1848

67.               

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 21 Յունվ [ ար ] 1848

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Անագան առի զթուղթ Քո, եւ աւուրք տօնի Ս. Հօրս մերոյ Անտոնի, եւ առաջին պատարագ Հ[օր] Զենոբայ [1] զոր մատոյց ի վարժարանիս մատրան, ընդ մէջ անկան, ժամանակն համառօտեցաւ եւ իմ ի մտի եդեալ էր այսու առաջին թղթատարաւ առաքել զխնդրեալդ յինէն. վասն որոյ բազում շտապաւ կատարեցի զայդ, գրեաթէ ի միում աւուր խորհելով, ի միւսումն յօրինելով եւ յերրորդումն գաղափարելով, եւ ահա ժամ թղթատարին մերձենայ, եւ ես չունիմ վայրկեան՝ զգրեալս յակն արկանելոյ եւ զպարզ սխալ եւս սրբագրելոյ. քեզ թողում զամենայն: Իսկ եթէ երկայն իցէ կամ տակաւին խրթին թուիցի՝ դու պարզեա՛ եւ կտրեա՛ որպէս եւ գիտես, եւ թէպէտ աշխատութիւն իցէ քեզ այս, այլ սակայն այդու ընտանեգոյն լինի քեզ ոճ բանին եւ իբրեւ բնական: Կամիմ լսել եւ զդատաստան քո թէ յարմարիցի՞ այդ ոճ խօսից յունկն քահանայից տեղւոյդ. կամիմ եւ զունկնդրացն լսել դատաստան՝ յորժամ ընթերցցիս: Ես ոչ ումեք ի վեր հանի, որպէս եւ գրեալ էիր, զնոյն անշուշտ եւ դու առնես: Չունիմ առ իս զօրինակ ճառիդ, վասն որոյ զգուշեաւ պահեա զդա, կամ թէ պատեհիւ յետս դարձո՛: Առ այս այսչափ:

Խրատ քո վասն չցանկալոյ գալ այդր՝ է ըստ սրտի իմում, եւ ուրախ եմ, զի զայդպիսիս գրէք, որով ոչ միայն ես՝ այլ եւ այլք եւս յորդորիցին արգելուլ զիս աստ: Խառնակութիւն տան մերոյ՝ անշուշտ վասն բանի ժառանգութեան ընչից եղբօր իմոյ հանգուցելոյ իցէ, եւ չմիաբանելոյ ընդ միմեանս: Որպէս եւ զիարդ իցէ՝ աղաչեմ յայտնապէս ծանուցանել ինձ. եւ թէ ո՛րպէս գնայ Հեթում եւ ո՞ր իցէ խոստովանորդի քո, սա՞ թէ մի ի հօրաքերցս: Եւ թէ զի՞նչ լսի թողեալ հանգուցելոյն ստացուածս:

Միւս եւս խնդիր, զորմէ գրեալ էի առ անդրանիկ մեր Հ[այր] Աբրահամ սիրելի. այսինքն է, յառաջ քան զամիսս ինչ գրեալ էիր վասն ձեռագրաց ինչ ի Ղավախ եղելոց, եւ թէ փոյթ ունիս ի ձեռս բերել զնոսին. եւ յետ այնորիկ ոչինչ գրեցեր. եւ ես զտիւ եւ զգիշեր երազելով մնամ լսել ինչ, մանաւանդ զանուանել Պատմութենէդ Դարեհի: Նոյնպէս եւ մատեանն զոր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Արսենի [2] ստացեալ էր ի հերուն եւ դու խոստանայիր յղել շոգենաւու՝ տակաւին չերեւեցաւ, եւ ամենեքեան զարմացեալ են եւ կարծեն թէ գողոց գողացեալ իցէ: Աղաչեմ փութով գրել ինձ զայսցանէ եւ հանգուցանել զսիրտ իմ: Ես այժմ մոլեալ եմ ի Ձեռագիրս, եւ դու որչափ կարես՝ օգնեա ինձ, եւ ուր հոտ եւ համբաւ ինչ ձեռագրաց իցէ յայդ կողմանս՝ ջանա ի ձեռս բերել, կամ քննել եւ ծանուցանել, զի տեսցուք թէ իցե՞ն նորք եւ կարեւորք:

Ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսիսէ այս եօթն ամիսք են, չիք ինչ լուր:

Յառաջ քան զվախճան եղբօր իմոյ՝ առաքեալ էի յանուն Պ[արոն] Սերոբէի տուփ մի ընծայից, չգիտեմ զի՞ եղեւ, ետու՞ք նմա կամ թէ գիտիցէ՞ք. 40 լիրա աւստրիական պարտէր նա վարժարանիս վասն ապակեղէն զարդուց որ ի նմա, կարծեմ թէ ամօթ իցէ յիշեցուցանել յայսմ հետէ:

Ի նոր լրոց. Չորք նորընծայ քահանայք, ՀՀ. [Հարք] Գարեգին [3], Յուսիկ [4], Զենոբ եւ Հմայեակ [5]: Գրիգոր Աբել վախճանեալ է ի Թրեստ հայաբար եւ ռուսաբար: Իտալական խռովութիւնն եւ ի Վենետիկ ներգործէ:

Անցեալ շոգենաւաւ խաւանոզակիր տփիկ մի առաքեցի առ Հ[այր] Ղուկասն մեր. ասասցես նմա, զի այն չէ բաւական բերանոյն, այլ առ ի օծանել միայն զպեխս իւր, եւ զչէրչիվէ [6] մօրուքն զոր համբուրեմ: Ողջունեալ զնա ի սրտէ եւ զուղեկից նորա, մաղթեմ ձեզ ուրախ լինել եւ առողջ որչափ ներէ՛ տեղիդ, եւ մի՛ մոռանալ զմեզ, որպէս եւ ոչ մեք զձեզ: Ողջոյն սիրոյ եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Արսէն եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Միքայէլ [7], եւ առ այլ Վ[երապատուեալ] Հարս եւ Եղբարս: Եւ դու ո՛ղջ լեր միշտ:

Հոգեկցորդ եղբայր

Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշ[ան] Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

68.               

Հ. Ներսէս Վրդ. Սարգիսեանին [8]

Վենետիկ, 4 Փետր [ուար] 184 8

Տէ՛ր, ուղղեա՛.

Վերապատուեալ Հօր եւ յոյժ սիրեցեալ եղբօր

Տեառն Ներսիսի Մովսիսամերձի, խնդալ Տերամբ.

Ձայն աւետեաց կենդանութեան ի մահահանգոյն մոռացական եւ հեռացական լռութեանց, յանկարծ ի վեր հնչեցեալ եւ բաղխեալ ընդ սիրտ սիրելեաց՝ որպիսի՞ս ներգործէ. նոյն եւ քո, ո՜վ քաջդ անձկալի, առ մեզ՝ ձայն կենդանութեանդ եւ լուրք բերկրարար, վասն որոյ եւ աւելի եւ անճահ համարիմ աստանօր զկիրս մերոց սրտագոհ ուրախութեանցս ջանալ բացատրել՝ մրագիր փետրովս եւ քլաչափ քարտիսիւ. այլ միայն զոր չկարեմն զսպել բարձրացուցանեմ զաղաղակ. Գոհութի՜ւն զքեզ պահողին, եւ պահեսցէ մեզ յամայր ։

Իսկ թէ զմերս կամիցիս գիտել զողջութիւն եւ զհամօրէն Ուխտիս, ոչ կասկածեմ լիովին ի վեհագունիցն [9] թղթոց առնուլ քեզ զայդ փափագ, յորում անշուշտ ի խոր խոցիցի սիրտդ, որ ի քրդախառն ի Հայս նստեալ ի պատուանդան ցրտաշունչ հիւսիսի, եւ աստ ի միջի մերում ի Մխիթարեան կղզեկիս՝ բաբախէ ազնիւ սիրոյ եռանդեամբ. այլ վհատիցիս մի՛. պնդեա՛ զդա աջովդ զոր ամբառնաս յերկինս, եւ նահատակեա՛ց յասպարիզիդ որ առաջիդ կայ։ Վկայէ՛, վկայէ՛ եւ իմ սիրտ ընդ քոյդ, զի ի դառնալդ քո Տերամբ այսր՝ ոչ սակաւ երիտասարդացեալ եւ նորեալ տեսցես զմերս փոքր աշխարհ, սակայն՝ այս ոչ միայն կամք են վերնոյն, այլ եւ ժամանակին օրէնք, որում ոչ ուրուք սիրտ կամ իղձք կարացին բերել ընդդիմամարտ յաղթութիւն. այլ զայս միայն աղօթեա՛, զի որպէս դուդ եւ մեքս յուսամք, ցանկալի հնութիւն բարուց՝ տեւեսցէ յամայր. եւ դու ակաղձուն բարեօք եւ բեռամբք փութով ընթա՛ եւ դա՛րձ, զի յոյժ պիտանի գոս:

Երեքին Պ[ատուական] դասընկերք իմ՝ ՀՀ. [Հարք] Աբրահամ, Բարսեղ եւ Ղուկաս ՝ ողջունեալքն ի քէն, ի Կոստ[ա]ն[դնու]պօլիս են, եւ հսկեն դպրոցին Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Անանիայի եւ ի հոգս ժողովրդեան. իսկ մաքրածնօտ եղբայրն իմ Հ[այր] Աթանաս դարձ արար ի Պաշվալովէ, ուր գնացին Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անդրէաս եւ Հ[այր] Մաղաք[իա]: Ի Ռափայ[էլեան] վարժարանիս կամք նոյնք որ յառաջն, եւ աշակերտք 33, յորոց 12 յայսմ ամի դառնան ի հայրենիս աւարտեալ զուսմունս: Այսոքիւք վասն սոցին առ յինէն շատանալ:

Եկեսցուք արդ ի քեզ եւ ի քոյսն եւ սակաւուք ի մերս: Շնորհակալու սրտիւ ընկալայ զազդմունսն՝ վասն մի՛ հայրենասիրական եռանդեամբ բորբոքեալ՝ մեծամեծս երազել զՀայաստանէ. այո՛, եւ ես ցորչափ յառաջեմ ի ծանօթութիւն ազգային իրաց, կարծեմ չափաւորել կամ թէ ուղղել զեռանդն իմ, եւ կամ թէ ընտիր առնել ընդ գովելին եւ ընդ ոչն: Իսկ երկարապատում զքեզ կամելով լինել, ոչ վասն Անւոյ ասէի, զորմէ ծայրալիր իսկ գրեալ է անխոնջ գրչիդ, մինչեւ վկայել ուրումն յետ քո ճանապարհորդի՝ թէ Հ[օր] Ներսիսի զամենայն ինչ ի հերուն զաղափարեալ է, այլ վասն այլոց տեղեաց, բերդից եւայլն, եւ զճարտարապետական ձեւոցն ըստ կարի, եւ զօրինակէ մածուցման նիւթոց շինուածոցն, եւ ուրեք զձեւոյ հայկական տառից, թէ նորաձեւութիւն ինչ գուցեն ի հնագոյն արձանագիրս, եւ զնիւթոյ դեղագործ պատկերաց եւայլն։ Բայց գիտացեալ, զի ամենայնի՝ որչափ ի քեզն է մանր միտ դնես, գոհ եմ եւ ես:

Ի կողմանս Երուանդաշինից կամ թէ այլուր, թէ պատահիցես ստորերկրեայ կամ վերերկրեայ վայրաց՝ որում եւ վկայեսցես թէ մեհենատեղիք իցեն, տե՛ս թէ ի սիւնաձեւ արձանիքն որ ի միջի կայցէ՝ գուցե՞ն փաթութաձեւ գիծք որպէս եւ Շահխաթուն [10] յիշէ, եւ թէ գուցեն՝ առցես զհաւասարն խնամով, քանզի նշանականք թուին ինձ:

Ի պատմականացն թէպէտ եւ ի Տարօն չես ինչ գտեալ, այլ ունիս ակն եւ կա՛լ, որպէս եւ եսս՝ գտանել այլուր, եւ թերեւս ուստի ոչն կարծիցի: Ահա եւ աստուստ քեզ ընծայեցից սակաւ ինչ աւետիս կամ աւետանմանս կամ յոյս կամ գրգիռ։ Զ Սիւնեաց [11] պատմութեան ունիմք եւ մեք արդ զանթերի օրինակ, թէպէտ սխալակ, քանզի Պրօսէ [12] գաղղ ( իացի ) ի Փեդրսպուրկայ առաքեաց զօրինակ Ճեմարանին եւ առաք զհաւասարն. նոյն այր խոստացաւ առաքել եւ զ Մաթուսաղայի պատմութիւնն, զոր ինքն յԷջմիածնայ ընդունի։ ԶՄխիթարայ Գօշի [13] պատմութեան, զոր յիշէ Մխիթ[ար] Այրիվանեցի եւ Ջալալեանն ( յէջ 169) ասէ ի Խաչապատ Ձոր թարգմանչաց գտեալ « Պատմութիւն անցից Գօշ Մխիթարայ», կարծեմ գտի զմասն մի. յիշե՞ս զԶ. օրինակ հին զԴատաստանագրոց Մխիթարայ, զոր դու տպագրիդ Հնագոյն կոչեալ ես, իմ բազում փաստիւք ցուցեալ է, զի այն՝ իսկագիր օրինակ է իւրոյ իսկ Մխիթարայ ձեռին գրուած նախագիծ. արդ՝ ի վերջ գրոցն դատաստանի յարէ նա զշար հայրապետացն Աղուանից ՝ հանդերձ ժամանակակից դիպօք, որոյ կարգ հասեալ ի ժամանակս Ելտկուզին ՝ թերատ մնայ օրինակն, եւ է սկիզբնն՝ վերջաբան Դատաստանագրոցն իբրեւ շաղկապ արկեալ երկոցուն գործոցն՝ ա՛յսպէս. « Փառք փրկչին մերոյ Յիսուսի ընդ նմին Հօր եւ Հոգւոյն, որ ետ զդադարումն տալ գրոցս Դատաստանի . . . յամի յորում սկսաք՝ գրեցաք զեդեալ չափս դատաստանի . . . բայց համարեցաք եւ զայս հարկաւոր լինել, զի զշար կարգի հայրապետացն դիցուք զ Աղուանից . . . զի թէ ոք յօժարեսցի գրել պատմութիւն զկնի գրեցելոյն պատմութեանն Մովսեսի Դասխուրանեցւոյն, որ զբովանդակ պատմէ զտանս Աղուանից . . . եւ արդ դիցուք զկարգն » ( Ապա խորագիր ). « Շարք հայրապետացն Աղուանից որք կացին զկնի Տեառն Եղիշայի որ եկն յԵրուսաղեմէ. ( սկիզբն ) Ա. Սուրբն Շուփխաղիշոյ, Բ. Մատթէ, Գ. Սահակ . . . Զ. Ղազար, սա շինեաց զ Ղազարապատ գտեալ ի Բեղամէջս . . . » եւն. եւն »: Թուի ինձ թէ այսպէս յառաջ վարեալ զկարգն՝ զիւրոյ ժամանակին դէպս ոճով գրեաց, յորում եւ զիւր իսկ անցս եւ զհալածանս զոր յիշէ ի յառաջաբանի անդ:

Իսկ զԱնեցւոյն Մխիթարայ [14] պատմութիւն՝ աներկբայ յ Էջմիածին գտցես. ընթերցայ ուրեմն, զի հատուածս ի նմանէ թարգմանեալ եւ յեռեալ են յանգղիական գիրս ինչ վասն ազգաբանութեանց ճառելով: Այլ եւ ի լուսանցս շեղագիր պատմութեան Վարդանայ զոր Զոհրապեանն ի Լեհաց ածեալ է, գրի վասն Մխիթարայ Անեցւոյ. « Սա է պատմիչն զոր ունի մեր արքեպիսկոպոսն »։ Եթէ գուցէ յոյս տակաւին գտանել զայն անդ՝ ոչ մոռացայց յանձնել լեհացի պատանեաց որ գնայցեն զայս ամ ի վարժարանէս, քննել եւ ստուգել ։

Միւ՛ս եւս. ի ցանկի գրոց Էջմիածնայ գոյր եւ այս. վիպասանութիւն ծագման Պահլաւունեաց եւ Մամիկոնէից ^[15]. գտի զայն ի վանս, ոչ անթերի, այլ եւ ոչ դոյզն, 2550 տող, ուր հասանէ պատմութիւնն ի կէս Է դարու. եւ է գրուածն « Շարագրութիւն հոմերական վիպասանութեամբ սակս Պահլաւունեացն զարմի եւ Մամիկոնեացն սեռի՝ ի սկզբանէ մինչեւ ցվախճան, որդի ընդ հարս փոխանակելով. ասացեալ բանիւ բարառնական նուսխայօրէն, պիտականուն Սիմէոն վարդապետի Ապարանցոյ, ի վիպասանութենէն Ղազարու Փարպեցոյ. ի խնդրոյ երկուց աշակերտաց Կիրակոսի Արարատացոյ եւ Անանիայ նախավկայեցոյ ։ ( Սկիզբն ) ՝ Ի սկզբանէ բանըն բարձրեալ, ի յոչէից ըզգոյս հաստեալ » եւայլն: Այսպէս եալ եալ գնայ, եւ ապա փոխի ին ին, ըստ ոճոյ Շնորհալւոյն [16], զոր եւ յիշէ հեղինակս, եւ չէ հետեւակ քան զայն. ոչ կարացի ստուգել զժամանակ նորա, այլ թուի ինձ ոչ կրսեր քան զԺԴ. դար, որ զի՛նչ եւ է, լո՛ւր դու զտողքս եւ լօ՛ տես.

23. Յելից դրախտէն հազար ամ լեալ
Սամիրոսի թագաւորեալ. . .

29. Քսիսութրեայ վերջին կացեալ
Նաւակառոյց անուն առեալ.
Ի Գորգենայ ճառաբանեալ
Ի Բանանայ ըստոյգ պատմեալ. . .

124. Ըզ Փարպեցոյն ճառ ընթերցեալ
Այն որ Ղազարըն կոչեցեալ
Փիլիսոփային աշակերտեալ. . .
Ալան անուն հըպատակեալ. . .

136. Ի յունական երկիր գնացեալ,
Եւ զարտաքնոց հանճարս ուսեալ,

138. Աթենացի զինքն առձայնեալ,
Քան ը զնոսա այլ հմտացեալ,
Եւ յիւրական բընիկն եկեալ
Ի մարզպանէն եղեւ պատուեալ
Մամիկոնեան տեառըն ընտրեալ
Վահան ասպետն շըքեղացեալ,
Ի հոյակապըն նստուցեալ
Զոր Յիսուսի ուռամբ հարեալ. . .

150. Զաթոռըն սուրբ ի նա յանձնեալ
Որ մարզպանին էր սիրեցեալ [17] ։

152. Յորմէ ըզպարտսըն հատուցեալ

156. Ըզկամըս հայցմանըն կատարեալ
Եւ պատմագիր հայոց եղեալ.
Ի Մովսեսէ կարգ ըսկըսեալ
Եւ զմնացեալս վիպասանեալ
Ի Մարաբայ մատեանս մտեալ
ԶՄծրունացունըն վերածեալ
Եւ զվաղընջուցըն թարգմանեալ
Հելլեն գրով սուրբսըն գըտեալ,
Յ Ագաթանգեղոսէ դրոշմեալ
Ի վերնագրէն զայս իմացեալ. . .

418. Այլ զճենազունս յիշատակեալ
Զ Մամիկոնեանըս զեկուցեալ,
Վասն սոցա դրուակագրեալ
Բայց Մովսէսի ոչ ձայնակցեալ.
Ագաթանգեայ գոլ հետեւեալ
Այն որ զդեսպանս ճենաց հարցեալ
Ի սոցանէ զըստոյգն ուսեալ
Որ է գրով մեզ աւանդեալ.
Մամն եւ Կոնակըն փախուցեալ
Ճենաստանէ ի Պարս անցեալ,
Կառնամի որդիք եղեալ. . .

500. Զայս ամենայն մեզ ծանուցեալ
Եւ զոճ բանին առ այլս փոխեալ
Ըզ Մարսակէ սկիզբն արարեալ
Աբրահամու ընդոծին լեալ
ՅԻսահակէ ապստամբեալ
Դամասկոսէ ի հայք չըւեալ. . .

520. Արդ զառաջին ճառն աւարտեալ. . .

524. Եւ երկրորդին առ ընթերցեալ,
Սոյն իմ Ղազարըս սարացեալ,
Ըզ Փոստոսի գիրըն յուզեալ,
Ի սըմանէ աղբիւրացեալ եւն. եւն. [18] ։

Հերիքասցի այսչափս, յորմէ բազում ինչ իմանաս. բայց Բուզանդեայ Ա եւ Բ դպրութեանցն հետք չերեւին ի բանսն [19]: Ծանո՛ ինձ զկարծիսդ զ Ղազարայ Վիպասանութենէն եւ զայլոցն ։

Վասն Խորենացոյն համառօտութեան ծանի՛ր, զի ես այն ինչ զլուրն առեալ գրեալ էի քեզ, ապա ընկալեալ զգաղափար պատմութեանն՝ գիտացի, զի Ասողկայ պատմութիւնն է եւ ոչ ինչ նոր: Իսկ վասն Դ. գրոց պատմութեան նորա, այսչափ ասացից՝ զի եւ քո ընթերցեալ է գէթ գլուխ մի բանից ի նմանէ. քանզի ես աներկբայապէս ասեմ թէ ի Բ. Ճառընտրի հատուածս « Յաղագս մահուան Տրդատայ թագաւորի հզօրի քաջի եւ առաքինոյ. Իսկ թագաւորն Տրդատ յետ հաւատոցն ի Քրիստոս » եւայլն, յորում եւ նկարագիր թաղման նորա, է՛ Խորենացւոյն ի Դ. գրոց, երաշխաւոր ունելով զ Արծրունին, որոյ յիշեալ զմեծապատիւ թաղումն ասէ. « Որպէս ընթեռնումք ի բանի բուն գրականութեան Մովսիսի … որպէս պատմէ ի գլուխս երկրորդի պատմագրութեանն» [20]: Թուի ինձ թէ եւ Հռիփսիմեանց ճանապարհորդութիւնն ի Դ. գրոցս կամ յերկրորդ պատմագրութենէ աստի իցէ: Դու զի՞նչ ասես:

Ի գալ այսր Տատեան ամիրային եւ յորդորել զմեզ ի յօրինել նոր Հայոց պատմութիւն, ասացաք նմա կարօտել պատմչաց ինչ, խնդրեաց եւ տուաք զցանկ փափագելեացն, եւ խոստացաւ ջանալ հնարել ի գիւտ նոցին. ետ եւս շարադրել նամակս ի դիմաց իւրոց առ Շահխաթունեանն յԷջմիածին, եւ առ հրաժարեալ ոմն պատրիարգ յ Երուսաղէմ, զի տացեն գաղափարել զայս եւ զայն պատմիչս՝ թէ կայցեն անդ, եւ առ ինքն առաքել։ Ակն ունիմ՝ թէ յաջողեսցի մեզ:

ՅԵրգարան մի կամ Շարական Լեհացոց գրեալ ի սկիզբն անցելոյ դարուն, զոր նոր ստացաք, ի ծանօթութեան իրիք, յիշէ զպատմիչս Հայոց, ընդ որս եւ Զաքարիա Ծործորեցի [21] եւ Խորէն Բագրատունի, որ թերեւս իցէ Սահառունին ըստ Չամչեանին յիշելոյ յառաջաբանին։ Զվերոյ գրեալ Երգարանդ եւ ընդ նմա իբր 20 կոտոր եւ կոտորակ գրոց ի հռոմայ յազգային հիւրանոցէն գնոց առաք, հաւանութեամբ նախագահի Ծաւալոցին [22], յորս չիք ինչ նոր, բայց լատինական Պատարագամատոյց եւ Տօնացոյց թարգմանեալ եւ գրեալ, որպէս թուի յՈւնիթոռաց, մագաղաթեայ գրուած ընտիր, գրեալ ի քաղաքի ուրեմն՝ չգիտեմ Իտալիոյ թէ Գաղղիոյ. ի մնացեալսն ընտիր են՝ մասունք հին եւ նոր Կտակարանաց, որպէս թուի գրեալք ի ԺԳ. դարու. եւ Տօմարագրութիւն Սարգսի որդւոյ Տօնկան, զորոյ զնման կարծեմ ունիմք առանց անուան։

Ի Վատիկանեան մատենադարանէ գաղափարեալ է Պ[ատուական] Հ[օր] Եփրեմայ [23] զաշխարհագրութիւն Խորենացւոյ, յորում ի Հայաստանի մասին ո՛չ միայն բազում այլաձայնութիւնք գոն քան զայլոց օրինակաց մերոց, այլ՝ ուրեք ուրեք եւ երկարութիւնք ի նկարագիրս նահանգաց։ Ի նմին դիւանէ գաղափարեալ է եւ զշարս կաթողիկոսաց զշարագրեալն ի Լամբրոնացւոյն, եւ ես գտի այլուր վկայութիւն ստոյգ, զի է նորա շարադրեալ զայդ: Իմացաք եւ ի ձեռն Հայաստան անուն լրագրի Կ. Պոլսոյ, զի Օրէնքն թագաւորաց թարգմանութիւն է նորին երանելւոյ Լամբրոն[ացւոյն] [24], քանզի տպեալ էր զյիշատակարան նորին հանեալ յօրինակէն եղելոյ ի վանս Մարաշու, թէպէտ օրինակն այն՝ նոր եւ սխալագիր է։ Նոյն Հ[այր] Եփրեմ գաղափարեալ է ի Վատիկան եւ զ Հեղեայ [25] ուրումն թարգմանի Ռուբինեանց գնացելոյ ի Հռոմ զշարս կայսերաց եւ քահանայապետաց, եւ այլ ինչ ինչ այսպիսի: Իսկ այժմ եղբայրս մեր այս Հ[այր] Եփրեմ՝ կայ յ Անքոնայ դաստիարակ կուսանացն Հայոց:

Վասն գրչագրաց Բառմայի զոր հարցեալ էիր զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստեփան [26], ես պատասխանեցից, զի ի հերուն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ ի դարձին ի Հռովմէ քննեալ եւ տեսեալ է, եւ են այսոքիկ միայն. Աղթարք նօտրագիր եւ Աղօթք ութօրեայ յ Եփրեմէ եւ յ Ոսկեբերանէ, նոյնպէս նօտրագիր։ Ոչինչ այլ: Աղօթագիրք այդպիսի կայ եւ ի Ռուս գրոցն զոր ի Հռոմայ ընկալաք, գրեալ ձեռամբ Մատթէի կաթողիկոսի Սսոյ։

Առաք ծանօթս եւ զգրչագրաց Պրուքսելայ Պելճիոյ ՝ ի ձեռն Պետանայ բժշկի [27] եւ պաշտօնէի Մէհմէտ Ալեայ, որ յանցելումն աշնայնի՝ եկն եւ ի վանս, եւ կապեալ է ընդ մեզ մտերմութեամբ. առաքեաց հաւս եւ զեռունս զմռսեալս եւ այլ եւս առաքեսցէ։ Իսկ գրչագիրքդ են թուով եօթն կամ ութ, յորս պատուականագոյն է Աւետարան գրեալ ի ՉԻԷ [ 1278 ], ի ձեռն Յո[վ]հաննու արքեպիսկոպոսի՝ եղբօր Հեթմոյ Ա. զայսր Յո[վ]հաննու ունիմք եւ մեք զայլ ձեռնագիր առ մեզ։ Մի ի մնացելոցն՝ է Աղօթագիրք Գրիգորի միակեցի, չգիտեմ Նարեկացւո՞յն թէ Յեսուեանցն։

Թէ կամիս լո՛ւր եւ զայս. ի Պօլսոյ գրէր մեզ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բարսեղ, թէ ծանուցեալ է նմա ոմն՝ ունել ձեռագիրս ինչ, յորս եւ Պատմութիւն Դարեհի, չգիտեմ Աղեքսանդրի ՞ պատմութիւնն իցէ՝ թէ այլ ինչ նոր. քանզի յետ այնր չառաք լուր զայնմանէ: Լո՛ւր եւ ի դնչուց. ի հերուն պատանի ոմն հայ ի կողմանց Գարապաղու սահեալ այսր՝ պատմեաց, զի մանկան հովուի շրջելով ի քարանձաւս, տեսանէ արկղ երկաթեղէն կախեալ, եւ ծանուցանէ հօր իւրոյ. եւ բացեալ գտանեն հին ձեռագիր մատեանս. իմացեալ Ռուսաց եւ զմատեանսն առնուն եւ զայրն պատուհասեն՝ զի ոչ ծանոյց նոցա:

Ահաւասիկ երկարեցի գրել, համարելով հաճոյ քեզ լինել, եւ թէ իցէ այսպէս՝ գրեսցես եւ դու նորս եւ ցանկալիս այնչափ, զի իմս առ քոյովն իցէ որպէս կաթիլ ի դուլէ:

Ծանո՛ ինձ թէ զի՞նչ իցէ աշխարհաքարոզ ճառընտիրն այն Առաքելոց վանաց, ո՞րչափ մեծութիւն նորա գաղղիական մեթրիւ, որով զեկեղեցիս չափես. հատուածն զոր առաքեցեր այտի՝ պահարանեցաւ կողիւք, եւ ունի 70 հարիւրաչափ ընդ երկ[այնութիւն] եւ 55 ընդ լայն[ութիւն] [28]. բայց ի Փարիզ մեծագոյն եւս գոյ. վասն որոյ պարտ է քեզ զե՛ւս մեծագոյնն եւ զթանձրագոյնն գտանել, զի մի՛ իւիք նուազիցեմք ։

Ընդ Չորտուանելեան [29] յիշատակարանն եւ ընդ Լուսաւորչեանն արձանագիր յաւէտ ուրախացաք, եւ սխրումն է սրտիցս:

Բազում անձկալից ողջոյն մատուցանեն Քեզ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ եւ Պ[ատուական] Հ[այր] Մանուէլ եւ ԵԵ. [Եղբարք] Ստեփանոս եւ Աստուածատուր, եւ մանկտիս զվաստակաւոր ձեռքդ համբուրէ, զոր այո՛ եւ ես:

Ո՛ղջ լեր, ո՛ղջ լեր, եւ մի՛ լռեր մեզ զՔէն, ապա թէ ոչ՝ մեղանչես։ Ի վախճանի՝ անմեղադիր լեր վատթար գրչութեանս ։

Քոյին հոգեկցորդ Եղ[բայր]
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Կ ր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

69.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեան - Կ. Պոլիս

Վենետ [ իկ], 18 Փետր [ ուար ] 1848

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Աւա՜ղ, զի ոչ եւս գոյ մեզ Պապալըգ մեր, եւ Օղուլլուգքս [30] որբացաք. առաւ ի մէնջ եւ մի յօրհնեալ եւ յօրհնիչ Ծերոց, բարձաւ հինաւուրց նահապետն եւ զբօսեցուցիչ Ճեմարանին, փոխեցաւ յաստեացս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դաւիթ [31]: Ո՜վ, երջանիկ մահուն եւ զգաստութեան մտացն, մանաւանդ սքանչելի համակամութեանն ընդ Աստուծոյ եւ լիապատար հաւատոցն. արդարեւ ցուցաւ նա այնպիսի՝ որպիսի պատմէր զանձնէ յառաքելութիւնս իւր, այր պարզ, աննենգ իսրայելացի, հաւատովք հաստահիմն ի Տէր, զոր բազում դպրութեամբ ոչ է մարթ ստանալ. անմարթ էր տեսանել զնորա զայնպիսի մահ եւ չվկայել ի սրտէ՝ թէ անշուշտ վասն արդեանց կենացն պատրաստեցաւ նմա այսպիսի խաղաղական եւ աներկիւղ փոխումն յաշխարհէ. եւ կարծեմ թէ ի մահու նորա առաւել քաջ ծանուցաւ առաքինութիւն նորա քան առ կենդանեաւն, եւ փորձեցաւ, զի է եւ նա ի հին արանց անտի, որոց յաջորդս ուժգին պաղատանօք պարտ եւ արժան է մեզ խնդրել ի Տեառնէ:

Ցրտագին եղեւ եւ աստ ձմեռնս զայս ամ, ճախինք ծովուն եւ ջրանցք մանունք պաղեցան. յայսմանէ եւ հարբուղխ ծանր նեղեաց զբազումս եւ ի քաղաքիս եւ ի վանս, յորմէ զերծան արդ. տկարացաւ փոքր մի եւ Գերապ [այծառ] Վեհս, այլ այժմ կազդուրի: Չիք նորութիւն ինչ ի վանս եւ ի դպրոցիս, բայց զի յառաջիկայ գարնայնիս առաքեսցուք աստի զառաջին դաս հաբմակացս դառնալ ի հայրենիս:

Խռովութիւնք Իտալիոյ չիցեն անծանօթ եւ ձեզ, իսկ մեք կամք ահա յաղմկեալ ծովաքաղաքիս, պաշարեալ մեծաբանութեամբք մանաւանդ թէ փքաբանութեամբք, տղայամիտ արարովք, անօգուտ ըմբոստութեամբք, ծանր սպառնալեօք եւ պատրաստութեամբք. կամք զօրացեալ են եւ կարք տկարացեալ, եւ ընդ միմեանս շփեալ սոցա՝ ընդ աղօտաճաճանչ բաներոյ ընթացուցանեն եւ յորձանս իմն ստութեան՝ յոր պարանոցաթաղ առնեն զլսելիս. զոր եւ կամի ոք՝ զնոյն երազէ, եւ զոր երազէն՝ նմին ցանկայ, եւ իբրեւ զեղեալ պատմէ եւ կամի եւ զայլս հաւատացուցանել: Խելապատակք ջեռեալ են եւ չորացեալ, ականջաց լուրքն խցեալ եւ արտաքին կազմուածն յոյժ ընդարձակեալ ընդ երկայնութիւն եւ ընդ լայնութիւն. բերանք դռնաբաց եւ լեզուք կօշկաչափ: Այլ զի՞ է ինձ զխռովահանացս ճառել, որ եդեալ եմ ի մտի սակաւս խորհել եւ խօսել զայնցանէ. բայց կասկածեմ, որպէս եւ բազումք, թէ ապագայ երկիւղալի մնայ մեզ. բռնութիւն եւ ապստամբութիւն զօրասցի, եւ եկեղեցականն շնորհ յոյժ արհամարհեսցի: Չար է ժամանակս. մին մեծ հոտ կայ ի միջի եւ ի բազում կողմանց:

Ջանասցո՛ւք, սիրելի Եղբայր, անխռով զհոգիս մեր պահել յամենայնի, եւ նպաստս գանձել նմա բարեաց, զի ահա առ վախճանն փութամք մեծաքայլ, եւ զի՞նչ օգուտ յաշխարհէ աստի չարէ, բայց զի առիթս լաւութեանց ինչ մեզ հայթհայթիցէ:

ԶՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսիսէ չգիտեմ լուա՞յք ինչ. ընկալաք եւ մեք թուղթս ի նմանէ, կայ նա արդարեւ ի վանս Առաքելոց, խուսեալ յահէ քոլեռային, այլ ողբայ ընդ պարապութիւն իւր ի վաստակոց, զի զամենայն զոր անդ՝ գաղափարեալ է՝ եւ մինչեւ ցառաջիկայ գարունս՝ հարկ է նմա ամիսս իբրեւ ութ անգործ մնալ, վասն չընդունելոյ զյանձնարարութեան թուղթս այտի: Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսէս գրեալ էր առանձին ողջոյն քեզ եւ Հ[օր] Ղուկայ. օրինակեալ է ճառս իբր 200, եւ գրչագիրս իբր 15 ի ձեռս բերեալ է:

Զծրարեալքս ի սմա աղաչեմ փութով առ որս ուղղեալն են, հասուցանել:

Ողջ լեր ողջունելով զհամօրէն եղբարս մեր որ անդ եւ առանձինն զդասակիցս մեր, եւ կալ զիս միշտ

Քոյին հոգեկցորդ Եղբայր

Ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Կ ր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

70.               

* Հայր Եփրեմ Վրդ. Կամսարականին - Անքոնա

Վենետ [ իկ ], 27 Փետր [ ուար ] 184 8

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Վաղագոյն եւս կամէի առնել Սիրե ցել ոյդ պատասխանի, եւ առանց իմ գիտելոյ թղթեալ էր քեզ Պ[ատուական] Հ [ օր ] Մանուէլի, ընդ որոյ գրոյն չկարացի եւ զիմս դնել. եւ մնալով արդ Տեառն Քափէլեդդեայ ուղեւորութեանն՝ յամեցի:

Զվանական լրոց փափագ՝ գիտեմ զի եւ յայլոց առնուս. յորոց լուար արդեօք, զի զտխուրն միանգամայն եւ զցանկալի փոխումն Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Դաւթայ, որ գնաց ի տուն իւր յաւիտենից, զվարձս բազմամեայ վաստակոցն խնդրել: Ի մաղթելդ նմա հանգիստ՝ մաղթեսցես եւ մեզ նմանողութիւն առաքինեացն վարուց:

Ժամանակագրութիւնն՝ յորմէ ճաշակս առաքեալ էիր՝ ոչ Այրիվանեցւոյ է եւ ոչ Ապարանեցոյ, այլ Սամուէլի Անեցոյ [32], յորմէ ունիմք չորք կամ հինգ օրինակ: Տակաւին չժամանեցին Լամբրոնեան վաստակքն՝ զորմէ գրեալ էիր առ Պ[ատուական] Հ [ այր ] Մանուէլ, այլ ես այժմէն իբրեւ ընկալեալ շնորհս առաքեմ քոյդ աշխատասէր երկոց:

Ուր ուրեմն ընկալաք գիր ի Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Ներսիսէ թուեալ ի սկիզբն Նոյեմբերի. վասն չունելոյ գիր յանձնարարական եւ վասն երկիւղի քոլեռային մնացեալ է եւ զայս ձմեռն ի Մուշ եւ խուսեալ յ Առաքելոց վանս: Գաղափարեալ է զոր միանգամ եւ գտեալ է անդ՝ ճառս իբր 200, բերեալ է ի ձեռս եւ ձեռագիրս ինչ՝ զորս ոչ անուանէ, այլ միայն թէ գտեալ է զկատարեալ օրինակ հին թարգմանութեան Հարանց Վարուց: Եւ պանծալի քան զայս՝ գտեալ է ի նոյն վանս մագաղաթեայ յիշատակարան կամ արձանագիր գրեալ ի Չորտուանելէ ի վերջ կոյս Ժ. դարու, որ ասէ գտեալ յեկեղեցւոջ վանացն արձանագիր յունարէն գրեալ ի Լուսաւորչէն, յորում պատմէ նա զերթն իւր ի Հռոմ եւ զմիաբանելն ընդ հռոմայեցիս, եւ զբերել անտի բազում նշխարս սրբոց, եւ հրամանաւ հրեշտակի անդ հանգուցանել. զայս արձանագրութիւն Չորտուանէլ յ եղ եալ է ի հայ եւ գրեալ ի մագաղաթին. արձանն Լուսաւորչագիր անհետ եղեալ է, այլ մագաղաթն իբր 900ամեայ հնութեամբ ն մեծ ջատագովութիւն ընծայէ երթի Լուս[աւորչի] ի Հռոմ [33]: Գաղափարեալ է զայդ մագաղաթ ըստ կարի ջանալով նմանեցուցանել բնագրին. զայս լուր միայն տայ, իսկ զօրինակն յեռեալ է ի ճանապարհագրութեան իւրում, զոր ապա առաքեսցէ:

Զքաղաքէս եւ զմէնջ լուիցես ի մատուցողէ թղթոյս, եւ աղօթելով վասն մեր գիտասցես միշտ զիս

Պատուական Եղբայրութեանդ

Հոգեկցորդ
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշ[ան]
Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

Յ. Գ. Վրիպեցայ ի կարծիս, զի Քափիէլ [34] ի դարձին ի Հռովմէ հանդ իպ ելոց է այդր, եւ նամակս գրեալ բազում աւուրս մնաց առ իս: Անմեղադիր լեր:

71.               

* Հայր Եփրեմ Վրդ. Կամսարականին - Անքոնա

Վենետիկ, 6 Ապրիլ 1848

Յոյժ սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Ընկալայ ի ձեռն Քափփէլէդդեայ զերկասիրութիւն ձեռացդ, եւ ընդ կանխաժամանիցն զհետեւորդս առաքեմ շնորհակալութիւնս: Չունելով առ ձեռն եւ կարեւոր ինչ ծանուցանել Պատ [ուական] Եղբայրութեանդ, մանաւանդ, զի համարիմ թէ Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Ռափայէլ լիովին գրէ, զկարեւորագոյնն ծանուցանեմ, զսրտի իմոյ մաղթանս վասն քաջողջութեան սիրելւոյդ եւ խոհական համբերութեան ի դժուարին ժամանակիս, յորում առաւել քան զամենայն միայնութիւն տանջիցէ զքեզ. գիտեմ եւ վկայեմ, այլ այդ իսկ միայն ակ ութիւն է ընկերակցութիւն քեզ ընդ Աստուծոյ, եւ անմխիթարութիւնդ՝ մխիթարութիւն յուսոյն վարձուց, վասն որոյ ակն կալեալ մնամք ի վիճակիս: Քաջալերեալ զօրասցի Պ[ատուական] Եղբայրութիւնդ զամենահաս ձեռն Տիրուհւոյս մերոյ հովանի ունելով միշտ եւ անվրէպ յաչաց, եւ զօգնականութիւն աղօթից եղբարց գիտասցէ զօրաւիգն. ընդ որս եւ ես տկարս ձայնակցելով, մնամ

Պատուական Եղբայրութեանդ

Հոգեկցորդ եղբայր եւ
խ [ոնարհ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

72.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Պոլիս

7 Ապրիլ 1848, Վենետիկ առիւծացեալ

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Զսիրալիր եւ զանարգամեծար մաղթանս ողջունական թղթովդ ընկալայ զքո եւ զնորոյս մերոյ Քերթողահօր [35], որոց երկոցուն միանգամայն շնորհակալիք եւ փոխադարձ մաղթանք քաջողջութեանց եւ բարեմասնութեանդ ի լիոյ եւ ի սերտ սրտէ: Իսկ ընդ ցանկալոյ Բագրատունւոյդ պայմանաւ՝ զիմս անդ ընդ ձեզ կենակցութիւն, փափագանս եւ ես տարածանեմ (գիտեն երկինք ո՜րքան եռանդագինս), զի թէ մարթ ինչ իցէ Միաբանութեանս զրկել զ Կ. Պօլիս եւ զմեծ գերդաստանն Տիւզեան ի կենակցութենէ նորին, փութով հասուսցէ ի բունն մեր ի տուն Մխիթարայ, որ ի նուազութեան ժամանակիս գրկալիր ողջագուրեսցէ զնա, ոչ իբրեւ քերդողահայր եւ պարծանս նորոյ դպրութեան, որքան իբրեւ զխոհական այր եւ անձն հասարակասէր, որպիսի եւ իմ ծանուցեալ տեսութեամբս զնա՝ առաւել սիրեմ եւ մեծարեմ եւ անձկամ:

Մինչչեւ իմ գրեալ գիտես, ոչ երկբայիմ, զի վայելեմ եւ այժմիկ եւ քաղաքս համօրէն եւ մենաստան մեր ընդ անուանակցին իմոյ «Պահպանութեամբ՝ Գերապանծ Առիւծուն» [36]. Այն ինչ հրատարակեալ ի քաղաքիս՝ յոբելինիւ լռեալ համբաւոյն, զԿեցցէ՛ն ասեմ Հասարակապետութեան եւ զ Ս. Մարկոսի, յետ հնգօրեայ յուզմանց եւ կասկածանաց քաղաքիս, ես որ յաւուրսն յայնոսիկ մենացեալ կայի ի լուր քան ի տեսիլ, անժուժաբար ելի ի նմին երեկոյի ի նմին ժամու ի նմին պահու տեսանել զերեսս քաղաքին եւ զժողովրդեանն, եւ գրեաթէ առ ետեղ տեսի զայլակերպութիւն ն եւ զբաժանումն վհին ի խաւար եւ ի լոյս. զթօթափմունս թեւոց արծուեաց եւ զօդասլաց առիւծուց սաւառնաձայնել, զստուերակերպ փախուստ դեղնաթուխ գունոց եւ զերփներանգ պայծառութիւն եռադիմին նշանակի եւ զդրօշու, իմ իսկ կրելով զառաջինն, զազգ ազգ շողիւն եւ ճօճիւն նիզակաց եւ սուսերաց եւ հրազինուց, զորս երագեալս յընթաց ի հրապարակն կոյս, եւ զձեռս ծափ զծափի, զհամբոյր սիրելեաց, զձեռն ի ձեռն կարկառումն քաղաքայնոց եւ զինուորականաց, զխումբ առ խումբ խաղալ խայտալ քաղաքապահ զօրականին, եւ զբարձրայօնակ նազանս դրօշակրացն ազատութեան, զկայթ եւ զկայտիռ մանկտւոյն եւ գռեհիկ մարդկան, զգլխարկս օդապարս զորս ձեռն խնդութեան վերացուցանէր, եւ ընդ զանգակաց գոչման լուայ զխառնձայն աղաղակ ծովանման ամբոխին զամենայն հասակի ի մի վայր եկելոյ, որ հնչեցուցանէր զօդս եւ ասէր կեցցէ՛ հասարակապետութիւն, կեցցէ՛ ս. Մարկոս: Այլ հաւատայցե՞ս, ի միում ի նմին իսկ պահու յանկարծոյն ծածկեցաւ գրեաթէ բնաւն յաչաց իմոց, հատան իսպառ ձայնքն, յորժամ յիշեցի զմերս ողորմելի հայրենիս, զանմոռացն իմ Հայաստան, մղձուկ կալաւ զկոկորդս իմ եւ հրով բորբոքելով շիջուցի զջուր արտասուաց, զի մի՛ նշաւակ կացից [37]:

Տեսի եւ այլ նուագ զայսպիսի հանդէս, որ ռամկական կերպարանօքն զաղմկաց ազդումն գործէ ի տեսանելիս, այլ զերծ ի վտանգաց գոլով ոչ երկեցուցանէ: Բայց առ զանկասկածն ազատութիւն եւ անդորրութիւն ի ձեռս բերել, տակաւին աշխատանաց կարօտի. յոյս եւ մեծամտութիւն աստի ապահովացուցանեն իմն, այլ կասկած եւ երկիւղ անտուստ վրդով են զսիրտ, վասն որոյ եւ ձայն պատերազմի ընթանայ ի քաղաքիս որպէս եւ ի համօրէն Իտալիա, զոր լրագիրք ձեզ ծանուսցեն. յեռանդն մեկնեցան աստի խումբ մի Խաչակրաց, որպէս կոչէ զնոսա ժողովուրդն, զի երթան ընդդէմ Աւստրիացւոյն ոխերիմ իւրեանց թշնամւոյ [38]. Օրհնեալն Հ [ այր ] Նափփի [39] իբրեւ վիրաբոյժ գնաց ի բանակն, որ խմբի դիմամարտել աւստրիացւոց առ Վերոնայիւ, եւ մեծաւոր Ս. Սերվիլիոյ [40] Հ [ այր ] Իգնատիոս Քափէլան [41] կարգեցաւ խաչակրաց աստ, եւ առժամանակեայ տէրութիւնս շնորհս կալաւ զնոցանէ եւ զՎեղարաւորաց՝ թղթով: Մանդուա եւ Վերոնայ միայն սակաւուք այլովք մնան ի ձեռս աւստրիականաց ի պահու գրութեանս, ապագայն Աստուծոյ գիտելի, բայց յուսամք, զի սպառ թափումն Իտալիոյ, զի գրեաթէ համօրէն թերակղզին դաշնակցեցաւ յինքեան, եւ երեսք օտարաց չեն դժպհիք. Գերմանիա յինքեան երկպառակի եւ յուզի, Ռուսն հասարակաց ատելի թուի. Տէր պահեսցէ զմեզ ի Գաղղիական աշխարհագրգիռ խռովութեանց:

Բայց ես ի տկարահայեաց աչօքս՝ չար տեսանեմ զերեսս աշխարհի. Ազատութիւն հռչակեցաւ, եւ ամենայն ազատութիւնք անսանձ մտաց եւ լեզուաց իբրեւ զգետս յարուցեալ ողողանեն. Յիսուսեանք արդ եւ անվճիռ հաւանութեամբ Սրբազանին իսկ՝ գրեաթէ բարձան ի միջոյ, եկեղեցականք եւ կրօնաւորք անգոսնին, ամուրի կեանք զզուին, ազնուականութիւն եւ փարթամութիւն՝ բռնութիւն եւ անիրաւութիւն համարի, կրօնից խտիր՝ առ ոչինչ գրի առ հաւասարութեան, ամենայն իշխանութիւն միապետական եւ բռնաւորական թուի, ամփոփին ձեռք պետականք եւ արձակին անթիւ ձեռք ռամկաց, Հռոմայն իսկ սրբազան իշխանութիւն պարագրի, եւ աշխարհականն գամ քան զգամ ընդաճէ, ազատութիւն սուրբ՝ զմոլեգնելոյ կերպարանս եւ բարս առնու. բարգաւաճէ քաղաքականութիւն, այլ բարք եղծանին ծածուկ, եւ կեղծաւորութիւն զօրանայ. աշխարհ բռնացեալ ելանէ բաղխիլ ընդ եկեղեցւոյ, եւ տառապեալն հանդուրժէ եւ տեւէ, զի անյաղթ է եւ անվանելի, այլ տկարամտաց գայթակղեալ՝ ուծանան. եւ Որդի Մարդոյ եկեալ գտցէ՞ արդեօք հաւատս յերկրի [42]: Ո ՜ տայր թէ ստէր տեսութիւնս այս, կամ գէթ հեռի լինէր ի մէնջ:

Լսեմ թէ եւ ի մերազգիս որ այդր՝ դղրդմունք ինչ յայտնին, եւ Հայք եւս խռովեալ են. ից է ՜ թէ յօգուտ լինէր, որպէս է երբեմն նախախնամութեան ի կամելն՝ բարիս հանել եւ ի չարէն. այսպիսի յուսով ուխտական պատարագ մատուցի ես առ հրաշագործն եւ փրկիչն Վենետկոյ Տիրամայրն ի Ս. Մարկոսի, 12 ուխտաւոր աշակերտօք. հապա եւ դու նմանեալ անուանակցիդ հօրն հաւատոց՝ դիմեա՛ առ Աստուած, եւ տուր ինձ աւետիս զբարւոյն յաջողելոյ. ասա՛ մերայոցն թէ ժամ իսկ է մեզ ի քնոյ զարթնուլ [43]:

Յետ բազում ողջունից առ ամենայն ՎՎ. Հարս եւ Եղբարս մեր, եւ առանձինն վերոյիշելոյն ի մէնջ, եւ դասակցաց մերոց, ծանուսցես Պ[ատուական] Հ [ օր ] Ղուկայ, զի խցան ճանապարհք եւ ոչ կարեմ ըստ խոստմանս առաքել նմա զապակիս ակնոցաց ի սահմանեալ ժամուն. ահա տուփ փոքր զոր ոչ կարէ բառնալ ծովս. այլ ակն ունիմ թէ ի մօտոյ բարձցէ եւ հասուսցէ: Ի բանալ ճանապարհաց յետ զատկին ուղեւորելոց եմք այդր 10 կամ 12 յաշակերտաց վարժարանիս, որոց լրացեալ են ամք ուսմանց կամ ընդունակութեանց աստէն մնալոյ:

Ողջամբ մնա՛. տեսցուք մինչեւ յընդունել զպատասխանի գրոյս որպիսի՞ս ծնցի աշխարհ:

Քոյին հոգեկցորդ

  Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշ[ան] Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

[Յ. Գ. ]

Սա ոչ ընդ Վեննա՝ այլ ընդ Հռոմայ պետութիւնն անցեալ ժաման ի ցէ քեզ. որ ե թէ անագանիցէ ինչ քան զսովորական ժամանակն՝ տարակուսիս մի՛:

73.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեան ին - Կ. Պոլիս

3 Մայիս 1848, Վենետիկ ազատեալ

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Յաշխարհածուփ ծովէ գրեմ քեզ շտապաւ այսօր, յորում հանդէսք Ս. Խաչի [44], պատրաստութիւն չուոյ աշակերտաց մերոց առ վաղիւն, խառնաղանճ լուրք յիտալական դաշտաց, լուրք ի Բաբելոնական Պօլսոյդ, լուրք ի Փարիզոյ, թնդեցուցանեն եւ զաման ուղղոյս եւ զսրտիս: Վասն որոյ ծանօթագոյնքն եւ սիրելագոյնքն քեզ յաշակերտաց աստի՝ լիցին իմ բերան եւ նամակ:

Երբեմն սահմանեալ կամ խորհեցեալ էր ընդ նոսա առաքել եւ զիս ի տեսութիւն ընտանեաց. արդ ինձ վիճակեցաւ այսր մնալ եւ քեզ անդր գտանել. արդ խնդրեմ ի քէն, զի եւ յինէն կողմանէ մի՛ զանց առնիցես որով կարեսն օգնել նորեկացդ եթէ կարօտիցին ձեօք ի հաստատութիւն վիճակի իրիք: Առաւել յանձնեմ քեզ զհօրաքեռ որդեակն իմ Սերովբէ, որ արդարեւ վասն տառապեալ մօրն կարօտի պաշտպանութեան. եթէ գտցի նմա առիթ վիմագրութեան՝ ակն ունիմք թէ հոգասցէ եւ զանձն եւ զմայրն:

Յանձն առնեմ քեզ եւ զ Սրապիոն Հէքիմ [45], այսինքն է, եթէ մարթ իցէ առաջարկել ընդ ձեռամբ առ Տատեանն կամ մի ոք յաւագաց Հայոց՝ ի վարժապետութիւն Հայ դպրութեան եւ լեզուաց Իտալ. Գաղղ. Անգղ., զորս զարմանալի յաջողութեամբ ուսաւ եւ գիտէ շարագրել ի սքանչանս վարժապետացն. զայսմանէ կամիմ եւ առ Վ [ երապատուեալ ] Հ[այր] Յո[վ]հաննէս գրել:

Ի ձեռն Սերովբէի առաքեցի քեզ չարաճճոյդ ծրարիկ մի քառիքաքաթուռա (sic) պատկերաց, իբրեւ կաթիլ՝ ի դուլէ ի յոգունց անտի հրատարակելոց: Դարձեալ յանձնեսցէ նա եւ ծրար մի վիմատիպ պատկերաց, Ս. Ներսէսքն մի մի վ [ ար ] դ [ ապետա ] ց մերոց եղբարց, որպէս յառաջագոյն յղեալքն՝ իսկ աւելին քեզ եւ Հ[օր] Ղուկայ եւ Հ[օր] Բարսղի:

Արիացարո՛ւք, պի՛նդ կացէք, գործեցէք ընդդէմ տարապարտ բռնութեանց որ սպառնան մեզ եւ ազգիս. իցէ՜ թէ յառնէր ազգս համօրէն պահանջել զիրաւունս իւր, եւ ընկճել զայնոսիկ զորս անմարթ է այլազգ հանդարտեցուցանել, եւ բարձեալ զխափանարարսն յառաջել համարձակագոյն ի քաղաքականութեան: Ինձ թուի թէ ոչ փոքու իւիք եւ դիւրեաւ առցին առաջք չարեացդ, այլ կամ այլանդակ իմն գործեսցի չարութիւն, կամ գաղատացիք իսպառ հերձցին ի մէնջ եւ առանձին գլուխ զ Հասուն [46] ունիցին, եւ կամ որ յոյժ ըղձալին է՝ Հայադաւանքն ընդ մեզ միասցին:

Ահա աշխարհ համօրէն յուզի, անմարթ է եւ մեզ անյոյզ մնալ, այլ վա՜յ մեզ եթէ զմեզ խռովիցեմք եւ խորովիցեմք, եւ վա՜յ մարդոյն յորոյ ձեռն գայցէ գայթակղութիւնն:

Ողջ լեր եւ ողջունեա զծանօթս եւ զսիրելիս մեր:

Քոյին անձնանուէր

Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշ[ան] Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

74.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 15 Յուլիս 1848

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Ընկալեալ մի ըստ միոջէ զերկոսին թուղթս քո զտուեալսն յ7 եւ յ17 յունիսի՝ մեծապէս գոհ եղէ, զի յետ բազում լռութեանց եւ ի բազմաց՝ լուայ զձայն եղբարց, եւ այսպէս բարւոք իցէ միշտ անընդհատ պահել զզրուցատրութիւն մեր, թէպէտ եւ չունիցիմք միշտ ուրախականս գրել լուրս. ես այժմ ակն ունիմ ըստ ակնարկեալ խոստմանդ միւս եւս ընդունել ի քէն գիր ի մօտոյ, լի աւետեօք ազատութեան Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Պետրոսի եւ Համազգեաց ընկերութեան [47] ի տարապարտ վշտացն. միանգամայն եւ ծանօթս ինչ զաստի դարձելոյն մանկանց, զորոց զհարսանեկան խնդութիւնսն ծանուցեր. արժանիք իսկ են, յետ այնքան տառապանաց ճանապարհին, որ եւ զմեր ոգիս քաշեաց, եւ զիս այնքան նեղեցին անձկութիւնք սրտի յայս երկու ամիսս, եւ այնքան կուռ դէպք [48] եւ խորհուրդք դիզան բարդեցան, զի մարթիմ ասել ի նոր ոմն փոխեալ, ոչ եթէ հոգած եւ ցաւած եւ ընկճեալ, այլ իբր անզգայ, մանաւանդ թէ առիթս յոգունս ունելով զգացմանց եւ ժամանակ զգալոյ ոչ, վասն անդուլ զհետ իրերաց գալոյ նորոց կրից: Օրհնեա՜լ է Աստուած. այժմ կրից է ժամանակս եւ ոչ հանգստեան. եւ չունի ոք իրաւունս զիւրոցն բողոքել, մինչ առհասարակ տագնապին ազինք:

Ի մեծի անձկութեան են եւ ամենայն հոգեկցորդք մեր, վասն հոգոց որ ի քաղաքէն եւ որ այտի եւ որ ի Մուրատեան վարժարանէ. պակասութիւն մեծ է դրամոյ, եւ մեք կամիմք պահել զվարժարանս մեր եւ զվանս, փոխովք եւ տոկոսեօք, յուսալով անագան ուրեմն շունչ եւ ոգի կլանել:

Զոմանս ի ստահակ մանկտւոյ Մուրատ [ եան ] վ [ ա ] րժ [ արա ] նի առաքեալ են այդր, ցանկայի գիտել զինչ լսի ի նոցանէ, եւ կարեւոր իսկ է մեզ գիտելն. դարձեալ կամէի գիտել՝ թէ զի՞նչ խօսին ծնողք մանկանցն լուեալ զխռովութիւն ս Փարիզու:

Ոչ գիտեմ գրեցի՞ յառաջնում քան զայս թղթի, զի Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Դանիէլ ի Հռոմ գնաց, եւ փոխանակ նորա Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Ռափայէլ ի նորընծայարան, եւ ես [49] որպէս զսայլանկեօզ [50] ի խրթնի խապուխ [51] դպրոցիս կամ, մինչ վազել անտի յուսայի: Յաւուրս յայսոսիկ մեծ որոշումն լինելոց է եւ կարծեմ առաքեսցի Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Գաբրիէլ ի Փարիզ իբրեւ ուսուցչապետ եւ քննիչ [52]:

Հ [ այր ] Յովակիմն [53] գիտէք, զի ի բազում ամաց հետէ թռուցեալ էր զառագաստակալն. արդ յանցելում աւուր ի հողմուտ ժամանակի ի դոյզն նաւակակուր ե լ եալ եւ յաղթեալ ալեաց արկանէ զանձն ի Ճիարտին [54]. եւ անտի անգլխարկ եւ անվերարկու գնայ առ Պատրիարգն [55], որ ոչ ընդունի զնա. եւ անտի բռնի բերեն զնա ի դպրոցս, ուր եկաց յամառեալ չդառնալ ի վանս. եւ վանական ժողովով հատաւ ի Միաբանութենէս, եւ այժմ առագաստաւոր նաւու ամբարձեալ գայ այդր, յուղարկիլ յիւր հայրենիս [56]:

Քոյին հոգեկցորդ եղ[բայր]
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշ[ան]
Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

75.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեան ին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 25 Օգոստ [ ոս ] 1848

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Անյապաղ պատասխանւոյդ զոր ընկալայ ի 22 ամսոյս՝ առնեմ եւ ես անդանդաղ պատասխանի: Գանգատիս, զի զլրոց տեղւոյս հարեւանցի անցանեմք. ես զայլոց ինչ չգիտեմ թէ որպէս գրեն, այլ զիմս գիտեմ, զի ոչ անփութութեամբ կամ առ մոռացութեան հարեւանցի առնեմ, այլ կամաւ լռութիւն գործեմ, քանզի տաղտուկք են սրտի իմոյ զայնպիսեաց խորհել անգամ, յոր երբեմն ստիպիմ ի հարկէ լսելով եւ ընթեռնլով զլրագիրն. ոչ զի չարք են իրքն, այլ զի չարութիւն մարդկան տեսանի, նուաղեցուցիչ իմն եւ գայթ ի գայթի գնացք եւ անհա մ ութիւն մեծ, յորոց սիրտ ոչ եթէ ցաւի կամ խնդայ, այլ վայրապար տաղտապի եւ տառապի, եւ որպէս պատահարացն խաղալիկ ընդ այս եւ ընդ այն դանդաչէ: Բայց զմերոյ քաղաքիս պաշարմանէ եւ զնեղութեանց չէր պարտ քեզ ի հոգս մեծս լինել. քանզի եթէ չար ինչ մեծ կամ բարի լինէր կամ ո՛ր եւ է դիպուած նշանաւոր, զայն ոչ ոք զլանայր ծանուցանել սիրելեացդ՝ որոց սիրտ մի եւ հոգք նոյն են ընդ մերոցս. վասն որոյ մի՛ թշնամեացն բանից հաւատ մատուսցես, որք թէ հնար է եւ զընդ ակամբ եւ զընդ ձեռօք անկեալսն մեզ կամին այլազգագոյն երեւեցուցանել մեզ իսկ մօտաւորացս թող թէ հեռաւորացդ: Ստութիւն երբեմն որպէս մժեղս ցրուեալ էր ընդ օդս, այժմ որպէս թեւաւոր էշս ամպանման տարածեալ մեծամեծս խառանչէ. վա՜յ որոց բերանք լինին նոցա եւ հրիտակք:

Բայց զի ստիպեցեր զիս սիրովդ, եւ պարտաւորեցեր դու զիմ հայցուածս լնլով, ասացից ի կարճոյ որ ինչ զմեօք: Քաղաքս Վենետիկ պաշարեալ ի ցամաք կուսէ եւ ազատ ի ծովէ՝ զերծ կայ յիշխանութենէ եւ ի բռնութենէ արծուենշանին. ի ծովէ գայ պաշար եւ պարէն լիուլի, երբեմն եւ ի ցամաքէ ճարտարութեամբ փախուցեալ. գաւառք Հռոմայ մատակարարեն մեզ պաճար եւ հաւս եւ պտուղ առատ: Նուազութիւն է դրամոյ եւ ստոյգ լրոց: Զերկրորդիս նուազութիւն լնուլ կամելով քաղաքացեաց հնարեցին երկթերթի փոքր լրագիրս հանապազօրեայս, միոյ քառանթանի, պէսպէս անուամբ, եւ զամենայն զերազ գիշերոյ եւ զցնորս տու[ը]նջեան շարայարեալ սեւացուցանեն էջս չորս եւ որպէս զձմերուկս տան վաճառել ի փողոցս եւ ի կամուրջս. եւ հազիւ զգաստացեալ այժմ՝ բազումք ձեռնթափ լինին ի սնոտիավաստակ գործոյն: Իսկ ի լրումն առաջնոյն որ ամենակարեւորն է եւ իսպառ դադարեալ վասն հատանելոյ առեւտրոց եւ վաճառականութեան, տէրութիւն քաղաքիս պահանջեաց եւ բռնի ի ժողովրդենէն 6 միլիոն լիր. աւստր[իական] յանօթ, հաստատեաց եւ Պանքա միլիոն եւ կէս դրամագլխով, որոյ գլուխ կարգեցաւ Ճիովանելլի [57]. այլ զի այդ ամենայն չէր բաւական ի ծախս՝ դարձեալ պահանջեաց զամենայն արծաթեղէն կահս տանց եւ զաւելորդ պաճուճանս արծաթի եւ ոսկւոյ յոսկերչաց, եւ ամենեքին ետուն, քանզի ի զլացողացն բռնի եւ տանջանօք պահանջելոց էին, եւ այժմ ասեն որպէս լեառն կուտեալ են արծաթեղէնքն ի դրամատան առ ի ձուլել եւ կոփել ի դրամ. այլ չգիտեմ զի՞նչ գործեսցեն եւ ի սպառիլ նոցին, քանզի շատ են ծախք պետութեանն ի պահել իբրեւ 20. 000 զօրական զեկ եւ զընտանի որ ի քաղաքին որ ի բերդորայս եւ որ ի նաւատորմղին. յորս յաւելան այժմ եւ ծախք հիւանդաց զօրականին եւ վիրաւորաց: Թող զպէտս տնանկաց եւ գաղթելոց ի պատերազմին բռնութենէն յամենայն գաւառաց Վենետկոյ, վասն որոյ քահանայք եւ աշխարհականք ոմանք հրամանաւ պետութեանն ստէպ գան ժողովել ողորմութիւն, դրամ եւ մահիճս եւ զգեստ եւ կտաւ, սպասս սեղանոյ եւ այլ զի՞ գիտեմ:

Յերից ամսոց հետէ այլափոխեցան դէմք քաղաքիս, արտաքուստ պատերազմիկ երեւի, քանզի լի են փողոցք ամենաձեւ զինուորօք եւ խաչակրօք, եւ ոչ գոյ քաղաք Իտալիոյ՝ ուր այսքան զինուորք իցեն յամենայն կողմանց Իտալիոյ, Լոմպարտացիք, Սարդենիացիք, Սավոյացիք, Նեապօլսեցիք եւ Հռոմայեցիք յաճախագոյն. այնքան կերպարանք նորք եւ այնքան տարազք նորաձեւք, զի բազում անգամ կարծէ տեսողն ի նոր իմն յընդարձակագոյն քաղաքի շրջել՝ մերթ խրախուսէ սիրտ, քաջալերի եւ մեծամտէ յորժամ տեսանէ զայնքան զանազանութիւն եւ բազմութիւն առ մի նպատակ համահաւաքեալ, եւ մոռացեալ զամենայն խտրութիւն եղբայրօրէն հաւասարեալ. մանաւանդ յորժամ տեսանէ զվշտակրութիւնս նոցա, զգետնանկողինն լինել եւ զբացօթեայ գիշերանալ, զպատառ ո տուն կօշիկսն եւ զմաշեալ հանդերձանին, զպահպանութիւն քաղաքասուն մարդկան ն ի դժնդակ բերդս եւ յանհարթ վայրս, շաղածրի մանկութիւն 16 ամաց նուազ կամ աւելի, որք հաւասար արանց կորովեաց զնոյն զգեցեալ ձեւ, զնոյն առեալ նշան խաչի, զնոյն կախեալ մետալս Պապին կամ զխաչակրաց, եւ նովին զինուք դեգերին կամ թմբուկ հարկանելով առաջնորդ ե ն երկայնատող խմբից զօրականաց, ոչ հանդուրժէ սիրտ անկարեկիր հայել ընդ նոսա, եւ բազում անգամ փղձկեալ է իմ ի տեսիլ նոցա: Իսկ մերթ հայեցեալ ընդ անկրթութիւն նոցին եւ ընդ ողորմելի կերպարանս, ընդ վայրավատին դեգերանս, եւ անգործ կալ մնալ, կամ մեծամեծս կոտորել եւ ոչինչ ս վճարել, զայրանայ սիրտ եւ չկամի հայել անգամ ընդ երեսս նոցա՝ որք յազատութիւն հայրենեաց եկեալ՝ եւ իբր ի զբօսանս դեգերին. բայց ոչ նոցա է մեղ, այլ առաջնորդաց, զի չիք քաջ եւ խոհական գլուխ:

Մինչդեռ եւս եղբարք նոցա ի դաշտս Վերոնայ եւ Մանտուայ նահատակէին ընդդէմ թշնամեաց, աստանօր թուէր խաղաղութիւն համաշխարհական, գեղեցկութիւն օդոց եւ ծովու քաղաքիս ի գեղեցիկ եղանակին՝ յիմարեցոյց զեկսն եւ ջլատեաց, եւ կարծէին ի բանաստեղծութիւն եկեալ եւ ոչ ի կռիւ. վասն որոյ եւ բազում քաղաքք եւ լրագիրք մեղադրել սկսան զ Վենետիկ: Բայց եւ այսց մեղաց պարտականք են գլուխքն, ոչ որք ի քաղաքիս, այլ որ ընդհանուր գլուխն էր իտալական բանակաց, Կարոլոսն այն Ալպերտ [58], որ ծածուկ փառասիրութեամբ յաջողեալ նախ յինքն ձգել զ Լոմպարտիա, ապա առ որսալ եւ զ Վենետիկ՝ տառապեցոյց զնա անօգնական թողեալ, մինչեւ գաւառք նորա ձեռն ետուն միանալ ընդ Սարտինիոյ եւ ստիպել ի նոյն եւ զ Վենետիկ. սա անյողդողդ կայր ի հասարակապետութեան իւրում. այլ իբրեւ գաւառք իւր անկան ընդ ձեռամբ թշնամւոյն եւ ինքն միայն մնաց, ժողով գումարեցաւ գաւառական եւ վճռեցաւ միախառնիլ ընդ Սարտենիոյ որպէս զ Միլան. յայնժամ բարձաւ անուն հասարակապետութեան եւ Մանին [59] եւ Թոմազէոյ [60] հրաժարեցան. հաստատեցան նոր պաշտօնեայք ի յուլիս ամսեան, եւ ի սկիզբն Օգոստոսի եկին երկու պաշտօնեայք յարքայէն Կարոլոսէ առնուլ զիշխանութիւն քաղաքիս, եւ ընդ նախագահի պաշտօնակալաց քաղաքիս հաստատեցին եռապետական իմն պաշտօնակալութիւն. այս նախագահ էր Քասդէլլի [61] փաստաբանն, որ լալով անկեալ յոտս միաբանից մերոց աղաչեաց տալ յանօթ 50. 000 լիր, եւ Միաբանութիւնս մեր չքաւոր ոչ կարաց ժխտել, եւ անկեալ ընդ պարտուք ձեռն կարկառ քաղաքին:

Հազիւ եօթնեակ մի անցեալ ի վերայ նորոյ փոփոխութեանս՝ եւ կերպարանափոխ եղեն իրք Իտալիոյ, դանդաղութիւն Կարոլոսի եւ անբաւականութիւն, մանաւանդ թէ յամառութիւն եւ չճանաչել զանձինն չափ՝ կորոյս զպատեհ յաջողութեանցն. Աւստրիացիք զօր բազում հասուցեալ՝ յանկարծ յարձակեցան ի վերայ թագաւորական բանակին, եւ ի 10 աւուրս հալածեցին զնոսա անդր քան զ Մինչիօ [62] եւ զ Օլիօ [63], եւ ի 6 աւուր Օգոստոսի մտին ի Միլան, զինադուլ պայմանադրութեամբ թագաւորին, զոր արդ սակաւք արդարացուցանեն, եւ բազումք պախարակեն եւ մատնիչ եւ դաւաճան կոչեն. եւ է իսկ ամենեւին, եթէ ոչ չարութեամբ, գէթ յամառութեամբ եւ աննախատեսութեամբ. քանզի անկարող ինքն գոլով առ այն գործ զոր զանձամբ առեալ է, եւ յիւրոց իսկ խորհրդականաց ազդեալ վասն անբաւականութեանն ոչ կամի ոչ արտաքուստ կոչել զօրավար եւ ոչ միոյ յիւրոցն թողուլ զընդհանուր սպարապետութիւնն: Որ զինչ եւ է, թագաւորն ի նմին գիշերի պայմանադրութեանն մեկնի ի սահմանս իւրոյ տէրութեանն, զինադուլ առնելով վասն վեց եօթնեկաց, այլ թողլով յԱւստրիացիս եւ զ Միլան եւ զամենայն անառիկ բերդորայս, զ Փէսքիէրա, զ Օզոփ եւ զ Վենետիկ, որպէս ասի:

Յետ երկուց աւուրց հնչեաց այսր գործն արտասուելի, եւ նախ Վելտէն [64] սպարապետ Աւստրիացւոց, այն որ ի սահմանս հռոմէականս եմուտ եւ ի Պոլոնիա նշանակեցաւ, ծանուցանէ վարչաց քաղաքիս զնուաճութիւն Միլանու եւ զպայմանս զինադադարմանն, որով եւ զ Վենետիկ հրաւիրէ յանձնատուր լինել, եւ ի բաց արձակել զպահապանս Սարտենիացիս ըստ կանոնաց դաշնադրութեանն. ոչ է հարկ ասել որպիսի՜ խռով եւ ժխոր եւ լքումն ի քաղաքիս: Ի մէջ գիշերի յառնէ քաղաքն, հանրագումար հարկանի զօրակոչ թմբուկ, քաղաքապահ զօրականք ազատք յանկողնոց դիմեն ի հրապարակ. Դա՜ւ է գոչի, Սարտ ե նիացիք մատնեցին զմեզ, հա՜պա ի բերդորայս: Անդէն ի նմին գիշերի ապազէն արարին զզօրս թագաւորին եւ կոչեալ ի բերդորէից արգելին ի զօրանիստս, փոխանակ նոցա առաքեալ զքաղաքապահակսն. Քասդէլլի փութայ առ Մանին եւ կոչէ գալ եւ խաղաղել զժողովուրդն. յերեւել նորա ի պատշգամ պալատանն ի հրապարակն կոյս՝ ժողովուրդն կեցցէ՛ կարդայ առ նա եւ Ապա՛սսօ [65] եռիշխանացն, որք եւ անդէն հրաժարին. զ Մանին կարգեն դիկտատոր վասն 48 ժամուց. ի նմին գիշերի փութացուցեալ զ Թոմմազէոյ ուղւոյ դնեն երագել գնալ ի Փարիզ յօգնութիւն կարդալ զարիական ազգն: Ի միւս վաղիւն ժողով գումարեցաւ եւ հաստատեցաւ նոր Պետութիւն Վենետկոյ առ ժամանակեայ, Մանին նախագահ եւ օգնականք նմա երկու զինուորական տեսուչք ծովային եւ ցամաքային, ամենայն իշխանութիւն ի ձեռս սոցա ամփոփեցաւ: Ի նմին աւուր եւ նաւատորմն Սարտ ե նիացի եւ Վենետկեցի որ զ Թրեստ պաշարէին՝ յետս դարձան ի Վենետիկ, եւ երկիւղ մեծ անկաւ թէ ի մեկնել Սարտ ե նիացւոց գայցեն Աւստրիացիք պաշարել զմեզ եւ ի ծովէ, եւ վճարիցի վասն Վենետկոյ, քանզի սիրտ արի միայն ի Մանին գտանի եւ ի սակաւս ոմանս, վատութիւն կալեալ է զմեծ մասն ժողովրդեան, եւ ցանկան աւստրիական աւուրց. վասն որոյ եւ երկիւղ մեծագոյն ի մատնչաց է: Բայց Սարտ ե նիացիք իտալական եւ հայրենի վառեալ ոգւով երդնուն հաւատարիմ կալ Վենետկոյ եւ գուն գործեալ վասն Իտալիոյ. վասն որոյ տուան զէնք նոցա եւ հաշտեցաւ ժողովուրդն. իսկ նաւատորմն նոցա կայ արտաքոյ նաւահանգստիս զգուշանալ քաղաքիս, եւ ցորչափ կացցէ նա՝ գոյ մեզ յոյս եւ տոկասցի քաղաքս օգնականութիւն գտեալ ի ծովէ, իսկ եթէ խցցի ծով՝ որպէս աս աց ի թուի վճարեալ վասն Վենետկոյ, թէպէտ եւ արիութիւն կարէ եւ յայնժամ ջանալ:

Բայց որպէս լսեմք Աւստրիացիք զօրս եւ հրանօթ բազում բերեն ի ցամաքէ եւ սպառնան յանկարծ բաղխիլ ընդ Մալկերայ եւ ընդ այլ բերդորայս Վենետկոյ եւ տագնապեցուցանել զսա յաւուրս յայսոսիկ. տեսցո՛ւք: Իսկ այլ քաղաքք Իտալիոյ տեսեալ, զի ամենայն կորեաւ բաց ի Վենետկոյ, եւ սա է կենդրոն ազատութեան, սկսան խրախոյս կարդալ եւ սրտապնդել զսա, եւ խոստանան օգնել դրամով: Բայց յոյս ամենեցուն մնայ ի միջնորդութիւն Անգղիացւոյն եւ Գաղղիացւոյն, զորմէ տակաւին ստոյգ ինչ չէ յայտ. ոմանք խիթան թէ ըստ յառաջագոյն խնդրոյ Աւստրիացւոյն՝ զ Վենետիկ թողցեն նմա, եւ զ Լոմպարտիա ազատ կացուսցեն. այլք ասեն՝ թէ թագաւոր ի տանէն Աւստրիոյ կացուցանել կամին ի վերայ երկաքանչիւր եւս նահանգաց միացելոց, որպէս յ Ունկարիա. Գաղղիացիք այնպէս իմն յուսացուցանեն՝ թէ Իտալիա իսպառ ազատանալ ունի, եւ թէ մերժեսցէ Աւստրիա զօրինաւոր պայման՝ զինուք վճարեսցի գործն. Անգղիացին որպէս միշտ շահասէր՝ ասի թ ե կն ածել զաւստրիացւոյն: Տեսցուք, տեսցուք:

Խստութիւն մեծ է այժմ ի քաղաքիս ելից եւ մտից երթեւեկաց. չտան ումեք հրամանագիր ելանելոյ ի քաղաքէս, բայց եթէ շնորհելով իմն, յամենայն գլուխս ջրանցից լճակին նաւք կարգեալ են քննել զանցաւորս, որպէս եւ ի Ս. Գէորգ [66] հաստատեալ է քննիչ որ եւ զնաւակ վանացս ունի իշխանութիւն քննել, վասն որոյ առաք երթեւանցի գիր զոր ցուցեալ եւ անցանեմք ազատ: Ամենայն հիւպատք օտարազնեայք գրեն զհամազգիս իւրեանց:

Արդ յայսցանէ կարես գուշակել զվիճակ մեր, որք չունիմք նեղութիւն արտաքին, բաց ի վշտաց սրտի եւ ի տաղտկութենէ հոմանման լրոց եւ գործոց, եւ յերկեղէ մահացուցման վերստին մտից այսր արծուենշանին, որով թերեւս անպտուղ լիցին եւ զոհք մեր զոր արարաք ի ժամանակիս, եւ թերեւս վտանգեսցի փոխն զոր տուաք, թէպէտ եւ երաշխաւորութիւն առեալ եմք: Ոչ ոք նեղացուցանէ զմեզ, այլ որպէս յառաջն եւ այժմ յարգեն զմիաբանութիւն մեր, եւ պետութիւնն շնորհէ զխնդիրս մեր առաւել քան զայլոց:

Ի վանս եւ ի դպրոցիս ողջ եմք. Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Եղիա [67] յաւուրս յայսոսիկ փոքր մի տկարացաւ, ակն ունիմք թէ պատահական ինչ իցէ. Ե [ ղբայր ] Արսէն դալկահար ախտացեալ յամսոց հետէ՝ ապաքինեցաւ եւ կազդուրի: Գեր[ ապայծառ ] Վեհս ստէպ տանջի ստամոքացն ցաւով վասն բազում հոգոց, որ զչքաւորութենէ եւ որ զ Փարիզեան դպրոցին: Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Եսայի արգ ի լեալ կայ ի Պատուա, հազիւ երբեք առնումք ի նմանէ գիր, եւ նա զմէնջ հոգայ:

Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Գաբրիէլ եւ Հ [ այր ] Ամբրոսիոս ի 22-23 ամսոյս ի մէջ գիշերի ուղւոյ եղեն գնալ շոգենաւու ի Ռաւեննա, եւ ընդ Փլորենտիա եւ ընդ Լիվորնոյ անցանել նաւել ի Մարսիլիա եւ գնալ ի Փարիզ յուղղութիւն վարժարանին, որ արդարեւ զձեզ եւ զմեզ տանջէ եւ տոչորէ:

Յաւուր Վերափոխման ձեռնադրեցաւ ի քահանայ Հ [ այր ] Գրիգորիս Մերճան ճ եան. յերկրորդում աւուր բացան դրունք վարժարանի, յաւելան մեզ նոր երիտասարդք. տացէ՜ Տէր լինել օգնականս տկարութեան մերում: Ի 20 ամսոյս երկոքին աւագ նորընծայք Սմբատ որ կոչեցաւն ի նմին աւուր՝ Սուքիաս, եւ Խորէն ՝ ուխտեցին:

Ահա հատուցի երկար զոր խնդրեցեր, հատո՛ եւ ինձ որպէս եւ յայլ նուագս, քանզի եւ ես պէտս ունիմ մխիթարութեան գրոյ սիրելեաց, յորոց թուիմ մենացեալ, զի թէպէտ եւ են ինձ սիրելիք ամենայն եղբարք, այլ սրտակից զոք համարձակ ոչ ունիմ: Խառնակութիւն ժամանակիս, հոգք իրաց մերոց եւ մանաւանդ Մուրատեանին, ծանրութիւն պաշտամանցս, եւ հեռանալ սիրասուն աշակերտաց եւ վիշտք նոցա զճանապարհայն եւ առտնին եւ յերկար լռութիւնն զնոցանէ՝ յոյժ վշտացուցին զիս, այս ամիսք երեք, եւ յանկիւնս սեւագիշեր գլխոյս սպիտակքն ոմանք յայտնեցան վայրահակ աստղունք:

Ողջ լեր ողջունիւ համօրէն սիրելեացդ որ աստ եւ որ եմքն անդ, եւ ես ողջ եմ

Քոյին հոգեկցորդ եղբայր
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ [արգար] Ալիշ[ան]
Կ ր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

76.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեան ին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 25 Սեպտ [ եմբեր ] 1848

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր իմ
Մխիթարութիւն ի Յոյս մեր Քրիստոս

Աստուծոյ կամք են այսուհետեւ կամ առ ժամանակ մի կռանահարել զմեզ մի զհետ միոյ, զի տարածեսցուք խոնարհութեամբ առաջի նորա, եւ անբարբառ համբուրեսցուք զկամս նորա. միանգամայն եւ ջան դիցուք ժրագոյնս վաստակել, ի լրումն կարօտութեան Միաբանութեանս եւ ի հանգիստ մեր ապագայ, քանզի այս միայն մնայ մեզ յոյս եւ քաջալեր ոչ փոքր: Ըստ ոչ կամաց եւ ոչ կարծեաց մերոց՝ կամքն Աստուծոյ բարձին ի մէնջ զպատուական եւ զկորովի ծերունին մեր Հ [ այր ] Եղիա Վարդապետ ի 23 ամսոյս, եւ յերեկն հանգուցաք զնա ընդ հարս եւ ընդ եղբարս իւր ի քուն արդարոց. զի արդարեւ ննջեաց որպէս զարդար եւ զքաջ քրիստոնեայ: Յաւուր Վերափոխման Կուսին ըմբռնեալ ցաւով աղեաց անկաւ ի մահիճս, երիս աւուրս տառապեցաւ ի ցաւոցն, եւ յետ այնորիկ խիթքն նուազեցան, այլ ընդ նմին եւ ինքն սկսաւ նուազել, լուծանելով ի ներքուստ մինչեւ ի յետին օր հիւանդութեանն եւ կենացն. Գեր քան զկարծիս ամենեցուն առաքինացաւ զաւուրս 40, ամենեւին տրտունջ մի չհանեալ ընդ բերան, ոչ զոք ձանձրացուցեալ, եւ ոչ կողկողեալ, որպէս սովոր էր առնել ի թեթեւ հիւանդութիւնս իւր եւ ի ցաւս առ մեծ գրելով զնոսին. իսկ այժմ ի նոր փոխեալ թուէր մարդ արիագոյն, եւ ի հարցանելն միշտ հանգիստ լինել ասէր զանձն. մեք խիթայաք վաղագոյն կատարել նորա զասպարէզն, քանզի օր ըստ օրէ նուազէր եւ գրեաթէ անճաշակ եկաց զաւուրս 40. այլ նա չտայր մեզ նշան հաւանութեան ի մահ, թէպէտ եւ երկիցս խնդրեալ եւ ընկալեալ էր զհաղորդութիւն իբր առ ջերմեռանդութեան. եւ մինչ մեզ համանման թուէր վիճակ նորա, ինքնին երկուք աւուրբք յառաջ խնդրէ զյետին թոշակ եւ զօծումն, եւ ընդունի զուարթութեամբ ինքնին պատասխանելով եւ ձայնակցելով աղօթիցն, եւ ըստ սովորութեանն գրկաբաց աղօթելով, նոյնպէս եւ վախճանի անշշունջ ի շաբաթու հանգստեան ընդ երեկս, մինչեւ չիմանալ ընթերակայից զաւանդումն հոգւոյն: Նշխարեցաւ ի սնարից սեղանոյ Ս. Անտոնի, զորոյ զկերպարանս զգեցեալ էր մեռեալ երեսօքն:

Ակն ունէի ես թէ ժամանեսցէ սա կենաց Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վարդապետիս մերոյ [68], այլ յորժամ վրիպեցայ այսուհետեւ ջնջեալ են ինձ ի կենաց ամենայն ծերունիք մեր մնացեալք որ տկարագոյնք են քան զնա առողջութեամբ: Յոյժ ողորմելի է տեսարան վանացս. ի ծերոց՝ դեդեւաքայլ Հ[այր] Վարդապետն միայն, գլխագար Հ [ այր ] Յարութիւն, եւ ոչ յուսալի Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Մինաս, որ այժմ խոստովանահայր է բազմաց: Ի միջակաց Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Ռափայէլ միայն գտանի ի վանս: Այլն ամենայն երիտասարդք եւ մանկունք մօրուաւորք, գոն եւ տղայք: Իբրեւ սիւն խանձողեալ տոկայ ի միջի նոցա բազմակիր Վեհս մեր, կարօտ բազում մխիթարութեանց, որոց լռիկ համբերէ, այլ ոչ կարէ սիրտ անկարեկիր նշմարել զնորայն սրտի կիրս. մեծ պատարագ ճենճերի նա Աստուծոյ:

Այլ դու եղբայր, ժրացիր, եւ որպէս հրաման ընկալայք տեսցես ընտրել մեզ յաջորդս եւ օգնականս եւ նեցուկ տանս մերոյ ճռնչելոյ. երդմնեցուցանեմ զքեզ, լիցին թող նուազունք թուով ընտրեալքն՝ այլ ընտիրք. քանզի ի մեծի հարկիս տեսանեմք զընտիրսն՝ զբազմաց լցուցանել գործ, իսկ զբազում անընտիրս՝ եւ զմիոյ գործ ոչ կատարել, եւ ի ներքուստ պեղել զհիմունս տանս այս: Մի՛ կարծեր թէ գործ դիւրին վարկանիմ ես զաշխատանսդ եւ զառաջարկեալս, գիտեմ զի մանաւանդ յայսմ դառն ժամանակի ծանրագոյն լիցի ձեզ, այլ կարօտութիւն զոր տեսանեմս ի վանս՝ ստիպէ եւ զիս զյետինս աղաչել զձեզ յայս գործ կարեւոր, որոց արդիւնք մեծապտուղ լիցին ձեզ քան զբազում այլոց վաստակոց: Ո ՜հ, ի պակասել հարց մերոց առաքինեաց եւ քաջաց՝ գէթ այնպիսի տեսցուք յոյսս յորդիս՝ զի մի՛ անկցին սիրտք մեր իսպառ:

Նոր ինչ այլ չիք լրոյ արժանի: Ողջունեա՛ զհոգեկցորդ եղբարս մեր եւ զՀարս, մանաւանդ զ Հ [ այր ] Ղուկասն իմ՝ որում շատ կարեկցեցայ եւ եմ իսկ ընդ տխուր պաշտօնն զոր հատոյց առ մայր իւր, եւ յայսմ եւս coraggio ! [69]

Քոյին հոգեկցորդ
տ աժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ [արգար] Ալիշան
Կ ր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

Յ. Գ.

Պ[ատուական] Հ [ այր ] Եփրեմ ի մահացու ախտէ սքանչելեօք իմն զերծեալ յ Անքոնա, դառնալ ունի ի վանս:

77.            

* Հայր Եսայի Վրդ. Մզ ր աք եան ին - Փատովա [ Pra della Valle ]

Վենետիկ, 6 Հոկտ [ եմբեր ] 1848

Յոյժ Սիրեցեալ Եղբայր եւ Վերապատուեալ Հայր,

Կարծեմ ոչ ինչ ի կարեւորացն զանց արարեալ է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ ի ծանուցանել կարօտիդ եւ խնդրողիդ. բազում անգամ թղթեալ է նորա, որպէս ասէ, այլ ի ձեռս Ձեր ոչ ժամանեալ. իսկ զի այժմ ի թղթատարն ընդունի զթուղթս եւ առաքէ՝ ստէպ ստէպ գրեսցուք քեզ, որպէս եւ դու մի՛ զանց արասցես՝ մեզ: Քանզի կնքեալ ընկալայ զծրարեալ թուղթս Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ռափայէլի եւ կարծելով թէ զլուրս զոր կամիմ տալ՝ գրեալ իցէ նա, ոչ կամիմ երկրորդել. այլ յորժամ տեսից զնա եւ գիտացից թէ չիցէ գրեալ ինչ զիմեքէ՝ գրեմ եւ ծանուցանեմ սիրելւոյդ, վստահ լեր: Միայն թէ ծանուսցես թէ հասանեն թուղթքս: Եւ քանզի ասեն դիւրացեալ այժմ փոքր մի երթեւեկն, թէ յոյժ եւ յոյժ բաղձայի եւ ես եւ ամենեքեան թէ հնարէիր գալ մի անգամ տեսանել զմեզ, թէ ընդ ճանապարհ Թրեստու եւ թէ ընդ այլ թէ գուցէ, եւ ընդ հուպ դառնալ, ՝ զի մի՛ դատարկասցի եւ տեղիդ. եւ մարթ լինէր մեզ խորհել զկարեւորաց ինչ, եւ թերեւս նպաստէիր կարօտութեան տառապեալ վանացս, զի պարէնք կենաց թանկագնի վաճառին, միս պակասեաց կամ յոյժ նուազեաց յաւուրց հետէ. միայն այսօր տեսի 15իւ չափ ընդ հորթ եւ ընդ եզն տանել ի սպանդանոց: Ցերեկն ընդ երեկս լուր եհաս քաղաքս ի Թրեստէ ՝ զի պլօք [70] քաղաքիս ի ծովէ թուլացաւ ի խնդրոյ դեսպանաց օտարազնեայց, որ թէ ճշմարտիցի, որպէս յուսամ եւ կարծեմ, փոքր մի եւ մեզ դիւրեսցի:

Թղթակցութիւնք մեր ընդ Փարէզ եւ ընդ Կ. Պօլիս անընդհատ կատարին ընդ ճանապարհ Հռովմայ: Ակն ունիմք ի մօտոյ յետադարձ գալստեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ստեփանոսի:

Յափշտակեալ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Եղիայի ընդ յերկինս, եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբրիէլի ի Փարէզ, նուազեաց թիւ անուանեալ առաջիկայիցս [71], վասն այսորիկ հաստատեցաւ առաջարկել զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Մինաս ի նոյն պաշտօն, թերեւս ապա եւ դարձեալ ի Փարիզէ յաւելցի. արդ ո՞չ ապաքէն պահանջէին եւ քո կլորիկ քուեայք:

Ողջոյն շատ եւ շատ ընկալ ի գործակցաց իմոց եւ ի մանկանց՝ որք համբուրեն զձեռս խոստովանահօր իւրեանց հնոյ եւ երկակեցի, զի այժմեանս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մինաս միայն ցերեկեան է:

Ողջոյն մատուցանեմք եւ տանն Աղանուրեանց. Եւ ես ամփոփիկ շրթամբք արագիկ մի տուեալ աղէբեկ մօրուացդ, մնամ կարօտեալ

Վերապատուեալ Հօրդ

Խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ
Հ ոգեկցորդ Եղ[բայր]
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշ[ան]
Կ ր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

78.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 14 Հոկտ [ եմբեր ] 1848

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Զգրեալդ ի 15 Սեպտ [ եմբերի ] ընկալայ յ 2 ամսոյս. հաճեցայ տխրութեամբ, զի եւ ես հաճ արարեալ եմ զձեզ տխուր լրովքս, իցէ՜ թէ այնոքիկ միայն էին եւ այնպէս հեռաւորք, եւ ոչ ընտանիք, որպէս յառաջ քան զայս գուժեցի մահ բազմարդիւն ծերունւոյն, որում նախանձիլ թուի, կսկծմամբ սրտիւ ասեմ, եւ բազմարդիւնն ի սակաւուն, պատուական եւ անմեղուկ եղբայր մեր Հ[այր] Եփրեմ, որ ի դրանց մահու փախստեայ յ Անքոնայէ անկաւ եւ այսր ի մահիճս, ծիւրեալ լերդացաւով. բժիշկք գրեաթէ անյոյս են զցանկալի կենացն՝ որ բազում գովութիւն հռչակեցոյց զանձնէն յ Անքոնա յամենեցուն: Յայսպիսում նուազութեան ժամանակի, եւ մանաւանդ ի նուազութեան բարւոքոց՝ զոհ մեծ լիցի եթէ եւ զսա յափշտակեսցէ Տէր ի Միաբանութենէս [72]:

Քաղաքս ի նմին վիճակի կայ. դեսպանք օտարազնեայք խնդրեալ են յԱւստրիացւոյն թուլացուցանել զպաշարումն քաղաքիս ի ծովէ, որ արդարեւ թոյլ է, այլ մերձ ընդ մերձ երեւին նաւք աւստրիականք, երկու եօթնեակք, զի պարէնք եւս առաւել թանկացան, եւ միս էր, զի գրեթէ պակասէր:

Յեռանդն ազգային ժողով եղեւ ի քաղաքիս, եւ դարձեալ հաստատեցաւ վարչութիւն եռապետ դիկտատորացն, տակաւին ի վտանգի համարելով զքաղաքս: Այսօր հրատարակեալ է տէրութիւնն դարձեալ պահանջել ի ժողովրդենէ ի 150 անձանց, 2 միլիոն եւս լիրայս, առ ի պէտս ծախուց հասարակաց. ժողովուրդն, այսինքն ունեւորք տրտնջան ընդ այս:

Ի հարկէ լսէք զխռովութիւն Վեննայու յ 7 ամսոյս, եւ զկամս ժողովրդեան կոչելոյ զ Ռատէցքի [73] յետս. չարիք այլոց բարեաց մեզ յոյս տան:

Լուեալ զժամանել այդր չորից կորուսեալ վանականաց մանկանց՝ փառս տուաք Աստուծոյ. այլ ընդ խափանիլ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Պետրոսի [74] յոյժ ցաւեցաք:

Ի Փարիզոյ լսեմք եւ յուսամք լսել եւս առաւել լուրս բարիս զվարժարանէն. մեծահանդէս կատարեալ են զՊարգեւաբաշխութիւնն, եւ Լամարթին [75] նախագահ բազմեալ՝ ատենաբանեալ է պերճախօս լեզուաւն, զորոյ զբանս ունիմք հրատարակել ի « Բազմավիպի» [76]: Այսպիսեօք լրովք ակն ունիմք թէ փոքր մի կարկեսցին բերանք չարախօսաց եւ յաչաղկոտաց դպրոցին:

Ընդ Թասպազեանին եդեալ էի ծրարս երկու պատկերաց, զմին առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ղուկաս ուղղեալ, զմիւսն առ Սերովբէ Պօլսեան (Ալթընեան), կամէի գիտել թէ ընկալա՞ն:

Վարժարանն դատարկ է, Նորընծայարանն սակաւաբնակ. մնամք նորոց ուսանողաց, իցէ՜ թէ յառաջ քան զտիրել ձմերայնոյն հասուցանէիք վանաց գէթ զոմանս ի խնդրեալ թուոց ուսանողաց. եդեալ ընդ նոսա եւ զաւանդսն Հ[օր] Ներսիսի, եւ նպաստս ինչ ի կեցութիւն պարէնի վանացս տառապելոց:

Խնդրեմ եւ ես վասն դպրոցիս, թէ յաջողեսցի պատեհդ այդ, յղել տուփ մի թահին հալվայի, որպէս յայլ նուագս առաքէր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բարսեղ, զայս առ եղբայրութիւնդ գրեցի աղաչելով յանձնել նմա կամ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ղուկայ. յաւելուլ եւ չափ մի լապլապու առ ի վայելս սիրոյդ:

Թէ տեսանիցես զանխօս, զանգիր, զառնաւուտացեալ [77] եղբայր իմ Սերովբէ, ասա թէ ողջ է եղբայր քո եւ գրէ առ որս գրենն առ նա:

Անձկալից ողջունիւ ամ [ ենայն ] Վ[երապատուեալ] Հարց եւ եղբարց մերոց որ այդր եւ ի մասնաւորի մերոց դասակցաց, մնամ

Անձկալի եղբայրութեանդ

Հոգեկցորդ Եղ[բայր] եւ
խ [ոնարհ] ծ[առայ]
տ աժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ [արգար] Ալիշ[ան]
Կ ր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

79.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետ [ իկ], 14 Դեկտ [ եմբեր ] 1848

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Ընկալայ յերեկն զտուեալդ ի 15 անցելոյն, որ թափառեալ ընդ գաղղիական շոգենաւուն մինչ ի Մարսիլիա անտի վերադարձեալ էր ի Հռոմ եւ այսր: Ընտրութիւն մանկանց զորմէ խօսէաք, որչափ եւ դժուարին, նոյնքան եւ կարեւոր ճանաչի առաւել յայսմ ժամանակի հիգութեանս մերոյ, զոր առաւել ողբալ կարեմ քան նշաւակել: Կարծեմ թէ ի գարնայնի մնայ ձեզ առաքել զնոսին, ակն ունիմ թէ ոչ յաւելջիք ընդ նոսա մանկունս եւ վասն դպրոցիս զիջեալ յաղաչանս, մինչեւ ոչ առջիք աստի հաւանութիւն. քանզի զնախագոյն անժամ առաքելոցն տտպութիւնս տակաւին ճաշակեմք:

Այլ դու զօրացի՛ր Եղբայր, քանզի պէտք ժամանակիս եւ սէր Միաբանութեանս կարծեմ ծանրացուցանել եւս խոկան զպաշտօնդ, եւ ի թիկունս քո յեցուցանել զդպրոցդ. զայս լռելեայն ասեմ քեզ ըստ կարծեաց. այլ եթէ առաջարկեսցի քեզ գործդ՝ մեծ բարի գործես յանձն առնուլ, զի ազատասցի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա գալ այսր, քանզի մեծապէս կարօտիմք խոհականի եւ հզօրի առն իբրեւ զնա կամ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Արսէն [78]:

Ի գնալ իւրում ի Փարիզ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբրիէլ յիս յանձնեաց զգաղղիական պատմութիւն քո, որոյ արդ եւ Բ. հատոր ի կէս հասեալ է տպագրութեան, եւ աւարտի ոչ անագան [79]. վասն որոյ աղաչիս յօրինել զյառաջաբանն. եւ թէ կամիս եւ գուցէ անդ գիւտ՝ յաւելուլ եւ բանս ինչ ի վերջոյ զանկմանէ Լ. Փիլիպպոսի [80], եւ զայժմու վիճակէն համառօտիւ, քանզի եւ ես ոչ ժամանեմ միտ դնել այդոցիկ եւս, որ եւ զ«Բազմավիպին» հոգ փոքր ի շատէ ստանձնեալ ունիմ:

Կամիմ հարցանել եւ վասն « Բազմավիպի» զկարծիս՝ ոչ զքո միայն, այլ եւ զբազմաց ի մերոցն որ այդր եւ զարտաքնոց, ասա՛ ինձ գիտակաւ, ո՞րք ի նիւթոց առաւել ախորժելիք լինին այդր, եւ զո՞րս կամէիք թէ յաճախագոյն շարամանէաք. քանզի աստ խնդիր յուզեալ եւ պէսպէս ասեն հակառակ կարծիս:

Քաղաքս կայ ի կայի իւրում, յանստուգութեան ելից իրաց Իտալիոյ:

Չունելով ինչ այլ կարեւոր յասել, շնորհաւոր ասեմ սիրելւոյդ ի սրտէ զառաջիկայ մերձեալ Նոր Տարի, եւ մաղթեմ նուազավիշտ լինել քան զայս որ անցանէ: Զնոյն մաղթանս մատուցանեմ եւ վասն եղբարց մերոց սիրելեաց որ այդր ողջունելով զնոսին. Հ[այր] Ղուկասն մեր զի՞ եղեւ, զի չլսի ինչ զնմանէ:

Հոգեկցորդ Եղ[բայր] եւ ծ[առայ]
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ [արգար] Ալիշան
Կ [րօնաւոր] Մխ[իթարեան]

Յ. Գ.

Կամէի գիտել թէ ի սրածութեանն մեռա՞ն եւ յիմոց ծանօթից, յորոց զհօրաքեռս միայն լուայ, եւ թէ ո՞յք պակասեցան յ Երամեանց տանէ, զի անորոշ ինչ գրեալ էր ինձ ոմն ի նոցին տանէ. ասա՛ զի խնդասցուք ի Տէր, քանզի արդ կենդանիք ոչ թողուն լալ զմեռեալս:

80.            

* Հայր Աբրահամ [81] Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետ [ իկ], 24 Դեկտ [ եմբեր ] 1848

Յոյժ Պատուական եւ սիրեցեալ Եղբայր,

Ահա միւս եւս գիր մինչչեւ վերացեալ յինէն տարւոյս, որ արդ յինէն եւ ի քէն վերացեալ է. ընկալեալ զյետին տուեալդ ի 25 նոյեմբ [ երի ] փութացայ յայս գրութիւնս, զի կամէի յանձնել ի խնամս ձեր զծրարեալս ի սմա գիր առ ծերունի հայր մեր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անդրէաս, առ որ ի վաղուց հետէ վասն ճանապարհացս խափանման չէի գրեալ. որով ճանապարհաւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անտոնիոս գրէ՝ նովին եւ զսա առաքել աղաչեմ, եւ ծանուցանել թէ գնայցէ՞ անխափան:

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստեփան դարձ արար [82] եւ է այժմ ի վանս, փոքր մի գիրացեալ է եւ առողջ է ցայժմ, առնէ զհին դասապետութիւնն յեկեղեցւոջ:

Փախուստ բախածին [83] արկ եւ զմեզ ի չարւոք կափուլն. իբրու զի չէր բաւական առաջին վիշտք զոր մեք աստ եւ դուք անդ կրեցաք. ճակատագիր է ժամանակիս կուռ զհետ իրերաց կրել մեզ հարուածս, արդ զի՞նչ առնել է մեզ. թէ էաք երկաթ՝ լիցուք արդ պողպատ:

Շնորհ ունիմ, զի յանձն առեալ են Պ[ատուական] Եղբարք մեր կատարել զխնդիր իմ, այլ եթէ յառաջ քան զգարուն եւ զմեծ Պահս չէ մարթ նոցա առաքել, աւելորդ է յայնժամ զհալվայն հոգալ:

Առաւել փափագէի ես զՀայաստանեաց մանանայն ճաշակել, այսինքն է զքաղուածս Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ներսիսի, մանաւանդ զիւր իսկ ձեռին հաւաքածոյ գրչութիւնս, յորս բազում ինչ նոր կայ. չէ՞ր մարթ արդեօք յղել ի Թրեստ առ Պ [արոն] Վիջէն Երամ յապահովի, եւ յայնժամ պատեհիւ տայաք մեզ յղել այսր. որպէս ի ձեռն նորա յղեմք մեք այդր զթղթեան մանկանց վարժարանիս: Զարմանամ ընդ պակասել 5 0 ^դ թուոյձեռագրացն՝ զոր նշանակեալ էր եւ առ մեզ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսէս, եւ էր ա՛յլ Ոսկեփորիկ մի:

Զուարճացայ յոյժ ընդ բաղձալիսն իմ տեղեկութիւնս հայկականս, որ ի գրի Պետրոսեան եղբարց. անանկ լաւ բաներ գտնաս նէ ինծի ինչո՞ւ չես իմացըներ. թէպէտ եւ ոչ համօրէն նոր էին ինձ ծանօթութիւնքն որ զ Խորենացւոյն, եւ զաւանդութիւնն զոր պատմէ նա՝ իմ ընթերցեալ էր ի գրի, յորում փոխանակ Մանդակունւոյ՝ Գիւտ Կաթողիկոս ասի, եւ երգեալն ի Խորենացւոյն ոչ « Որ դասուցն», այլ երգ ինչ սկզբնաւորեալ « Ո՜վ արքայակերպ Տէր քահանայապետ», զորոյ աւա՜ղ, զի միայն զսկիզբն ունիմ [84]: Իսկ Վահանն առ որ գրէ Ղազար Փարպ[եցի], կարծեմ թէ չէ Ամատունին՝ այլ Մամիկոնեանն, զի յետինս կարգեալ էր զ Ղազար վերակացու Էջմիածնայ, եւ հատուածս ինչ ի թղթոյ նորա առ Մամիկոնեանն բերէ Շահխաթունեանն յիւրում նկարագրութեան Էջմիածնայ [85]: Որ զինչ եւ է յոյժ եւ ամենայոյժ բաղձալի է ինձ ունել զօրինակ Բողոքոյ Փարպեցւոյն, չկարիցե՞ս ի ձեռն նոցին եղբարց ուսումնասիրաց ի ձեռս բերել՝ յայնժամ արդարեւ Ճարեան կոչեմ զեղբայրդ: Պարապ մոռացման հոգոց եւ վշտաց մերոց եւ սփոփանս վիրաւորեալ սրտի՝ միայն այդպիսիք են ինձ ի ժամանակիս, որովք ոչ զհարկաւոր հոգս մոռանալ ախորժեմ, այլ ոգի առնուլ փոքր մի առ ի կարող լինել տանել հոգոց:

Չիցէ՞ արդեօք առ Պ [արոն] Սերոբէին այնմիկ եւ նոր բանք ինչ նախնեաց յեղբօրէն յղեալ կամ այլուստ: Կարիցէ՞ հարցանել զեղբայրն կամ թէ խնդրել զօրինակ Աշխարհագրութեան Մաթուսաղայի, զՎիպասանութիւն Պահլաւունեաց եւ Մամիկոնէից, եւ թէ ո՞յր Կոմիտասայ իցէ չափաբերեալ Գործքն առաքելոց, կաթողիկոսի՞ն մեծի, եթէ Տէր Կոմիտայ նահատակի [86]. այդոքիկ են յ Էջմիածին. կան եւ այլ կարեւոր խնդրելիք, այլ եթէ գո՞յ հնար զնշանակեալսս ի ձեռս բերել կամ տեղեկանալ, հարցից եւ զայլսն:

Դարձեալ ի գրի դորա փակագիծ արարեալ էիր թէ գտի առ Հ[օր] Բարսղի զցանկ ճառից Գր[իգորի] Ա[ստուա]ծ[աբանի]. այս մեր Հ[այր] Բարսե՞ղն է, ուստի՞ ունիցի եւ զի՞նչ իցէ զոր ունին. զ Խաւախի ձեռագիրսն զի՞ արար:

Ֆիլճանճեանն [87] ողջ է եւ առողջ, թէպէտ եւ պատրաստէ զկտակ իւր:

Առ առնաւուտացեալ եղբայր իմ Սեր[ոբէ] եւ ես առնաւուտաբար անգիր վարիմ. արդ լե՛ր մեզ թարգման եւ ծանո՛ նմա, զի խնդրեմ ի նմանէ առաքել ինձ զպատկեր հօր մերոյ, զոր կամ անդ տացէ օրինակել, կամ այսր յղեսցէ, զի ես հանից օրինակ եւ դարձուցից նմա զոր կամի: Յուսեփիկն մեր զի՞նչ եղեւ:

Չունիմ այլ ինչ նոր յետ ծանուցելոյս յառաջնումն: Ողջ լեր.

Քո հոգեկցորդ Եղ[բայր] եւ ծ[առայ]
տ աժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ [արգար] Ալիշան
Կ ր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]