զՍիրելիդ եւ զաղօթակից, գոլով

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1577.

Ս. Ղազար, 18 Մարտ, [18]88

Սիրելի եղբայր,

Խոստացեր էի Գաթին քրոջ քանի մի հատ ալ խաւրել ի պատկերացս, առթիւ ահաւասիկ՝ voilà tout. բարեւ իրեն ալ, երէց քրոջ ալ. եւ քեզ քաջողջութիւն, շնորհիւ մեծ պահոց, եւ աւուրս, որ է ձեզ բակլախորան:

Հարազատդ
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1578.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 24 Մարտի 1888

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Ի կրթութեան [39] աւուրս գոլով, անագան բացի զթուղթդ։ Արդարեւ մեք գրեաթէ յաւարտ Մեծ պահոց հասաք. այսօր յիշատակ է Ղազարու Յարութեան. յիշեա զերեկոյի Համբարձին, եւ ծիծաղեա։ Մի՛ զանգիտեր, անցանէ եւ Ձեր Պահքն, մանաւանդ զի եւ գարնանային աւուրք եւ արեգակն երկարելով զտուընջենային ընթացսն, ոչ սակաւ մխիթար մատուսցեն. բայց կամէի գիտել, թէ ո՞րքան է խստութիւն պահոց ի կողմանքդ։

Աղօթից փոխան աղօթեա եւ դու վասն ծերոյն, զի յարիցէ ի դանդաղութենէ հոգւոյն։

Յակն արկի հաճութեամբ զնուագդ, եւ գծեալ ինչ ինչ դարձուցանեմ, դու զոր պատշաճ դատիս` զայն թողուս կամ փոխես. եւ ի կատարման հանդիսին, մատուցանես եւ զողջոյնս իմ. ապա մնայ Քեզ ճարտարել եւ առնուլ նկար մի արժանաւոր, որում բաղձայ Գերապ[այծառ] Տէրս։

Ողջոյն Պետրիզեանին [40] եւ թէ գուցեն այլ ծանօթք, եւ Քեզ յեղբարց մերոց։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1579.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 29 Մարտ 1888

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Հ[այր] Տպագրապետն [41] սխալ իմացեր էր իրեն գրածդ, կարծեր է որ Սիսուանին մէկ մասը նախ խաւրէ, յետոյ մէկ մէկ ալ. ինչ որ է, հիմայ ամբողջը խաւրած է երեք կոտոր բաժնած. որոց զատ զատ վճարելով ճամբու ծախք 6 ֆրանգէն աւելի եղած է. ես կու տամ իրեն 5 ֆրանգ, խաւրածդ, զոր եւ ընդունեցայ հանդերձ 50ով, որ է գին գրոցն։ Կը մնայ որ դու ալ ծանուցանես ընդունիլդ, եւ նոր յանձնարարութիւն ընես։

Մեզի այսօր Աւագ Հինգշաբթի է, զՁեզ ալ կը յիշենք, ինչպէս որ դուք ալ ատենին զմեզ։

Խնդակցիմ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգոստինոսի առողջութեան, միայն զգուշանայ շատ ջիրոզ ուտելէ, եւ որ ինչ նման նմին։

Ողջոյն ամենայն Յ[արգոյ] Հարց։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1580.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 5 Ապրիլ 1888

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Յուսիկ,

Անցեալ շաբաթ գրածէս կ՚իմանաս, կամ իմացար, որ Սիսուանի երեք կտորներն ալ ճամբուած էին. կը զարմանամ թէ ի՞նչպէս առաջուան խաւրուած կտորն չէ՞ր հասած թուղթդ գրած ատեն, այսինքն Մարտի 27ին։ Ինչ որ է, խաւրած 55 ֆրանգդ յապահովի քովիկս է. եւ պահեմ քո հաշուիդ։

Ծրարեալ նամակս յանձնէ որուն որ ուղղած է, եւ եթէ նա ճամբայ ելած է դէպ ի Պարսկաստան, ինչպէս որ գիտես՝ հասցու, եթէ կաթողիկոսարանի ձեռօք եւ եթէ այլազգ։ Ահա դուք ալ տքալով տքալով Մեծ պահոց միջինքի կը հասնիք. քիչ մ՚ալ տքալով կը հասնիք ի վերջ. բայց բաւական առաքինութիւն է, կարծեմ, տեսնել լատինացւոց զատկական խնդումը, չէօրէկի հոտն առնուլ, եւ բակլայի դիմել. ե՞րբ պիտի ըլլայ որ միշտ միաբան տօնեմք այսպիսի տօներ։

Տփղիսէն ընդունեցայ Գէորգ Դ ի եւ Մակար Կաթողիկոսի լուսատիպ պատկերները։

Ողջ լեր ողջունելով ընկերներդ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Սէյրան աղաճի. հարցուր, այսպիսի ծառ կը ճանչցուի՞. եւ եթէ ծանօթ է, քիչ մ՚ալ բարձր գիտնոց ( Ղալաթայ սէրայի կամ այլոց) թէ փռանկերէն կամ լատինարէն ի՞նչպէս կ՚անուանեն։ Նոյնպէս, եթէ գիտեն փռանկ կամ լատին անուն Հասէքի քիւփէսի ծաղկան։

1581.

Հ. Ղեւոնդ Վրդ. Յովնանեանին - Վիեննա [42]

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
5 Ապրիլի 1888

Մեծարգոյ Հայր եւ Սիրելի Եղբայր,

Յետ աւետելոյ զՔրիստոս յարեաւն, կարեմ փոխարէն ողջունի Պ[արոն] Խալաթեանի ` զնորին իսկ ողջոյն ի դիմաց նորին առաքել, զի ի քաղաքի աստ է այժմիկ [43] ։

Շնորհ ունիմ վասն Յիշատակարանի Սաղմոսին տպագրելոյ ի Վենետիկ, եւ եւս առաւել վասն Պարզատումարին Հայոց [44]. զի հանգուցեր զհետաքննութիւն իմ. նովին խաչանիշ տպագրատան կնքով կայր եւ առ մեզ տպագիր, եւ համարէի տպագրեալ յառաջին կէս ԺԶ դարու. ցուցեալ էր իմ բազմաց զքառատառեան կնիքն [45], երբեմն եւ Պէրկհաւսի [46] մեծի տպագրողի, որ խոստացաւ ստուգել, այլ ոչ կարաց, (զի եւ վաղ մեռաւ, յետ այնր). եւ ոչ ոք յորոց ցուցի` կարացին գտանել զտեղի կամ զքաղաք տպագրութեան գրոցն։ Արդ փորձեսցէ եւ Վ[երապատուեալ] Եղբայրդ ի մեծի մայրաքաղաքիդ, եւ յուսամ զի յաջողագոյն քան զիս գտցի։

Գերապ[այծառ] Աբբահայրս մեր ողջունէ զԱթոռակից իւր, եւ եղբարքս զեղբարքդ, որպէս եւ եսս

Խ[ոնարհ] Եղբայրակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1582.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 12 Ապրիլ 1888

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յետ շիւքիւր սաղլըղա [47] ասելոյ եւ մաղթելոյ զկատարած աւուրց պահոց, մանաւանդ զգալուստ կարմիր տօնից, ծանո՛ առ հարցանող ազգային քահանայն, զի երկայն ալէլուիա է ծանօթութիւն Սեղբոսեանց եւ Շէհրիմանեանց, առ որ ոչ ժամանեմ։ Զխնդիր կամ զվէճ առաջնոյն ընդ Ակադեմիայ Սենայի ` չեմ լուեալ, չգիտեմ ինչ։ Սեղբոս, ծագմամբ Ակնեցի է, յաւուրս կենդանութեան Մխիթար աբբահօր եկեալ է ի Վենետիկ, վաճառականութեան աղագաւ, եւ մեռեալ աստ յամի 1811, ամաց 85. ընկալեալ է զպատիւ մարգիզութեան, ոչ յիշեմ յ Աւստրիո՞յ թէ ի Հռովմայ, այլ գիտեմ զի պատուեալ է ի Հռովմայ ։ Ինքն ամուրի կեցեալ ժառանգ կարգէ զ Յակովբ (ծն. 1774 † 1842 ) զորդի եղբօր իւրոյ Յովսեփայ. Յակովբ կարգեցաւ գոնսիւլ Օսմանեան, որպէս գիտես, որպէս եւ որդի նորա Յովսէփ, յետ նորա. յետինս † [մեռեալ] է կարծեմ յամի 1870։ Նոյնպէս կարծեմ թէ կեայ տակաւին կրսեր որդի Յակովբայ` Ֆրանչիսկոս անուն, անցեալ զվաթսնամենիւք, ունի եւ որդի չափահաս. երկոքին եւս ճարտարապետք կամ վերակացուք էին երկաթուղեաց ի կողմանս Ճենովայ ։ Ճոխութիւն կամ գանձք նախնոցն իւրեանց Յովհաննու յօդս ցնդեալ է միամտութեամբ ժառանգին, Յակովբայ։

Շէհրիմանեանք ի Նոր Ջուղայէ եկեալ են ի Վենետիկ, ի վերջ կոյս ԺԷ դարու եւ ի սկիզբն ԺԸին. մեծահարուստ վաճառականք. յետին ճոխ պայազատք ամուրի կեցեալ վախճանեցան առ մեօք թողլով զինչս իւրեանց առ Istituto Manin [48]. կային յետ նոցա այլք ոմանք ի զարմից իւրեանց, եւ մի ըստ միոջէ մեռեալ, չմնայ արդ ոք ի մեծէ տոհմէ անտի ի Վենետիկ. գիտես զի կային երկու պարաւք ի Պատուա, կարծեմ թէ † [մեռեալ] են եւ նոքա։ Իսկ արտաքոյ Վենետկոյ ոչ գիտեմ։ Զարծաթեայ արկղէն չգրեաց ինչ տակաւին եղբայր իմ. փառաւոր բան, այլ անմատոյց ձեռաց մերոց. զի՞նչ արդեօք պահիւր յարկեղն։

Լուայ ի Վեհէ, եթէ հանդերձես ուղւոյ առնել զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ, ըստ ըղձից նորա։ - Իբրեւ քառասնօրեայ պարտ է կատարել անդ զԶատիկն, զի աստ վաղու իսկ էանց տօնն մեծ. բայց յուսամ թէ ինքն Վեհ գրեսցէ Քեզ զոր խորհի. եւ դու զիմ ինչ գրեալս տո՛ւր առ նեղեալ եղբայրս մեր. եւ կա՛ց ողջ եւ առողջ յամայր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1583.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 17 Ապրիլ 1888

Պատուական եւ Սիրելի Հայր,

Կ՚ըսես թէ Սիսուանն հասեր է ի ձեռս տիրոջն, եւ թէ ուզողն` արդէն մեկնած էր ի Պօլսոյ. չեմ իմանար. տարբե՞ր անձինք են ուզողն եւ գնողն։ Գինն ինչպէս նախընթացիւս նշանակեցի ի քովս է, իբր քու հաշուիդ. հիմայ ընդունելո՞ւ է ի մեր հաշիւ, իբրեւ ծախուած գրոց։

Նոր բերուած ձեռագրաց համար, զորոց գրեր էր եղբայրս Պ[արոն] Սերովբէ, գրեցի իրեն. իրմէ տեղեկանաս, եւ ըստ այնմ կ՚ընէք կամ չընէք։

Ցաւիմ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամի տկարութեան վրայ. ինչ որ ըլլայ, համարիմ թէ հօն կը կատարէ զԶատիկ. պէտք է ամէն քրիստոնեայ զատիկ մի կատարէ ամէն տարի. մենք շատոնց կատարեցինք. չէօրէկներն չորցան, մանաւանդ թէ ոչնչացան. տարօսը Ձեզ, բայց քանի մի շաբաթ ալ սպասեցէք, եւ ողջունիւ ողջ լերուք։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1584.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 19 Ապրիլ 1888

Պատուական եւ Սիրելի Հայր,

Կարդա՛ ձեռագրաց համար գրածս առ Պ[արոն] Սեր[ովբէ] Ալիշան, եւ ըստ այնմ, եթէ թեթեւ գնով տայ տէրն, այն երկու երեք կտոր գրքերը գնեցէք. հետաքրքրական եւ ցանկալի բաներ չեն։

Ընդունեցայ երկու կաթողիկոսաց աւելի կամ պակաս ծթրած պատկերները, որք հաճոյագոյն կ՚ըլլային, եթէ աւելի առաջ մաքրագոյն օրինակներ ընդունած չըլլայի ի Տփղիսէ. սակայն եւ ասոնց համար ալ շնորհակալութիւն ճարողին եւ խաւրողին։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1585.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 3 Մայիս 1888

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Մի ըստ միոջէ ընկալայ երկուս կամ երիս գիրս ի քէն. եւ ըստ թելադրութեանդ` նախ ծանուցի Գեր[ապատիւ] Վեհիս զ † [մահ] եղբօրն եւ ապա ետու զթուղթդ. արդէն գրեաթէ պատրաստեալ էր ի լսել զբօթն. համարիմ թէ ցարդ գրեաց մխիթարութիւն մերձաւորաց իւրոց։ Նոյնպէս գիտեմ զի գրեաց եւ վասն Պ[ատուական] Հ[օր] Սահակայ ` Տէր տացէ մեզ ողջմտութիւն եւ համբերութիւն։

Ոչ հաճոյական հնչեն ի միտս իմ բանքդ վասն հիւանդութեանդ, եւ համարիմ միշտ աւելազանցութիւն, այլ առաւել եւս փափագեմ առողջութեանդ, եւ տեսանել զքեզ, եթէ ոչ հակառակիցի Վեհ, նաեւ յայսմ ամի. թերեւս զի խոստացեալ էր դասընկերաց քոց գալ յայսմ ամի ի վանս եւ ի Հռովմ, յայն սակս թողեալ է զգալուստ քո ի միւս ամ. այլ եթէ կարեւոր ճանաչես` կարես գրել միւսանգամ առ Նա. տեսութիւն նորա էր եւ այս, զի անձուկ է վանքս, վարժարանեայք քահանայացեալ ելցեն արտաքս, եւ ի գալ աստի եւ անտի հարցդ ոչ գտցին բնակութեան սենեակք, մանաւանդ եթէ ի միում նուագի կամ պահու լիցի գալուստ նոցին։

Զոր վասն վերակացութեան ասես, իմանամ, այլ պարզապէս եւ մտերմաբար հարցանեմ զկարծիս քո, գիտելով որպիսիք ոմանք գուցեն ի վանս եւ ո՞յք արտաքոյ, զո՞ ոք համարիցիս յարմար եւ կարող յայդ պաշտօն, միայն թէ որպէս ասես, ոչ խուսափիցեն յայնմանէ, որպէս ոմն` զոր ճանաչես, եւ թէ կամիս ցուցից քեզ։

Յեօթնեկէ հետէ եհաս եւ ի վանս է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ ընդ հայրե­նակ­ցին քում եւ դասակցի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Արիստակիսի [49], որ այսօր մա­տուս­ցէ զհանդիսական պատարագն ի Ս. Խաչ եկեղեցւոջ. եթէ յանկարծ հանդիպէիր դու յա­ւուրքս` կարծեմ թէ մխիթարութիւն եւ դեղ առողջութեան լինէր նմա տեսութիւնդ, գուցէ եւ քեզ։

Կանոնդ հաղորդ տալոյ եւ օծութեան հիւանդաց զոր առաքեալ ես, ոչ նոր ինչ թուի, այլ ըստ լատինաց մաշտոցի։ Ոչ նոր ինչ յուսամ եւ ի ձեռագիր բառագրոցն, զի են առ մեզ ոչ սակաւք, այլ եւ հնագոյնք. այլ զի սակաւ ֆրանգօք գնեալ է, չէ վնաս, եթէ չիցէ եւ յօգուտ։

Ողջոյն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթենոգինեայ եւ Քրիստոս յարեա՜ւ. շնորհեսցէ եւ մեզ յարութիւն հոգւոյ եւ ուրախութիւն սրտի, փոխադարձ աղօթիւք։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Զծրարեալս խնդրեմ տալ առ որ ուղղեալ է։

1586.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 3 Մայիս 1888

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Արիստակէս ի հարկէ գրած է յաջողութեամբ հասնիլն ընդ ուղեկցին, որ գրեթէ առաջուան վիճակի մէջ է, եւ կը դարմանուի ի բժշկաց. յուսամք որ քիչ քիչ օգտուի։

Այս կիրակի օր (29 Ապրիլ) կատարուեցաւ Մխիթար Աբբահօր տարեդարձն, նախ հինգ կիսասարկաւագունք ձեռնադրեցան ի սարկաւագ, եւ ի Հոգեգալստեան Աստուծով` ձեռնադրին ի քահանայ։

Ձեր Զատկին օր (զոր շնորհաւորեմ, վերջապէս Քրիստոս Յարեա՜ւ ըսելով), երկու մանկունք պիտի խաւրուին Ձեզ, ի նորընծայարանէ. որոց պիտի յանձնեմ երկու ծրար տալի առ Վիջ[էն] Հոլաս էֆէնտի, առ որ եւ գրեմ յետոյ։

Կաթողիկոսին [50] խնդրածը կարծեմ արդէն խաւրեց տպագրապետն [51]. 1886ի «Բազմավիպին» համար ալ ըսի իրեն։

Վաճառուած Սիսուանին գինը անցուցի ի հաշիւ մեր, ճամբու ծախքն ալ կու տամ վճարողին։

Ողջոյն ընկերացդ, եւ օրհնեա՜լ է Յարութիւն Քրիստոսի. անո՜յշ չէօրէկ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1587.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 17 Մայիս 1888

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Ս. Վարդանայ հարցընելու է իր դրօշի գոյնը. իմ նկարել տուած պատկերի վրայ գունաւորած եմ ըստ համարեալ հայկական գունոց կարմիր-կանաչ-ճերմակ [52] ։ Շատ հեղ հարցուցեր են ինձ այս դրօշու գոյնին նկատմամբ, ես զասոնք նշանած եմ, այսպէս հաւատալով։

Անշուշտ ընդունած ես անցեալ շաբաթք կամ այս կիրակի, ասկէ ճամբուածներէն, երկու ծրարներն ալ վասն Վիջէն էֆ[էնտի] Հոլասի. ինքն հարցուցեր ինձ զգին մէկ գրքուկի, զոր գնեցի եւ խաւրեցի իրեն, եւ զգին փորագրութեան եւ տպագրութեան հազար օրինակ` գրոց նշանք. ես հաշիւ խաւրեցի 4։50 ֆր[անգ] 2։50 գնած գրքուկիս գինն էր, 2 ֆր[անգ] ալ Մ. գրին փորագրութեան. իսկ տպողչէքը` համարելով թէ ի վանս տպուած է, զանց ըրի. հիմայ իմացայ որ այդպիսի բաներ չի տպուիր ի վանս, այլ փորագրողն տպեր է, եւ թէ փորագրութեան թէ տպողչէքի համար 11։50 ֆր[անգ] վճարուեր է։ Ալ ես չեմ գրեր Հոլասի, դու իմացուր կերպով մի. եթէ ամաչել պէտք է, ես կ՚ամաչեմ։

Մեծագոյն ծրարին համար իրեն բան չէի գրած. ինքն Գեր[ապայծառ] Աբբահօր հետ խօսած է ատոր համար (Journal Asiatique).

Խնդիր մ՚ալ ինձմէ քեզ, նայինք կըրնաս պէճէրմիշ [53] ընել. ես ձանձրացայ այս նիւթոց վրայ գրել ուրիշիներու, եւ նոր թղթակցութիւն բանալ, անոր համար քեզի թողում զայս. եւ է այս ինչ. Պետրոսեան Քերովբէ Վարդապետ մի կայ եղեր, ի վարդապետաց կաթողիկոսարանին, չգիտեմ հիմայ ուր է, ի Սեբաստիա՞ թէ ի Կիւրի՞ն, թէ այլուր. դու կըրնաս գիտնալ. ասոր քով կայ եղեր գեղեցիկ Աւետարան մի, իբր թէ Հեթում թագաւորի մատրան համար գրուած. Զայս կ՚ուզեմ տեղեկանալ եւ զՅիշատակարանն ունենալ. նոյնպէս եթէ այլ ձեռագիրք ալ գտուին իրեն քովը։ Եթէ աւելի պէճէրիկլի [54] ըլլաս` ձեռագրերն ալ յափշտակէ։

Ողջ լեր ընկերօք։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Առ Յ[ակոբ] Տամատ [55] ուղղեալ նամակը երեկ ճամբեցի յԱղեքսանդրիա Եգիպտոսի. թուղթը գրողն թող քեզ վճարէ 0, 25։

1588.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 30 Մայիս 1888

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Հիւանդութիւն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու է մաղձոտութիւն իմն եւ անգործութիւն. զի չկարէ պարապիլ ոչ յընթերցումն եւ ոչ յայլ ինչ, սակայն փափագէ չկալ անգործ, եւ գործել զոր երբեմն գործէր դաստիարակութեամբ. խիթայ թէ այսպէս մնասցէ մինչեւ իսպառ, եւն. հազիւ քաջալերեցաւ այսօր երթալ ի գիւղ, ընդ Գեր[ապայծառ] Աբբահօր եւ դասընկերի քո եւ հայրենակցի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Արիստակիսի ։ Սա յետ աւուրց ինչ դարձցի ի Պօլիս ։ Եթէ գայցես դու այսր զայս ամ կարծեմ թէ փափագիցէ ընդ քեզ երթալ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ ի Տրապիզոն ։ Արտաքուստ չունի այլ ինչ հիւանդութիւն, բայց թուլութիւն եւ ոչ զուարթութիւն։

Զոր առաջարկես ի վերակացութիւն նորընծայարանի զնոյն եւ Վեհ խորհեալ էր եւ ասէր, որ եւ դիւրին լինէր, եթէ ըստ քո վարկածի` մարթ էր անստգիւտ թողուլ զ Պարտիզակ. ուր արդ եւ գետին գնեցաւ ի կառուցումն տան եւ եկեղեցւոյ, եւ խնդրեալ մեր շնորհեցաւ եւ Նիկոմիդիա ։ Նոյնպէս եւ Քաղկեդոնի ժողովրդապետութիւն ի մէնջ խնդրեալ եղեւ, թէպէտ եւ կարծելով թէ մարթ իցէ կալ ի վարժատան կամ ի վանատան անդ, ուր են արդ մերայինք, եւ ի մատրան անդ պաշտել զհոգեւոր պէտս. այլ արդ անպատշաճ կամ հեռի դատի տեղին, եւ Կաթողիկոսն [56] ստիպէ ի դիպագոյն վայրի ընտրել. եւ խնդիրն չեւ եւս է լուծեալ։

Համարիմ թէ Վեհ գրեաց Քեզ զնոր ձեռնադրելոց քահանայից եւ զայլ ինչ իրաց, եթէ գոյին գիտելիք. իսկ ես ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթենոգինէս ` հարցանեմ զքո որպիսութիւն առողջութեան, յիշեցուցանելով անգամ մի եւս թէ գտցի՞ պատմութիւն գրեալ ի նախորդ եպիսկոպոսէդ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1589.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 30 Մայիս 1888

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Արիստակէս, որ վերջապէս քանի մի օրէն պիտի մեկնի աստի գալ առ ձեզ, երբ լսեց գրոց խիստ քննութիւնը եւ մաքսէն բռնուիլը, հրաժարեցաւ այն Սիսուան ըսուածէն բերելը. ուստի ինքն ալ դու ալ անվախ կըրնաք զիրար տեսնել. յուսամ որ եթէ հետը ուրիշ անմեղ գրքոյքներ գտուին` ազատ թողուին։

Յիշած երկու անխօս տղոց տեղ այս Կիրակի ղրկուեցաւ աւելի անխօս մի (Քէիկճեան) ինչպէս կ՚ըսէ վերակացուն. բայց խեղճուկն յուսամ որ անոնց պէս անհամ չէ, այլ ուսման անընդունակ, բարքը գովէին։

Ո՞վ էր այն Ջուղայեցին, որոյ քով գտուեր եւ բռնուեր է Սիսուան։ Ֆէրահեանին բոլոր գրքերն ալ, 300 ֆրանգի` դատապարտեցա՞ն. զանոնք մեր հաշուին ծախելու կամ փոխանակելու առեր էր. վնասն որո՞ւն պիտի ըլլար։ Ե՞րբ պիտի ազատինք այս զուարճութենէն։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1590.

* Սերովբէ Ալիշանին

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 2 Յունիս 1888

Սիրելի Եղբայր,

Քսակով խաւրած դրամներէն դուրս մնացեալ հատ մ՚ալ ծրարեմ հոս ի քննութիւն Հոռոմ-լատին խառնակ իմն երեւնայ ինձ։

Քառակուսի հնութիւն մ՚ալ կայ ի ներքեւն, զոր իբրեւ ընծայ ընդունիս յԵղբօրէդ, չգտնելով այլ ինչ խաւրել Քեզ, բայց զքաղուածոյ պատառիկսն սրտասնունդ [57], երբեմն երբեմն անուշցընելու զսիրտ, զմիտս եւ զհոգի, մինչեւ հասնինք ի շտեմարան անսպառ Հացին կենաց եւ յաղբիւրն հանապազահոս։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1591.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 4 Յունիս 1888

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր Յովսէփ,

Ոչ պահեցեր զխոստումնդ ի սահմանեալ ժամուն դառնալոյ այսր, վասն որոյ տխրեալ ոչ գրեցի եւ ոչ կամէի գրել Քեզ յետ այնր. բազում անգամ գրեցեր թէ ոչ կարես գալ, զի կապեալ կաշկանդեալ ես։ Բայց ոչ իմացաք բաւական պատճառս ի գրելոցդ, որք թերեւս կարեւոր եւ մեծ թուին Քեզ, բայց մեզ կամ գէթ ինձ` ոչ նոյնպէս, այլ եւ ոչինչ եւ վնասակար եւս։ Այլ զի գրեալ ես եւ առ Գեր[ապայծառ] Աբբահայր, եւ նա աւուրբք յառաջ գրեաց Քեզ` թողցի Նմա եւ քեզ խնդիրս այս։

Կարծեմ թէ գրեալ իցէ եւ վասն Աւետարանի Ճիմիշկեան երիցուն, եւ այս եւս խնդիր, այսինքն ընդունելութեան կամ ոչ մանկանն տասնամէի, թողցի ի նա եւ ի տեսուչ Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժարանի. ինձ դեռահաս թուի տղայն, իսկ Աւետարանն այն թէպէտ եւ գեղեցիկ, այլ ոչ եւ հին, եւ ոչ չքնաղագիւտ ինչ, կարծեմք թէ կայ եւ առ մեզ նմանագոյն ինչ եւ սակաւ մի եւս հնագոյն. Ճիմիշկեանին գրեալն է յամի 1655, մերս 1561, եւ ունի նոյնպէս ի սկզբան պատկերս 25 կամ 26 եւ զարդս ի լուսանցս. այլ ո՞ր քան զո՞ր գեղեցկագոյն իցէ, չէ մարթ դատել, մինչեւ ոչ բաղդատեսցին երկոքին ընդ միով տեսութեամբ։ Այլ եթէ հարկ համարեսցի ընդունել զմանուկն ի վարժարան մեր, ինձ պատշաճ թուի զի հայրն պատուական յաւելցէ յԱւետարանն եւ այլ ինչ ձեռագիրս։

Հուսկ ուրեմն գիտացի թէ ո՞ր Գարագիլիսէի էր լուսանկարն. եթէ յառաջագոյն ծանուցեալ էր, չտայի փորագրել զայն, զի արտաքոյ է Այրարատայ, եւ մնասցէ անպէտ, ո՞ գիտէ ցո՞րչափ ժամանակս։ Յառաքելն զայդպիսի հասարակ անուն պատկերս, հարկ է նշանակել զգաւառն կամ զվիճակ, յորում գտանի այն. չէր իսկ բաւական նշանակելդ թէ ի միջոցի Տիլիճանի եւ Ալեքսանդրապօլի իցէ, զի առ վայրին կան եւ այլ համանուանք. այլ ես գիտացի զի դա ի Բամբակայ վիճակին է, որ է մասն Լօռի գաւառի յաշխարհին Գուգարաց։

Ի Տաթեւ, գիտեմ եւ ես զի գոն ոչ սակաւ ձեռագիրք, այլ գործ է քննել զնոսին. զարդիս կամին նորոգել զվանսն, եւ յայնմ պատեհի թերեւս մարթ էր հնարել ինչ։ - Ստեփանոսի Սիւնեցւոյն պատմութիւնն է Օրպելեանն Սիւնեաց պատմութիւն. կարծեմ անտի կամ յօրինակէ նորին լրացոյց մերս բարեյիշատակ Հ[այր] Ներսէս [58] զմեր օրինակիս թերութիւն։

Ոչ գիտեմ զինչ գրեաց Քեզ Վեհ վասն Խոտուջրեցի պատանեացն. եթէ հրամայեցաւ առաքիլ դոցա, տես զգուշութեամբ յանձնել նոցա զաշտանակն եւ զգիրսն, զի մի՛ մատնեսցեն ի ձեռս այլոց եւ ձեռնունայն գայցեն։

Արձագանգ [59] օրագրի քանի մի թերթք հասին մեզ, այլ ապա դադարեցան. եթէ դու էիր առաքողն, առաքեսջիր եւ զհետեւեալսն։ Ընթեռնում յօրագրի անդ զյիշատակարանս ծանօթս եւ անծանօթս, զորս հրատարակէ Տէր Գիւտ Աղանեան [60], դա ասէ (Արձագ[անք] էջ 128) յօրինակի միում Պատմութեան Միխայէլի Ասորւոյ գտանիլ,

1) Յայտարարութիւն բանից ի Յոհան Ուձնեցին, ի խնդրոյ Տեառն Համազասպայ.

2) Պատմութիւն վասն Թէոդոսի թէ ո՞րպէս թագաւորեաց եւ զի՞նչ օրինակաւ.

3) Պատմութիւն փիր փահլուլին. հին զրոյց փոխած ի տաճիկ լեզուէ. Յայլում օրինակի Միխայէլի (Արձագանգ էջ 129) յիշի

4) Նզովք յառաջին Ժողովն Մանազկերտի։

Զայս չորս բանս խնդրեմ ընդօրինակել. եթէ ձեռագիրքն առ Էնֆիաճեանց [61] իցեն, թերեւս դիւրագոյն եւս լիցի առնուլ յօրինակութիւն։

Գեր[ապայծառ] Տէրս ի գեղջ կայ յաւուրքս. առաքեցի առ Նա զգիր Քո, զի գիտասցէ զոր ասեսդ վասն Աւետարանին եւ վասն մանկանն, քանզի ասացեալ էր ինձ թէ գրիցէ Քեզ վասն այդորիկ։

Երեկ մեկնեցաւ աստի դառնալ ի Պօլիս, Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Արիստակէս որ եկեալ էր ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու խօթացելոյ, որպէս ի հերուն։

Առաքեա ինձ զցանկ կամ ցուցակ լուսատիպ հայկական տեսարանաց որք գտցին առ վաճառողին, որոշակի նշանակեալ զտեղիսն, զի կարացից ընտիր առնել որ ինչ ի պէտս իցէ Այրարատ աշխարհի, եւ այժմէն առաքեա, եթէ գտցին տեսարանք Մասեաց լերին, եւ նորաստաց երկրին զոր Ռուսք հատին յՕսմանեանց, այսինքն կողմանց Բասենոյ, Կաղ­զուա­նայ, Սօղանլուի, եւն. ։

Ողջունիւ դասընկերացդ որք ի վանս, եւ այլոց, ողջ լեր ողջունելով զՊ[արոն] Գուրգինեան եւ զհարցանողս։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1592.

Գրիգոր Խալաթեանցին [62]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 4 յունիս [18]88

Ազնիւ Պարոն,

Նամակէդ երկու օր վերջը ընդունեցայ նաեւ խաւրած թէյը, որ եւ երբեմն ձմեռուան երեկունքը պիտի յիշեցնէ ձեր բարեկամութիւնը, որով ապահով կ՚ըլլաք մեր հաճութեանն ալ։

Հոգ մի՛ ընէք վասն Յիշատակարանաց կամ ասոնց նմանեաց խաւրելուն, վասն զի առ ժամս հարկաւոր չեն ինձ ու երբ Ձեր հանգստեամբ դառնաք ի Մոսկուա, այն ատեն յիշեցէք։

Արձագան գ օրագրի քանի մի թերթ ստացանք, յետոյ դադրեցաւ գալն. յուսամք որ Ձեր գրածն անպատճառ կը հասնի [63], եւ կ՚իմանամք մտքերնիդ:

Գեր[ապայծառ] Աբբահայրս եւ կէսք ի Միաբանից գնացին ի գիւղ. Վ[երա­պա­տուեալ] Հ[այր] Բ արսեղ [64] ի վանքս է, եւ կ՚ողջունէ զձեզ, նոյնպէս եւ այլք։

Յուսամ կը յիշէք այն հին հայերէն գրոց տպագրութեան նշանակը ցոյց տալ գրագիտաց քաղքիդ՝ եթէ կը ճանչնա՞ն [65] ։

Ողջ լեր.

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1593.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 21 յունիս 1888

Սիրելի եւ Պատ[ուական] Հ. Յուսիկ,

Հասէքի-քիւփէսիին լատինարէն կ՚ըսեն aquilegia [66] ի հարկէ ըստ այսմ եւ եւրոպացիք. խնդիրը, ասոր հայերէն բառը գտնելն է. սենեկին մէջ դիր քանի մի հատ եւ դրսէն եկողաց հարցուր, թէ տեսե՞ր են նմանն ի Հայս, եւ ի՞նչ կ՚անուանեն. - անշուշտ` Ծաղիկ։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Արիստակէսի յիշեցու, եւ դու ալ օգնէ խնդրոյս, որ է Սեղբոսեան ընտանեաց նկատմամբ. թէ քանի՞ ընտանիք կը ճանչցուին ի Կ. Պօլիս, եւ տանտիրոջ անունն եւ բնակութեան տեղն (ատրէսն [67] ). ըստ կարի շուտով։

Վիջէն Հոլաս էֆէնտի կըրնայ տալ քեզի ինչ որ իրեն պարտք կը համարի տալ, դու կը հասցընես ինչ կերպ որ ըլլայ։ Նշանած Սիսուանդ, 45 ֆրանգի տեսակէն, այսօր կը յուղարկուի, ինչպէս որ նշանած էիր հասցէն ալ. թէպէտեւ վերջին տողն կը շփոթեցընէր, վերը կատարեալ հասցէ մի կար, այդ վարի տողն միայն M. Keham Der Krikorian ի՞նչ պիտի ըլլայ. ինչ որ է, մենք այնպէս գրելով կը ղրկեմք։ Տարօսը Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Արիստակիսի բերածներուն։

Շատ բարեւ ընկերացդ եւ եղբօրս Սեր[ովբէ] Ալիշանի, որ ատեն մ՚է լռեր է։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1594.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 5 յուլ [ իս ] 1888

Սիրելի եւ Պատ[ուական] Հայր,

Հոլաս էֆէնտիին խաւրած (աղտոտ) հինգ ֆրանգնոցը ընդունեցայ. եթէ հինգ ոսկի ալ խաւրեր իր աղքատ եղբօր զաւակաց` ի՞նչ կ՚ըլլար։

Սեղբոսեան ընտանեաց համար ժողովրդապետաց հարցանելի է, կ՚ըսես, շատ լաւ. ինչո՞ւ ինչուան հիմայ չհարցուցիք. ես խոստացեր էի ուրիշի տեղեկութիւն տալու, որ շատ փափագէր. գրեթէ երկու ամիս անցաւ, եւ պիտի ստիպուիմ այսօր գրելու թէ դեռ տեղեկութիւն չառի, բայց եթէ առնում` կ՚իմացընեմ։

Պ[ատուական] Հ[այր] Ներսէս [68] չաշխատի յիշեալ բոյսը խաւրելու, ես միայն հայերէն անունը կ՚ուզէի, եթէ գիտցող ըլլար, եւ ոչ շինող։

Ձեր ուղեւորութեան համար յուսամ որ քանի մ՚օրէն որոշ բան մի գրէ Գեր[ապայծառ] Աբբահայր. այս տարի շատ կողմերէ գալու փափագողք եղան. վարժարանեայց ալ դուրս ելնելու ժամանակն հասաւ. խուցերու պակասութիւնն շփոթեց փափագները եւ խոստմունքները։ Ալլահ քէրիմ [69] ։

Ողջութիւն եւ ողջոյնս։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1595.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 5 յուլիս 1888

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Զայս նուագ ես կանխեմ գրել, թէպէտ եւ ոչ ինչ ունիմ կարեւոր ի գրել, բայց զայս զի կանխեսցես յայլ նուագս ծանուցանել թէ ե՞րբ փոխանակագիր առնես. զի յառաջ քան զեօթնեակս ինչ յանկարծոյն եհաս ի քէն փոխանակագիր մի վճարելի առ վաղիւն. Գեր[ապայծառ] Տէրս ի գեղջ էր, եւ ոչ ոք ինչ գիտէր զայնմանէ, եւ մազ մնաց, զի մերժելոց էր փոխանակագիրն, որպէս յայլում նուագի. եւ ներեա, զի եւ ես այսպէս խորհէի, այլ յիշելով զհիւանդութիւնդ եւ զտագնապ, շրջեցի զմիտս։ Համարիմ թէ ծանուցեալ էր քո առ Վեհ, այլ ոչ կարծեմ թէ բաւական կանուխ, կարես դու արդարանալ, այլ որ ոչ ի քէն եւ ոչ ի Վեհէ ունիցի հրահանգ ընդունել զյանկարծահաս փոխանակագիր, գիտելով եւս, զի Վեհ միշտ դժուարէր ընդ փոխանակագիրս որ այտի գային, կարէր այլազգ եւս առնել։ Գիտեմ, սիրելի, զի դու եւ թէ այլ ոք, կարէք ի չքմեղս լինել, այլ զի՞նչ օգուտ, եթէ եղիցի որպէս եղեւն միանգամ ի տոյժ եւ ի վիշտ Ձեզ եւ մեզ. վասն որոյ եթէ եւ այլ նուագ դէպ լիցի քեզ յայսպիսում եղանակի փոխանակագրել, նախ կանուխկեկ ծանո՛ առ որ պարտն է, եւ երկրորդ յիշեցո նմա, զի եթէ յայնմ ժամանակի բացակայ գտցի նա ի վանաց, յառաջագոյն ծանուսցէ գործակալի, թէ գալոց է փոխանակագիր։

Մերձենայ կարծեմ ժամանակ պարապոյ եւ հանգստեան դպրոցաց, գայցե՞ս ուրեմն այսր տեսանել եւ տեսանիլ։ Ողջ լեր ողջունելով զոր գիտես։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1596.

Արիստակէս Եպս. Սեդրակեանին [70]  

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 18 / 30 յուլիս, 1888

Արհիապատիւ սրբազան տէր,

Արդարեւ բուռն հարի [71] զԱյրարատայ, թերեւս ի վեր քան զկար իմ եւ պատշաճ, զի հեռի գտանիմ եւ անտես վայրացն զոր ստորագրեմ, այլ ես ի գրոց բարբառեցայց եւ ի լրոց, այլք ի տեսոյ եւ ի փոր ­ ձոյ հաւաստեսցեն եւ լրացուսցեն։

Զետեղեցից ի տեղւոջ պատշաճի զՆոհորիկդ, աստստին շնորհ կալեալ վասն արգոյ նշխարիդ, եւ խնդակից եւս եղեալ Սրբութեանդ, զի առաջին գտայք ի սատարել ինձ այդու օրինակաւ, ըստ թելա ­ դրութեան ուրումն բանասիրի յ« Արձագան գ» օրագրի [72]. եւ ցարդ ի Ձէնջ միայն ընկալայ, եւ յիշեցից ի տպագրութեանն:

Բայց զտեղին Գալֆարու ոչ կարծեմ յ Արշարունիս, թէ եւ ոչ շատ՝ այլ սակայն հեռի գոլով, կացցէ ի ճակատս, որում ոչ փոքր պար ­ ծանք են զԵզնիկն ընծայել եւ նովիմբ հովանաւորել զհայրենիսդ։

Ըղձիւք բարգաւաճանաց Արհի Սրբութեանդ, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1597.

Գրիգոր Խալաթեանցին [73]

Ս. Ղազար, 28 յուլիս [18]88

Ազնիւ Պարոն,

Ի՜նչ զարմանալի տպագրութիւն է մեր հին հայերէն տպագրեալ գիրքն, որոյ նշանն չեն կարող գտնել նաեւ գրահմուտք. շատ տարի առաջ ինքս ալ յանձներ էի Պերկհաւսի եւ չկարողացաւ ստուգել։ Շրեօտէր ի ցուցած նշանն՝ ամենեւին նման չէ. վասն զի խաչն կրկին թեւ ունի, մերինն սովորական միաթեւ է, տառերն ալ՝ մերն չորս են, անորն երկու [74] ։ Ահա խաւրեմ թերթ մի կամ կէս թերթ այդ հին գրոց, զոր հետ [sic] [յետ] ցոյց տալու գրագիտաց՝ դարձուցէք առ իս. միայն մէկ առանձին թուղթն՝ որոյ վրայ Ճալինոս գրուած է՝ մնայ Ձեր քով, ի բաղդատութիւն, եթէ ի Մոսկուա կամ ուրիշ տեղ հանդիպիք այդպիսի հին տպագրութեանց։

Կը խաւրեմ յատակագիծ մ՚ալ Էջմիածնի, զոր հրատարակեր է Ֆէօրսդէր ՝ ի նշանակեալ գիրսն, որ չի գտուիր հօս. անշուշտ գտուի այդ տեղ, եւ խնդրեմ որ քննէք, եւ եթէ նշանակած է զտեղիս թուոյն եւ A, B տառից, նշանակեցէք առանձին թղթի վրայ կարգաւ զթիւս եւ անոնց տեղուանքն, եւ յետս դարձուցէք առ իս իմ խաւրածս [75] ։ Եթէ լաւագոյն յատակագիծ մի գիտէք Էջմիածնի ՝ ծանուցէք։ Իրաւ հիմայ նորոգութեանց պատճառաւ կը փոփոխի յատակաձեւն, այլ լաւ է զհինն ալ ունենալ եւ զնորն։

Մէկ քանի ալ խնդիր եւ հարցմունք ունիմ. եւ նախ, շատ անգամ յիշուած՝ այլ դեռ ինձ անծանօթ, ի՞նչ նոր աշխարհացոյց Հայաս­տանի կամ Փոքր Ասիոյ հրատարակեր է Քիբերդ ՝ այս վերջի տարիներս. նշանակել զինչն, զտարի տպագրութեան, զչափ մեծութեան եւ զգինն [76] ։

Ի Լիբսիա [77] հրատարակեալ է անցեալ տարի Leist [78], Georgien. եթէ արժանաւոր ինչ է, գնել յիմ հաշիւ Kaiser Licinius, Eine historische Untersuchung von Chrysanthos Antoniades, 1884, հրատարակեալ է ի Միւնխէն. Puchstein [79], Bericht über eine Reise in Kurdistan, 1882. Յետինս չյիշեմ ո՛ւր տպագրեալ է, Ձեզ դիւրին է ստուգել, եւ եթէ անպիտան բան մի չէ, միւսոց հետ ղրկել ինձ, նշանակելով եւ զգինսն, զոր կ՚ուզեմ վճարել կամ նոյնագին գրոց հետ փոխանակել: Մաղթելով Ձեզ քաջողջութիւն եւ յաջողութիւն՝

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Երբ ծեր † [հանգուցեալ] Պերկհաւս ն տեսայ ի Վենետիկ, յանձնեցի իրեն ցուցակ մի ցանկալի գրեանց, զոր փնտռէի եւ չէի գտած։ Յուսամ ես գտնել, ըսաւ. քիչ ատենէ ինքն վախճանեցաւ, որդիքն գրեցին ինձ թէ եւ ոչ մէկն այն գրքերէն կարողացան գտնել։ Հիմայ դու հարցընես թէ այդտեղ հրատարակած հին գրեանց ցանկերէն խաւրե՞ս. - խաւրէ, վնաս չկայ. թերեւս երբեմն չգտուածն՝ յետոյ գտուի։

1598.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 1 Օգոստոս 1888

Պատուական եւ Սիրելի Հ. Յուսիկ,

Դուք վշտացաք, ես ա՛լ աւելի, Սեղբոսեան խնդրոյն նկատմամբ. ամօթով մնացի եւրոպացի խնդրողի առաջ, այս գրեթէ երեք ամիս կ՚ըլլայ։ Ընտանեաց դիմելէն աւելի` ինձ պատշաճագոյն երեւցած էր ի Կաթողիկոսարանն [80] դիմել կամ առ ժողովրդապետս։

Ի վանք գալու փափագնիդ վառ պահեցէք, որ եթէ ուշ, սակայն յաջողի, եւ միաբանական սէրն արծարծեալ մնայ։

Ողջոյններ ի ձեռն ուղեւորաց մի ըստ միոջէ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1599.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 9 Օգոս [ տոս ] 1888

Սիրելի եւ Պ[ատուական] Հ. Յուսիկ,

Այսօրուան աստի յուղարկուող Պատուելեաց ձեռօք (գուցէ եւ յաջորդաց) կ՚ուզեմ խաւրել երկու ծրար քթախոտ (Սանդա Ճիւսդինա) [81] վասն Գերապ[ատիւ] Չրաղեան Տ[իմոթէոս] Վարդապետի, զոր եւ ընդունելով յանձնես նմա, առնըլով եւ զգինն, զոր նշանակեմ (9։50 ֆր[անգ]) եւ անցընես ինձ կամ յիմ հաշիւ։ Պիտի ըլլան եւ ծրարք ինչ ծխախոտի, զոր յանձնես Պ[արոն] Սերովբէի Ալիշան, հանդերձ ողջունիւս, որպէս եւ առ Պ[ատուական] Ընկերս քո։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1600.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 9 Օգոս [ տոս ] 1888

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Յայսմ երեկոյի յորում գրեմս (եւ զոր թերեւս յետ ամսոյ ընդունիցիս), մեկնի աստի նորընծայ աբեղայ եղբայրս մեր Պ[ատուական] Հ[այր] Անտոն Ճնտոյեան [82], գալ Քեզ յընկերութիւն եւ ի գործակցութիւն, որպէս սահմանիցէք նմա. յուսամ զի հլութեամբ եւ համբոյր բարուք եղիցի քեզ ի մխիթարութիւն եւ ի մոռացօնս անցելոցն։

Լուեալ իցես արդէն կամ լուիցես ի սմանէ զսահմանեալսն ի վերակացութիւն վարժարանի եւ նորընծայարանի, այլովք հանդերձ զորոց աւելորդ է ինձ արդ գրել։

Ի վերջին եկաւորաց այտի մանկանց ընկալայ զբառագիրսն, յոչինչ մեզ պիտանացու, վասն որոյ եւ ոչ իսկ մուծի ի դարանս ձեռագրաց մերոց, եթէ հնար լիցի վաճառել աստէն զայն 6 ֆրանգաց, որով գնեալ ես, եղէց Քեզ պարտական։ Լաւ եւս առնէիր, եթէ Մեղուածաղիկ մի առաքեալ էիր։ Կամելով եւ ինչ մի առաքել իմովսանն Քեզ` իբր առ յիշատակէ, ահա որ ինչ եկն ի ձեռս, զերանելւոյն Սուզոյ [83] պատկեր, ի բարեխօս քեզ եւ ինձ, այլեւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթանոգենի ողջունելւոյ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1601.

Գրիգոր Խալաթեանցին [84]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 9 Օգոստ[ոս] [18]88

Ազնիւ Պարոն,

Ձեր խաւրած ցանկերը եւ Լիկինիոս կայսեր գրքոյկն ընդունեցայ [85], նոյնպէս եւ Էջմիածնի յատակագծին մեկնութիւնը, զոր դարձեալ կ՚ուղարկեմ պակասութիւնը լրացընելու համար։ Պակասութիւնն երկու կողմէ է. դուք մոռացել էք Ֆէօրսդէրի մեկնութենէն 20 եւ 21 թիւերուն մեկնութիւնը նշանակել. եւ խնդրեմ նորէն յանձն առնուլ, քննել եւ նշանակել, իսկ իմ խաւրած յատակաձեւին վրայ չեմ տեսներ b. c եւ f տառերն որ դրանց տեղիք են ըստ Ֆէրսդերի մեկնութեան, խնդրեմ այս տառերուն տեղիքն ալ գտնել եւ նշանա ­ կել զտառերն եւ դարձեալ յետ դարձընել։ Թերեւս c տառն նշանակած էի հարաւային կողմն, 15 թուի մօտ. այլ ես e կը կարդամ, թէ եւ կայ ուրիշ e արեւմտեան հարաւային ծայրը [86] ։

Խաւրած գրացանկերէն ահաւադիկ նշանեցի քանի մի գրքոյկ եւ երկու աշխարհացոյց Քիբերդի [87]:

Puchstein [88], չեմ յիշեր ուր հանդիպած եմ, բայց կարծեմ երկու անգամ հանդիպած եմ, եւ գինն ալ նշանակած եմ. 1½ մարկ. ըսել է որ թէ եւ փոքր բան, բայց առանձին տպագրած է, տեղը չեմ յիշեր, տարին՝ 1882.

Սողոմոնի գրոց շեշտերն, ես ալ կարծեմ, որ իմաստակ եւ իմաստուն հայագէտ գերմանացւոյ մի գիւտ է, բարով վայլէ։ Լայպցիկի Խորենացի ն տեսայ ես ի Պեռլին, յամի 1852, Պետերմանի [89] քով եւ քննեցի. դա ալ ի Լեհաստան գրուած է եւ ըստ քմաց յար­մարեալ ինչ ինչ. Սողոմոնի գրոց ոտանաւոր Յիշատակարանքն՝ են ստուգիւ Լեհաս­տան գրուած է եւ ըստ քմաց յարմարեալ ինչ ինչ։ Սողոմոնի գրոց ոտանաւոր Յիշատակարանքն՝ են ստուգիւ Շնորհալւոյ, գրեթէ շատ օրինակաց մէջ գտուին օրինակած։ Աւետարանին ընդօրինակող Յակոբ Գրիգորեանցի այլեւայլ ընդօրինակութիւնք գտուին այլեւայլ տեղ, մէկ գովասանք մի Անգղիոյ գտայ յ Օքսֆորտ եւ թարգմանեցի երբեմն յԱնգղիարէն. ժամագիրք մ՚ալ գրած է ի Բ րակա բանտի մէջ, բայց բանտարկութեան պատճառը չեմ գիտեր. Վենետկոյ դիւանաց մէջ ալ գտեր եմ անոր յիշատակները. բաւական ճարպիկ, թերեւս եւ խառնակիչ անձ մի եղած ըլլայ [90] ։

Մեր ծեր Այրարատն սկսաւ տպագրիլ, եւ ի ժամուս կը սրբագրեմ Կաղզուանի սահմանաց ստորագրութիւնը [91]. որով Ձեր նշանակած եւ խոստացեալ տեղեկութիւնք եւ արձանագրութիւնք ուշ եւ դուրս մնան. թերեւս ի Յաւելուածի յիշուին, եթէ նոր ինչ գտուի։ Իսկ Ձեր գրած ծանօթութեան զօրութեամբ (յ Արձագ ա ն գ ի ) մինչեւ ցարդ Տփղիսոյ եպիսկոպոսն Սեդրակեան [92] յուղարկեց տապանագիր մի, որ իր հայրենի Գ ալֆալու գիւղը գտուեր է, ի Սուրմալի վիճակի։

Ողջունիւ Պ[ատուական] Հ[օր] Բարսղի եւ ընկերաց՝ մաղթեմ գործոցդ յա ­ ջողութիւն։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Ինձ փափագելի են Բեդերմանի Աշխարհագրական (Mittheilungen) 21 հատորի (Band) II, երկրորդ թերթն (Heft) որ է 1875. դարձեալ նոյն օրագրին 19 հատորի (1873) Ե թերթում հրատարակած է Ռատտէի [93] ուղեւորութիւնն ի Հայս [94]. զայս ունիմ, բայց անոր շարունա ­ կութիւնն որ պէտք է հրատարակուած լինի կամ նոյն հատորին հետեւեալ թերթից մէջ, կամ յաջորդ հատորին՝ 20 (1874) թերթից մէջ, չունիմ, եւ փափագիմ լրացընել ունեցածս։ Թերեւս դժար ըլլայ գտնել, բայց փափագելի է եւ փորձելն իսկ։

1602.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 12 Օգոստոս 1888

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Ընկալայ արդարեւ զերեսին լուսատիպ տեսարանս Մասեաց, այլ ոչ շատ տարբեր գտեալ քան զոր ունէաքս, ոչ փորագրեսցին դոքա։ Իսկ զ Կարսայ զոր ինչ ունիմք տեսարանս, աւադիկ առաքեմ Քեզ, որպէս զի զատ ի սոցանէ զոր գտցես լաւս առաքեսցես, եւ փութով, զի գրեաթէ հասեալ է ի տպագրութիւն գաւառն Կարուց ։ - Խալաթեանն յԱր­ձագանգ [95] օրագրի հրատարակեալ էր ծանօթութիւն ինչ զԱյրարատայ, որպէս եւ գիտես, յակն արկեալ անդ զնշանակեալ տեղիս, զորոյ խնդրեմ պատկերս, կարես ըստ այնմ քննել առ պատկերավաճառս եւ ընտրել, եթէ գտցին։ Իսկ զծախս փորագրութեան պատ­կերացն ո՞ առաքեսցէ. մեծախօս եւ բազմախոստ ազգասէրք մեր գրեն եւ գովասանականս, այլ ... միայն բանասէր եպիսկոպոս տեղւոյդ Սեդրակեանն առաքեաց ինձ տապանագիր մի գտեալ ի հայրենի գեղջ իւրում (Գալֆայու), վասն որոյ եւ գրեցի նմա շնորհակալութիւն, եւ զթուղթն ի վերայ քո ետու գրել, զի տացես նմա։

Առաքեմ ընդ Կարուց տեսարանացն, եւ միւս այլ Նորաշէն գեղջ եկեղեցւոյ. զի ստուգեսցես թէ ո՞ր Նորաշէն կամ ո՞ւր է, եւ նշանակեալ ի վերայն կամ առանձինն` դարձուսցես զայդ առ իս։

Խնդիր մեծարգոյ Տեառն Պօղոս Վարդապետի [96] արդարեւ կարեւոր է, այլ կարեւոր եւս է գիտել ստուգիւ զկամս եւ զօրինադրեալն ի պետութենէ, զի յամաց հետէ լսի նոր կարգաւորութիւն վասն կաթոլիկ Հայոց, այլ հաստատուն ինչ ոչ ծանեաք։ Իսկ զթուղթս քո եւ զ Արլովսքեայ ընկալեալ Վեհի, առաքեալ է առ Նախագահ Հաւատասփիւռ Ժողովոյ [97], եւ հանգուցեալ զմիտս նորա։

Շիրակացի աբեղայ մեր Հ[այր] Մովսէս [98] քեռորդի Պ[ատուական] Հ[օր] Գաբրիելի յետաւուրց ինչ առաքեսցի, այլ ոչ ի Շիրակ. - ի Պարսկահայս, յընկերութիւն Վ[երա­պատուեալ] Հ[օր] Սրապիոնի [99] ։ Իսկ վասն քեռւոյ նորա (Պ[ատուական] Հ[օր] Գաբրիելի) չսահմանեցաւ ինչ. ըստ իս, եթէ կամիցի Յ[արգոյ] հօրեղբայր նորա շարժել զսա) առաքեսցէ այսր զմի Հ[այր] Յովսէփ [100]. դու զի՞ ասես. խնդա՞ս թէ լաս. շատ է թէ մի՛ եւս հիւանդանայցես... ։

Յետ գրելոյ զայսոսիկ, գնացաք ի Ճաշու ժամ եւ ի Ճաշու սեղան. յետ ճաշելոյ գնացի ի պարտէզ, եւ բացի զ80 թիւ Մշակի [101], յորում Բանասիրական մասին տեսի եւ տեսցես զստորագրութիւն Շավշէթ-Իմէրխէվի. հետաքննականն եւ յոյժ ինձ փափագելի է յիշեալն յեկեղեցւոջ նորին Աւետարան մի գրեալ յերկի[ր]ն փռանկաց ի Բրնձապատ ? գաւառի։ Եկեղեցին է մերոց կաթոլիկաց. իցէ՞ եւ Սաթլել ի թեմի Ախալցխի-Ախալքալաք-Տփղիսու. Նահապետեանն [102] ունիցի՞ ինչ իշխանութիւն եւ ի վերայ այնր մասին. - միով բանիւ յոյժ ցանկալի էր կորզել մեզ զԱւետարանն այն, նաեւ գնով. եթէ այլ ինչ չիցէ մարթ, անհրաժեշտ պարտ է ընդօրինակ հաւատարմութեամբ զո՛ր եւ է յիշատակարան գրեալ ի նմին. եթէ հնար չէ քեզ երթալ անդր, տալ բերել ի Տփղիս, հրամանաւ մեծաւորաց, քննել եւ մննել։ Տեսից ո՞ր աստիճան յաջողեսցիս, զի ըստ այնմ գոհացայց, եւ եթէ տիրասցիս Աւետարանին, յայնժամ մեծ պռա՜վօ մի ասացից։ - Ոչ սոյնքան, այլ հետաքննելի է եւ յիշատակարան միւս Աւետարանի գրելոյ ի ՋԻԶ [1477] թուի ի Ձորն Աշոտոյ. գրեաթէ ի նոյն սահման հասեալ է տպագրութիւն իմոյն Այրարատայ. եւ եթէ թռչնապէս երագերագ հասցէ յիշատակարանն այն, օգտեցայց եւ այնու։ Այսօր իսկ եհաս փորագրութիւն յիշատակարանի մերոյ միոյ Աւետարանի, գրելոյ ի նմին տեղւոջ, այլ են ինչ զանազանութիւնք անուանց, վասն որոյ եւ կարեւոր եւս ի ճշտութիւն ունել եւ զհաւասար գտելոյդ ի Սաթլել ։

Ողջոյն յողջունելոցդ, եւ քաջողջութիւն։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

(դարձո)

Թէ ոչ այսօր, յետ վաղուին առաքեցից յանուն քո օրինակ մի Աբաս ողբերգութեան Կարապետի Յովհանջանեանց [103], որ ի Կարս. աւուրբք յառաջ առաքեցի եւ նմա օրինակ մի, գրելով զի առաքեսցէ քեզ ի գին նորին Աւետարան մի ձեռագիր զոր խոստացեալ էր, եթէ յաջողեալ իցէ բերել ի ձեռս. ապա թէ ոչ զկանխաւ պահանջեալ գին ծախուց տպագրութեանն, քեզ կամ մեզ առաքել։ Արդ եւ դու առաքեա նմա զօրինակն զոր առաքեցից Քեզ, յիշեցուցանելով զսոյն բան. քանզի գուցէ ոչ հասցէ ի ձեռս նորա ուղղեալն յինէն, եւ քոյդ հասցէ։ Ենթադրեալ թէ առաքեսցէ նա քեզ զԱւետարանն, ծանո՛ թէ որպիսի՞ ինչ է, զի ըստ այնմ զեղչեսցուք ի գնոյն, կամ փոխանակեսցուք ընդ տպագրութեանն [104] ։ Յետ ընդունելոյ մեր պատասխանի ի նմանէ, առաքեսցուք զհարիւրաւոր օրինակսն, որպէս նշանակիցէ, այդր եւ ի Կարս։

1603.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 15 Օգոս [ տոս ] 1888

Պատուական եւ Սիրելի Հ. Յուսիկ,

Թէպէտ անցեալ շաբաթ գրեցի քանի մի տող, քանի մ՚ալ հիմայ։ Դրեստի ճամբով գնացող քահանայից մերոց ձեռօք խաւրեցի քեզ յանձնելու երկու ծրար քթախոտ, վասն Չրաղեան Տիմ[ոթէոս] Վարդապետի, յորում տաս եւ ընդունիս 9։50 ֆր[անգ] զոր ես վճարած եմ, եւ ինձ պարտիս։

Անոնց ձեռօք խաւրեցի նաեւ 2 ծրար ծխախոտի վասն եղբօրս։ Կիրակի օր ասկէ գացողաց ձեռօք ալ դարձեալ խաւրեցի 3 ծրար ծխախոտի, վասն նոյն եղբօր. այս հինգ ծրարիկքն յանձնես իրեն։ Յուսամ որ շփոթութեամբ կորուսած չըլլան։ Դիմացի Կիրակի օր ալ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգսենտ [105] պիտի դիմէ այդ կողմ. Դուք չեկաք, ահաւասիկ անոնք ձեզի կամ ձեր տեղ կու գան։

Քանի մի նօտր եւ նոր ձեռագրաց վրայօք գրեր էր եղբայրս, իմ գրածս ալ իրմէ իմացիր, եւ եթէ ընելիք մի ըլլայ` կատարէ. եւ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1604.

Գրիգոր Խալաթեանցին [106]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 18 Օգոս[տոս] [18]88

Ազնիւ Պարոն,

Ընդունեցայ Էջմիածնի յատակագիծը՝ լրացեալ, եւ Քրումբհոլցի [107] գրքոյկը՝ շնոր­հա­կալութեամբ ։

Կարծեմ քիչ օրէ պիտի մեկնիք այդ քաղքէ. յառաջ քան զայն՝ եթէ ժամանակ ունենաք՝ ահաւասիկ Ձեր նոր խաւրած ցանկէն քանի մի կտոր գրքոյկ ալ նշանակեցի, եթէ ասոնք ալ վաճառուած չեն այլ դեռ գտուին գրավաճառին քով։

Եթէ յառաջ քան զմեկնիլդ ի Մոսկուա չկարենամ այլ եւս գրել, կը յանձնեմ իմ սրտալի ողջոյններս եւ մաղթանքս առ պատուական Բարեկամ մեր Էմինեան [108], եւ Քեզ յաջողութիւն յամենայն բարիս։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1605.

Գրիգոր Խալաթեանցին [109]

Ս. Ղազար, 27 Օգոստ[ոս], [18]88

Ազնիւ Պարոն,

Ինչ որ նշանած էք վերջի թղթովդ (24 Օգոս[տոս]) զամէնն ալ ընդունած եմ, թէ գրքոյկները թէ Քիբերդի երկու քարտերը [110] եւ թէ շատ մի գրոց ցանկ, որոց ամէնուն համար միանգամայն շնորհակալութիւն:

Յուսալով, որ յառաջ քան զվերջ ամսոյս հասնի ի ձեռքդ՝ կը խաւրեմ ընդ թղթոյս՝ խնդրածներէդ երկուսը՝ զՇիրակ եւ զիրաւա ­ բանութիւնն։ Զգօնն Լատին եւ Հայ [111] ՝ շատ մեծ է, եւ հարկ էր երկաթուղով խաւրել, պահեցի առ ժամս. եթէ զատ հայերէն տպագրածը չգտնենք՝ զայն (Լատին եւ Հայն) կ՚ուղղեմք յետոյ ի Մոսկուա [112]: Ատիկայ կ՚արժէ 20 ֆրանգ. իսկ միւս երկուսին համար՝ իմ պարտքս հաշուելով 25 ֆր[անգ], դեռ Ձեզ պարտական կը մնամ քանի մի ֆրանգ։

Փիւխշդայնի [113] եւ հայերէն հին տպագրին համար այլեւս մի՛ հո ­ գայք. ժամանակն երբեմն յանկարծ կը յայտնէ։

Ողջոյններով Յ[արգոյ] ընկերացս՝ մաղթեմ յաջող դարձ, ուր որ մտադիր էք երթալու, եւ բարի լուրեր։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1606.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 9 Սեպտ [ եմբեր ] 1888

Սիրելի եւ Արգոյ Հայր,

Ի վերայ ծանօթ քեզ թղթեկիս, գրեմ զերկտողս առ ի ծանուցանել զի երեկ յաւուր մեծի տօնի Տիրամօրս, ընկալայ զթուղթդ եւ զլուսանկարս Կարսայ. ոչ գիտեմ թէ ժամա­նեսցո՞ւք տալ փորագրել ի նոցունց զի տպագրութիւն բնագրին, կամ գրաշարութիւնն, հասեալ է ի նոյն սահման (Կարուց) ։

Վասն Աւետարանին Սաթլելի բարւոք արարեալ ես գրեալ առ որ գրեալ ես. իմ չիք ծանօթ յայն կողմանս, բայց Արտանուշցի պատանին Միլտոնեան որ դեռ եւս մեկնեցաւ աստի, վարժաւարտ, դառնալ ի հայրենիսն դիւրին է քեզ այդր գտանել ծանօթս, գէթ առ ի տալ ընդօրինակել զյիշատակարանն։

Պ[ատուական] Հ[այր] Գաբրիէլ յանձնեսցէ քեզ այլ ինչ ի քննել։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1607.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 12 Սեպտ [ եմբեր ] 1888

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Կարծեմ մեր ճամբորդները Ձեզմէ ալ հեռացան, եւ զձեզ հանդարտ թողին, մինչեւ ի նոր դիպուած։

Այսօր Գեր[ապայծառ] Աբբահայր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամի եւ Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Գարեգնի [114] հետ գնաց ի գիւղ, ուր երկու օր առաջ գնացեր էին աբեղայք. մենք ալ մինակ մնացինք, բայց այս տարի վարժարանեայք ալ նորընծայք ալ ի վանս են։

Եթէ գտուի առ գրավաճառս Ս. Յակովբայ Մծբնայ Զգօն գիրքն, տպագրեալ ի Կ. Պօլիս, օրինակ մի խաւրէ ինձ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1608.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր

Ս. Ղազար, 30 Սեպտ [ եմբեր ] 1888

Արհիապատիւ Տէր Աբբահայր,

Յետ մեկնելոյ աստի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գարեգնի, եհաս շնորհաւորս այս ծրարեալ, ոչ գիտեմ գիտութեամբ Վեհիդ, եթէ յանձնէ ճարտարեալ Հ[օր] Մեսրովպայ [115] ։

Համբոյր Աջոյդ յարգութեան։

Ն[ուաստ ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1609.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 30 Սեպտ [ եմբեր ] 1888

Սիրելի եւ Արգոյ Հայր,

Ընդ գրելումդ յ՚2 ամսոյս ընկալայ յետադարձ զձեռագիր Նորաշէնի եկեղեցւոյն, եւ ի վերայ հասի կարծեաց տեսողացն, եթէ իցէ Ուլեա Նորաշէն [116] ասորեբնակ. թէպէտ ես համարէի եւ այնպէս գրեալ էի, թէ Ուլեա Նորաշէնն իցէ Հայոց, իսկ Ասորւոցն իցէ Սուֆլեա, որ է ստորին։

Շնորհ ունիմ Տեառն Արիստակեայ եպիսկոպոսի քաղաքիդ վասն յօժարութեանն առաքելոյ կամ տալոյ զլուսագիր պատկերս Սանահնի եւ Հաղբատայ, յորոց ունիմ քսանիւ չափ, եւ զի ոչ ակնկալութիւն կենաց ժամանելոյ ի հրատարակութիւն Գուգարաց յորում են վանորայքդ, ոչ եւս այլ խնդրեմ յայնմ մարզէ։ Իսկ ի տեսարանաց Արարատայ ունիմ ինչ ինչ, եթէ առաքէիր ինձ ցանկ կամ ցուցակ մի լուսագրաց գտելոց առ վաճառականս, մարթ էր ինձ նշանակել թէ ո՞րք իցեն ինձ պիտանացուք. զայս գրեալ էի եւ յայլում նուագի. իսկ ինձ գրել թէ առաքեա՛ զայս կամ զայն` անտեղի է, զի թերեւս չկան լուսագրեալ զոր եսն խնդրեմ. եւ դարձեալ Խալաթեանն յ Արձագանգ օրագրի նշանակեալ էր ըստ բաւականին զխնդրելիս իմ, զոր յակն արկեալ ես անշուշտ, եւ կարես վերստին արկանել։ Զգին գնելոցդ եւ առաքելոց առ իս, կարես հանել ի փոքր գումարէն, զոր յանձնեցի քեզ. իսկ վասն ապագայիցն ընտրելեաց եւ առաքելեաց` շնորհ կալցուք Պ[արոն] Պաւլէի, որ կամի առատաձեռնել. եւս առաւել շնորհ կալայց Այնմ, որ յաջողեսցի ի ձեռս բերել կամ տալ յղել զբովանդակ ծախս փորագրութեան պատկերաց Այրարատայ. արդարեւ մեծ ինչ լիցի այդ գործ, եթէ լիցի. ցարդ վասն փորագրութեան այդպիսեաց (այսինքն Այրարատայ պատկերաց) ծախեցան աւելի քան 4000 (չորս հազար) ֆրանգք, եւ աւելի քան զայն պիտին յամբոկ գործոյն. զի ոչ միայն սովորական պատկերք, այլ կայ եւ Աշխարհացոյց փորագրելի, յոր սակս թերեւս պիտիցին 2-3000 ֆր[անգ] եւ գունաւոր պատկերք, նմանահանութիւնք ձեռագրաց, եւն. ։

Գեր[ապայծառ] Աբբահայր ի գեղջ է. ելի եւ ես անդր երկօրեայ մի, այլ մոռացայ զ Առլովսքեայ խօսել. յիշեցուցի այլ անգամ։

Յովհանջանեանն [117] որ ի Կարս, գտեալ է Աւետարան մի վասն մեր, ունի եւ պարտս վասն տպագրութեան ողբերգութեան իւրոյ [118], զոր բովանդակ 500 օրինակ առաքեաց տպագրապետն [119] առ Կեդրոնական Ընկերութիւն քաղաքիդ. գրեցի ես առ նա զի զԱւետա­րանն առաքեսցէ ի Տրապիզոն կամ ի Կարին կամ առ քեզ այդր. եթէ այսպէս արասցէ, յա­պա­հովեսցես եւ զայն, որպէս զմիւսն զոր յանձնեալ ես առ Պ[ատուական] Հ[այր] Համազասպ [120] ։ - Գտե՞ր ինչ առ Գիւտ քահանայի։

Երկուս ինչ խնդրեալ էիր. զմին ոչ կարեմ, զգրելն առ Եզով, զի չունիմ սերտ թղթակցութիւն ընդ նմա, եւ զի անծանօթ է ինձ խնդիրն։ Իսկ զերկրորդն գտցես յուրոյն թղթեկի։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1610.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 2 Հոկտ [ եմբեր ] 1888

Սիրելի Եղբայր,

Յուսամ թէ ընկալաւ Վեհ զծանօթութիւն դրամասեղանոյն (Վենետկեան) վասն 2000 ֆրանգաց, զոր Պ[ատուական] Հ[այր] Մեսրովպ առեալ է ի Կ. Պօլիս, եւ հրամայեսցէ զարժանն։

Ի S. Maria Zobenigo է [121] սպասեն պատարագի ի յառաջիկայ Կիւրակէիս (7 Հոկտ[եմ­բեր] յանձն առեալ հատուցանել զեկ եւ դարձ ճանապարհին. յուսամ զի գայցէ ոք այտի։

Երեկ եկն ծանօթ քո Յակովբ Եուսուֆեան եւ կայցէ ի Վենետիկ իբրեւ աւուրս 15, որպէս ասաց. հրաւիրեաց զքեզ ի Կիւրակէի, յ՚12 ժամու նախաճաշել ընդ իւր, կրկին եւ կրկին ասաց զի յայնմ ժամու գտանի ի պանդոկին (Hotel de Rome) եւ ոչ յառաջ։

Յայսմ պահու գրութեանս եհաս թուղթ Վեհի, եւ անդէն ընթերցայ յունկն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Վահանայ [122], զոր վասն նորա գրէր։

Իսկ որ ինչ վասն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբրիելի գրէր, թերեւս պարզեսցի թղթովն, որ երեկ եհաս յանուն նորա, եւ զոր յղեմ ի ձեռն Եղ[բայր] Յովսեփայ, եւ թուի թէ անցագիրն է ի ծրարին եւ դրամ ծախուց ճանապարհի։

Առ Ֆէթվաճին [123] արդէն ասացեալ էի զի չէ մարթ նմա բնակել ի վանատան մերում ի Հռովմ, եւ ոչինչ դժուարեցաւ։

Ողջոյն ամենեցուն եղբարց։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Պ[ատուական] Հ[այր] Յովսէփ գրէ, եթէ Առլովսքի ակն ունէր թղթոյ առ ի Վեհէ, որպէս եւ ինքն իսկ։

1611.

* Գարեգին Յարութիւն Փաշայ Տատեանին       

Վենետիկ, 12 / 24 Հոկտ[եմբեր] 1888

Փառափայլ Տէր,

Եթէ ամենայն ազգայնոց եւ ազգասիրաց պատիւ եւ խնդութիւն է՝ Ձեր նոր ստացեալ բարձրաստիճան պատիւն ալ չպիտի տարակուսիք՝ որ հեռաւոր եւ անագան գրողս ալ՝ ոչ միայն հաղորդ է անոնց, այլ եւ հին յիշատակօք՝ աւելի քան զբազում ծանօթս ձեր:

Եւ եթէ երկրաւոր պատիւք եւ աստիճանք՝ կըրնան կերպով մի ընդարձակել զազնուութիւն սրտի եւ ոգւոյ պատուելոյն եւ փառաւորելոյն, փափագիմ՝ որ եթէ հնար է՝ հաստատուին եւ աւելնան, եւ հաւասար եւ աւելի քան զբարեյիշատակ Հայր Ձեր՝ յիշատակելի ըլլաք ի սիրելեացդ, յազգէն եւ ի պետութենէն:

Ընդունեցէք ընդ իմոցս եւ զշնորհաւորութիւնս Գերապ[այծառ] Աբբահօրս եւ միաբան ընկերացս:

խ[ոնարհ] ծառայ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1612.

Գրիգոր Խալաթեանցին [124]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 22 Հոկտ[եմբեր] [18]88

Ազնիւ Պարոն,

Վաղուց ստացել եմ Մոսկուայէն գրած թուղթդ. Պեռլինէն ղրկածդ ալ ընդունեցայ ի ժամանակին։

Չանկլեայ արձանագրութիւնն շատ խանգար է. բայց եթէ ատենին ունենայի ի ձեռս՝ կ՚անցընէի ի կարգ տպագրութեանն։

Անշուշտ հիմայ կը պարապիք դասատուութեան ի Լսարանին Լազարեանց եւ պէտք չէ զՁեզ աշխատեցընեմ, բայց եթէ լուր տա ­ լով մեր պատուական Բարեկամի (Է մին ) որպիսութեանը, զոր եւ ողջունեմ։

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1613.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 24 Հոկտ[եմբեր] 1888

Պատուական եւ Սիրելի Հայր,

Ամսոյս 12 եւ 17 թուով գրածներուդ հետ ընդունեցայ նաեւ 10 ֆրանգնոցն, որու կէս ֆրանգ աւելին խնդրոյ նիւթ մ՚է, յուսամ որ կռուի պատճառ ալ չըլլայ։ Նոյնպէս ձեռագիրն ալ (Նարեկացի) ընդունեցայ, իսկ միւս երկուքը` զամբիւղի մէջ ձգուելու պատիւ կըրնան ունենալ։ - Նոյնպէս դրամոց քսակն ալ եւ ծրարիկն ալ, Ապտուլլահեանց խաւրած պատկերն ալ, որոնք ամենն ալ քանի մ՚օր մնացին ի մաքսատան։

Ուզած գիրքս Զգօնն է, Ս. Յակոբայ Մծբնեցւոյն. կ՚երեւի թէ ծերութեան շնորհօք անգամ մ՚ալ Իգնատիոս գրած եմ. ի հարկէ կը ներես. արդեօք մեր սիրելի թղթակիցս ալ երբ ծերանայ, ինչե՞ր պիտի յիշէ, ինչե՞ր պիտի մոռնայ. առ այժմ եւ ընդերկար բարի յիշատակօք ողջ մնայ, ողջունելով զընկերակիցս։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1614.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 31 Հոկտ [ եմբեր ] 1888

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Յեռանդն ընկալայ զյիշատակարանս աւետարանացն զոր տուեալ ես բերել ի Սաթլելայ, եւ այնու հարեալ զփափագ իմ կամ զհետաքննութիւն. ընդ որ շնորհ ունիմ. դժբաղդութեամբ պակասէ բուն յիշատակարանն, որով եւ թուական աւետարանին գրելոյ ի Սայլեռն, թէպէտեւ յայտնի է ժամանակն, այլ ոչ գտանի, որում յուսայի ծանօթութիւն ազգայնոց եւ բնակարանի նոցին ի Սալեռնոյ [125]. համայն եւ այնպէս յարգի է մատեանն, եթէ հաւանեսցին տալ, ըստ գրեալ պայմանացդ. ապա թէ ոչ` համբերութիւն։ - Իսկ միւսոյ աւետարանին (զորոյ յիշատակարանն եւս ընդօրինակեալ ես) յարգ յայնմ է, զի յիշէ զԿաթողիկոս ժամանակին, որ ոչ յիշի ի սովորական շարս Կաթողիկոսաց Էջմիածնի, եւ արժէ որպէս դրամ սակաւագիւտ ի կարգի դրամոց թագաւորաց։

Այն ինչ ընկալեալ էի զթուղթդ եւ չեւ եւս ընթերցեալ զպարունակեալսն, եհաս ժամ մեկնելոյ դասակցին քո Պ[ատուական] Հ[օր] Գաբրիելի, որ եւ ուղեւորեցաւ նաւարկու­թեամբ ի Կ. Պօլիս, անտի ընդ սովորական շաւիղ ծովու երթալ ի հայրենիսն, հանդիպելով քեզ, յորմէ եւ լսես բազում ինչ։ Իբր երկու ամսօք յառաջ գրեալ էր նորա քեզ, եւ յինէն կողմանէ առաքեալ մատիտագիծ պատկեր մի եկեղեցւոյ լուսագրելոյ, բարձր եւ սուր կաթողիկէին, ռուսարէն գրեալ էր անուն պատկերին Եկեղեցի Քառասուն մանկանց. այլ չէր նշանակեալ, թէ ո՞ւր է եկեղեցին, յո՞ր քաղաքի կամ յո՞ր գեղջ, եւ կամէաք զի ցուցեալ զայն ոմանց, ստուգեսցես եւ ծանուսցես մեզ. եւ մինչեւ ցօր մեկնելոյ նորա (Հ[օր] Գաբ­րիելի) ոչ ընկալաք ի քէն ծանօթութիւն կամ պատասխանի. միթէ չեհա՞ս ի ձեռս քո թուղթ նորա։ Պեկկրով [126] անուն ոմն հաւաքող կամ վաճառող է լուսագրացն ի Պետրպուրկ, յորմէ ընկալաք զպատկերն, եւ է թիւ 80 ի ցանկի նորա, բովանդակն է 90 կամ սուղ աւելի։

Նախընթաց գրովդ ասէիր եթէ եպիսկոպոս քաղաքիդ (Տէր Արիստակէս) յօժարէր տալ լուսատիպ պատկերս ինչ, եւ ես գրեցի զոր եւ գրեցի. արդ շնորհ առնէ Գերապ[ատիւ] Եպիսկոպոսն եթէ հայթհայթեսցէ ինձ զլուսատիպ պատկեր Գեղարդեանն, որ պահի յ Էջմիածին. ունիմ ես զձեւ նորին առ եւրոպացի ճանապարհագիրս գտեալ, սակայն կամիմ զճշգրիտ պատկերն։ - Է նորա (գեղարդեանն) եւ պահարան կամ տուփ շինեալ կամ ընծայեալ ի Պռօշ իշխանէ, եւ ի թիկանց պահարանին քանդակեալ է երկար յիշատակարան. փափագեմ եւ զայնր յիշատակարանի լուսատիպ նմանագրութիւն, նոյնպէս եթէ եւ այլ քանդակք ինչ իցեն ի վերայ պահարանին։ Շատ է թէ գտցի լուսանկարիչ կամ ա՛յլ ճարտար նմանահան յ Էջմիածին. բայց թերեւս արդէն հանեալ կայցէ անդ պատկերն։ Եթէ պահանջիցին ծախք վասն այսր իրի (թէ հնարաւոր իցէ) բարերարն քո եւ մեր, ողջ կացցէ, որպէս եւ դու, ողջունելով զվերոյգրեալ եպիսկոպոսն եւ զ Գուրգինեանն մեր Պաւլէ. եւ քեզ ողջոյնք ի մերայոցս։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1615.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 11 Նոյեմբ [ եր ] 1888

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Զգրեալդ յ՚18 Հոկտ[եմբերի] ընկալայ, յուսամ զի եւ Դու ընկալեալ իցես զիմ գրածս յ՚31 նորին ամսոյ, յորում ծանուցանէի զի Պ[ատուական] Հ[այր] Գաբր[իէլ] մեկնեցաւ աստի, եւ ծանեաք զի ի 5 Նոյեմբ[երի] հասեալ է ի Պօլիս. անտի եւ անդր երկու դժուարինք միայն, մի` անցագիրն, որ տակաւին կասկածելի է, թէպէտեւ ընկալաւ ի Հռովմէ թոյլտուութիւն մեկնելոյ հին անցագրաւն, այլ ոչ աներկեւան առնէին կարել մտանել նովաւ ի Ռուսիա ։ Երկրորդ դժուարութիւն է Սեաւ ծովուն եւ Սպիտակ ձմերայնոյ, առ որ եւ աղօթք քո օժանդակեսցեն, որպէս եւ մերս վասն քո։

Տպագրութիւն Այրարատեայ ժամանեաց յ Արագածոտն, յորում են գլխաւոր խնդրելիք պատկերաց. եթէ լուսանկարդ Տէր Դանիէլեան ունիցի ինչ ի նոցանէ եւ առաքեսցես զցանկն եւ ես նշանակեցից առ Քեզ, եւ Դու խնդրեսցես առնուլ, եւն., երկարի ժամանակն եւ ոչ ժամանէ ի պատշաճն։ Արդ յորժամ ընկալցիս զցանկն, քննեա եւ տես, եթէ գտցին պատկերք տեղեաց եւ շինից գաւառին, զոր նշանակեցից աստէն, առանց ժամավաճառ լինելոյ` խնդրեա ի նմանէ, յիմ անուն, թերեւս տացէ ձրի, որպէս վայելէ. Այս են տեղիքն. եւ նախ ինքն Արագած լեառն. եւ Արայի լեառն.

Մաստարա Թալին Հին Թալին Նոր Աշնակ Թալիշ կամ Արուճ Աշտարակ

Աւան Վժան Կուաշ Տեղեր Էրկով Օշական

Արմաւիր Շահրիեր Սարտարապատ Անբերդ Բիւրական Շաղուերտ Եղիվարդ

Փարպի Լազրեւան Կարբի Սաղմոսավանք Յովհաննավանք Ուշի Մուղնի

Յետ այսոցիկ գան կողմանք Էջմիածնի կամ Վաղարշապատու. ապա Ապարանի, Տարաչիչակի, եւն., զորս կարեմ ընտրել ես ի ցանկէ պատկերաց, եթէ գուցեն, յորժամ առաքիցես զցանկն։

Բայց կարեւոր եւս գիտելի կամ գործելի մի եւս է. - ի նախընթաց գրիդ յուսով խոստանայիր առաքել եւ դրամ ի բարեկամաց վասն փորագրութեան պատկերացն. յուսով եւ մեք ցարդ տուաք փորագրել հարիւրիւ չափ պատկերս, եւ ես պատկառեմ առաւել եւս ծանրանալ ի վերայ Միաբանութեանս, ոչ ուստեք նպաստ գտեալ` յաւելուլ նորանոր պատկերս ի փորագրել. ուստի ... իմանաս զհետեւանս բանիս, եւ զյոյսն փոխես ի հաւաստիս իրականս։

Նախընթացիւս գրեալ էի վասն ձեռագրաց Սաթլելի։

Երկու ամսօք յառաջ գրեալ էի առ Պ[արոն] Կարապետ Յովհանջանեան ի Կարս, զի առաքեսցէ զծախս տպագրութեան ողբերգութեան իւրոյ [127], եւ զԱւետարանն ի հաշիւ նոյն ծախուց, առաքեսցէ քեզ կամ ի Կարին, եւն։ Չընկալայ պատասխանի։ Արդ երկտողիւ հա՛րց զնա թէ առեա՞լ իցէ զթուղթ իմ գրեալ ի 11 Սեպտեմբերի եւ առաքեա՞լ կամ առաքիցէ՞ զխոստացեալսն։

Թարգմանութիւն լատին Ճաշոցի մագաղաթեայ, որպէս տեսեալ ես առ գրավաճառի ումեմն, ունիմք եւ մեք, հանդերձ յաւելուածով յիշատակարանաց. եթէ փոխանակ Ճաշոցի` Լատին Մաշտոց էր այդպէս մագաղաթեայ, յօժարագոյն գտանէի ի ստանալ. իսկ վասն անյիշատակ Ճաշոցիդ, թէ հաւանէր վաճառողն տայի զկէս գնոյն զոր պահանջէ, զկէս 25 րուպլեաց։

Ի վերայ հասի զինչութեան պատկերի եկեղեցւոյ Քառասուն Մանկանց, եւ հանգեայ. պաշտողք եկեղեցւոյն բուն Յո՞յնք են եթէ յունածէս վրացիք։

Ընթերցայ զգրեալդ առ Տպագրապետն [128], զոր ինչ հասկացաւ` հասկացաւ. նմա մնայ ծանուցանել զգինսն։

Լրագիրք քաղաքիդ ծանուցին զգալուստ Ցարին [129] այդր, զհանդէսս, եւն. այլ չկայր ինչ յիշատակ կաթոլիկաց եւ պատրաստութեան ձերոյ եւ աղերսի. համարիմ թէ եւ Նահապետեան Վարդապետն [130] եկեալ էր։

Ողջոյն շատ Պ[արոն] Պաւլէի եւ հարցանողաց զմեզ, եթէ գտցին. ողջ լեր եւ Դու ողջունիւ եղբարցս։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1616.

* Հ. Յովհաննէս Վրդ. Թորոսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 12 Նոյեմբ [ եր ] 1888

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զգրեալդ յ՚9 ամսոյս, այսօր ընկալայ, եւ գրեմ գրեաթէ առ օրին, տեսեալ զի ոչ եւս յամեսցես այդր։ - Զնոր հրատարակեալ հատոր կոնդակաց Կլեմայ կամէի ընդունել մինչչեւ քո մեկնեալ այտի, որպէս զի եթէ գտանէի ի նմին ինչ ընդօրինակելի ի բնագրէն ի Վատիկան, որպէս գտի յառաջին հատորսն, նշանակէի քեզ եւ տայիր ընդօրինակել. այլ արդ կարես միայն տեսանել զ Հ[այր] Վենցել [131] (զոր ի հարկէ ճանաչեն տեղացիքդ) եւ խնդրել, զի յորժամ նշանակիցեմք ինչ նմա աստի, յանձն առցէ ընդօրինակել, որպէս առնէր յառաջն - ի մատուցանել նմա Պ[ատուական] Հ[օր] Գաբրիելի զնշանակն. եւ որ ինչ արժան է ի հատուցումն ընդօրինակութեանն` ծանուսցէ եւ հատուսցի։

Զ՚ Հէրկէնրոթերի գործ ոչ շփոթեմ ընդ Բիդրայն [132], այլ թերեւս դեռ չիցէ հրատարակեալ, եւ զայդ անկ էր գիտել գիտնականաց այդպիսեաց իրաց. կանոնիկոսն Carini [133] յիւրումն Le lettere e i Regesti de' Papi e Discorso letto all'Accademia di religione cattolica, 26 marzo, 1885, յէջ 111 ի ծանօթութեան ասէ. L’Eminentissimo Hergenröther che attende attualmente alla terza edizione della sua Storia della Chiesa Cattolica in 3 volumi, non che del Diritto Canonico degli Orientali, in lingua latina, ed alla continuazione dell'incomparabile Storia de' Concili, di Mons. Hefele [134], եւն. եւն. ։

Վասն Archivio della Società Romana եւ Bollettino dell’Arch [eologia ] Crist [iana ] արաս­ցուք ըստ թելադրութեանդ. բայց զերկրորդիս, եթէ ըստ դիպաց առ հնավաճառս գտցին դիւրագին հատորք առաջնոց ամաց, ընդունելի համարիմ։

Salvir Aquitaar կարծեմ այն գաղղիացի տիկինն է ուխտաւոր յ Երուսաղէմ, զորմէ ըն­թեր­ցաք յօրագիրս, եւ իմ գրեալ եւ հարցեալ յայնժամ զմերայինն ի Հռովմ ծանոյց միայն ո՛ւր տպագրեալ էր. եթէ նոյն այն իցէ եւ եթէ ոչ` զգրածն չեմ ընթերցեալ, եւ արժան է առնուլ։

Զդարձդ արա, որպէս եւ հաճոյ է քեզ, այլ եթէ ունիցիս հանդիպել ի Բերուճիա [135], եւ գուցէ ժամանակ, քննելի է Ճաշոց կամ Թուղթք Պօղոսի հայ ձեռագիր որ գտանի ի հասարակաց մատենադարանին [136]. ունիմ զյիշատակարանն մաշեալ եւ պակասաւոր, յայտնի յիտալական հիւրատան միում Հայոց գրեալ, այլ ոչ անուն քաղաքին եւ ոչ թուականն. միայն եկեղեցին Ս. Ստեփանոս. Արդ խնդիրս է ծայր ի ծայր թղթատել զմա­տեանն եւ խուզել, գտցի՞ արդեօք այլ ինչ յիշատակ` սուղ կամ երկար, կամ ո՞րքան հին եւ որո՞յ դարու համարիցի։ Եթէ զարտուղի է քեզ ճանապարհ Բերուճիոյ, չէ փոյթ, մարթ է մեզ թերեւս տալ բերել զմատեանն այսր ի գրատուն Մարկոսեան [137] եւ քննել ըստ կամի. իսկ եթէ անցցես եւ կացցես ի քաղաքի անդ, միւս եւս քննելի է տապանաքար Թովմայի Հայոց եպիսկոպոսի † [վախճանելոյ] 1385 եւ թաղելոյ ի Ս. Մատթէոս եկե­ղեց­ւոջ արտա­քոյ քաղաքին, ուր գնացեալ Ֆէթվաճեանի եւ ընդօրինակեալ էր տողս ինչ հայերէնս ի վերայ որմնանկարուց. բայց զտապանաքարն (որ էր եղեալ յաջմէ սեղանոյն ի գետնի, ոչ է գտեալ. յայտ է թէ բարձեալ են, թերեւս եդեալ ի թանգարան մի քաղաքին. զայս մարթ է ստուգել եւ յաւագերիցուէ եկեղեցւոյն, որում պատկանի Ս. Մատթէոս դ այդ լքեալ եւ փակեալ. իցի՜ւ թէ գոյր լուսատիպ պատկեր մի անշուք կերպարանին [138] ։

Ի Լաւրենտեանն Փլորենտիոյ [139] չորք կամ հինգ Ճաշոցք եւ միսսալք են, կարծեմ ոչ քաջ քննեալք. մին գրեալ ի ՈԿԳ [1214] թուականի, զորոյ ունիմ հակիրճ յիշատակարան. միւս եւս ասի հին, զորոյ չունիմ այլ ինչ ծանօթութիւն։

Ողջոյն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գործակալի եւ աշակերտացդ։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1617.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 14 Նոյեմբ [ եր ] 1888

Սիրելի եւ Պատուական (այլ եւ Լալկան) Հայր,

Կարծեմ կանխեաց Գերապ[այծառ] Տէր գրել եւ պատասխանել Քեզ վասն խնդրոյդ, եւ թեթեւացոյց յինէն զհնարս սփոփելոյ զՔեզ. զոր, որչափ եւ փափագեմ գոհ լինել, ոչ կարեմ եւ չլինել վշտակից Գ[երյարգոյ] Աբբահօրս, որ նեղի յոյժ յանդուլ խնդրուածոց մամոնայի, ոչ լոկ այտի, այլ եւ ի Պօլսոյ եւ յայլոց կողմանց, յերից կամ ի չորից, որպէս գիտես կամ գուշակես. եւ ասացից պարզաբար, զի յետ ժողովօք սահմանելոյ իւրաքանչիւր վարժարանաց եւ վանատանց` գումարս, եւ երբեմն եւ աւելի եւս ինչ առաքելոյ, ամենեցուն իսկ ծանր եւ տաղտուկ լինի լսել անդադար խնդիր դրամոյ եւ յաւելուածոյ դրամոյ։ Ոչ եթէ վայրապար համարիմ զխնդիր նոցա եւ զկարօտութիւն, զոր իւրաքանչիւր ինքն գիտէ եւ զգայ քաջ, այլ այնպէս իմն թուի, թէ եւ իւրաքանչիւր զինքն կարծէ կարօտագոյն եւ նեղեալ, եւ զայլս ընդարձակագոյն, իսկ զվանս` կամ լի գանձուք, կամ պարտական փոխառութեան եւ լնլոյ զպէտս խնդրողաց. իսկ զվանացս ո՞վ լցցէ։ Չիցեն Քեզ մխիթա­րական բանքս, այլ եւ մեք յոյժ անմխիթար մնամք ի ստէպ հայցուածոց, մինչդեռ գոհ եւ ուրախ եմք վասն բարւոք ընթացից վարժարանիդ, որ գովի եւ ի լրագրաց Հայոց, այլ եւ յիտալական գունցէն։ Յաւուրս յայսոսիկ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին գտանի ի Հռովմ, ուր եւ խօսեցեալ է ընդ պաշտօնէի տէրութեանն, եւ հաճութիւն տեսեալ դարձեալ շնորհելոյ Ձեզ 1000 լիրայ իտալական։ Անկ է, Սիրելի, չափաւորել զեռանդնդ ի բարգաւա­ճանս վարժարանիդ, նկատելով զանձկութիւն ժամանակիս եւ ի բազմութիւն վարժարանաց, վանատանց եւ առաքելութեանց մերոց, յորոց եթէ մին պակաս լինէր` չվնասէր կենդրոն ուխտիս, իսկ եթէ սմա հասցէ մեծ վնաս եւ կոտր անկանել, ընդ նմին խամրին եւ այլքն ամենայն. թող արդ ծիծաղեսցի ընդ քիմս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթենոգինէս մեր։

Յոյժ համակամ էի եւ ես ծերունւոյն, զոր թաղեալ ես, եւ բազում անգամ իղձ լինէի եւ ես թաղիլ անարկղ ի հող, զսպեալ փիլոնիւ. այլ այժմ այլազգ ինչ պատրաստեն ի հանգստարանի պարտիզին ընդ հովանեաւ եկեղեցւոյն. շատ է թէ ոգիք մեր ուղղակի համբարձցին յերկինս։

Մի՛ շատ խնդիր առներ հին դրամոց, զի կայ առ մեզ ոչ սակաւ, որ խուռն եդեալ է ուրեք, առանց դասաւորելոյ, առ ի չգոյէ հմուտ դրամաճանաչի առ մեզ։ Առաւել մի՛տ դիր ձեռագրաց, թէեւ աւետարանք իցեն, բայց ոչ յոյժ նորագոյնք եւ տգեղք։

Մետալդ արծաթի յիշատակ 1828-9 մարտից, կարէ լինել պիտանի վասն տեղագրութեանս Այրարատայ, որոյ յառաջէ տպագրութիւն. եթէ կարես պատեհիւ առաքել, յառաջ քան զգալուստդ, թերեւս մուծցի դա ի ստորագրութեան Երեւանայ, եթէ չիցէ խիթալի յՕսմ[անեան] պետութենէ ։

Ողջոյն Յ[արգոյ] Եղբարցդ եւ յԵղբարցս։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1618.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 22 Նոյեմբ [ եր ] 1888

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Այսօր տօն է Ս. Չիչիլիայ [140], որպէս քաջ գիտես. - յաւուրքս ունիմ ի ձեռին զցանկալի եւ գրեաթէ անգիւտ (ըստ բոլորին) գործ Ռոսսեայ, Roma Sotterranea [141]. յԲ հատորն, վեցերորդ պատկեր (Tavola VI) է գունաւոր պատկեր վերոյիշեալ սրբուհւոյն. արդ ամենայն փութով փափագանաց հայթհայթել խնդրեմ զայն պատկեր. եւ զմիւս եւս յ՚Գ հատորոյն զթիւ 51 (LI) նոյնպէս գունաւոր, այլոց սրբոց։ Երկու եղբարք են հեղինակի գրոցն, մին կամ միւսն համարիմ թէ ունիցին ի պատկերաց այտի եւ շնորհեսցեն խնդրողացս. գիրքն (գոնէ Գ հատորն, զոր ունիմ արդ ընդ ձեռամբս) տպագրեալ է coi tipi del Salvacci, Piazza dei 12 S. Apostoli. - Յիշեմ զի քաղցրահոգի Հ[այր] Արիստակէս [142] յիշէր զոմն Չիչիլիա, կարծեմ զՔո մայր. արդ եւ ի սէր նոցին ջանայցես ի ձեռս բերել զոր խնդրեմս. եւ եթէ յիշեալ եղբարքն գերեզմանակրկիտք տացեն եւ այլ ինչ պատկերս կամ յատակաձեւս գետնադամբանաց կամ զաւելորդ ինքեանց թիւս Bollettino dell’Archeol[ogia] cristiana, կրկին շնորհակալութիւն նոցա եւ Քեզ։ - Ողջ լեր եւ ողջոյնք։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1619.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
23 Նոյեմբ [ եր ] 1888

Սիրելի եւ Յարգոյ Հ. Քերովբէ,

Թուի թէ փոքր մի ծանրացեալ են թեւք հրակերպենիցն, զի անագան հասանեն ի սաւառնել զգլխով անուանակրին` մաղթանօք հողեղինիս եւ ի հող մերձեցելոյս. այլ թէ վաղ եւ թէ անագան` միշտ փափագող բարգաւաճանացդ ի շնորհս Աստուծոյ եւ ի վաստակս հոգեխնամ պաշտամանդ եւ առաջնորդութեան յամայր ամս։

Այլ զի՞նչ ասիցես եւ զմիոյ ումեմնէ, որ խոստանայր զայս ամ եկաւորիլ ի խոնարհ օթեվանս մեր. - ոչ մեղադիր լինիմ նմա, քանզի ոչ սպասէի, վասն զի եւ ոչ հաւատացի բանիցն, թէպէտեւ բարեմտութեամբ էին ասացեալք։ Բայց յուսամ տեսանել զնա ոչ ի հեռաւոր ամի։

Ինչ մի անցանէր բազում անգամ ի խորհուրդս իմ, զոր մերկացայց պարզութեամբ. զպատշաճն կամ զհնարաւոր` Դու տես, առանց ինչ նկատման։ Հերու պատուեաց Հայու­թիւն թերակղզւոյդ զԳերապ[այծառ] Աբբահայր մեր, յոյժ արժանապէս. այլ յօդս ցնդեցան խրախճանք, բաժակք եւ կեցցէք. եւ զգալի կամ հաստատուն ինչ նուէր չերեւեցաւ մեզ։ Արդ ասէին խորհուրդք իմ, չէ՞ր վայել ժողովրդեանդ խնդրել ի նմանէ զկենդանագիր նորա, իւղանկար. այլ առ այս հարկ է թէ հայթհայթէին զծախսն, հանգանակութեամբ, կամ որպէս եւ է։ Կրկին եւս պարզութեամբ ասացից, զի Ձեզ պատիւ, եւ ինձ թերեւս փոքր ինչ շահ. այս ինչ, զի իմ բազում անգամ խնդրեալ է ի նմանէ, զի տացէ նկարել զպատկեր իւր, եւ առ այս կորզեալ ուստեք 100 ֆր[անգ] ետու նմա իբր ի պատրաստութիւն կտաւոյ եւ ներկոյ պատկերին. եւ ասէր յայնժամ, թէ եթէ գնացից ի Կ. Պօլիս եւ դարձայց, ապա տաց նկարել. - ահա գնաց եւ դարձաւ, եւ ոչ նկարեցաւ եւ ես ոչ կամիմ միւսանգամ յիշեցուցանել եւ անլուր մնալ, իբրու առ խնայութեան զգուշանալ նորա յայսմ։ Արդ եթէ այտի կամ այլուստ հայթհայթէր իւղն, թերեւս վառէի եւ ես զլապտեր մեր. այսինքն դիւրագին լինէր, համեմատութեամբ, երկուս պատկերս տալ նկարել` քան մի միայն. մին Ձեզ, միւսն մեզ. մերոյս կայան կամ տեղի յայտնի է, իսկ զձերն ո՞ւր կանգնիցէք, ի Խարասո ՞ ւ թէ այլուր, զայն դուք գիտասջիք։ Ահաւասիկ պարզ բացատրութիւն, դուք ժողովրդապետք եկեղեցեաց Եռապօլսի ` արարէք զարժանն, մի՛ ինչ ակն ածեալ յինէն։

Ազդ առնել խնդրեմ առ ժողովրդապետն Խարասուի, ողջունիւս, եթէ չիցէ մեծ դժուա­րութիւն կամ վտանգ, հասուցանել մեզ զաւանդն ինչ զոր առեալ է ի Տփղիս ` ի Պ[ատուա­կան] Հ[այր] Յովսեփայ, եւ թէ դժուարին է, առաքեսցէ զլուսատիպ տեսիլ աշտանակին գտելոյ յ Անի, զոր մարթ էր եւ է ինձ մուծանել յ Այրարատ ն իմ, որոյ յառաջէ տպագրութիւն. են արդ իբր երկու ամք, զի աւանդդ յանձնեալ է ի տուողէն կամ ընծայողէն, եւ դեռ ոչ ժամանեաց մեզ. թուի թէ ընդունողքն կամին անձամբ գալ բերել, այլ ե՞րբ։

Որք ի վանս Հարք եւ Եղբարք, շնորհիւ Տեառն կան բարւոք, յորոց ընկալ առ յինէն զողջոյնս եւ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1620.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 28 Նոյեմբ [ եր ] 1888

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Հարկ գործոյս ( Այրարատայ ) ստիպէ զիս գրել մինչչեւ առ ի քէն ընկալեալ զյուսացեալ պատկերս Դանիէլեան Սարկաւագին եւ զպատասխանի հարցուածոց կամ խնդրոց ինչ իմ։ - Առաքեմ արդ զՅատակաձեւ վանաց Էջմիածնի, նշանակեալ թուօք, որպէս տեսանես, եւ զմեկնութիւն նոցին յառանձին թղթեկի, առ ի ստուգել ի գիտնոց եւ յականատեսից, թէ այդոքիկ ա՞յդպէս իցեն։ Բազում են անշուշտ գիտակք տեղւոյն (որպէս եպիսկոպոսն Սեդրաքեան, եւ ծանօթն մեր Քարամեան [143], բազմամեայ ուսանող յ Էջմիա­ծին, յորմէ կարես համարձակ հարցանել եւ ուսանել), եւ սրբագրել զիմ նշանակեալս, ուր եւ պէտք իցեն, գրելով հանդէպ իւրաքանչիւր թուոյ (յառանձին թղթեկի) զուղիղ զինչութիւն տեղեացն եւ դրից։ Բայց լաւ եւ աներկբայ ստուգել վկայութեամբ ոչ միոյ, այլ երկուց եւ երից եւ յոլովից։ Եթէ գտցի այդր ա՛յլ ինչ կամ նոր Յատակագիծ հրատարակեալ` լաւ եւս է առաքել ինձ եւ զայն։

Ի վերայ ստուգելոցն յաւելլի են եւ այլ տեղիք ոչ թուանշանակք յիմ քարտի, կամ որոշակի եւս ցուցանել, ո՞ւր իցեն

Ղազարապատն Վեհարանն Ճեմարանն Ներսիսեան Նոր Տպագրատուն

Մոմատուն Ձիթահանք Սեղանատուն ամարան Սեղանատուն Ձմերան

եւ եթէ այլ եւս կարեւոր տեղիք իցեն ոչ նշանակեալք առ յինէն։ Եւ դու նշանակեա զտեղիս նոցա ի վերայ միոյ յօրինակացս, եդեալ թուանշանս, զհետ իմոցս, այսինքն սկսեալ յ՚32 թուոյ եւ անդր. եւ առաքեա յապահովի, կամ երկու օրինակ մի զհետ միոյ, զի թէ մին կորիցէ` միւսն հասցէ։ Աղաչեմ քաջ միտ դնել, զի մի՛ լիցուք յամօթ առաջի էջմիածնական վարդապետաց եւ աշակերտաց։

Ողջունիւս առ Սեդրաքեան Եպիսկոպոս ` յաւել, զի արդէն տպագրեցաւ ի կարգին տապանագիր Գալֆալու գեղջ, զոր առաքեացն ինձ հանդերձ մասամբ թղթոյ նորին առ իս գրելոյ։

Յուսամ զի Պ[ատուական] Հ[այր] Գաբրիէլ ողջամբ եհաս այդր, յետ հողմակոծ տատանելոյ յ Եւքսինեանն [144]. յորժամ հասցէ ի նպատակեալ տեղին եւ գրիցէ անտի, յայնժամ եւ ես գրեցից առ նա. առ այժմ ողջոյն շատ եւ աղօթք, ի պատասխանի գրեցելումն ի նաւահանգստի Կ. Պօլսի եւ առաքելոյն ի Սամսոնէ։

Պատկերաց փորագրութիւն յառաջէ, այլ եւ տայ հառաչել. ո՞ւր են հարիւրաթիւ ռուպլիքն յօժանդակութիւն. թերեւս պահիցես ի կաղանդչեայ։

Յաշխարհագրական Ընկերութենէ քաղաքիդ ընկալայ հատոր մի եւս զիւրեանց օրագրին, խնդրեմ շնորհս մատուցանել առաքողին, եթէ ամսով վաղ հասեալ էր, կարէի օգտիլ ի ստորագրութենէ Կաղզուանայ, այլ արդ տպագրեալ է որ ինչ եսս գիտէի։

Ողջ լեր ողջունելով զ Պաւլէ, եւ թէ այլ ոք հարցանէ զիս։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1621.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 19 Դեկտ [ եմբեր ] 1888

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Մի ըստ միոջէ ընկալայ զմեծ ձեռագիրն, զոր ի ձեռն Մշեցի մանկանն առաքեալ էիր, զտօմարսն տառապեալս, եւ զԻգնատիոս (զի՞նչ էր գին սորա). յետոյ ի ձեռանէ Խաչատրոյ ` զնոր քարոզգիրսն, զոր եւ իսկոյն ի բաց ընկեցի, եւ խնդրեմ չառաքել զայնպիսիս. թերեւս վասն ողորմութեան գնեալ էիր, կամ վասն պատկերին. զնմանիս նորին եւ զայլ պատուակիցսն, ի բաց թօթափեցի ի դարանաց մերոց, որք անձուկք են եւ սպասեն պատուականաց, կամ նորոց ինչ ըստ նիւթոյ բանիցն։

Մշեցի մանուկն եկեալ էր Սիմեդոյ նաւաւ Ֆլորիոյ, երրորդ նաւապետ նորին է Giuseppe Pilo, փեսայացու Էմմայ դստեր † [հանգուցելոյ] Պօղոսի Հոլասայ, յորոյ ձեռն կարէք առաքել եթէ ունիք ինչ յապահովելի. մեկնեսցի նա աստի ի 23 ամսոյս, եւ ժամանել այդր յաւուր, զոր գիտէք, յետ երկուց աւուրց, այն է ի չորեքշաբաթի, մեկնի եւ այտի դարձեալ գալ այսր։ Խորհիմ եւ ես առաքել ի ձեռն նորա ծրարիկս ինչ ծխախոտոյ վասն եղբօր իմոյ. եթէ բերցէ ի Սեղբոս խան [145], եւ նա ոչ իցէ անդ, այլ դու, ապա արա զարժանն, եւ ողջ լեր, հանդերձ Եղբարբք։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1622.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 27 Դեկտ [ եմբեր ] 1888

Սիրելի եւ Արգոյ Հայր,

Շնորհաբեր լիցի մերձեցեալ եւ ահա հասեալ նոր ամ, եւ Քեզ եւ Քեւ այլոց, յորս նախ եւ առաջին Միաբանութիւնս։

Ցաւէ ինձ ընդ կորուստ կամ տոյժ 60 րուպլեաց Պ[ատուական] Հ[օր] Գաբրիելի, թուի թէ բարի խորհուրդ Քո անագան հասեալ է նմա։ Աստ չընկալաւ ոք գիր ի նմանէ, յետ գրելոցն ի Սամսոնէ. յուսամք թէ անվնաս անցեալ ընդ բարձրաւանդակ Տիլիժանայ ` պատսպարեալ է արդ առ հօր եւ հօրեղբօր իւրում։

Կաթողիկոսն անյիշատակ ի ծանօթ շարս Կաթողիկոսաց` է Յովհաննէս [146], ըստ յիշա­տա­կարանի Աւետարանին որ ի Սաթլել ի կամ յ Աղպնիս, գրեալ «Ի թվին Հայոց ՋԻԶ (1478) ամի ... ի խանութեան Հասան Բէկին, եւ ի հայրապետութեան Տէր Յովհաննիսի, առ դրան Ս. Էջմիածնի»։ Ողջունելով զԳեր[ապատիւ] Եպիսկոպոսն հարցանող, գիտուն լիցի, զի ոչ զայս միայն` այլ ունիմ եւ այլ երկուս եւ երիս վկայութիւնս զայս Յովհաննէս Կաթողի­կոսէ, յայլեւայլ գրոց յիշատակաց։ Եթէ քաջ քննեսցին դիւանք կամ գրեանք Էջմիածնի, մարթի նոր ինչ լոյս ծագել, եւ գուցէ այլ եւս անուանք կաթողիկոսականք ի յայտ գայցեն։ ԺԵ եւ ԺԶ դարք պատմութեան մերոյ յոյժ մթինք են։

Շնորհ ունիմ զյօժարութենէ եւ ջանից նորա ի նպաստ պատկերաց եւ լուսա­գրութեանց Արարատայ, որ այսպէս այնպէս յառաջէ ի տպագրութիւն. եւ մերձենամք ի դրունս Վաղարշապատու. յայս սակս փութացուցանէի զՔեզ մաշել զկօշիկս ոտիցդ։ Թուի թէ եւ Դանիէլեանդ ի գուբ Բաբելոնի խորասուզեալ կայցէ, եւ թէ հասցէ եւս ինչ ի նմանէ` յոյժ անագան։ Այլ ես յաւելից փորձել եւ այլ նոր ինչ խնդիր առաջարկել առ բարեսէր Եպիսկոպոսդ, որոյ անագանել չէ վնաս, զի զերծ թղթով կամիմ անցուցանել ի մատենին, բայց երկբայիմ թէ յաջողեսցի խնդիրս. եւ է այս ինչ. † [հանգուցեալ] Շահխաթունեանն յ՚Բ հատորի Ստորագրութեան Էջմիածնի [147], յէջ 58 յեռեալ է ցուցակ կամ ձեւ մի բանակի Հայոց, զանուանս եւ զթիւ զօրաց իւրաքանչիւր տոհմից, եւն. փափագէի զլուսատիպ կամ ճշգրտատիպ օրինակ դորին, որ ըստ հրատարակողին, գտանի ի հին մատենի գործոց Անանիայ Շիրակացւոյ. որոյ թերեւս հնութիւնն իսկ դժուարացուսցէ զգործն. այլ ես յայտ­նեցի զփափագ իմ, թէ յաջողի` բարի, թէ ոչ` բարի է եւ համբերութիւնն։

Յովհանջանեանն [148] ուր ուրեմն գրեաց ինձ, ի պատճառս հարսանեացն ցայս վայր անագանեալ է, եւ խոստանայ փութով վճարել զպարտսն։

Զերկոսին նշմարս ( album ) զոր խնդրես` այսօր կամ վաղիւ առաքեցից. այլ զարմա­նամ ընդ խնդիր զգեստաւորելոցն` դպրաց, սարկաւագաց, եւն. միթէ ա՞յլ ազգ զգենուն այդր, զի կամին զմեր ձեւս նկարել յ Աղբեր [149]. զինչ եւ իցէ, առաքեսցուք։

Առաւել եւս զարմանք եղեն ինձ հարցումն եւ խնդիր Գեր[ապատիւ] Եպիսկոպոսիդ զգրուածոյ Ծերենց Գրիգոր Վարդապետի [150]. անծանօթ էր ինձ գործդ այդ, եւ դեռ սակաւ աւուրբք յառաջ ոմն խոստանայր ինձ ընդօրինակել զայն եւ առաքել. եւ արդ յետ աւուրց ինչ հարցանէ զայնմանէ եպիսկոպոսդ. զի՞նչ այս զուգադիպութիւն, չիցէ՞ զարմանալի։ Բան եպիսկոպոսին թուեցուցանէ թէ արդէն տպագրեալ է յիշատակարանն այն. իցի՜ւ թէ գտանէր օրինակ մի եւ մեզ. կամ ծանօթութիւն ինչ զհանգամանաց ձեւոյ տետրին եւ տառիցն. թուի թէ հին տպագրութիւն ինչ իցէ [151] ։

Պ[ատուական] Հ[այր] Կիւրեղ [152] այժմ կայ ի Պարսկահայս, ի Մալխազան գեղջ [153], որոյ բնակիչք յանձն եղեալ են ի խնամս մերայոց։

Ոչ յիշեմ թէ նախընթաց թղթովս առաքեցի՞ քեզ պատկեր մի Հռիփսիմեայ զոր ի Ճաշոցէ միոյ ետու ընդօրինակել վասն Արարատայ. եթէ չունիս` ընկալ զայս ի կաղանդչեայ եւ ողջ լեր, ողջունելով զ Պաւլէ Գուրգէն։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1623.

Gustave Schlumberger -ին [154]

Venise, St. Lazare, 29 Décembre 1888

Monsieur,

Comme à chacun de ces messieurs occidentaux qui ont eu l'obligeance d'acquérir mon ouvrage arménien (Sissouan), je me tenais aussi en quelque sorte obligé d'envoyer un exemplaire de la partie récemment traduite en français, je vous prie donc d'agréer l'acceptation de celle-ci.

Ecrivant en arménien et pour les Arméniens, j'ai omis souvent, dans mon texte, les citations des sources étrangères, inconnues par nos nationaux : quand à la traduction comme cela a été faite par une autre personne, j’y ai fait peu d'attention.

J’espère, Monsieur, que Vous mes serez assez indulgent, et voudrez agréer aussi l'assurance de ma considération très distinguée.

P. Léon M [ arcar ] Alishan

Թարգմանութիւն

Վենետիկ, Սուրբ Ղազար, 29 Դեկտեմբեր, 1888

Պարո՛ն,

Ինչպէս պարտաւորուած կը զգայի զիս աշխատութեանս՝ վերջերս ֆրանսերէն թարգմանուած մասի մէկական օրինակ ուղարկել Արեւմուտքի այն պարոններուն, որոնք հայալեզու իմ երկասիրութիւնս («Սիսուանը») ձեռք բերելու բարեհաճութիւնն ունեցած էին, այնպէս ալ խոնարհաբար կը խնդրեմ որ ընդունիք այս հատորեակը:

Գրելով հայերէն եւ հայերու համար՝ ես յաճախ իմ բնագրիս մէջ բաց թողած եմ օտարալեզու այն աղբիւրներու մէջբերումները, որոնք անծանօթ են մեր հայրենակիցներուն. ինչ կը վերաբերի թարգմանութեան, քանի որ անիկա ուրիշ անձնաւորութիւն մը ըրած է, ես առանձնապէս ուշադրութիւն չեմ դարձուցած անոր:

Յոյս ունենալով, պարո՛ն, որ Դուք բաւականաչափ ներողամիտ կ՚ըլլաք ինծի հանդէպ՝ խնդրեմ ընդունեցէք յարգանացս հաւաստիքը:

Հայր Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան