1862

530.               

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 2 յունուար [18]62

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Յետ լիալիր մաղթանաց ի յաջողութիւն արժանեացն մեզ յըղձալ ի նորումս տարւոջ, եւ արծարծեալ տենչանաց յերկար վայելմանդ յՈւխտիս, խնդրեմ վասն իմ եւ վասն իմոյս զարժանաւոր օրհնութեանցդ ձիրս, զոր ի գերադրական սեղանոյն առաքեսցես միշտ:

Փոխանակ գրչագրաց Հիւրատանդ՝ այժմիկ խնդրեմ, եթէ մարթիցի, զնմանագրութիւն (fac simile) ընծայականի Լեւոնի թագաւորի որ ի միում ի Ճաշոցաց տեղւոյդ նուիրելոյ յարքայէն յեկեղեցի Սիենայ. զայդ թէ կարասցէ ճարտարել եղբօրորդեակդ եւ իմ երբեմն սակաւ մի աշակերտ Պ[արոն] Հիւրմիւզ, կալայց ի յարգի. ապա թէ կարէր որդի ծանօթ դեղագործին զորոյ չյիշեմ արդ զանուն, լուսագրել (fotographe) (sic) որպէս առնեն արդ եւ զՁեռագիրս, լաւ եւս լինէր: Որ զինչ եւ է ի յիշելեաց եւ յաշխատանաց կարգի կացցէ խնդիրս, եւ պարապոյ յաջողութեան:

Իսկ վասն Լիբանանեան Ձեռագրացն յիշատակարանաց կամիմ փորձ միւս փորձել առ նոյն ինքն Անճարակեան գրելով, եթէ իցէ տակաւին այդր եւ կարիցէ ճարակել:

Շնորհ ունելով եւ վասն առաջնոց եւ միջնոց եւ վերջնոց աշխատութեանցդ, մնամ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

531.               

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 9 Յունուար 1862

Իմ Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Զայս գիր ի բազում ամսոց հետէ գրեալ եմ եւ գրեմ միշտ ի սրտի, յօրէ յորմէ լուայ զհիւանդանալդ, եւ ապա զապաքինելդ. եւ բազում ինչ ասացի եւ խօսեցայ սրտիւ, եւ յար յուշի ունէի զՔեզ: Թէ երկբայիցիս ինչ բնաւ, հարց զդա զոր տեսանեսդ ի պատկերին, ամենայն երկբայքդ փարատիցին: Լուիցես ի նմանէ բիւր քեզ մաղթանս վասն երջանկագոյն բարօրութեան կրկնակի կենօք ի նորումս ամի եւ ի յետագայս, զօրաւիգն ունելով գլխոյդ զհովիւն Գամրաց [1] զՄեծն Բասիլիոս [2], որ եւ քո աղօթիւք լիցի բարեխօս ինձ եւ աշակերտելոցս իմոց վարժարանեայց: Ողջ լեր ի համբոյր

Հոգեկցիդ
Հ[օր] Ղեւոնդեայ Մ[արգար] Ալիշան

532.               

* Հայր Օքսենտիոս Վրդ. Գուրգէնեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 25 յունուար 1862

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ զխնամով երկասիրեալ հաշուեցուցակսդ, եւ զմին (զիմս, զիննամսեայն) մատուցի առ Վեհ, եւ զմնացեալսն տաց յորժամ առաքիցէք զլրումն անցելոյ տարւոյն, այսինքն զերկուց կամ զերից ամսոյն յետնոց:

Կարծեմ թողեալ էի եւ ես առ Ձեզ զցուցակ պարտուց վարժարանիդ, որչափ ինչ կարացի հաւաքել. այլ զինչ եւ է քոյդ կատարելագոյն է: Իսկ կանխավճարքն յօտարաց՝ ի հարկէ ի պարտս վարժարանիդ գրին, այլ առանձին իմն են, որպէս թէ փոխ առեալ յումեքէ, եւ վասն այն չէ պարտ, ըստ իս, անցուցանել ի կարգ այլոցն պարտուց:

Հարցանէք զժամանակ լրման կամ սկզբան տարեկանաց թոշակաւորացդ աշակերտաց. - կայ այդր նուրբ սեաւ մատեան մի ցուցակաւոր, սեւագիծ խորշիւք, յորում նշանակեալ է ժամանակ մտից աշակերտացդ այդոցիկ ի վարժարան, եւ ահա այն է օր սկզբան տարեկանի դոցա. այսինքն եկաւորք ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուէլի ի վերջ կոյս Մայիս ամսոյ. եկաւորքն ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մելգոնի ի սկիզբն նոյեմբերի. նոյնպէս եւ Խորասանճեանն. իսկ հնագոյնքն Մ[իքայէլ] Տամատեան եւ Թովմասեան ՝ ի սեպտեմբերի: Նշանակեալ է անդ եւ չափ թոշակի նոցա, մի ըստ միոջէ:

Տ ամատեան եղբարց ամենայն առանձնակ ծախք, որպէս յիշեմ, վճարեալք էին. այլ միւսոյն (Միքայէլի Տամատ[եան]) մնայր մասն ինչ: Ասէք զոմանց յաշակերտաց կանխիկ վճարեալ ի ծնողացն. եթէ զտարեկանն իմանայք՝ այո՛ պարտին նոքա ամի ամի կանխիկ վճարել. այլ ոչ ուրուք վճարեալ է յառաջ քան զլրումն առաջնոյ ամի՝ զերկրորդն եւ զայլն:

Չյուսամ եւ ես կորզել ինչ յ Երամեանց. սակայն չէ պարտ իսպառ ի մոռացօնս արկանել, գոնեա ի յուզել զխիղճն նոցա. թերեւս եւ բաղդի երբեմն հանդիպեսցին, եւ կարիցեն վճարել: Ոչինչ աւելի եւ ի Տէր Դաւթեանէ յուսամ. բայց Ե[ղբայր] Ստեփանոս երբեմն մեծ ջատագով էր առնն եւ խոստապահ եւ հաւատարիմ ասէր: - Այլ ի զուր է զայսպիսեաց խօսել, այսուհետեւ զգուշագոյնք լիցուք եւ ըստ առակի հանգուցեալ Հ[օր] Յակոբոսի [3] մերոյ՝ ասասցի առ առաջարկողս աշակերտութեան, quà puta, quà dota. այսինքն, տուր զօժիտն ընդ մանկանն:

Վասն Թովմասեանն թուի ինձ թէ պարտ է ստէպ կռանել զընտանիսն, զի գէթ զանսովոր ծախսն վճարիցեն, եւ նմա իսկ տալ գրել. դարձեալ առ Սանտըգեարն յիշեցուցանել զոր երբեմն գրեաց առ նա պատանիդ. եւ զի Վ[երապատուեալ] Եղբայրութիւնդ ծանօթ է առնն բարեպաշտի, թերեւս յաջողեսցի: Իսկ առ տնին ամենայն խստութիւն պիտի առ աւելորդ ծախս. զի գիտեմ թէ դիւրաւ մարթ է զանցանել յայդմիկ:

Ի վճար հաշուի գործաւորաց նուազմամբ 20% կամ աւելի, չունիմ ինչ ասել, զի եւ ես երբեմն այդպէս առնէի, եւ նախորդն իմ նոյնպէս. այլ չեն վստահելի արքդ. զի փոխանակ 20ի եւ 25ի կարեն աւելադրել 30ն եւ 35: Լաւագոյն ճանապարհ է վճարել առ օրին կամ ամսոյ ամսոյ, կամ սակ արկանել վասն շինուածոյն եւ նորոգութեան. եւ այսու զերծանիմք ի խղճէ մոռացութեան իրաց շինելոց եւ նորոգելոց, եւ ի կասկածէ նենգութեան գործաւորացն. բայց առ այս հարկ է առ ձեռն պատրաստ ունել զքսակն. որ եւ յուսամ թէ այսուհետեւ ընդարձակագոյն լիցի, նուազութեամբ աշակերտացդ եւ ոչ նորս յաւելլով շինութիւնս, եւ պայմանս անդրժելիս դնելով ընդ մանկամատոյցսն. զդարձին ճանապարհեայ կանխիկ պահանջելով ընդ եկաւորութեանն:

Մասնաւոր զգուշութեան թուի ինձ պէտք ի գինւոյ մատռուակութեան. զի որպէս տեսանեմ զկիրառութիւն տեղւոյս ծանրագոյն են ծախք վարժարանիդ յայդմ մասին:

Յանարժան աղօթիցս ոչ պակասեմ ի զօրաւիգն սիրելւոյդ եւ յանքակ զօդ սիրելեացդ, որով թեթեւանան եւ դիւրին բեռինք՝ քան այլով ինչ ճարտարութեամբն, որպէս եւ ի փորձոյ զայդ հաւաստեցի. եւ ի լինել այդմ միաբանութեան՝ եւ ոչ յարտաքնոցն ոք համարձակի մեղադիր լինել:

Ողջոյն բազում առ ամենայն սիրելի եղբարս եւ որդիս, եւ Քեզ դարձեալ ողջութիւն եւ զօրութիւն մաղթեմ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

533.               

* Հայր Օքսենտիոս Վրդ. Գուրգէնեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 14 Փետր[ուար] 1862

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Յառաջ քան զամենայն վշտակից եւ կարեկից լինիմ եւ եմ Ձեզ վասն հիւանդութեան Եսայեան պատանեկին, եւ աղօթակից սիրով, որով եւ ողջունեմ զնա:

Մ ասլադրի [4] չեւ եւս երեւեցաւ, վասն այնորիկ եւ ոչ ինչ ունիմք ասել զհաշուեցուցակէդ եւ վասն խնդրոցդ հազիւ դեռ երեկ կարացաք գումարել ի Ժողով, յապաղեալք ցայս վայր՝ նախ վասն աչացաւութեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու (արդ բուժելոյ), ապա վասն բացակայութեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթոռակալի [5] ի Պատաւիոն, յետոյ վասն այսաշունչ սաստկութեան հողմոց՝ որք չներէին եղելոյն ի քաղաքիս գնալ ի վանս ի խորհուրդն: Զսահմանս կամ զմիտս Ժողովոյն ծանուցանէ անշուշտ Վեհ, վասն որոյ ոչ կամիմ երկրորդել: Իսկ վասն ճարտարապետին կամ ճշգրտողին չեղեն ինչ բանք կարեւորք, եւ ինձ թուի թէ ազատ էք ընտրել զարժանն եւ զօգտակար:

Գումար պահանջիցդ ի թոշակաց եւ յառանձին ծախուց 3003, 60, եթէ Թովմասեանին միայնոյ իցէ, ոչ իմանամ որպէս է, զի յելանելն իմ անտի նա պարտական մնայր միայն տարեկան թոշակացն. այլ զի եւ իցէ՝ ինձ աւելորդ է գիտել, եւ Քեզ ըստ կարի հոգ եւ պարտք զդժուարինն դիւրել, այսինքն հսկել ի վերայ ծախուց որ ի նորա պէտս. որչափ մարթ է:

Վասն խնդրոյ դրամոց հարազատին իմոյ կարէք գրել առ Եղ[բայր] Ստեփան (որպէս եւ ես երբեմն գրեցի) զի մի՛ ումեք տացէ դրամ ի հաշիւ վարժարանիդ՝ մինչչեւ ընկալեալ ի ձէնջ հաւանութիւն. եւ այսու կարճին անտեղութիւնք, որ եւ առ ինեւ պատահեաց. էր երբեք, զի եւ ես վաճառէի զհնութիւնս նորա, եւ փողն յետ ամսոց վճարէր (որպէս կայսերական գրապետք կամ դրամապահք) եւ եղբօր իմոյ լուեալ զվաճառումն, անհամբեր առնոյր յ Ե[ղբայր] Ստեփանոսէ զգինն: Այս է ցաւն, եւ այն է դեղն զոր վերագոյն գրեցի. որով եւ ես վարեցայ:

Շնորհաւորելով բարեկենդանութիւն ամենեցուն մնամ Քեզ եւ Քոյոցդ ամենեցուն

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

534.               

Մուրատեան Վարժարանի աշակերտներուն [6] - Փարիզ

Ս. Ղազար, 4 Մարտի 1862

Իմ սիրելի սանունք, մեծք եւ փոքունք,

Ձեր շնորհաւորութեան թղթերը իմ Պաշտպան Սրբոցս տօնին օրը [7] ընդունեցայ եւ կարդացի հայրական հաճութեամբ. եւ ինչպէս այն առաւօտն ս[ուրբ] պատարագի ժամանակ, նոյնպէս անկէ ետեւ այլ սրտանց օրհնէնք մ՚այլ աւելցուցի վրանիդ: - Յիշեցէք երեք աստղերը:

Ահա բարեկենդանն լմանցաւ, Մեծ պահք է. ժամանակ է յառաջադիմութեան մեծի. բոլոր բնութիւն այս եղանակիս մէջ կ՚արթըննայ յառաջէ ի զարգացումն. օրինակը կու տեսնէք ձեր աւազանին եզերքը ուռիներուն վրայ. դուք բնութեան թագաւոր կ՚ըսուիք, ո՞րչափ աւելի պէտք է փութաք յառաջելու ի մտաւոր զարգացումն: Հող, ջուր արեւ բուսոց, ձեզի շնորհք, իմաստութիւն եւ ջանք: Ասոնցմով յառաջելով հասէք ի սուրբ Յարութիւն, եւ յետ կոտրելու կարմրուկ հաւկիթները, ինծի իմացուցէք ջանքերնուդ յաջողիլը: Ինչպէս որ կարգաւ անուննիդ շարեր էիք նոյնպէս ակնարկելով ձեզի կ՚ողջունեմ ամէն մէկերնիդ. առանձին գիր գրողաց այլ չունենալով հիմայ ատեն առանձին գրելու, անգամ մ՚այլ կ՚ողջունեմ, եւ կու յորդորեմ որ հաստատուն կենան իրենց տուած խոստմանց եւ յուսոց վրայ:

Ձեզի բարի ուրախութեանց եւ տրտմութեանց հաղորդ ըլլալով, եւ ողջունելով ամէն վարպետնիդ՝ մնամ

Աղօթարար
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին] [8]

535.               

* Հայր Օքսենտիոս Վրդ. Գուրգէնեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 4 Մարտ 1862

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Յառաջ իսկ քան զընդունելութիւն մաղթաձայն թղթիդ մատուցեալ էի եւ մատուցանեմ ընդ ձեզ մաղթանս առ ամենալուրն վասն առողջաց եւ հիւանդաց սիրեցելոց. եւ շնորհ եւս ունելով առ իս յիշատակիդ ի տագնապ ժամուդ ոչ դադարեցից անարժանութեամբս յանձնել առ Վերին գթութիւն զառիթ հոգոց ձերոց եւ զհոգացողսդ. ըստ իւրաքանչիւր պիտոյից տալ համբերութիւն, եւ համակամութիւն ընդ խաչելոյն. եւ առաւել վասն Սիրոյդ մաղթեմ զզօրութիւն որ գլուխ կաս հօտիդ: Յետ առնելոյ զմարդկային դարման ըստ կարի եւ ըստ խղճի, զաստուածայինն յանձն արասցուք ի Քրիստոս, որ գիտէ քաջ զմեր իղձս եւ կամս, եւ զհնարս դժուարութեանց: Մասլադրի [9] չերեւեցաւ անձամբ, այլ ծանոյց գրով, զի ի շփոթութեան ժամանակի ընկալեալ զծրարդ (հաշուեցուցակ) եւ ոչ յիշէ թէ ո՞ւր եդեալ կամ թողեալ է. միով բանիւ կորուսեալ է: Վասն Թոմասեանին հաշուի կարծեմ յիշեցուցեալ էի, զի յետ մահուան հայրագրի նորա զիջաք ի թախանձանս մօրն փոխանակ հազար ֆր[անգ] պահանջել 500 ի տարեկան թոշակ. թէ եւ յետոյ ի դանդաղել նոցա ի հատուցումն պայման մի եւս ետու գրել պատանւոյն՝ զի 500իւ շատասցուք եթէ վճարիցեն մինչ ի վարժարանիս իցէ դա, ապա թէ թողցի յետ ելից նորա՝ հազար վճարիցի որպէս ի սկզբանն: Բայց պատասխանի ինչ կամ յանձնառութիւն կանոնաւոր ոչ ընկալայ յընտանեաց դորա, եւ ապա Սամալճեանին միջնորդութիւն ել ի մէջ: Արդ զի՞նչ առնել կամ պահանջել իցէ, դուք գիտէք: Յայսմ երեկոյի վարժարանակիցքդ, այսինքն Ռափայէլեանի դնեն զՍրբութիւն ի բազմոցի, եւ յանձնեցի յիշել զհիւանդդ. եւ ամենայն գիտողք աղօթեն վասն դորա եւ վասն ձեր. ընդ որս եւ

Հոգեկիցդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

536.               

* Հայր Օքսենտիոս Վրդ. Գուրգէնեանին – Փարիզ

Աւետումն, Ս. Ղազար [25 Մարտ 1862]

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ի ձեռն Եղբօր Աստուածատրոյ առաքեմ տուփ մի պայիքօլի [10] վասն հիւանդին, եթէ պատշաճ իցէ նմա որպէս յուսամ: Եւ ձեզ համբերութիւն եւ մխիթարութիւն: Ողջ լերուք

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

537.               

* Հայր Օքսենտիոս Վրդ. Գուրգէնեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 17 Ապր[իլ] [18]62

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց.

Վասն Թոմայի Հասունեան ընդէ՞ր խղճէք տալ այտի ձեզէն վկայութիւն. զի եւ առ ինեւ հազիւ երկու ամիս աշակերտեալ է նա, եւ զոր ուսեալն է՝ յառաջ քան զիմ գալս ուսեալ է. եւ որպէս ես ստորագրեցի այդր վասն Ապտուլլահեանին, զոր գիտես, նոյնպէս եւ դու, վստահացեալ ի վկայութիւնս նշանակեալս ի « Բազմավիպի », կամ թէ գուցէ՝ այլուր: Զայս իբրեւ պատշաճ, ինձ թուեցեալ եւ ոչ առ անձին թեթեւաբեռնութեանն ասեմ:

Այլ ոմն Թովմաս Թէրզեան [11], աշակերտ Ռափ[այէլեան] վարժարանի, խնդրէ զեղբայր իւր կրսեր առաքել ի մի վարժարանաց մերոց. եւ զի աստ ոչ ընդունին ցամս երկուս, եւ ձեզ պէտք էին մանկանց ոմանց եթէ հաճիք՝ կարէք հարցանել զմերսն ի Կ. Պօլիս, զարժանաւորութենէ մանկանն, եւ զթոշակէն. զի խոստանայ իմն տալ 3000 դահեկան, այլ չգիտեմ թէ ո՞րքան իցէ հաստատութիւն խոստմանն:

Վասն հիւանդիդ եւ ախտակցելոցն նմին, աղօթիւք, կարեկցութեամբ եւ սիրով մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Եօթնեկօք յառաջ եկեալ է ի քաղաքս, այլ ոչ ի վանս, Յովս[էփ] Եսայեան, հին աշակերտ վարժարանիդ, եւ ասացեալ զի եւ հայր եւ քոյր հիւանդիդ՝ չեն հեռի յայնմ ախտէ. իցէ այս գըխ մխիթարութիւն. այլ վեհ մխիթարութիւն՝ կամքն Աստուծոյ եւ ձեր արիութիւն, որչափ կար է:

538.               

* Հայր Օքսենտիոս Վրդ. Գուրգէնեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 6 յունիս 1862

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Եհաս երեկ ողջամբ արձակեալդ այտի Եղբայր, եւ եբեր զողջոյնս ցանկալիս եւ զողջունագիրս սիրելեաց մեծաց եւ մանունց, որոց ամենեցուն անմոռաց սէր եւ մաղթանք բարեկենդանութեան յամայր:

Ընկալայ եւ շիշ մի շիրօփ [12] զոր յանձնեալն է Ձեզ Գոլոնեայ, եւ աղաչեմ ի հանդիպել նմին բերանացի եւս հատուցանել զիմ շնորհակալիս, որպէս ես Քեզ:

Վեհս ի գեղջ է, եւ զնամակդ որ առ Նա տարաւ երեկ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթոռակալ [13]:

Գ[երապայծառ] Հասուն յետ Հոգեգալստեան ասի փութով մեկնիլ ի Հռովմէ եւ գալ այսր, եւ աստի այդր:

Մաղթելով զոր եւ ցանկասդ յերկնից կարողութիւնն եւ տոկ, մնամ Սիրոյդ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

539.            

Մուրատեան Վարժարանի աշակերտներուն [14]

Ս. Ղազար, 12 Յունիս, 1862

Սիրելի սանունք իմ,

Անցեալ հինգշաբթի առաւօտուն (5 Յունիս) ժամերգութեան ատեն՝ թաք թուք ոտնաձայն մը լսեցի եւ Ե[ղբայր] Յովսէփին քալուածքին նմանցուցի: Ժամերգութենէն անմիջապէս վերջ պատարագի ելայ, զձեզ այլ յիշելով այն հեզ եւ անմահ գառին առջեւ, որոյ նման ըլլալ ամէնուս պարտք է, մանաւանդ գառնահասակ սանուցդ. պատարագէն դառնալով յաւանդատունն, հոն հանդիպեցայ Ե[ղբայր] Յովսէփին, որ սպասաւորութիւն ընելէ կու դառնար: Ժամ մը ետեւ տեսնուեցանք խօսեցանք. ինծի ծրար մը նամակաց տուաւ, զոր առնլով մէկէն նաւակ մտայ սեւազգեստ աշակերտաց հետ՝ զորս այն օր ծովուն եզերքը նախաճաշելու պատրաստած էինք, եւ այն ընդարձակ կապոյտ ջրերուն եզերքը. բանալով ծրարը՝ յանկարծ գտուեցայ ի Բարիզ, տօմարս նայեցայ, նոյեմբերի երեքն էր, 1861ին. ժամ մը ձեզի հետ տեսնուելէն ետեւ, նորէն նայեցայ եւ տեսայ որ եօթն ամիս անցեր է այն ժամուն միջոց, տարին, ամիսներ եւ ուրիշ շատ բաներ այլ փոխուեր են: Այս փոփոխութիւնը դուք այլ կ՚իմացընէք ձեր իմաստասիրախառն հասարակաց ստորագրեալ թղթին մէջ, պէսպէս կերպով, որոց մէկն այլ է ձեր բարձրագոյն ուսմունքներ սկսիլն: Ասոնք եւ ձեր ամէն ըսածները լսելէն ետեւ դարձայ նայեցայ այն սիրելի յարաշարժ ընդարձակութեան վրայ, որ փոփոխութեան եւ անկայուն վիճակի աշխարհաքարոզ օրինակ մ՚է եւ սակայն երեսուն տարի է ես այն ափանց վրայ քալեր եմ եւ կու քալեմ, եւ միշտ նոյն կերպարանքը կու տեսնեմ իր վրայ, միշտ նոյն հաճութիւն եւ զուարճութիւն ի սրտիս. արդ եթէ ծովն իսկ այդքան հաստատութիւն եւ անփոփոխութիւն ունի, ո՞րքան աւելի, ըսի, ծովին այս կամ այն կողմը կեցող բարեկամաց եւ սիրելեաց սիրտք, որք, Աստուծով յիրար միացեալ են ! - Այսպիսի մտածութիւններ առաջին անգամ չէր որ կ՚ընէի. եւ շատ հեղ առանց երկայնելու այն մտածութեանց մէջ՝ ձեր յիշատակին քանի մը ժժմակի խեփորներ ժողուած եմ այդ ծովեզերքէն, որ հոս իմ պուլվար ներս իմ Պուատը-պուլօնեը ներս [15] են, եւ անոնցմէ աւելի զմայլելի. եւ յապահով եղէք, որ դեռ շատ հեղ այլ այնտեղ քայլելով զձեզ պիտի յիշեմ. եւ առհաւատչեայ անցեալ եւ ապագայ եւ ներկայ մտածութեանց՝ ընդունեցէք այս քանի մը ծովային բերքերը եւ քանի մը աւելորդ վայրկեաններու մէջ, եթէ գտնէք, մէկ երկու բանիկներ մտածեցէք:

Տարեկան հարցաքննութեանց երկու ամիս մնաց. ձեզ տեսնեմ սիրելիք, որ նախ մօտ եղող եւ ձեր վրայ անդուլ աշխատող Վ[երապատուեալ] Հարքը խնդացնէք, եւ ապա զհեռաւորքս, եւ եւս առաւել ձեր խիղճը:

Ամենայն ծանօթ վարժապետաց այլ բարեւ ընելով ինծմէ, նաեւ ինձ անծանօթ Արման ընկերակցիդ ողջ կեցէք եւ ուրախ, եւ ես եմ բարեացակամ

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

540.            

* Հայր Օքսենտիոս Վրդ. Գուրգէնեանին - Փարիզ

Ս. Ղազար, 23 Յունիս 1862

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Թերեւս յառաջ քան զթուղթս ժամանեալ եւ տեսաւորեալ իցէ այդր Նախագահն Հասունեան, որ այսօր մեկնեցաւ աստի ընդ Վիեննա դիմել այդր փութով, օր մի միայն, զերեկն կացեալ ի վանս: Եթէ չեւ եւս իցէ տեսեալ Ձեր, գիտուն լիցի՝ զի կամէին իջեւանել ի Missions étrangères, եւ որպէս երեւէր՝ պատարագել ի մատրան վարժարանիդ: Աստ չասացաւ ինչ նմա վասն բնակութեան կամ ոչ ի վարժարանիդ, զի կարծեմ թէ ծանր լինէր ձեզ ընդունել զնոսա (զՆախագահն եւ զ Ազարեանն [16] ) առ ի չգոյէ ազատ սենեկաց, եւ այլոց գլխոց. զոր անշուշտ մնայ Ձեզ քաղաքավարութեամբ ծանուցանել նոցա եւ հրաւիրել ի պատարագ, եւ յայլ որ արժանն դատիցի: Կարծեմ եօթնեակ մի կայցէ ի քաղաքիդ:

Ողջունելով զհամօրէն վարժարանիկսդ՝ մնամ

Հ ոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

541.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 29 յունիս [18]62

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Պատճառ զցուցակս առեալ Համբարձեաց՝ գրեմ եւ զողջունիկս, խնդրելով զաստուածահաճոյ աղօթսդ յօժանդակ ինձ եւ մերոցս հանդերձելոց ուխտելեաց, որոց մերձ է ժամանակ ընտրութեանն:

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Համազասպ լաւագոյն քան ի գալստեանն գտանի, այլ ոչ գիտեմք ցո՞ր վայր խորագոյն իցէ լաւութիւնն:

Ծանօթն մեր Տարիւ չմոռանայ երբեք զխնդրուածն յամենայն թուղթս իւր. եւ ես լուայ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Համազասպեայ, զի խնդրեալ իցէ Սրբութեանդ վասն գաղղիացւոյ ուրումն եւ յաջողեալ եւս ընդունելութիւն նշանին, իցէ՞ ստոյգ, եւ մե՞րս այս, թէ այլ ոք: Եթէ եւ դրամով մարթ իցէ ստանալ կամ գնել, սա պատրաստ է ի վճարել, շատ է թէ ծանուսջիք նախ զծախսն:

Այսօր հողմն սաստիկ եւ անձրեւ արգել զմերքս յերթալոյ ի Վենետիկ ի պատարագ. վասն այնորիկ եւ չկարեմք գալ այդր ի թափօր Ս. Պետրոսի, այլ հեռուստ յանձն եղեալ ի նա եւ ի Սրբութիւնդ, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

542.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 1 Օգոս[տոս] 1862

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Ի հաճել եւեթ հեռուստ եւ անտեսաբար առաքեմ զցանկդ ծրարեալ ընդ թղթիս, ըստ աղաչանաց բազմաթախանձ Պարոնին, որպէս զի, ըստ բանի նորա, ի լինել ինչ պիտոյից ի գործ բերջիք. թէ եւ բազում անգամ ծանուցի նմա, զի արդէն Սրբութիւնդ ունի զցանկդ: Նա տեղեկացեալ է ի Նուիրականոցի Բարիսու, զի չեւ եւս են հարցեալ այտի զՆուիրակն զինքենէ:

Երեկ վանական Ժողով ընտրեցան յուխտ չորք ի հնգից նորընծայից. իսկ հինգերորդն ինքնին հրաժարեաց չիշխելով մտանել ընդ լծովս: Աղօթք վասն ամենեցուն: Յաջողելով Տեառն ի կիւրակէի Վերափոխման (17 Օգոս[տոսի]) խորհիմք նուիրել զնոսին Աստուծոյ եւ Տիրամօրն, թէ կայցեն հաստատուն ի բարի կամս:

Ոչ գիտեմ թէ Ծաւալոցն բաշխիցէ՞ ձրի գրեան. թէ բաշխէ՝ խնդրեմ երկվեցեակ գիրս լատինականս. զոր օրինակ Նմանութիւն Քրիստոսի, Աստուածաշունչ մատեան, Նոր կտակարան եւն ի պէտս լատինուսաց. իսկ առաքումն, որով եւ է սակաւածախ ճանապարհաւ, որպէս գիտէք. բայց թէ եւ դոյզն ինչ ծախք վասն ճանապարհի լիցին՝ հատուսցէ վարժապետաց դրամագլուխն:

Համբուրիւ աջոյդ մնամ սանիւքս

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

543.            

* Հայր Օքսենտիոս Վրդ. Գուրգէնեանին – Փարիզ

Ս. Ղազար, 2 Սեպտեմբ[եր] 1862

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Արդարեւ յոբական դէպք եւ անակնկալ հարուածք, որոց դժպհի էր հանդուրժել՝ եթէ ոչ գիտէաք զհարողն նոյն լինել որ հայրն է գթութեանց եւ ողորմիչ եւ պահպանիչ տղայոց: Եւ այնքան առաւել գորովիմք ընդ քեզ, որքան զի միայնակ զմրուրս բաժակին դառնութեան քամեցեր. եւ եթէ ոչ է ինձ եւ համակելոցս նովին կրիւք՝ հնար ընդ բարեկամաց Յոբայ քրձապատառ փութալ այդր երբեմն ի բոյն սփոփանաց իմոց եւ այժմ ի տուն ցաւոց, մի՛ երկբայիր, զի առ քեւ եւ առ քոյովքդ կամք սրտապատառք. եւ զհանգուցեալսն առ Հանգուցիչն յապահովեալ, աղաչեմք զօրացուցանել զձեզ, անվրէպ ունել զակն ի կամս եւ ի յոյս Մարդասիրին, եւ յապագայ մխիթարութիւնս. զի առ գաղտ օգուտ մեր են խրատք Տեառն:

Դարձ արարեալ արդ դառնագին գործակցա[ց]դ միաբան սիրով դիւրեսջիք դժուարակիր լծոյն, որում զօդեալ կամք եւ մեք ի հեռուստ. եւ շնորհօք նորին Տեառն, որպէս ակն ունիմք՝ մերժեալ զանօգուտ մթարս սգոյ, յարիութիւն եւ ի հնարս զգուշութեան խորհիցիք ի կարճել զխէթ երկչոտաց եւ զմեղադրութիւն յաչաղկոտաց: Իցի՜ւ թէ մարթ էր չիմացուցանել զառաջինն աշակերտացդ եղելոց ի գեղջ, եւ խաբել իսկ թէ եդիք զնա ի ճանապարհ, (ոչ ի հանդերձեալն):

Անդուլ մաղթանօք սրտի ի լռութիւն հարկեալ մնամ

Կարեկից Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ի հարկէ ի հուր ծախէք զկահս եւ զմահիճս նորա:

544.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 8 Սեպտ[եմբեր] 1862

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Ծանեայ զ Ծաւալոցդ ոչ շատ առատաձեռն ի բաշխս գրենոյ. եւ առ այժմ ամփոփեմ եւ ես զձեռն, շնորհս կալեալ տուելոցդ ծանօթութեանց. թերեւս ի ձեռն թղթաբերիս՝ յետոյ գրելով խնդրեցից օրինակս ինչ Նմանութեան Քրիստոսի, այլ ոչ Աստուածաշունչ գիրս այնու գնով. գաղղիարէն չորից դանգաց վաճառի (ֆռանգաց), անգղիարէնն միոյ ֆռանգի:

Ծանեայ եւ զխնդիր Տարիւի, եւ ծանուցի նմա, զի լուռ լիցի, եւ սպասեսցէ բարւոյ ժամու:

Ոչ երկբայիմ, զի յայսմ աւուր աղօթէ եռանդագին վասն ամենայն Ուխտակցացս, յորս եւ ես իմովքս. աղօթեսջիք եւ վասն այլոցն երբեմն իմոց (ի Մուր[ատեան] վարժարանի ) որպէս աղօթէիք եւ օրհնէիք երբեմն. զի ահա երկուք յաշակերտաց անտի վերափոխեալ են դեռատիք թողլով զկենցաղ. մին յառաջ քան զչորք ամիս հիւծական ախտիւ, եւ միւս դեռ ոչ յառաջ քան զբազում աւուրս՝ խառն իմն ախտիւ, զորոց բողբոջս ընդ իւրեանց բերեալ էին ի հայրենեաց: Նոցա հանգիստ, եւ մեզ մխիթարութիւն, մաղթանօք Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

545.            

* Մխիթարեան միաբանի մը, անյայտ

Հռոմ, 25 Սեպտեմբեր, 1862

Անձկալի եւ Վերապատուեալ Տէր,

Ոչ սպասեալ պատասխանւոյ երկոցուն թղթոցս, ծրարեմ ի սմին երկուս էջս ի Պատմութենէ գիւտին Ամերիկոյ զոր գաղափարեցի ի գրչագրաց եկեղեցատան Ս. Վլասայ [17]. թէ չիք սորա օրինակ առ մեզ եւ կարեւոր թուիցի, ծանուցէք եւ գաղափարեցից: - Ամենայն գրատունք քաղաքիս փակ են եւ չիք հրաման մտանելոյ ի ներքս ց12 նոյեմբերի. բայց Արհ[իապատիւ] Գ[երապայծառ] Եդուարդ ջանասցի հրաման առնուլ մտանելոյ ի Վատիկան, թէ շնորհեսցեն: Կամէի գիտել եթէ նշանակեալն ի տետրին Ձերում ձեռագիր օրինակդ Վատիկանի, այսինքն Դաշանց թուղթ = Թուղթ Ազարիա կաթողիկոսի Սսոյ: = Դաւանութիւն ֆռանկաց: = Ժամանակագրական պատմութիւն Ռուբինեանց: = իցէ՞ ամբողջ գաղափարեալ ի Հ[այր] Եփրեմայ Կամսարական, եթէ մասամբ՝ որպէս ասէ Գ[երապայծառ] Եդուարդ. եթէ մասամբ իցէ, կամիցիք լնուլ զթերութիւնն, վասն որոյ եւ հաճեսջիք ծանուցանել ինձ ո՛ւր հասեալ իցէ գրիչն: - Ի գրատան Գորսինի [18] իշխանի չիք ինչ հայ գրչագիր. իսկ Ալպանի [19] իշխանի մատենադարանին կայ ընտիր Աստուածաշունչն վաճառեալ է ընդ այլոց գրեանց. չգիտեմ ում: Պորճիա իշխան կամ պալատ կամ տեղ հին ոչ ոք ճանաչէ ի քաղաքիս. վասն որոյ թէ ստուգագոյնս ինչ մարթիք նշանակել, մարթացայց գործել ինչ: - Չոգայ ի մատենադարան Գիճի իշխանի [20], ուր երկուք եւեթ պահին հայ գրչագիրք. մին Աւետարան երկաթագիր՝ վայելուչ գրութիւն ի վերայ ազնիւ մագաղաթի, սկզբնատառք բազում ուրեք զարդագիր են եւ ի լուսանցսն ուրեք ուրեք զարդք. պակասաւոր ի սկիզբն եւ ի վերջն, վասն որոյ չիք յիշատակարան. սկսանի յայն բան Մատթէի «[Բազմե]սցին ընդ Աբրահամու եւ ընդ Սահակայ եւ ընդ Յակոբայ յարքայութեանն երկնից» [Մատթ. Ը 11]. եւ աւարտի յայն բան Յովհաննու որ ասէ. «Եւ զայն արասցեն ընդ քեզ, քանզի ոչ ծանեան զհայր եւ ոչ զիս» [Յովհ. ԺԶ 3]: Գոն ուրեք ուրեք ուղղագրութիւնք ի լուսանցսն նորով նօտր գրով եւ նշանակութիւնք թուոց: Թուի հնգից կամ վեցից հարիւրոց ամաց: Թղթատեալ զամենայն էջս մի ըստ միոջէ եւ քննեալ ուշի ուշով, ի վերջ Մատթէի աւետարանին գտի. «Կիւրակոսի է աւետարանս, եթէ Աստուած կամի»: Եւ ի վերջ Ղուկասու՝ այսպէս «Զստացող սուրբ աւետարանիս, զ Կիւրակոս քահանա, եւ զ Նէրսէս գրիչ, վատեալս յաչից լուսոյ աղաչեմ յիշեսջիք ի տէր Աստուած»: Իսկ միւսն գիրք ընթերցուածոց՝ բոլորգիր, թերի ի սկիզբն եւ ի վերջն, խառնակ, անոճ, տձեւ եւ աղտեղի գրութիւն, մագաղաթն անլուայ, աղտեղի, պատառեալ, ի բազում տեղիս անընթեռնլի ի սաստիկ աղտոյն: Չիք ամենեւին յիշատակարան ինչ կամ գոնեա անուն գրչին: Ի սկիզբն թուի թէ գոյր տօմար. յետոյ յառաջ քան զընթերցուածսն՝ քաղուածոյ բանք ընդարձակ ի Բարսղի Վեցօրէից հանդերձ տարբերութեամբք ինչ զոր այսպէս աւարտէ. «Յաղագս մեկնութեան ճառիցս սակաւ մի գրեցաք»:

546.            

* Հայր Օքսենտիոս Վրդ. Գուրգէնեանին – Փարիզ

Ֆիեսսոյ, 2 Հոկտ[եմբեր] 1862

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զսրտառուչ եւ զարտօսրաբուղխ թուղթդ ընկալեալ ոչ կամեցայ եւ ոչ իսկ կամիմ միւսանգամ ձեռն եւ աչս զվերօքն ածել. սակայն, զի հարկ եւ պարտք իսկ են մեր յար ի Վերս Միոյն եւ Մեծին նկատել, եթէ եւ գիրս այս դարձեալ զնոյնս յիշիցէ զվէրսն զառաջինս՝ ի սոյն յաստուածային վիրաց յիշատակ խառնեալ սրբեսցի որպէս զմուռն ցաւոց, եւ մի՛ լիցի ի տոյժ մարմնոյ եւ սրտի, այլ ի բոյժ հոգւոց մերոց, որոց ցաւք բազում անգամ բժշկին արտաքին հարուածովքդ:

Ծանեայ ի թղթոյդ որ առ Վեհ, զի ի բաց արձակեալ էք զ Պիլէզիկճեան. եւ յուսամ, զի վստահք էք, որքան վստահանալ հնար է մարդկօրէն, ընդ քաջողջութիւն այլոցն, որ հարկաւ ըստ հասանել նոցին յարբունս եւ ի վեր խաղալ փոքր մի վտանգաւոր գտանի քան յայլ տիս: - Մուրատեանն Վիջէն երբեմն զգայր բաբախումն սրտի, շա՞տ թէ սակաւ ոչ գիտեմ, եւ դիտելի թուէր ինձ. արդ յաճել հասակին ստուգագոյն երեւիցի էն կամ չէն. մանաւանդ եթէ վստահք իցէք եւ ի նոր բժիշկդ, որպէս մեք ի հինն եւ ի բազմափորձ, ընդ որոյ բարձումն մահուամբ՝ ցաւէ ինձ յոյժ: Խառնեալ եւ զնորայն յիշատակ ընդ այլոցն, մաղթեմ մնացելոցդ եւ մանաւանդ քեզ արիութիւն, որ կարեւորագոյն բարին է վիճակիդ եւ պաշտամանդ եւ մխիթարութիւն մինչեւ յամպս երկնից, մնալով

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ողջոյն բազում սիրով առ Վ[երապատուեալ] Հարսդ եւ առ մանկտին:

B. Duprat գրավաճառ գրէ առ իս, ի 27 նոյեմբ[երի] անցելոյ ամին խնդրեալ ի նմանէ զգրուած Լանկլուայ զԱղբերաց պատմութեան Խորենացւոյն, եւ պահանջէ զգիրսն 3 ֆր[անգ]: Անշուշտ մի ոք ի Հարցդ խնդրեալ է զայն. աղաչեմ քննել եւ հատուցանել:

547.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ - Ս. Ղազար

6 Հոկտեմբեր [1862]

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Որոնեալ եւ տուեալ որոնել՝ ոչ գտաւ կնիքն խնդրեալ. խորշ մի կամ դարակ գրասեղանոյն աղխեալ է, գուցէ ի նմա իցէ:

Զնամակս գտի ի ծրարին զոր ուղղեալ էիք յանուն իմ, եւ համարիմ սպրդեալ ընդ այլսն:

Մերքս կան որպէս եւ թողէքդ. եւ ես իմովքս խոնարհեալ ի համբոյր աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

548.         

* Հայր Օքսենտիոս Վրդ. Գուրգէնեանին – Փարիզ

Ս. Ղազար, 23 Հոկտ[եմբեր] 1862

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Կարծեմ ընդ ամսական թոշակիդ (նոյեմբերի) ընկալայք ի Գործակալէդ 51 ֆր[անգ] աւելի, զոր յանձնեցի նմա որոց 31 է յաւելուած 448 ֆ[րանք]աց զոր առի այտի հերուն սակս ուղեւորութեան իմոյ եւ Մ[կրտչի] Լիմոնճեան [21]. իսկ 20 է ի վաճառելեաց ինչ (պատկերաց եւ նմանեաց) ի հաշիւ վարժարանիդ:

Խնդրեալն ի Սիր երիցուէ կղերիկոսարանի տեղւոյդ կոնդակն Անարատ Յղութեան, գաղափարեցաւ, եւ առթի մնամ առաքել այդր, այլ յուսամ, զի եւ երէցդ փոխարինեսցէ ընծայիւ զընդօրինակողն, որ զմեծ մասն պարապոյ գիւղական աւուրցն ծախեաց յայդ վաստակ ցամաք:

Ողջունիւ եւ մաղթանօք առ ամենայն բնակակիցքդ, մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]