1866

580.               

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 2 Յունուարի 1866

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Մինչդեռ ես դանդաղէի ընդ հովուացն դիմել յողջոյն եւ յաւետիս Նորածնելոյն Տեառն, եւ նորածնելոյ ամանորայ, կանխեաց գիր Սրբութեանդ առ իս, որով մնայ ինձ արդ ընդ մոգուցն եկաւորիլ աստեղբ նշանաւ աներկբայ սիրոյդ, եւ մաղթել զոր միանգամ գուշակէ Սիրտդ, աւելորդ համարելով զբարբառ բերանոյ կամ զգրչի. որում զուգաձայն եւ զուգակիրս ունիմ զյոյժ սիրեցեալսն եւ զպատուասիրեալսն առ ի Սրբութենէդ՝ զսանականսն իմ։ Ընկալ միւսանգամ զմեզ եւ զմերսն, հաճեաց եւ օրհնեա։

Յաւուր հրաշափառ տօնին ընկալան երեքին նախ ձեռնադրեալքն ի սրբամատոյց աջոյդ զաստիճան սարկաւագութեան, ի Վեհէս, եւ կատարեն զպաշտօն իւրեանց ընթերցմամբ Աւետարանի ի տօնական պատարագս։ Իսկ զաստիճան քահանայութեան փափագեմ ձգել մինչեւ ի զատիկն, զի մի՛ ի Բարեկենդանի աւուրս զբաղնուցուն արտաքին հեթեթանօք. թող սակաւ մի եւս հասունասցին, շնորհօք Տեառն եւ աղօթիւք Սրբութեանդ։

Վասն պատկերի Վարդապետացն, կրկին շնորհ ունելով, առաւել եւս քան զՆկարիչն ցաւիմ, զի չեմ լաւ բացատրեալ ի գրիս զչափն, կամ սխալ իմացեալ է. եթէ կայցէ տակաւին գրածն իմ՝ կարէք ստուգել. զի չափ լայնութեան նկարելոյ պատկերիդ 2։20 մարթէր լինէր ի բարձրութիւն, զի այսչափ իսկ է (2։20) բարձրութիւն որմոց դասատանս, եւ կարծեմ թէ այսպէս գրեալ էի, կամ պարտ էի գրել. իսկ լայնութիւնն մարթ էր լինել՝ առ նուազն՝ 3 մեդր, առ առաւելն 4 կամ եւս աւելի։ Արդ որ ինչ եղեալն է եղեալ է, եւ կարծեմ չիք հնար դարմանոյ, վասն որոյ յետ լսելոյ զվերջին եւ միւսանգամ խորհրդածութիւն Սրբութեանդ՝ տաց պատրաստել զշրջանակն, եւ եթէ հասցէ պատկերն ի նշանակեալ ժամանակիդ՝ հանդիսասցի ի Բարեկենդանի աւուրս, յորս եւ հրաւէր լիցի ըստ սովորութեան Քահանայից ի վարժարան, եւ օրհնեսցի հանդերձ Սատարչաւ իւրով ընծայողաւ։

Վասն երկտեսակ Հաղորդութեան՝ եթէ խնդիր մեր այժմ թուիցի անընդունակ լինել եւ պատճառ ապագայի եւս դժուարութեան, լաւ համարիմ լռել, զի մի՛ խափան լիցի մերժումն՝ ապագային ժամանակի յուսացելոյ. թէպէտ եւ զիրաւունս մեր զրկեն, զիրաւունս անմեղաց. գիտեմ, զի սափը պիզտէն [1], սակայն թուի չափաւորութեան մտաց իմոց թէ յայսպիսի խնդիրս՝ անմարթ է դոցա առ ի չտալ ոմանց գայթակղութիւն, չտալ եւ այլոց ոմանց։

Յոյժ խնդացաք ընդ ողջամբ ուղեւորելդ եւ ընդ ժամանել յաթոռդ, թուի թէ եւ մանուկդ ուղեկից՝ գոշամօրուսն այն եղբայր՝ չէ շատ նեղեալ զՏէրդ. սոխակ նորա որպէս ի գարնայնի քաղցրաձայնէ ի հեճուկս նմին։ Ողջունելով զնա ընդ սանիցս՝ մատչիմ ի համբոյր աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

581.               

Կարապետ Եզեանին [2] - Բեդերպուրկ

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 2 Յունուարի 1866

Մեծապատիւ Տէր [3],

Ի նմին աւուր յորում գրեցի Ձեզ՝ եթէ զի չեւ եւս հասեալ են ի ձեռս Ձեր արկեղք գրենոյն, առաքեմ օրինակ մի Սիսուանայ, մինչչեւ զսա յանձնեալ ուր արժանն էր, ընկալայ յերեկոյին զտուեալդ ի 26 գնացելոյ ամսեան եւ տարւոյ (ըստ Նոր տօմ[արի]) եւ ծանեայ, զի հասեալ են, եւ գոհացայ: Շնորհ ունիմ եւ ընդ մեծարանաց բանսդ, զմասն մի մեծ արդեանցն տալով տպագրողաց եւ արուեստաւորաց. իսկ ես փափագէի, եւ մարթ էր ճոխագոյն եւս յարդարել զգործն, եթէ... որպէս եւ գիտես:

Միւս գործն (Պատկերացոյց) զորմէ գրէք, արդարեւ չէ եւ ըստ իմոց ախորժակաց, որ զստուգութիւն սիրեմ, եւ ոչ զերեւակայութիւն ի պատմականս, այլ ոչ ամենեցուն նոյն են ախորժակք. թո՛ղ զխնայողութիւն, որ չէ ներեալ նրբութիւն արուեստին [4]:

Մաղթելով Ձեզ եւ Բարեկամիդ ծանօթի Ամանոր շնորհաբեր, մնամ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

582.               

* Սերովբէ եւ Քերովբէ Քուշնէրեան Հայրերուն - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 8 Յունուար 1866

Իմ Պատուական եւ Սիրելի Սանք,
Հ[այր] Սերովբէ եւ Հ[այր] Քերովբէ,

Թէպէտ եւ ոչ նոր ինչ ունիցիմ գրել ձեզ յետ գրելոյս յելս անցելոյ տարւոյն, այլ զի գոյր առիթ թղթակցութեան՝ յաւելում զողջոյն իմ եւ զողջոյն Եղբարցդ, որք ժիրաժիր կատարեն զպաշտօն իւրեանց, եւ յաւուր տօնի Յայտնութեան եւ Մկրտութեան՝ ինքեանք պաշտեցին եւ զերգս եւ զընթերցուածս Ջրօրհնեաց։ Իսկ երկոքին քահանայքն փոփոխակի ասեն զվերջին պատարագ ի 11 ½ ժամու ի կիւրակէս, եւ մին երթայ պատարագել ի Լիտոյ [5] ։ Զայլ ինչ ինքեանք գրեսցեն յորժամ ընդունիցին գիր ի ձէնջ։

Ես հանապազ խոկալով զորպիսութիւն ձեր, մանաւանդ զտկարացելոյն Հ[օր] Սերովբէի, մնամ փափագելի ողջունիդ հայրական համբուրիւ,

Աղօթարար
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ողջոյն բազում առ Գերյարգոյ Աբբայդ եւ առ այլ Վ[երապատուեալ] Հարս։

583.               

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 19 յունուարի 1866

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Երեկ ըստ պատշաճի երգեցաւ Զարմանալին եւ յիշեալ եղեւ բարի եր աժշտապետն ուսուցիչ, որպէս յիշեալ լինի եւ յայլ բազում նուագս՝ օրհնութեամբ։ Ի նմին երեկոյի ընկալայ զշնորհեալդ ի 15 ամսոյս, եւ ծանեայ լիովին զվասն պատկերին, եւ անդէն ետու պատուէր (զի գոյր առիթ) պատրաստելոյ զշրջանակն ըստ չափու երիզակին զոր առաքեցէքդ. եւ անշուշտ յառաջ քան զպատկերին հասանել՝ պատրաստ լիցի ընդգրկիչ նորին։

Վասն խնդրոյ երկուց աստիճանաց ի միում աւուր տալոյ՝ գտի եւ այլ վկայութիւն հակառակ այդմ. եթէ ունիցիք զնորատիպ Կիրակոս [6] ՝ գտջիք յէջ 83, ի կանոնս (Ա. ) Ժողովոյն Սսոյ եղելոյ յաւուրս Ա թագաւորին Լեւոնի վասն խնդրոյ Զաքարիայի սպասարարի, կանոն Է. «Ձեռնադրել դպիր (որով նախնիք զկիսասարկաւագ իմանան) եւ ապա յետ աւուրց Սարկաւագ. եւ ի կատարեալ հասակի՝ ապա քահանայ»։

Սանք իմ խոնարհաբար համբուրելով զսուրբ եւ զօրհնաբաշխ աջդ մատուցանեն զձաբռտագիր տօնացուցակս՝ աւուրց յիշատակաց ի վանս, առ ի հաղորդել զՍրբութիւնդ ընդ մեզ, յորում եւ համբարձիք յարութեան նշանակին։ Ընդ նոսին եւ ես նովին համբուրիւ մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

584.               

* Հայր Վրթանէս Վրդ. Պուտուրեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 23 Փետր[ուար] 1866

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Հայր Աբբայ,

Խօթութիւն Պ[ատուական] Հ[օր] Սերովբէի մերոյ փափագելի առնէ մեզ ստէպ առնուլ գիր այտի. եւ եթէ կազդուրեալ եւս իցէ Տերամբ, տակաւին ըղձալի է մեզ յաճախ առնուլ լուր ի նոցանէ. եւ զի Տէրդ եւ Հայր չկարէ եւ չպարտի արդ ի ստէպ գրութիւն, աղաչեմ ազդել նոցա՝ զի մի՛ ծուլասցին, գէթ ամսոյ ամսոյ գրել առ մի ոք ի ծանօթիցս իւրեանց։ Գրեաթէ ամիսք երկու անցեալ էին յետ վերջնոյ թղթոյ այտի եկելոյ, եւ Վեհ եւ մեք հոգայաք զՁէնջ։

Ի գիտութիւն Գերյարգոյ Հօրդ ծանուցանեմ, զի վասն երկոցուն եղբարցն ծախք զգեստու եւ ճանապարհի՝ աստի ց Ղրիմ աստ եւ ի Կ. Պօլիս տուեալ են՝ 488 ֆիորին աւստրիական, որ է աւելի քան զ1200 ֆրանգ։ Ընտանիք դոցա խոստացեալ իմն էին սատարել ի ծախս ճանապարհի դոցա. մա՞րթ իցէ ակն ունել նպաստիդ, մանաւանդ ի կարօտութեան ժամանակիս, յորում գրեան սակաւ վաճառի։

Վեհ՝ փոքր մի սովորական ցաւոցն նեղեալ՝ յանկողնի կայր զաւուրս ինչ, եւ կամէր ինքնին գրել առ Գեր[յարգոյ] Հայրդ, եւ ակն ունիմ թէ գրեսցէ յետ սակաւուց։

Յանձն արարեալ զիս եւ զսանս իմ յարժանաւոր աղօթսդ, մնամ Գերյարգոյ Հայրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

585.               

* Սերովբէ եւ Քերովբէ Քուշնէրեան Հայրերուն - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 23 Փետր[ուար] 1866

Իմ Սիրելի եւ Պատուական Սանք,
ՀՀ. [Հարք] Սերովբէ եւ Քերովբէ,

Դուք երիւք աւուրբք յառաջ քան զյիշատակ ազգապանծ Սրբոցն ասէք գրել ինձ, եւ ես գրեմ երկու աւուրբք յառաջ քան զյիշատակ Անառակին [7]. որ ինձ եւ ձեզ լիցի ի խրատ, եթէ վարուքն եւ եթէ դարձիւն ապաշխարութեան. եւ զի ապաշխարութեան եւ պահոց են աւուրքս, մի՛ զարմանայք եթէ քարոզիւ սկսանիմ խօսել։ Զգիրդ ընկալայ յ՚19 ամսոյս, զնախորդն ընկալեալ էի ի 26 Դեկ[տեմբերի] միջոց ժամանակին 55 աւուրք. նոյնքան եւ ձեր գրութեանդ յ՚9 Դեկ[տեմբերի] եւ յ՚3 Փետր[ուարի] այս միջոց յոյժ երկար թուեցաւ մեզ, մանաւանդ յետ ազդ առնելոյ իմ նախընթաց թղթովս մի՛ յապաղել ձեզ ի գրութիւն. թուի թէ մեր թուղթքն շատ անագանեն ի ճանապարհի, (զի չէիք նշանակեալ թէ ե՞րբ ընկալայք, եւ զի չեւ եւս ընկալեալ երեւիք զայլ թուղթս Վեհի, զիմ եւ զընկերացդ). այլ չէ հարկ ձեզ սպասել միշտ ընդունելութեան պատասխանւոյ առ ի փոխադարձ։ Վեհ եւ ես ի բազում հոգս եղաք, եւ բազումք մեղադրեցին, ընդ որս եւ ես վասն որոյ եւ խորհիմ գրել առ Գերյարգոյ Աբբայդ, զի պատուիրեսցէ ձեզ գրել այսր գէթ ամսոյ ամսոյ, մինչեւ առ ժամանակ մի. եւ ապա որպէս եւ կամիցիք, կամ որպէս արժանն իցէ։

Զմաղթանսդ յառաջ քան ի թղթոյդ՝ ընկալեալ էի զանխուլ ի սրտից ձերոց. եւ ոչ միայն սրտիւ, այլ եւ բերանով ի հանդիսական աւուրս յիշեմ զձեզ յակմբի եղբարցդ, որպէս առընթեր ունելով, ցորչափ ի վարժարանի իցեն նոքա։

Փափագէին գիտել ամենեքին թէ զի՞նչ արդ այդր գործիցէք, ի դպրոցի ի վերայ մանկանց վաստակիցէք, թէ առանձինն ի խցկան ճգնիցիք, եթէ եկեղեցւոյ ծառայիցէք. բնաւ բան մի չէր ձեր գրեալ զայսմանէ. գուցէ պահեալ էք գրել առ ընկերս ձեր։

Երեքին կրսեր եղբարք ձեր տակաւին սարկաւագունք եւեթ են, ի զատկի կամ ի Նոր Կիւրակէի ակն ունիմ քահանայութեան նոցին։ Այժմ զբարոյականն յառաջ տանիմք, եւ զեկեղեցական իրաւագիտութիւն՝ զոր Գաբբելլեդդի դաս ասէ. իսկ ձեզ առաքել զբարոյականն ընդ Բեդերպուրկ ՝ երկար, կամ ծանրագին թուի. փորձեցից ընդ Պօլիս առաքել։

Դրամդ՝ զորոյ պատկեր գծագրեալ էք՝ ոչ հայկական թուի ինձ, այլ անտիոքացի կամ այլ. տեսեալ է եւ իմ զայդպիսի պատկեր այլ չյիշեմ ուր. վասն որոյ հարցից եւ տեղեկացայց ի դրամագիտէ, եւ եթէ պիտանի ինչ իցէ՝ ծանուցից, շատ է թէ մի՛ պրծեսցի ի ձեռաց։

Ողջունիւ սիրոյ Եղբարցդ ողջունեմ եւ ես զՅ[արգոյ] Հարս մեր որք այդր, եւ զեղբարս ձեր ըստ մարմնոյ, եւ յանձն արարեալ զՁեզ ի խնամս Պահպանչին մերոյ, մնամ հայրական համբուրիւ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

586.               

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 28 Փետ[րուար] 1866

Արհիապատիւ Տէր, եւ Հայր Սիրելի,

Յետ ընդունելութեան վերջնումդ շնորհելոյ՝ մնացի գալստեան Վարդապետացն սրբոց. եւ ահա դեռ երեկ ելին նոքա ի տապանէն փայտակերտէ, եւ երեւեցան պայծառազարդ եւ երփներանգն երանգօքն ուռճացեալ, ի զուարթութիւն աչաց եւ սրտից, եւ ի բազմապատիկ գոհութիւն, եւ ի համբոյր աջոյ շնորհողիդ. եւ եւս առաւել յօրհնութիւն եւ ի մաղթանս, զոր կարդասցեն Գլխոյդ ընտրելոյ դասք դասք աշակերտելոց ի վարժարանի վանացս. իսկ որք այժմս վայելեն ի շնորհսդ՝ ջերաջերմն համբուրիւ եւ շնորհակալութեամբ կանխեն զնոյնս՝ ընդ իս։ Ի բանալ արկեղն պաշտեցաւ նուագն Կեցո զորդի [8], իսկ զնաւակատիս պարզունակ թողումք յայլ օր, թերեւս յառաջիկայ շաբաթս (Յովհ[աննու] Երուսաղեմի Հայրապետին) կամ ի կիւրակէն։

Ամենեւին անարատ եւ անվնաս է պատկերն, մանաւանդ թէ պատկերքն. եւ քակեալ զպաստառակալ նուրբ շերտսն՝ ագուցաք ի շրջանակն, եւ այնպէս յարմարեցաւ ճիշդ կշիռ։ Ցարդ բաց ի Վեհէ եւ ի վարժարանեայցս չետես ոք. եւ ամենեցուն ախորժելի երեւին կերպարանքն, մանաւանդ Ոսկեբերանն եավուզ [9] եւ Եփրեմն հեզահոգի։ Տեսցուք զինչ ասասցեն այլք, եւ մանաւանդ արուեստագէտքն։

Չգիտեմ գրեցի այլ անգամ, զի Պարոն Պոնար ոմն (թիրոլացի կամ գերմանացի) ձանձրացուցիչ, որ մերձ ընդ մերձ յօրինէ հրատարակէ գրքոյս հմտականս զսուրբ գրոց պատմութեանց եւ զկրօնից, աղաչեաց առաքել ի նոր ինչ գրոց իւրոց օրինակս ինչ այդր, որպէս զի եթէ վաճառիցի՝ գինն տացի ի նպաստ սրբազանին կամ ի Հանգանակն Ս. Պետրոսի. եւ ես խոստացայ, եթէ ինքնին առաքեսցէ այդր զգրեանն, տուեալ նմա զհասցէ վանատանդ։ Եթէ հասցէ ծրարն՝ գիտասջիք. թէպէտ եւ կարծեմ թէ չառաքէ, զի կռկռացող է որպէս զձուածու վառեակն։

Յուսամ թէ Ե[ղբայր] Արսէն ոչ շատ նեղեսցէ եւ նեղեսցի ճգնութեամբ Մեծի Պահոց. այլ աղօթեսցէ վասն մեր. զկտաւի դոյլս նորա յանձնեցի ի հանդերձատուն։

Խոնարհ համբուրիւ աջոյդ հայցեմ զաստուածահաճոյ մաղթանսդ որոց յոյժ պէտս ունիմ վասն իմ եւ իմոցս, զի մերձենան աւուրք մեծամեծք, եւ այլք մերձեցուցանեն զնոսին ստիպով եւ փութով՝ քան զիս, եւն.

Ողջ լիցի Սրբութիւնդ որոյ եմ

ն[ուաստ] ծ[առայ] հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

587.               

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 19 Մարտի 1866

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Խնդրելոյ մատենիդ թերթք գտանին ի քաղաքիս եւ վաճառին. գինն նոյն է որ նշանակեալն է ի յայտարար թղթիդ. այսինքն է 70 փող (սոլտի) աւստրիական կամ 35 փող փրանկ, առ թերթ։ Եւ թիւ թերթիցն ժամանէ ց150. արդ սկսեալ յ՚93 թուոյ ցվերջ 58 թերթք լինին խնդրեալքդ. յորոց զութ՝ պարգեւէ ձրի վաճառողն. իսկ վասն մնացեալ յիսնիցն պահանջէ զնշանակեալ գինն, որ է 100 լիր. աւստր[իական] կամ 35 ֆլորին. կամ 87։50 ֆրանգ։ - Եւ քանզի հարցեալ էիք միայն եւ ոչ յանձնեալ, ոչ իշխեցի գնել եւ առաքել ընդ թղթաբեր պատանւոյս։

Ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ եւ զՊ[ատուական] Ե[ղբայր] Արսէն, որոյ սոխակն շատերգութեամբ ձանձրացուցանէ զմեզ, եւ մաղթելով զաղօթս ամենեցուն ըստ աւուրցս շնորհի, մնամ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

588.               

* Սերովբէ եւ Քերովբէ Քուշնէրեան Հայրերուն - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 28 Ապրիլ 1866

Իմ Սիրելի եւ Պատուական Սանք,

Հ[այր] Սերովբէ եւ Հ[այր] Քերովբէ,

Ահա զայս նուագ եւ ես հետեւեալ օրինակի ձերում բարւոյ կամ չարի, անագանեցի գրել ձեզ, մինչեւ եհաս եւ երկրորդ թուղթդ, գրեալդ ի 10 ամսոյս։

Խնդամ ընդ վաստակդ ի քահանայական կարգի, քարոզութեամբ եւ այցելութեամբ ի տունս. յորս ակն ունիմ թէ կանխէ քան զբանս եւ չորս աւետարանչացդ՝ օրինակդ զգաստութեան եւ սրբութեան վարուց. եւ աղօթեմ ի նոյն կրթել եւ թեւակոխել։

Չգրեմ ես Ձեզ լուրս, զի ահա լիովին ծանուցանէ ձեզ սիրելի եղբայր ձեր Հ[այր] Յարութիւն [10] ։

Զխնդրեալ Բ հատոր Աստուածաբանութեան առաքեցից ընդ հայրենակիցս ձեր աշակերտս Ռափ[այէլեան] վարժարանի որ յետ ամսոյ մեկնեսցին (մին կամ երկոքին եւս) դառնալ այդր։ Եւ եթէ այլ ինչ կամիցիք գրեցէք վաղվաղ, զի կամ ժամանէ թուղթ ձեր կամ ոչ՝ մինչդեռ աստ իցեն դոքա. կարէք եւս գրել ուղղակի ի Կ. Պօլիս։

Ի լրագրոց (լաւ եւս լինէր թէ յօրագրոց) եթէ պիտանիս ինչ գտանէք, կամ այլուստ հանճարելով՝ առաքեցէք ի նպաստ « Բազմավիպի » զորմէ գրեալ էր ձեզ կարծեմ Հ[այր] Սահակ [11], եւ դուք լռութեամբ թողէք զայն բան։

Դրամն՝ զորմէ գրեալ էիք եւ զտիպսն աղօտագրեալ, չէ ինչ պիտանի, որպէս քննեցի եւ ստուգեցի, զի բիւզանդացի կայսերաց է. այլ եթէ գտջիք ա՛յլ ինչ հայկական, կամ ձեռագիր, կամ յիշատակարան կամ տապանագիր հին, զայն առաքեսջիք։

Ողջունելով զԳերյարգոյ Աբբայդ եւ զՎ[երապատուեալ] Հարս, մնամ հայրական սիրով եւ համբուրիւ սիրելեացդ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

589.            

* Սերովբէ եւ Քերովբէ Քուշնէրեան Հայրերուն - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 17 Մայիս 1866

Իմ Սիրելի եւ Պ[ատուական] հոգեհարազատք,

Եհաս աւադիկ եւ մեզ օրն մեծ. վաղիւ բացցին դրունք վարժարանի [12], եւ ընկերք ձեր ցրուեսցին, կէս ի Ռափ[այէլեան] վարժարան եւ ի նորընծայարան, եւ ոմանք ի վանս։ Արձակեմ եւ զձեզ ի վարժարանէ, որպէս եւ ասացի ձեզ յերթալդ։ Ընկերացդ թողում մանր գրել զեղեալսն, ի համառօտ ժամուս. եւ առ յիշատակէ առաքեմ ձեզ ի ձեռն հայրենակցիդ ձերոյ՝ զլուսատիպ կենդանագիր ձեր, եւ զտաղն երգեալ յօծութեան կրսեր եղբարց ձերոց ի քահանայութիւն։

Ողջունեցէք յարգութեամբս զԳեր[յարգոյ] Աբբայդ [13], եւ ասասջիք, զի ընկալայ զգիր նորա։ Ողջունեմ սիրով եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Դիոնեսիոս։

Առաքեցի ձեզ եւ զԲ հատոր Բարոյականին, եւ զ « Բազմավէպ » անցելոյ ամին՝ զոր խնդրեալ էիք։

Ողջ լերուք եւ զուարթունք ի պաշտամանդ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Արդ գիտացի, զի յաջողէ մեզ, քանզի այն ինչ ստորագրեալ զանուն իմ թողի զթուղթս ի ցամաքել, Վիչենցոյ նաւավար եմուտ ի սենեակ իմ եւ ետ զնամակ ձեր զգրեալդ ի 5 ամսոյս։ Վասն որոյ իսկոյն յաւելում զտողքս, եւ մաղթեմ անուշութիւն թթուաշ խմըզին [14], յօգուտ Հ[օր] Սերովբէի եւ ի նախանձ Հ[օր] Քերովբէի. եւ վերստին կամ մնամ ի սէր ձեր որ եմս։

590.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պօլիս

Ս. Ղազար, 10 յունիս 1866

Իմ մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր

եւ Եղբարց Մեծաւոր եւ Հովիւ ժողովրդեան,

Զոր բազում անգամ մաղթեմ սրտիւ եւ հոգւով, քաջողջութիւն քեզ եւ կարողութիւն ըստ զանազան պաշտամանցդ՝ զայն չկամիմ եւ գրով կերպարանել, զի սիրտ զսիրտ իմանայ եւ այս բաւ է մեզ։ Իսկ զոր չկամիմ ի սրտի կրել ընդերկար, այլ հազիւ թէ միանգամ հարեւանցի նշանակել ի գրի՝ այս է։ Լուեալ ես զշինութիւն Նոր Դասատան վարժարանի վանացս, որ եւ ի կատարել մերձի՝ վայելուչ չափաւորութեամբ. եւ զի Պօղոս Պէյ շնորհեաց 5000 ֆր[անգ] այլ ի լրումն գործոյն նոյնքան եւս պիտին։ Արդ իբրեւ ի հանդերձանս ներքին կազմածոյ դասատանն ի մոյր ելանեմ կամ ի սէր եղբարց, զի մի՛ շատ ծանրացայց աստ վանաց եւ ընդ պարտուք գրաւեցայց։ Գիտեմ զՔո մեծութիւն սրտի եւ սիրոյ. գիտեմ եւ զնեղութիւն ժամանակիդ (վասն քաղկեդոնեան տանն ծախուց եւ շինածոց, յոր սակս եւ առ ի մէնջ վճարեցաւ մասն ինչ) վասն այնորիկ եւ ոչ ժտիմ ճզմել զՃաճարէդն իմ. այլ եթէ եւ որչափ կարես՝ յիշեսջիր եւ յիշեսցիս, մանաւանդ եթէ զբարեսէր ոք սատարիչ գիտիցես այսմ գործոյ։

Ողջունիւ, աղօթիւք եւ շնորհակալութեամբ Սանիցս մնամ Արգոյ եղբայրութեանդ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

591.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Ֆիեսսոյ

Վենետիկ, 22 Յունիս 1866

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Յառաջ քան ի գրոյդ շնորհելոյ՝ ի մէջ գիշերի լուայ յ [Եղբայր] Օգոստինոսէ զգոյժն մնացելոցս, եւ զաւետիս հրաժարելոյն ի ցաւոցն եւ ի ցաւառիթ կենացս։ Որքան եւ անյուսալի իմն թուէր ապաքինումն նորա. տակաւին մեծ սփոփումն էր տեսանել ի միջի մերում զԱյրն արդար եւ աննենգ. եւ ըստ այսմ մեծագոյն համարիմ զկորուստ մեր. զոր դարմանել եւ լցուցանել մաղթելով ի Բարերար Տեառնէն, ի յարգասիս շնորհաց նորին յորդիսդ զուարճանալ յերկար ամօք Սրբութեանդ. որում խոնարհ համբուրիւ աջոյն, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

592.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր

[1866, անթուական]

Աստուածապատիւ Տէր,

Յօրագրէ անտի նշանակելոյ ի սկիզբն կարմիր թղթոյդ՝ գաղափարեալ է զհատուած բանիդ որ զմէնջ, որդի Օսմանեան Հիւպատին. զօրագիրն եցոյց այլ ոչ կարաց թողուլ առ մեզ. եւ որպէս ի թուականէն երեւի՝ տպագրեալ է կամ շարեալ յերեկոյի կիւրակէին Պաշտպանութեան։

Համբուրիւ սրբոյ աջոյդ մնամ

Ուրբաթ երեկոյ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

593.            

* Հայր Վրթանէս Վրդ. Պուտուրեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ, 10 Սեպտ[եմբեր] 1866

Գերյարգոյ եւ Սիրելի Հայր Աբբայ,

Հարցանէք զօրինաց Հայոց, թէ գուցե՞ն ուրեք։ Երկուս միայն օրինագիրս կամ նման ինչ նմին գիտեմ, որ եւ Ձեզ ոչ է անծանօթ։ Միայն հայ եւ թաթար լեզուաւ գրուածքն, զոր ի բարեյիշատակ նախորդ Ձեր Պ[ատուական] Հ[այր] Մինաս հրատարակեալ է յուղեւորութեան իւրում ի Լեհաստան, եւ որոյ անշուշտ գիրք կան առ Ձեզ։

Իսկ երկրորդն՝ զորմէ բազում անգամ լուեալ էր մեր թէ գուցեն եւ այլ ինչ օրինագիրք առ Հայերդ Լեհաց, ուր ուրեմն ծանեաք, զի Մխիթարայ Գոշի Դատաստանագիրքն են համառօտեալ փոքր մի. եւ զայն թարգմանեալ են ի թաթար եւ ի լատին. գոյ առ մեզ թաթարերէնն հայագիր, այլ մեզ անիմանալի. իսկ զլատին թարգմանութիւնն հրատարակեալ է Bischoff [15] ոմն սակաւ ամօք յառաջ ի Վիենա, մականուեալ Հին օրէնք Հայոց Լեմպերկայ. Das alte Recht der Armenier im Lemberg. եւ գտանի դա յօրագրի որում այս է անուն եւ հատոր եւ էջ. Sitzungsberichte der Kaiserl. Akademie der Philosoph. Clape. Wien. 1862. Marz=Juli Bd. XL. p. 302. (Bischoff. Das alte Recht der Armenier im Lemberg). կարծեմ թէ եւ գտանի առանձինն տպագրեալ, հանեալ յօրագրէ անտի։ Եւ թերեւս դիւրագոյն իցէ Ձեզ տալ բերել ի Վիենայէ, քան աստի տալ բերել եւ աստի առաքել, եթէ միայն կամիցիք ունել զայդ։ Ի Վիենա կայ գործատուն Stiffel (Շդիֆֆել) եղբարց ՝ որք առաքեն յամենայն կողմանս Ռուսաստանի զոր ինչ եւ ոք խնդրեսցէ եւ հասցէ նոցա այս է. Gebrüder Stiffel. Agentie der Russischen Dampfschiffahrt in Wien. իսկ եթէ զբնագիր Մխիթ[արայ] Գոշի կամիցիք՝ հարկ է տալ գաղափարել աստ, թօթափելով զյոյժ անպատշաճսն տեղւոյդ եւ ժամանակիս։

Ողջունելով զՎ[երապատուեալ] ՀՀ. [Հարք] մեր որք այդր եւ յանձն լինելով յաստուածահաճոյ աղօթս Գերյարգոյ Հայրութեանդ մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

594.            

* Սերովբէ եւ Քերովբէ Քուշնէրեան Հայրերուն – Խարասուպազար

Վենետիկ, 10 Սեպտ[եմբեր] 1866

Իմ Սիրելիք եւ Պ[ատուական] Հարք,

Հ[այր] Սերովբէ, Հ[այր] Քերովբէ,

Արդարեւ բազում ժամանակք են յորմէ հետէ չեմ գրեալ առ ձեզ, այլ ընկալեալ առ ի ձէնջ գիր երկիր եւ երիր. այլ եւ զառակս Հ[օր] Քերովբէի, զոր արկի միանգամ յակն, այլ ոչ եւ ի գրիչ. երբեմն սպասէի գալստեան խոստացելոցդ (առակացն, եւն) եւ երբեմն այլում պատեհի. արդ վերջինդ գիր թուեալ ի 1 կամ ի 4 օգոստոսի՝ հարկ արար սակաւատող գրութեամբս յիշեցուցանել եւ յանդիման զիս ձեզ կացուցանել՝ որպէս եւ ճանաչէքդ։

Ծփեալք կասկածանօք իտալական եւ աւստրիական խռովից, համարիմք արդ յեզր հասեալ. եւ յետ վաղուին, Տեառն յաջողելով երթալ ի Պասսան [16] գիւղագնացութեան, ըստ օրինի Ռափ[այէլեան] վարժարանիս. քանի՞ այլազգ յանցեալ տարւոյն գեղջէ, զոր կիսակտուր արարեալ ձեր սլացայք ի տաւրիս. եւ արդ յերիս եւ ի չորիս մասունս պատառեսցի դաս ձեր ի ժամանակի գիւղագնացութեանս աշնայնոյ, ոմանց այդր, ոմանց ի վանս, այլոց ընդ իս ի Պասսան, եւ ումեմն ի Ֆիեսսոյ կալով։

Ընկերակիցքդ ձեր բարւոք են, բայց Հ[այր] Յարութիւն փորցաւով տանջի ստէպ, եւ ակն ունիմ օդով ցամաքայնով կազդուրել։ Թուի թէ Հ[այր] Սերովբէ կազդուրեալ եւ զօրացեալ է։ Կեցցէ խմըզն [17], եւ խմըզանման ձիակաթն։

Գրեան ինչ խնդրեալ էիք. զայնր ցանկ առ այժմ պահեմ, զպատեհն որոնելով, ընդ Պօլի՞ս թէ այլազգ ինչ առաքել. զի որպէս գիտէք դժուարին է առ եւ տուր ընդ տեղւոյդ։

Զայլ ինչ, եթէ կայցէ կարեւոր, թողում ընկերակցացդ՝ գրել առ ձեզ, եւ լսեմ թէ գրեն իսկ։ - Չեւ եւս եհաս առաքեալդ առ նոսա. տուփ քաղցուենի. այլ լուայ յ Ե[ղբայր] Ստեփանոսէ, զի հասեալ է ծրար մի դրամոց՝ զոր եղբայրն ձեր Սիմոն Աղայ առաքեալ է յանուն իմ. վասն որոյ եւ հարկ համարիմ երկտողիւ ծանուցանել նմա։

Անմոռաց ունիմ զյիշատակ ձեր, պատկերքդ ի սնարիս կան, եւ ներքինդ ի սրտիս. ջանացարուք պինդ ունել զնպատակ կոչմանդ, համբերութեամբ բազմաւ եւ անձին եւ այլոց. եւ այդպէս յաղթէք բազմափորձ եւ բազմավտանգ աշխարհի, որպէս ասէքդ։ Աղօթեսջիք եւ վասն իմ եւ իմոցս. եւ վասն Ուխտիս լրութեան։ Ողջոյն տուք յինէն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Դիոնիսեայ եւ այլոց Հարց մերոց եթէ մօտք իցեն, եւ գիտասջիք զիս միշտ Ձեր

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին] [18].

595.            

* Մխիթարեան միաբանի մը

Անունը անյայտ- [Փարիզ]

Վենետիկ, 11 Սեպտ[եմբեր] 1866

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Համարեա զգիրս թէ կամիս ի պատասխանի յանձնարարականիդ վասն Սեպաստիանոֆի, եւ թէ ոչ՝ յողջոյն եւ յարթնութիւն յիշատակի եւ ներքին պատերազմաց։

Խնդրեմ տալ գնել պատկերս (à dentelle) պէսպէսս եւ արծաթեայ մանրիկ սրբազան պաճուճանս, որպէս մասնատփիկս, խաչս, սիրտս, խարիսխս. ընդ բնաւ իբր 150 ֆրանգաց իրք, եւ ի պատեհ առթի առաքել ինձ։ Զգինն անցուցից ի վանս ի հաշիւ վարժարանիդ ըստ ակնարկութեանդ։ - Խնդրեմ զհաշուեցուցակ գնելեացն։

Յեռանդն ընթերցաք զաղերսագիրն կամ զտեղեկագիր՝ զոր Լանկլուայ շարագրեալ է, եւ տուեալ առ Ֆուժէր կամ առ այլ պաշտօնեայ. եւ տհաճեցաք ոչ սակաւ. զի յոյժ ի հասարակ տեղւոյ, այլ եւ անզգոյշ, մեծախօս, եւն եւն եւն, թուեցաւ. իցի՜ւ թէ չէր տուեալ ի պաշտօնարանն կամ մի մնացեալ անդ։ Քանի՜ օտար եւ աննման Կիլմէնեան [19] գրչին։

Զայս իմովսանն զմտաւ ածի ազդել Սիրոյդ, զի մի՛ շատ իրամուխ առնիցէք զ Լանկլուայդ յիրս մեր, զի ոչ ըստ սրտին լաւութեան վճարիցի ամենայն, որպէս եւ քաջ գիտէք։

Ողջունելով զՅ[արգոյ] Գործակիցսդ, իմովքս՝ մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

596.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ

Պասսանոյ, 27 Սեպտ[եմբեր] 1866

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ընկալայ զերեսեան եւս շնորհեալսդ մի զմիոյ կնի, հանդերձ պօլսական ծրարիւն։

Օդք եւ առողջութիւն տեղւոյս ցարդ չետուն ինչ գանգատել։ Պտուղք եւ նմանիք չեն առատ եւ դիւրագին։ Քաղաքիկս անդադար թնդայ յերթեւեկէ իտալական զօրագնդաց. զորս է տեսանել եւ յամենայն գեօղաւանս։

Երեկ յեղակարծուց երեւեցաւ այսր Ազնաւորեանն ՝ որ ուսանէր երբեմն ի Պատաւիոն [20], եւ դարձեալ եկեալ է յառաջ վարել զընթացս ուսմանցն. կայ այժմ ընդ մեզ։

Ոչ սակաւ զարմացաք ընդ ընտրութիւն Լիբանանեանց. տեսցուք նորանորս։

Ոչ փոքր զարմանս եղեւ ինձ եւ երթ Պ[ատուական] Հ[օր] Իգնատիոսի մերոյ չորիւք մանկամբք ի Բարիզ (որպէս գրէ դեռ ի Տրապիզոնէ ) ուղղակի գնացիւք անդր՝ ըստ կոչոյ եւ պատուիրանի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Հմայեկայ. զորմէ անշուշտ գրեալ իցէ եւ առ Վեհ։ Կարծեմ թէ այլազգ տնօրինեալ էր Ժողովոյս։

Ե[ղբայր] Ստեփանոս գրէ ինձ նախընթաց թղթատարաւ առաքեալ զհաշիւս Ռափ[այէլեան] վարժարանի. ի ծրարի այնր թղթաբերի ոչ գտի ես ոչ գիր ի նմանէ եւ ոչ հաշուեցուցակ. մի՞ արդեօք արկղ առաքեալ իցէ եւ ի նմա եդեալ զթուղթն. կամէի տեղեկանալ։

Փափագէի եւս գիտել զժամանակ ուղեւորութեան Պ[ատուական] Հ[օր] Սամուէլի [21], զի է որ ցանկայ տեսանել զնա մինչչեւ նորա մեկնեալ իցէ։

Ողջունիւ եղելոցն ընդ իս եւ խոնարհ համբուրիւ աջոյդ, մնամ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

597.            

* Հայր Ստեփանոս Վրդ. Եազըճեանին - Ս. Ղազար

Պասսանոյ, 10 Հոկտ[եմբեր] 1866

Մեծարգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Ոչ կարէի վաղագոյն քան զայս պատասխանել թղթոյդ, քանզի արկեղբ առաքեալ էին զայն, եւ ուր ուրեմն եհաս կամ հասեալ է արկղն, որով եւ գիրդ յառաջ քան զսակաւ աւուրս ժամանեաց առ իս ի գիւղաքաղաքիս, յորում զդպրոցական պարապս անցուցանեմք ։

Զոր ինչ եւ կարեմ ի պէտս խնդրոյդ՝ արարից եւ սատարեցից առ սակաւ սակաւ, կամ ըստ գիւտի եւ պատեհի։ Առ այժմ ծանուցանեմ, զի եւ ինձ քան զյոլովս ի գաւառաց փափագելի էր ի վաղուց տեղագիծ եւ զտեղագիր գաւառիդ Եկեղեաց [22]. «յո՞ր պէտս արդեօք» հարցից եւ ես ըստ Քեզ, եւ յաւելից, զի ժամանակն այն ամենամերկ՝ առ իս գտանի որպէս զըմբիշս իւղեալ եւ լպրծի եւ պրծի, եւ գուցէ ինչ ոչ յայտնեսցէ։

Եւ վասն զտեղագիծ տախտակին ասացից, զի աշխարհացոյց լաւ կողմանդ չեւ եւս է երեւեալ. լաւագոյն յաշխարհացոյցս Հայաստանեայց է Քիբերդին [23], (1858) զոր տաց մեծագրել, այսինքն եռապատիկ կամ աւելի ընդարձակ գծել. բայց ընդ աղօտ յիշեմ, զի նորագոյն ճանապարհագիր ոմն հանեալ է փոքրիկ տախտակ մի կողմանց Երզնկայ, եւ զայն տաց ընդօրինակել։ Այլ լաւագոյն քան զբնաւս ասի տեղագծեալ այժմեան հիւպատն Ռուսաց ի Կարին (Իվանոֆ) որ եւ խոստացեալ էր առաքել առ իս օրինակ մի. եւ տակաւին չերեւեցաւ. նա արարեալ է եւ զտեղագրութիւն կողմանց գաւառին։

Իսկ զայլ անուանս հինս եւ տեղեկութիւնս որչափ ինչ գտից կամ գտեալս եմ՝ պարապով առաքեցից ըստ կարի անյապաղ։

Ցանկանալով յամենայնի յաջողութեան կենացդ եւ գործոց Մեծարգոյ եղբայրութեանդ, մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

598.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ

3 Նոյեմբեր 1866

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Հիթեանք հրաւիրեցան ի նախաճաշ վասն երեքշաբաթի աւուր (6 նոյեմ[բերի], զի չկարէին գալ յերկուշաբաթի։ Ակն ունիմ, զի եւ Վեհ նախագահութեամբն հաճեսցի պատուել զտաճարն։ Հրաւիրեցի ի վանականաց զՎ[երապատուեալ] Հ[արք] Աբրահամ, Սուքիաս եւ Յակովբոս. յորոց եթէ ոք չառնուցու յանձն՝ խնդրեմ առնուլ ընկեր զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Ղուկաս կամ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ։

Նախաճաշն զմիջաւուրբ լիցի։

Խոնարհ համբուրիւ աջոյդ, մնամ Սրբութեանդ

Շաբաթ երեկոյ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

599.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ

6 Նոյեմբեր 1866

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ծիր[անաւոր] Պատրիարքն [24] առաքեալ է առ մեզ՝ ծանուցանել Վեհի, զի պատրաստեալ է վասն Սրբութեանդ տեղի ի Ս. Մարկոս վասն վաղուեան հանդիսի Զքեզ Աստուած [25] գոհաբանութեան, եւ հրաւիրէ։

Խոնարհ համբուրիւ Աջոյդ, մնամ

Երեքշաբաթի երեկոյ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

600.            

* Հայր Իգնատիոս Վրդ. Կիւրեղեանին - Պօլիս

Վենետիկ 15 Նոյեմ[բեր] 1866

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Անագանեցի զպատասխանի թղթոյդ, քանզի նախ կարծէի թէ ի Բարիզ գաս ըստ գրեցելումդ, եւ սպասէի հասանելոյ քո անդր, այլ ապա ծանեայ զկալ մնալդ այդր ի Պօլիս. եւ ընդ այս ոչ տհաճեցայ, զի խէթ էր ինձ երթդ ի գաղղիականն անդր, որոյ օդք ոչ այնքան տածիչք են տկարաց։

Շնորհ ունիմ վասն խնդակցութեանդ ընդ աւարտելս զպաշտօն վերակացութեան. այլ տագնապք ոչ իսպառ վերանան ի սրտէ, ցորչափ երիտասարդութիւն տիոց եւ ժամանակիս՝ առաջի կայ. վասն որոյ աղօթեա, զի ըստ ըղձիցդ եւ ըստ յուսոյդ Տէր յաջողեսցէ։

Վասն եղբօրորդւոյդ զի՞նչ ասացից. նախ զի ժամս ոչ է ընդունելոյ, մանաւանդ զձրիս, եւ զի վարժարանս այս եւս չկայ յընդարձակի, եւ երկրորդ պարտ է ինձ գիտել թէ որո՞վ պայմանաւ ընկալեալք են ա՛յլ Կիւրեղեանք, զի մի՛ անիրաւեսցուք առ այլ ընտանիս՝ ի միոյ եւեթ տանէ բազումս ընդունելով մանկունս (եւ այն ի կարողացն կարծեցելոց) եւ յայլոց ոչ. զի խիղճ է ինձ այս մեծապէս. եւ հաւատամ զՔեզ իսկ միաբան յայս միտս, վասն որոյ խնդրեմ լուսաւորիլ եւ լսել միւսանգամ զձայնիկդ, եթէ ոչ եւ զգեղգեղդ։

Ողջունիւ Գործակցացս եւ ողջունելով զդասակիցդ Ճելալեան [26], մնամ սիրոյդ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

601.            

* Հայր Ստեփանոս Վրդ. Եազըճեանին - Ս. Ղազար

Վենետիկ [Մ. Ռ. ], 7 Դեկտեմբեր 1866

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յամեցի զպատասխանի երկրորդի թղթիդ ի մտի ունելով ստուգագոյնս ինչ ասել զտախտակէն Երզնկայ, որ անագանեաց ի գծագրութիւն սակս հիւանդանալոյ մատին գծագրողին՝ որում յանձնեալն էի ընդարձակել զայն մասն յաշխարհացոյց տախտակէ Strecker ի [27] ուրումն՝ որ ի սպասու զինուորութեան կայ Օսմանեան պետութեան ի կողմանս Կարնոյ, եւ շրջեալ ի սահմանս Եկեղեաց ՝ հանեալ է զտախտակդ լաւագոյն քան զբնաւ ցարդ երեւեալս (այնր մասին). քանզի Իվանովայն չերեւեցաւ ցարդ, եւ ինքնին անհետ երեւի այրն։

Իսկ մեծագոյն տախտակ կամ քարդա ըստ նշանակեալ սահմանագրութեանդ, ոչ խոստանամ. քանզի բաց ի Կարնոյ ՝ այլ ամենայն նշանակեալ գաւառքդ առանց ստոյգ քննութեան գծագրեալք են, եւ լի սխալանօք դրից շինից եւ ընթացից գետոց. զորս ընդարձակօրէն գծագրել՝ ինձ թուի ընդդէմ խղճի մտաց գործել, մանաւանդ զի թէ եւ գիտիցեմ ինչ զսխալն՝ չգիտեմ զուղիղն տեղագրել։ Վասն որոյ ինձ թուի թէ զստուգագոյն գաւառս կամ կողմանս լաւ իցէ ընդարձակել. իսկ վասն այլ կողմանց առնուլ ի ձեռն զլաւագոյն համարեալ աշխարհացոյցս, որպիսի եւ իցեն տարածութեամբ. միանգամայն ակն ունելով թէ ի մօտոյ երեւիցի աշխարհացոյց լաւագոյն՝ զոր Ռուսացն պետութիւն տայ տպագծել ի Կոթա [28] Գերմանիոյ։

Զ Երիզա եւս ես երկուս գիտեմ. բայց զերկրորդն հեռագոյն յոյժ յ Երզնկայ Եկեղեաց, ոչ առ Եփրատաւն որ ի Կարնոյ գայ, այլ առ Արածանեաւ որ ի Բագրեւանդայ, յ Աշմունեաց գաւառի (տ. հին Հայ. 114). սակայն եւ Երիզայն Եկեղեաց թուի տեղափոխեալ սակս ստէպ աւերանացն եւ շինութեանց ի պատճառս սասանութեանց երկրի։

Գիտէի զ Ճինառիճ գեօղ Կամախայ, այլ զաւանդութիւնն՝ ոչ. գիւղանշան անունն առիճ, զոր պարթեւարէն գոլ վկայէ Ագաթանգեղոս, ցուցանէ յ Արշակունեաց շինեալ. իսկ Պինառիճն անծանօթ է ինձ։

Ոչ սակաւ քան զկողմանս Բարձր Հայոց հետաքննելիք են Դ եւ [չորրորդ] Հայք եւ Աղձնիք, յորս նոր ոմն ուղեւոր եւ խուզակ անգղիացի ( Taylor [29] հիւպատն Ամդայ [30] ) շրջեալ յամս 1861-3 տեսեալ է աւերակս քաղաքաց եւ բերդից, յորոց փլատակաց հանեն դրամս հռոմայեցիս, բիւզանդիկս, արաբս, այլ եւ տիգրանեանս։ Ի միւսում միայն աւուր հինգ տիգրանեան դրամս բերեալ են նմա ի կողմանս Սղերտ քաղաքի, որում գրեաթէ կից ասէ զաւերս մեծի քաղաքի Արզուն կոչեցելոյ, յորմէ եւ դրամքդ։ Բազումք ի գիտնականաց անդ համարէին զ Տիգրանակերտն զոր էառ Լուկուլլոս, այլ եւ շատք ոչ հաւանին, որպէս եւ ես։ Նոյն այր տեսեալ է եւ բեւեռքանդակ արձանագիրս ասորնեայս յ Ակլ, որ թուի Անգղն հին. որպէս եւ այլս յակունս Տիգրիսի ի քարայրի ուրեմն՝ ի նոյն կողմանս, հանդերձ պատկերաւ Ասորեստանիկ թագաւորի։

Այսչափ ի ժամուս ձաբռտելով, մնամ փափագող միշտ քաջողջութեանդ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

602.            

* Հայր Հմայեակ Վրդ. Պապիկեանին – Փարիզ

Վենետիկ, 11 Դեկտ[եմբեր] 1866

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Արկղդ դեռ ոչ եհաս. յուսով կամք թէ հասցէ, գէթ մինչչեւ աւարտեալ տարւոյս։ Զգին գնելեացդ հանդերձ տարեկան տրիւք վարժարանիս վասն Եազըճեան պատանւոյ (500 ֆր[անգ]) միահամուռ 666։80, յանձնեցի առ Ե[ղբայր] Անտոն [31], եւ անցոյց ի հաշիւ Մուր[ատեան] վարժարանիդ, հանդերձ յաւելուածով 1։20, զոր համարեաց ի լրումն սակի թղթաբերին որ աստի։ Եւ վասն այսորիկ գիտեա՛, զի չիք մեր մեղ, քանզի ի թղթատունն առաքեմք զնամականին, եւ զոր անդ կշռեալ պահանջեն՝ վճարեմք. պաշտօնէից թղթատանն են յանցանք. որպէս յաճախ պատահէր այդ եւ թղթոց եկելոց ի Բարիզէ ՝ մինչ ես ի վանս էի։

Բազում սիրոյ ողջունիւ առ Յ[արգոյ] Գործակից Հարքդ եւ ծանօթսն իմ, մնամ սիրոյդ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Առանձինն ողջոյն առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս, զորոյ զգիր ընկալայ իբր ամսով յառաջ, եւ չունելով ինչ գրել ի պատասխանի, միւսանգամ եւս ողջութիւն մաղթեմ։ Ողջոյ[ն] եւ Պաշլեանց ։

603.            

* Հայր Բառնաբաս Վրդ. Եսայեան - Պոլիս՞

Վենետիկ, 14 Դեկտ[եմբեր] 1866

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Յետ նախընթաց գրութեանս ընկալայ զհին դրամսն զոր ի ձեռն Զարեհի առաքեալ էիր. քանզի ամսով յամեաց արկղ նորա. մինչեւ եհաս այսր. կամէի գիտել թէ նշանակեալքն ստուգեա՞լ իցեն ի հարազատէն իմէ կամ յայլմէ դրամագիտէ. զի յոյժ նորանշան իմն երեւեցաւ ինձ աթաբէգացն դրամ։

Շնորհ ունիմ վասն ազդ առնելոյդ առ ծանօթս Քո զպարտուցն առ վարժարանս. եւ արդէն վճարեալ է Վասիլեանն, որպէս ծանոյց ինձ Ե[ղբայր] Ստեփանոս։

Զ Ուկոլինեան դրուագսն քանզի չորք թարգմանութիւնք եկին այտի, ետու առ հրատարակիչ « Բազմավիպին » թողեալ ի կամս եւ յընտրութիւն նորին եւ այլ ընթերցողաց. եւ անշուշտ հրատարակեսցի մին կամ երկուք։

Եկից ի հայկական հարցումն. - Առաջին բնակութիւն Հայկայ ի Լեռնոտինն ՝ զոր յիշեն Խորենացի եւ Սեբիոս, ըստ իս դեռ ոչ քաջածանօթ կամ քաջանիշ է, բայց հաւանիմ, զի էր ի Կադմեան տան, եւ տունս այս կամ գաւառ քաջ ի բաց հին խնդրելի է ի հարաւոյ ծովուն Վանայ ի սահմանակցութեան Մոկաց եւ Կորճէից։ Աստի երթայ յԲ բնակութիւն ընդ արեւմուտս հիւսիսոյ ի Հարք, որ է մեծաւ մասամբ այժմեանս Խնուս. յորում նշանաւոր տեղիք Հերեան կամ Հերեթ հայրենիք Դաւթի Անյաղթի, Մանկանգոմ Արօս, Հարամիկ, եւն. իսկ գետ կամ առու հին անուամբ ոչ գիտեմ. զնորս կարես տեսանել յաշխարհացոյցս (որ կարծեմ գտանի առ եղբարցդ։ - Իսկ որ ի հարաւոյ սորին երկայնանիստ լեառնն՝ անշուշտ անջրպետն է Մշոյ դաշտին, կամ թէ յատուկ Զըռնագն անուանեալ այժմ լեառն. ստուգագոյն ինչ չունիմ ասել. առ յիշեալ լերամբս եւ ի սոյն վիճակս Խնուսայ եւ Խամուրի (կամ Խամլբերդի ) նշանակի այժմ Գզըլչայ գետ (կարմիր?)։ Ի նախակարգեալ պատմութեան Խորենացւոյն գիտեմք, զի դաշտն Մշոյ վաղագոյն քան զՀայկ բնակութիւն էառ յորդւոցն Սեմայ, ի Տարբանայ, ուստի եւ Տարաւն անուն. եւ մարթ իսկ է լինել այսմ դաշտն որ ի հարաւոյ երկայնանիստ լերինն այնորիկ՝ չեն անծանօթ առ ի քէն տեղիք Մշոյ դաշտին եւ Մեղրագետն որ եւ Մեղայ գետ։

Այսչափ ինչ գիտեմ ի ժամուս։ Ողջունեմ զհարազատս քո, եւ ծանուցանեմ Պ[արոն] Մանկան, զի վաղու տուեալ է իմ զքերդուած նորա յ Արուս տիկին յեռուլ ի « Բազմավէպն », այլ կարծեմ չեւ եւս է տպագրեալ. քանզի զմնացեալ ամիսս տարւոյս ի « Բազմավիպէն » ՝ միանգամայն հրատարակելոց են։

Մաղթելով քաջողջութիւն եւ Արգոյ Եղբայրութեանդ մնամ

Հ ոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

604.            

* Հայր Օքսենտիոս Վրդ. Գուրգէնեանին – Փարիզ

Վենետիկ, 14 Դեկտ[եմբեր] 1866

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ոչ կարեմ ժխտել, զի բազում տհաճութիւն եղեւ մեզ գալուստ Կիւմիւշեան [32] մանկանն. նախ, զի ոչ աւելի քան զերիս խնդրեալ էր մեր եւ այնքանեաց միայն գոյին յարմար սենեակք, եւ ըստ այսմ մասին եւս ոչ անզանազան ինչ էր առ մեզ միոյն յաւելուած, որպէս անդ խորհրդածեալ էր։ Թողից ասել, զի չէր եւ չէ մեզ ծանուցեալ զայնմանէ այլոյ ուրուք, բաց յեղբօրէն։ Այլ որ գլխաւորագոյնն է, ոչ միայն անհամեմատ գտաւ դա երեցուն ընկերակցացն այլ մեծաւ խտրոցաւ բացակայ անկրթութեամբ եւ բթութեամբ։ Զառաջինն պղծաբանութեամբ պղտորեաց զդասատուն անմեղ մանկտւոյն, մինչ դեռ մեք պատրաստէաք զնոսա յառաջին ընդունելութիւն Հաղորդութեան. ապա աղտեղութեամբ զզուեաց զեղբայրն որ հսկէ ի ննջարանին, եւ զվերակացուս որք տանին ի շրջագայել. թող զայլ նեղութիւնս. վասն որոյ խորհէաք ի բաց արձակել վաղագոյն. եւ եթէ արգելաք՝ միայն առ ի չտալ էր կարծիս ընդդիմութեան առ առաքողսն զայն, թէպէտ եւ առանց ամենայն խղճի մարթ եւ հարկ իսկ էր առաքելն։ Դարձեալ թողի առ ի փորձել եւ ես զնա, եւ զմեզ ի համբերութիւն. այլ ցարդ, զի իբրեւ երկու ամիսք են՝ թէպէտ եւ առ ահի լռեաց յանվայել բանից եւ գնացից, այլ առ ուսումն անընդունակ եւ անօգուտ գտանի, եւ ոչ զմի զոք ի վարժապետացն հաճեաց. միայն ճարտար է ի մեծաբանութիւն եւ ի պահանջել։ Այսպիսի ոք է ընծայեալդ, զոր անշուշտ եւ սէրդ ըստ թախանձանաց ծանօթից եւ ծնողաց նորա առաջարկեալ է, եւ ոչ կարծեմ թէ այնպէս դիւրաւ զիջանէր՝ եթէ ճանաչէր զնա, թէ եւ Տիւզեանք էին թելադիրք. զորոց շնորհս կարծեմ վայելեաց եւ եղբայրութիւնդ ի Բարիզ յանձն Քէօլէեան մանկանն, զոր կարծեմ եւ ինքդ իսկ արձակեաց յետս։ Է առ մեզ եւ այլ շնորհ դոցա, Գէորգ որդի Շաշեան Թովմայի, պատանի 17-18 ամաց, վատառու ուսմանց, որ եւ հայերէն վերծանել անգամ թերուղիղ չկարէ. զոր ի սկզբան մերժեալ է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ ի թուոյ ընտրելեացն, ապա ի թախանձանաց Մ. Պէյի եւ վասն վճարելոյ կէս թոշակ բերեալ է այսր։

Իսկ առ սէր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Եսայեայ մերոյ կամէի մեծագոյն եւս ինչ կրել, եթէ օգտակար էր։ Բերեալ էր երբեմն մանուկ մի ի քաղաքէ երանաշնորհ հեղինակին մերոյ Մխիթարայ, եւ կամէին պահել ի վանս՝ իբրեւ մերձաւոր այնպիսւոյ առն. այլ մանուկն, որպէս լուայ, անդադար զսոխ Սեբաստիոյ յիշէր եւ երանէր. վասն որոյ եւ դարձուցաւ ի ցանկացեալն իւր։ Խիթամ թէ վաղ կամ անագան նոյն դարձ դիպեսցի եւ Կիւմիւշեան մանկանդ, եթէ ոչ անակնկալ իմն շնորհ ներգործեսցէ ի միտս նորա։ Բայց առ այժմ ունիմք զդա որպէս խաչ՝ զոր եղբարք մեր յանպէտս արկին յուս մեր, եւ յաւելին՝ անշուշտ նովին բարի մտօք՝ եւ պսակ փշեակ՝ գրելով առ Ոմն վասն մանկանն եւ մանկանցն։

Այսոքիկ ի գիտութիւն սիրոյդ, եւ եթէ այլ ոք նովին սիրով ընդունիցի, յոր եւ յարանալ եւ բարգաւաճել մաղթելով՝ մնամ Յարգոյ Եղբայրութեանդ ողջունիւ Գործակցացս,

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]