1864

557.               

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 6 Փետր[ուար] 1864

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Վաղուց երկնեց ի մտի գրել առ Սրբութիւնդ եւ հարցանել ինչ, թերեւս ապաժամ գամ ի գրութիւն այսօր, ծանուցանելով զխօթութիւն Գ[երյարգոյ] Հարազատիդ եւ զմերոյ Հոգեւոր Տեառն, ի ցրտոյ եւ ի սովորական ցաւոցն զայրանալոյ. վասն որոյ իբրեւ յեօթնեկէ հետէ յանկողնի կայ, ուր եւ ընթերցաւ երեկ զգիրդ որով աւետէիր զՔոյին ապաքինութիւն. փափագեմք եւ մեք զնորայն աւետել ընդ հուպ, մանաւանդ թէ եւ օդք եւս ձեռնտու լիցին, որք խոստանան եւ ապառում լինին զայս ամ. եւ այս օր ձիւնէ եւ անձրեւէ եւ որոտան հողմք եւ ծովք:

Կամէի գիտել (թէ եւ եղեն ի մեզ աստ բանք) թէ յընթրիս Մեծի պահոց՝ ո՞րքան ազատութեամբ կարիցեմք վարել աստ. կարիցեմք ուտել ջերմ կերակուր ընդեղէն, որպէս թան լուբիայ, բրինձ ձիթով համեմեալ. իսկ մանկտւոյն չիցէ՞ օրէն ուտել եւ կթեղէն, գէթ կաթն եւ կոգի, թողեալ զձու: Չուտիցի՞ եւ ձուկն մանր, pisciculi [1].

Որո՞վ արտօնութեամբ ձեռնադրէին ի վանս քահանայք մեր 20ամեայք, եւ երբեմն 19 կամ 18 ամաց. եւ իցէ՞ այս օրինաւոր: Եթէ ազգային սովորութիւն ասիցեմք, կանոնագիրք մեր պատուիրեն մի՛ յառաջ քան զ25 ամ հասակի ընդունել ի քահանայութիւն, հաւասար Տրիտենդեան Ժողովոյ [2]. իսկ զեղծմունք՝ չեն օրէնք: Մինչեւ ցքանի՞ ամ շնորհէ Հռովմ արտօնութիւն, նաեւ կրօնաւորաց քահանայութեան նուիրելոց:

Գրեալ էր ցիս երբեմն այտի Պ[ատուական] Հ[այր] Գարեգին, եթէ Գերմանացի ոմն Տէսսէր [3] անուն գտեալ է մատենադարանի Վատիկանու ձեռագիր յոյն ԺԱ կամ ԺԲ դարու, զթուղթ Բառնաբայ առաքելոյ [4], յորոյ ի ստորեւ իջից գրեալ հայերէն թէ ես Ներսէս Կաթողիկոս յեղի զթուղթս զայս ի Հայ բարբառ, ի թագաւորական քաղաքիս: - Արդ փափագեմ ստուգել թէ գուցէ՞ ի մատենին եւ թարգմանութիւնն հայեցի, որ չէ ուրեք ցարդ երեւեալ. եւ եթէ գուցէ՝ օրինակել. իսկ եթէ միայն յիշատակարանն իցէ՝ լուսատպել զայն, զի կարողասցուք գիտել որո՞յ Ներսիսի իցէ թարգմանածն: Ըստ գուշակելոյ ժամանակի Ձեռագրին ասելի է թէ Շնորհալւոյն իցէ. այլ ոչ ուրեք լուաք թէ երթեալ իցէ նորա ի թագաւորական քաղաքն, (եթ զ Կ. Պօլիս իմանամք): Ոչ գիտեմ զթիւ Ձեռագրին. բայց կարծեմ թէ դիւրին լիցի գտանել խնդրելով զյունարէն թուղթն Բառնաբայ: Իսկ թէ գաղափարելն կամ լուսատպել դիւրի՞ն իցէ թէ ոչ, զայն թողում ի գիտութիւն եւ ի դիւրութիւն Սրբութեանդ. եւ մատուցեալ զխոնարհ ողջոյն եւ զաջահամբոյր սանուցս՝ իմովս իսկ, ողջունելով եւ զանդ եղեալ Հարս մեր մնամ Արհի Տէրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Լուայ թէ Սրբութեանդ տուեալ է այդր շինել կաղպար նշխարաց պատարագի հայերէն նշանաւ. եթէ հնար է նշխար մի առաքէիք նամակաւդ, զի տեսեալ յօժարեսցուք եւ մեք տալ շինել այդր:

558.               

* Հայր Իգնատիոս Վրդ. Կիւրեղեանին - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 26 Փետր[ուար] 1864

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Պոնտացի Պիւլպիւլ,

Քաղցր եւ անոյշ լուայ զեղանակդ, եւ աւելի գտի զասացուածքդ զումեմնէ անուանակցէ երիցուն Վանանդայ. այլ ո՞ կարասցէ մեղադրել զսիրտ: Ծաղկեսցի եւ բարգաւաճեսցէ եւ եւս սիրտն այն, առ ի բղխել բանս բարիս՝ ի բարիսն եւ ի բարեգոյնս. եւ իմ մաղթանք խառնեալք ընդ հայրենական վայրացդ բարեշնչութիւն գարնայնոյ՝ կազդուրեսցեն եւ զարտաքին կազմածդ. եւ լուիցուք յամս յամայր զմեղեդիս քո: Բայց զայս ամ ոչ հրաւիրեմ յԱրծաթսիրութիւնն [5] զանարծաթդ. այլ ի գալ ամին միւսոյ. ցայն վայր հասունասցին եւ ընծայեալքս մեր յաստիճան, եւ ի վեր եւս վազեսցեն, քոյին ընթերակայութեամբ եւ օրհնաձայնութեամբ, որպէս յուսամ:

Ընկալայ եւ զհոգիազարթ յիշատակարանդ, եւ փափագէի, որպէս եւ Դու, զի անթերի լինէր եւ նշանակէր թուականն եւ տեղին գրութեան, որպէս զի պատմական ինչ եւս իմանայաք: Եթէ (երկիւղածութեամբ եւ զգուշութեամբ) մարթիցի տալ քննել եւ ի վանս Հայոց եւ գաղափարել զյիշատակարանս նոցին ի ձեռագրաց, կամ զՅայսմաւուրաց եկեղեցեաց նոցա, հաճոյ է: Այլ եւ հարցանել զ Համշէնցի Չօրպաճիս, թէ գտցին ի շտեմարանս նոցա հնացեալ մատեանք քրիստոնէից եւն։ Հաճոյ են ինձ եւ անուանք գիւղորէից Համշինու եւ շրջակայ կողմանց:

Բազում սիրով եւ շնորհակալութեամբ ողջունեն սանականքս զհին Հ[այր] Պատուելիդ [6] իւրեանց, եւ մնան ընդ իս զօրութեամբ եւ գիրութեամբ դարձիդ: Եւ ես ողջունեմ զընտանիսդ եւ առանձինն զ Յովհաննէս էֆէնտի եւ զ Ղեւոնդեակն, եւ մնամ սիրոյդ

Հոգեկցորդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

559.               

Professor Emilio Teza -ին [7]

San Lazzaro, 23 marzo, 1864

Egregio Signore,

D’Eznichio non si è fatta altra edizione oltre la nostra e l'antica (in Smirne nel 1762): e di traduzione oltre quella di Le Vaillant, si è pub[b]licata una parte in inglese, in un giornale di Calcutta (mi pare, perché non me ne ricordo bene adesso).

Favole Indiane tradotte in armeno non conosco: in fatto di canti orientali e romanzi c'è qualche cosa, per esempio Pharman il Giovine, la Città di Bronzo. Abbiamo pure i Sette Saggi e il Bello di Parigi.

In alcune delle città di Levante si usa anche presso gli Armeni di narrare le leggende degli eroi, però moderni, cioè dei Persiani o Kurdi, ma in scritto non ne esiste niente che io sappia.

Quanto a me finalmente, non ho pub[b]licato niente nel genere dei canti popolari, fuori di quel [ la ] raccolta in inglese; eccetto qualche cosa nel nostro giornale armeno il Polistoria.

Augurandogli ogni prosperità resto Suo servo

P. Leone [Marcar] Alishan

R[eligioso] M[echitarista]

Թարգմանութիւն

Սուրբ Ղազար, 23 Մ արտ, 1864

Յարգելի Պարոն,

Եզնիկի բնագրի երկասիրութեան այլ հրատարակութիւն չէ կատարուած բացի մեր եւ աւելի վաղ տպագրութենէն (Զմիւռնիա, 1762): Բացի Լը Վայյանի թարգմանութենէն, մէկ մասը հրատարակուած է անգլերէնով, Կալկաթայի օրաթերթի մը մէջ (ինծի այնպէս կը թուի, քանի որ հիմա լաւ չեմ յիշեր):                Հայերէն թարգմանուած Հնդկերէն առակներու ծանօթ չեմ. արեւելեան երգերու եւ վէպերու մասին բաներ մը կան, օրինակի համար` «Պատմութիւն Ֆարման Մանկանն», «Պղնձէ քաղաքը», ունինք նաեւ «Եօթ իմաստունները» եւ «Պատմութիւն Փարէզի եւ Վեննայի» [8]:

Արեւելքի քանի մը քաղաքներու մէջ ինչպէս նաեւ հայոց մօտ սովորութիւն կայ պատմելու ժամանակակից հերոսներու առասպելական պատմութիւնները, այսինքն` պարսիկներու կամ քիւրտերու, սակայն գրաւոր ոչինչ կայ, որքան որ գիտեմ: Եւ վերջապէս, ինչ որ ինծի կը վերաբերի, ըսեմ, որ ոչինչ հրատարակած եմ ժողովրդական երգերու տեսակին մէջ, բացի անգլերէն ժողովածուէն եւ մեր «Բազմավէպ» հանդէսին մէջ լոյս ընծայուածներէն [9]:

   Մաղթելով նորանոր յաջողութիւններ, Ձեր խոնարհ ծառան`

Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Մխիթարեան Կրօնաւոր

560.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Տոլոյ

Ս. Ղազար, 2 2 Յունիս 1864

Աստուածապատիւ Տէր,

Եթէ յայսմ եօթնեկի կամ ի միւսում հասցէ ընդ Պ[ատուական] Հ[օր] Անտոնի [10] ՝ եղբայրացուն Կարնեցի՝ ո՞ւր զետեղեսցուք. զի թէպէտ խօսեցաք ինչ՝ այլ կարծեմ չասաց Վեհ հաստատութեամբ, բայց զՄշեցւոյն եւեթ՝ բնակել ի վարժարանի. իսկ առ ընդունել զուսանողն մանուկ՝ գտցին կառքն յաւուր շաբաթու զ՚ժ կամ ժա ժամաւ ի հանգոյցս Տոլոյի ՝ եթէ չիցէ այլազգ ինչ կարգաւորեալ այտի վասն նորին:

Մերովքս որ բարւոք կան՝ խոնարհեալ ի համբոյր տիրականի Սրբութեանդ՝ մնամ

Չորեքշաբաթի

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

561.               

* Կոմիտաս Աղային

Վենետիկ, 9 Հոկտեմբ[եր] 1864

Ազիզ Տօստում, Կոմիտաս Աղայ [11],

Պունտան պիր այ ագտէմ եազտըզընըզ մէքթիւպէ հէր նէ գատար չափըգ ճէվապ վերմէք արզուլէտիմիսէտէ՝ էլիմեահօտ եերէյիմիլէրի կիտէմէտի: Պանա էօրէ կէօրիւնտիւ քի՝ իքի թէրաֆտէն տէ թէլաշ օլարագ՝ զիյատէ էքսիկ սէօշ անկլաշըլմըշ. վէ ումատըմ քի շիմտիյէտէգ ֆուրթունա կէչմիշ օլուր: - Հէլ հալտէ չիւն էֆէնտիմ պիզիմ Գերապ. Աբբահայր Հազրէթլէրինէն թրիպունալընա սիփարըշ էթմիշսինիզ, պէնտէ օլ թրիպունալըն պիր ազասը պուլունարագ՝ այրըճա ֆէթվա վէրէմէմ: Պաքի ճանտան տօստ կիպի պիր քրիստիան տօստումա քէնտի քրիստիան մուհապպէթ պօրճունու անտըրըրըմ, քի հէքսիմիզ իչին տիր, կէրէք չօպան կէրէք գուզու: Էֆէնտիմին տօստլուղ պիւթիւն միաբանութիւն իչին օլուպ՝ ումարըմ քի պիր ֆէսիլէ իլէ զայ օլմազ: Պու իւմիւտ իլէ՝ տուվամտա էքսիկ էթմէմ: Վէ մագսուս սէլամ իտէրիմ Մարիամիկ տուտույա վէ պիւթիւն ֆամիլեանըզա Պէնտէի

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Թարգմանութիւն

Մեծայարգ բարեկամս Կոմիտաս Աղայ,

Ասկէ ամիս մը առաջ, որքան ալ որ ցանկութիւն ունէի ձեր նամակին շուտափոյթ պատասխանելու, [այնումենայնիւ], ձեռքս կամ սիրտս թոյլ չտուաւ։ Ինծի այնպէս կը թուի, որ երկկողմանի խուճապ ըլլալով, աւելորդ պակաս հասկացողութիւն տեղի ունեցած է. եւ յոյսով եմ, որ ցայժմ վրդովմունքը փարատած (կամ՝ փոթորիկը անցած) ըլլայ։ Ամէն պարագայի, քանի որ մեր Գերպ. Աբբահօրմէ՝ դատական մարմնի միջնորդութիւնը ուզած էք, ես ալ որպէս այդ ատեանի անդամ, առանձին հրաման չեմ [կրնար] տալ։ Յաւերժ, հոգեհարազատ բարեկամի մը պէս, քրիստոնեայ ընկերոջս քրիստոնէական սիրոյ իր պարտքը կը յիշեցնեմ, ինչ որ բոլորիս կը վերաբերի՝ ըլլայ հովիւ [կամ] ոչխար։ Տիրոջս բարեկամութիւնը բոլոր միաբանութան համար է, յոյսով եմ որ այս պատճառով չի փճանար։ Սոյն ցանկութեամբ, մնամ աղօթիւք, յատուկ բարեւներ՝ Մարիամիկ տուտույին եւ ձեր բոլոր ընտանիքին, նուաստս

Հայր Ղեւոնդ Մարգար Ալիշանեան

562.               

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 28 Նոյեմբ[եր] 1864

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Վաղու եդեալ ի մտի գրով ողջունել զՍրբութիւնդ՝ արդ ուրեմն կատարեմ: - Ընկալայ ի Վեհէս ի ժամանակին զնմանագրութիւնն Ներսիսի որ ի յունական գրչագրի թղթոյ Ս. Բառնաբայ, եւ լուծան երկբայք իմ. քանզի առաջին գաղափարող գերմանացին յաւելեալ էր առ անուանն եւ զԿաթողիկոս, եւ այս վարանեցուցանէր զիս. զի Ներս[իսի] Շնորհալւոյ չէ գնացեալ ի թագաւորեալ քաղաքն (Կ. Պօլիս). իսկ առաջինքն քան զնա Ներսէսք երիցագոյնք կամ հնագոյնք են ժամանակաւ քան զմատեանդ, որչափ ինչ գուշակի դա:

Աշակերտքս վարժարանեայք՝ կարօտք աղօթիցդ եւ օրհնութեանց՝ մերձ են յաւարտել զՏեսական աստուածաբանութեան դասառութիւնդ, բարեբաղդք գտեալ քան զնախորդս իւրեանց առձեռն պատրաստ ունելով զտպագիրն, որոյ վասն եւ դասատուն երախտապարտ է առ երկասիրողդ անխոնջ. եւ մնամք յառաջելոյ տպագրութեան Բարոյականին, զոր թերեւս սկսցուիք ( sic!) ի Մեծ պահսն: Զարդիս վարանիմք յընտրութիւն կամ ի յանձնառութիւն քահանայական վիճակի, յոր մերձենան՝ գէթ հասակաւ. եւ Սրբութիւնդ մաղթեսցէ առ Տէր շնորհել մեզ լոյս յայս գործ մեծ եւ դժուարին, մանաւանդ ի ժամանակիս յայսմիկ, յետ անցից անցից:

Յաշնայնի ի տեսաւորելս ընդ Մամնի [12] տիկնոջ ՝ խնդրեաց յինէն առաքել նմա զլուսատիպ պատկեր Սրբութեանդ, զոր չունիմ. արդ եթէ Ձեզէն կամիք առաքել առ նա՝ Դուք գիտէք. իսկ եթէ յիմ ձեռս՝ ոչ շատանամ միով օրինակաւ: Փափագէին սանք իմ հանդիպել տեսութեանդ հերու եւ յայս ամ, եւ վրիպեցաք. են ի նոսա որոց չէ իսկ տեսեալ զՏէրդ անձամբ: Մատուցանեմ եւ զնոցին խոնարհ յարգութիւն ընդ իմումս, եւ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ողջոյն սիրոյ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ղուկաս Գաղատոս:

563.               

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 30 Դեկտեմբեր 1864

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Նախ շնորհաւորելով զնորս ամ, յորում ակն ունիմ անձամբ տեսութեան Սրբութեանդ, որպէս եւ յուսադրէք, եւ մաղթելով զերկարութիւն լաւաց ի լաւագունից ամաց, ծանուցանեմ, զի ընդ նամակիդ ընկալայ զլուսատիպդ փոքր, եւ երեկ ի հակոտնեայ հիւպատէն զմեծն եւ զփոքր միանգամ. եւ շնորհ ունիմ վասն նոցին եւ վասն ապագայիցն: Այլ Մամնի [13] տիկին յաւուրս յայսոսիկ, որպէս լուաք հիւանդ կայ, այնու մասամբ՝ որով վայելելոց էր զպատուական դիմակդ, աչօքն. յոր եւ երկաթով դարման տարեալ է, եւ արգելեալ կայ արդ ի լուսոյ, վասն որոյ սպասեցից վերստին լուսաւորութեանն:

Զօրհնութիւնաբեր ողջոյնսդ ետու սանիցս, եւ Սրբութիւնդ յաւելցէ ի նոյն աղօթիւք հանդերձ: Հարցեալ էի երբեմն զքահանայական հասակէ. գոյ առ մեզ եւ այլ սովորութիւն՝ զկրկին աստիճանս կէսսարգաւութեան եւ զաւագին ի միասին տալոյ, եւ այս ընդդէմ կանոնաց թուի ինձ Տրիտենդ[եան] Ժողովոյն [14], եւ մերս իսկ Լամբրոնացի մեծապէս աղարտէ: Գուցէ՞ այս սովորութիւն առ Լատինս, առանց ինչ մեծի հարկի:

Ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Ղուկաս, եւ զ Տիւզեանս ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աղեքսանդրի, մնամ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]