1882

1176.

Կարապետ Եզեանին [1]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 4 յունուարի 1882

Մեծապատիւ Տէր,

Ջերմ շնորհակալութեամբ ընդունեցայ արդիւնաւոր Քիւրքճեան ի արժանաւոր երկա­սիրած Անւոյ լուսատիպ պատկերները. թէ եւ արդէն ունէի օրինակ մի, այլ Ձեր խաւրածն ալ նոյնպէս հաճոյ ան ­ ցաւ, եւ իբրեւ գեղեցիկ կաղանդչեայ համարիմ, Ձեզ ալ մաղթելով շատ եւ բարելից տարիներ, հանդերձ ողջունիւ եղբարցս։

Աշխարհագրական Հանդէսին մէջ [2] իմ տեսած Օսմանեան Ասիոյ տեղացոյցն էր վիմագրեալ ի Տփղիս, եօթն քարտէս, 1 /840, 000 մեծութեամբ. թուականն չտեսայ վրան: Այդ հանդիսին Ռուսաց գործակատարն, Պ[արոն] Գրիգորիեվ ըսաւ թէ դիւրին է զայդ ստանալ խնդրելով ի Պաշտօնէէն. բայց եւ քան զայդ լաւագոյնն (թերեւս եւ ընդարձակագոյնն) հիմայ կը հրատարակուի, ըսաւ: Ես ուրիշ անձէ ալ լսեցի որ նոր ստացեալ Օսմանեան գաւառաց ընդարձակ քարտեր հրատարակուեր են ի Տփղիս, ի ձեռն Ստեպնիցքի ի 1/210, 000 մեծութեամբ [3], եւ ազգային մի յաջողեր է հինգ վեց կտոր ի ձեռք ձգել։ Գիտնական աշխարհագիրն Քիբերդ ալ ըսաւ՝ որ խաւրեր են իրեն Սեւ ծով էն սկսեալ Արդուին ի, Արտանուշ ի, եւն. կողմանց ընդարձակ քարտը, զնոյն վկայեաց ինձ եւ ուրիշ գիտնական մի, Ապիխ [4] ։

Յայտնի է, որ այս ետքի մեծադիր քարտերը աւելի պիտանի են ինձ, այլ թերեւս առաջինն աւելի դիւրագիւտ։

Այսչափս բաւական համարիմ Ձեր իմաստութեանը ի բացատրութիւն խնդրոյս, միան ­ գամայն ներումն խնդրելով թախանձանացս կամ անհամբերութեանս, որ մասամբ արգասիք է ալեացս կամ տարեացս, զի կը փու ­ թայ շուտով ազատիլ այսպիսի մտածութիւններէ, եթէ կարենայ, եւ պարապիլ ի լաւագոյնս։

Ողջունելով զՍանասարեան Տէրն, մնամ Ձեզ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1177.

Professor Emilio Teza -ին [5]

San Lazzaro, 9 gennaio 1882

Stimatissimo Signor Professore,

Felici e molti anni, sinceramente.

Farò quanto posso nel scrivere a Lei in idioma armeno vol­gare, benché senta qualche cosa fuor della strada della mia povera penna al suo cospetto.

Գոհ եմ որ ոչ միայն ես՝ այլ եւ ուրիշներ ալ Քո գրուածիդ ոճը նմանցուցեր են Թոմազէոյի. իմ դատաստանս՝ եթէ խիստ կ՚երե­ւի Քեզ, եւ զիս feroce կը դատիս. մէկ պատճառն ալ իմ անվարժու­թիւնս է իտալական լեզուի, մանաւանդ փիլիսոփայական զրուցուա­ծոց:

Ես լաւ Caligrafo չեմ. ոչ կըրնամ լաւ գրել, ոչ լաւ կարդալ. ջա­նամ ըստ կարի որոշ գրել, Դու ալ նոյնպէս ըրէ:

Ինչո՞ւ Կարապետը Carlo թարգմաներ են. պատճառն ձայնից նմա­նութիւնն է. ժամանակաւ ի Վենե­տիկ բնակող Հայք ալ այսպէս անուա­ներ են. ապա թէ ոչ՝ պէտք էր Precursore ըսել, որ ծաղրա­կան կ՚ըլլար:

Հ. Օքսենտի փիլիսոփայութեան գիրքն՝ ոչ թարգմանութիւն է եւ ոչ հեղինակութիւն. առաջնորդ ունեցեր է զՊարպի Փռանկի գոր­ծը, որ ինծի անծանօթ է:

Սարդեպսակն նշանակէ Baccalauréat.

Բնագիր նորատիպ Աշխարհագրութեան Խորենացւոյն չէ շատ հին, ԺԶ. դարու մէջ գրուած երեւի. շատ ալ սխալագիր է, բայց պա­տուական՝ նոր տեղեկութեանցն համար:

E tanto basta. Se dimandarete qualche spiegazione di ciò che ho scritto in armeno, ricuso a rispondere; perché Voi mi avete ob [b] ligato scrivere in quella maniera.

Rinnovando i miei augurij, resto

Suo Servo
P. L[eone] M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Սուրբ Ղա­զար, 9 Յու­նուար, 1882

Յար­գար­ժան Պա­րոն Փրոֆեսոր,

Եր­ջա­նիկ եւ եր­կար տա­րի­ներ [կը մաղ­թեմ], ան­կեղ­ծօ­րէն: ­

Որ­քան որ կր­նամ աշ­խար­հա­բար հայե­րէ­նով պի­տի գրեմ Ձե­զի, թէեւ Ձեր դիմաց աղ­քա­տիկ գրիչիս զարտուղի բան մը զգամ:

­Գոհ եմ, որ ոչ միայն ես՝ այլ եւ ու­րիշ­ներ ալ Քո գրուա­ծիդ ոճը նման­ցու­ցեր են Թո­մա­զէոյի. իմ դա­տաս­տանս՝ եթէ խիստ կ՚ե­րե­ւի Քեզ, եւ զիս feroce կը դա­տիս. մէկ պատ­ճառն ալ իմ ան­վար­ժու­թիւնս է իտա­լա­կան լե­զուի, մա­նա­ւանդ փի­լի­սո­փա­յա­կան զրու­ցուա­ծոց: ­

Ես լաւ Caligrafo [գե­ղա­գիր] չեմ. ոչ կըր­նամ լաւ գրել, ոչ լաւ կար­դալ. ջա­նամ ըստ կա­րի որոշ գրել, Դու ալ նոյն­պէս ըրէ: ­

Ին­չո՞ւ Կա­րա­պե­տը Carlo [Կա­րո­լոս] թարգ­մա­ներ են. պատ­ճառն ձայ­նից նմա­նու­թիւնն է. ժա­մա­նա­կաւ ի Վե­նե­տիկ բնա­կող Հայք ալ այս­պէս անուա­ներ են. ապա թէ ոչ՝ պէտք էր Precursore ըսել, որ ծաղ­րա­կան կ՚ըլ­լար:

Հ. Օք­սեն­տի փի­լի­սո­փա­յու­թեան գիրքն՝ ոչ թարգ­մա­նու­թիւն է եւ ոչ հե­ղի­նա­կու­թիւն. առաջ­նորդ ու­նե­ցեր է զՊար­պի Փռան­կի գոր­ծը, որ ին­ծի ան­ծա­նօթ է:

­Սար­դեպ­սակն նշա­նա­կէ Baccalauréat.

Բ­նա­գիր նո­րա­տիպ Աշ­խար­հագ­րու­թեան Խո­րե­նաց­ւոյն չէ շատ հին, ԺԶ. դա­րու մէջ գրուած երե­ւի. շատ ալ սխա­լա­գ իր է, բայց պա­տուա­կան՝ նոր տե­ղե­կու­թեանցն հա­մար:

  Այս­քա­նը բա­ւա­րար է: Եթէ հայե­րէն գրու­թեանս մա­սին որե­ւէ բա­ցատ­րու­թիւն խնդ­րէք, կը հրա­ժա­րիմ պա­տաս­խա­նե­լէ, քա­նի որ Դուք պար­տա­ւո­րե­ցիք զիս այդ ձե­ւով գրե­լու:

  Դար­ձեալ կրկ­նե­լով բա­րե­մաղ­թանք­ներս, մնամ

Ձեր խո­նարհ ծա­ռան՝
Հ. Ղե­ւոնդ Մ[արգար] Ալի­շան

1178.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 28 յունու [ ար ] 1882

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Առ հանդարտութիւն մտացդ գրեմ, զմիոյն՝ որ մնալով ուր էն՝ ձեռնարկէ ի գործն բաղձացեալ, այլ ոչ այնու օրինակաւ բաղձացեալ. ընդ որ եւ իմ կարծիք կամ մանաւանդ տեսութիւն, այլ եւ այլոց՝ չեն հեռի ի քոյոցդ. եւ որպէս լուայ՝ խստիւ գրեցաւ առ նա՝ դադարել յիրացն, զի առաւել արգել լինի նա անձամբն՝ քան դիւրիչ, եւ չկարծեմ թէ յետ այսպիսի բանս լսելոյ՝ տակաւին ի նոյն պնդիցի. այլ թէ զի՞նչ արասցէ՝ ոչ գիտեմ. ինձ պատշաճագոյն թուէր հեռանալն անտի գէթ առ ժամանակ մի, մինչեւ սահմանեսցէ ինչ միաբանութիւնն։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Եւգենիոս խնդութեամբ ընկալեալ զողջոյնդ, զնոյն փոխանակէ։ Եւ ոչ այսչափ միայն, այլ եբարձ յինէն եւ զպաշտօն գործակալութեան, զոր եւ սկսաւ վարել, տքնելով ի վերայ պարտուցն զոր թողի նմա ի սկիզբն տարւոյս. ընդ որ կարեկցիմ, մինչ ուրախանամ ընդ իմ ազատանալս, որչափ ներելի է։

Ի Կիւրակէիս երկու ուսանողք ( Սարաֆեան Պետր[ոս] եւ Ճնտոյ Մշեցին) նորըն­ծայեալ կոչեցան Ստեփան եւ Անտոն. երախայրիք Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գարեգնի. յետ աւուր զգեստաւորեցան քո մատաղատունկքն երկոքին՝ Շիրակացին եւ Խարբերդցին, որոց մաղթեսցուք զառաջնոցն շնորհս եւ յաւելուածն ի մեզ։

Ողջոյն որոց ընդ քեզ. ակն ունիմ թէ Պ[ատուական] Հ[այր] Մեսրոպ ապաքինեաց եւ պատրաստի ի Բարեկենդան։ Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1179.

Մեսրոպ Արք. Սմբատեանին [6]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 18/30 յունուարի, 1882

Գերապատիւ Սրբազան Տէր,

Անագանել զպատասխանի պատուական թղթոյդ, եւ անյաջող ելս յայտնել, կրկին զեղջ  է ինձ. սակայն յայս հարկաւորեցայ։

Գրեցի ես ըստ ժամանակին առ որ անկն էր՝ ի Հռովմ, աղաչելով խնդիր առնել ցան­կալ­ւոյն, եւ ոչ ընկալեալ պատասխանի, յետ ընդունելոյ զերկրորդ գիր Գեր[ապատիւ] Տեառնդ՝ վերստին գրեցի առ երրորդ անձն, եւ ընկալայ ի սմանէ զպատասխանի դիւանաց պաշտօնէին, զի խնդրեալ եւ յուզեալ եւ չէ ինչ գտեալ այնպիսի. խոստանալով ինքնին իսկ գրել առ իս զորպէսն. սակայն մինչեւ ցարդ չեհաս ինչ ինձ գիր ի նմանէ. թէպէտեւ չյուսայի իսկ թէ գտցի, վասն պատճառաց զոր նշանակեցի յառաջնում թղթիս [7] ։

Ընկալայ եւ զգին երկամեայ բաժանագրութեան Բազմավիպի եւ յանձնեցի։

Ոչ սակաւ ցաւեաց մեզ վաղահաս վախճան Բաստամեան Վարդապետին [8], որոյ գի­տու­թիւն եւ տաղանդ յուսացուցանէր օգուտ դպրութեան եւ պարծանս մեծագահ Միաբանու­­թեանդ. այլ ամենախնամ կամքն Վերին օրհնեսցին եւ յայսմիկ։ Խնդիր իմ ի Հանգու­ցելոյն էր գաղափար Յիշատակարանաց ինչ Ձեռագրաց Գրատան Գահուդ, յորոց զերկուս միայն յիշեցից, զ՚233 եւ զ՚1296 թիւս, ըստ տպագրեալ ցուցակի Կարինեանցի [9], որք են մա­տեանք գրեալք յ Անի. թէպէտ եւ իմ աւարտեալ եւ հրատարակեալ է զտեղագրութիւն սորին, այլ տակաւին փափագեմ եւ նորոց ինչ ծանօթութեանց զտեղւոյն. եթէ չիցէ ինչ արգել եւ դժուարութիւն Գեր[ապատիւ] Տեառնդ, լնուլ զայս փափագ։ Այլ մեծագոյն իղձ է ինձ եւ խնդիր ի Նմանէ, մի՛ յապաղել զհրատարակումն խոստաբանեալ ստորագրութեան Նախի­ջեւա­նեան գաւառի, զոր հաւատամ թէ առաւել քան զայլ ոք յարգեցից, թէ չիցէ յանդգնու­թիւն ասելս զայս. եւ այսու յուսով եւ խոնարհական յարգանօք առ Վեհապետն [10], մնամ

Գերապատիւ Տեառնդ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Մ[իաբան] Մխիթարեան

1180.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 4 Փետր[ուար] 1882

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զորմէ գրես խորհրդատու լինել պարզամտին եւ բարւոք համարիս զհեռանալն, նոյն խորհուրդ է եւ աստ. եւ դէպք իսկ այտի, այսինքն առաջարկութիւն Կաթողիկոսեան դիւրեցին առիթ գրելոյ Վեհ առ նա խրատ եւ յորդոր, զի յանձն առեալ զառաքելութիւնն մեկնեսցի ուր հրաւիրի. եւ զի զայսմանէ կարծեմ մեկին եւս գրեսցէ սա եւ առ քեզ, աւելի է ինձ երկրորդել. միայն զի եւ Ձեր ճարտարութիւն լիցի ի նոյն յորդորել։

Վասն Պ[ատուական] Հ[օր] Ներսիսի գիտելի է, զի որպէս քեզ այդր՝ գրեաց յաճախ եւ առ Վեհ, եւ առ իս եւ առ այլ ոք, մինչեւ ի ձանձրոյթ, զի չասացից եւ ի զայրոյթ, զի զայդ առաւել նա ցուցանէր ի թուղթսն՝ քան մեք. յետ այնր ժողովով սահմանեցաւ գրել առ նա զի բացայայտագոյն պարզեսցէ զդժուարութիւն իւր, կամ սակաւիկ մի եւս ժոյժ ունիցի, մինչեւ այլ ոք փոխանակեսցէ զնա։ Յետ այսր լռեաց նա. իսկ այժմիկ նոր ինչ դէպք ծագին. յեռանդն հեռագրաւ ծանուցանէր եղբայր Տէր Պօղոս Վարդապետի Նահապետեան [11] զի ի ծանր խօթութեամբ կայ սա, եւ բժիշկք հազիւ ամսօրեայ մի ժամանակ կենաց յուսադրեն. փափագէ յոյժ տեսանել զեղբօրորդեակ իւր, զ Հ[այր] Գաբրիէլ [12], որում (եւ նմա միայն) աւանդելոց կամ ասելոց է կարեւորս ինչ. վասն որոյ խնդրէի փութով առաքել զաբեղաձագն. եւ եղեւ բազմաց հաւանութիւն առաքել զնա անդր, վստահացեալ ի ներկայութեան Հ[օր] Ներսիսի, իբրու օգնականի եւ խորհրդակցի։ Վասն որոյ առ այժմ ի կախ մնայ եւ խնդիր սորա, իմա՛ Հ[օր] Ներսիսի, մինչեւ յարդարեսցի կամ պարզեսցի Նահապետեանին ։

Միւսոյն՝ որ ի Բերա ՝ դժուարագոյն երեւի ինձ կնճիռն, վասն հիւանդութեանն եւ որ ըստ նմանէ. այլ թերեւս ի հեռանալ այտի սահմանելոցն եւ ըղձացելոց յիւրաքանչիւր կողմանս, եւ ի մնալ սակաւուց ի վարժատան անդ, ազդեսցի որչափ հնար է այնպիսւոյ։

Տակաւին հունձք բազում են եւ մշակք սակաւ. գիտես թէ քանիք ոմանք կան ի վանս, եւ քանիք մնայցեն երբ թէ մեկնիցին Հ[այր] Գաբրիէլ ի Շիրակ, եւ Հ[այր] Կիւրեղ [13] ի Պարսս ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սրապիոնի ։ Վարժարանեայք ի տօնի Տեառնընդ­առա­ջին տիրացուացան. այլ քահանայութեան նշան դեռ ոչ նշմարի. նորընծայարան թէ եւ լցեալ է, այլ բազում փռանց հացից կարօտի ի հասունացուցանել զմարդուկսն։ Սակայն, յաւելուն Տաճիկք, Ալլահ քէրիմ [14] ։

Շնորհաւոր բարեկենդան եւ յամայր բարեկենդանութիւն։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1181.

Կարապետ Եզեանին [15]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 7 Փետրուար 1882

Մեծապատիւ Տէր,

Ձեր թուղթը ընդունելէս քանի մ՚օր առաջ հասեր էր աշխարհագրական քարտիսից ծրարը [16], որոյ համար որքան շնորհակալ ըլլալս՝ յայտ է ըրած խնդիրքէս։ Եւ եթէ քիչ մ՚ուշացուցի այս բանս գրել, պատճառն էր որ կ՚ուզէի գրել եւ առ Պաշտօնեայն՝ երախտագիտաբար. բայց դեռ չյաջողելով գրել իրեն, կը կանխեմ Ձեզի. եւ եթէ Տէր տալ ինձ կեանք եւ կարողութիւն՝ յուսամ ձեր բարի յօժարութիւնը պտղաբերել։

Ողջունելով զմեծապատիւ Սանասարեան Աղայն, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1182.

Otto Hermann  Wilhelm  Abich - ին [17]

14 feb [ b ] rajo, 1882

Eccellentissimo Signor Dottore,

Con sommo piacere ho ricevuto per mano della Sig [ nor ] a Contessa di Castel la sua pregiatissima lettera del 4 corrente, e sentendo che la detta Signora tarderà ancora qualche tempo in questa città, anticipo la mia risposta. Da lungo tempo non avendo delle sue notizie, mi dubitavo che non fosse si ancora messo in viaggio, o per assistere al Congresso Archeologico di Tiflis o per altro suo studio: ora vengo ad assicurarmi che Lei si trovi nella capitale dell’Austria e prosegui a pub [ b]licare la sua grande opera: di cui ho ricevuto con molto diletto un saggio, la veduta d’Ararat dopo il fatale giorno d’Arcori: mi è doppiamente cara quella memoria, poiché mi viene non solo da un sommo Geologo della mia patria, ma anche da un cuore di nobilissimi sentimenti. Desidero che fra breve vedrà coronati i suoi lunghi lavori, colla pub [ b]licazione di detta opera.

Io non mi riccordo quali e in che ordine ho notato i terremoti dell’Armenia, ma dirò in breve, come Lei vuole le autorità da cui gli ho cavati, indicando anche le epoche e i locali.

C. 862. Forte terremoto, nell’inverno a Tevin. - Narra il celebre nostro storico e Patriarca Giovanni, contemporaneo: quest’opera è tradotta da St. Martin.

C. 893. Terribilissimo terremoto e ruina della detta città Tevin, colla perdita di 70. 000 abitanti. Narra lo stesso storico Giovanni, un altro suo condiscepolo, e Tomaso Arzeruni, altro storico rinnomato ( sic ) contemporaneo, tradotto dall’orientalista Brosset.

1679 il terremoto d’ Erivan, che distrusse il famoso tempio di Teridate a Carni, viene riccordato da’ copisti dei manoscritti, contemporanei.

736 Terremoto a Daralaghise (Vayotz-Tzor) continuato nello spazio di 40 giorni. Narra Stefano Orbelian, storico e vescovo di detto paese, sul fine del secolo XIII.

1659 Terremoto di Datev, nel soprad [ d ] etto paese: narra Arachiel stimato storico del secolo XVII, tradotto da Brosset: ricordano altri copisti ed annalisti.

1276 Terremoto Di Khlath e Ardjeshe. riccordato da Assemani (Bibliot. Oriental. II pg. 470-1) e copisti contemporanei.

C. 1441. Terremoto del monte Mamrud ossia Nebrute, al confine di Khlath. Copista contemporaneo, testimonio oculare.

C. 1648 Terremoto di Van e contorni (2=12 aprile). Arachiel soprac [ c ] itato, capitolo 37.

C. 802 Terremoto e caduta dei monti Colod ? Presso Eufrate. Cita il rinnomato ( sic ) nostro annalista Samuele d’Ani, autore del secolo XII, tradotto da Brosset.

865 Lo stesso autore segna in quest’anno lungo terremoto nello spazio di tre mesi, comminciato ( sic ) nella quaresima, ma non indica il sito o il teatro del fenomeno.

Lo sullodato storico Arachiel in una cronologia indica i terremoti d’ Erzenga, successi in varie epoche, alcuni de’ quali sono citati anche da’ copisti ed altri.

1835 (nell’estate o autunno). Gran terremoto di Cesarea (Kaysseri): 250 o 300 case distrutte, 600 persone morte. Lettere contemporanee.

C. 1641 Febbraio 5 (15). Terremoto di Tavris. - narra Arachiel, cap [ itolo ] 35.

1607 T [ erremoto ] di Schamakhi. Riccorda un contemporaneo, in seguito vescovo cattolico di Nakhitcevan.

1269 T [ erremoto ] in Cilicia. Riccordato da copista contemporaneo, e da Sanudo Torcello veneziano contemporaneo.

1514 Altro terremoto in Cilicia e Melitene. Riccorda Daniele Barbaro veneziano (Archivio Italiano, VII. 1061).

1605 T [ erremoto ] nei confini di Camakh, confinante a Erzenga. Riccordato da copista contemporaneo.

C 1766 (28 settem [ bre ] =9 ottob [ re ] ) nel N. O. dell’Armenia, a Hamschen, Thorthum, Ispir, & c., lettere contemporanei.

È qui metto fine a queste mie poche cognizioni, augurandole buona salute e prosperità, e riserbandomi l’onore d’essere

Suo umile servo
P. Leone M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Վենետիկ, 14 Փետրուար, 1882

Մեծարգոյ պարոն դոկտոր,

Տիկ. կոմսուհի տէ Քասթելի ձեռքով, մեծ հաճոյքով, ստացայ ընթացիկ ամսուայ 4 թուակիր Ձեր թանկագին նամակը [18] եւ ենթադրելով, որ յիշեալ տիկինը դեռ որոշ ժամանակ մը կը մնայ այդ քաղաքը, կը փութացնեմ պատասխանս։ Երկար ժամանակ լուր չունենալով Ձեզմէ, կը մտածէի, որ Դուք դեռ չէք սկսած ձեր ճանապարհորդութիւնը՝ կամ Թիֆլի ս ի հնագիտական գիտաժողովին մասնակցելու եւ կամ Ձեր ուրիշ ուսումնասիրութեան մը համար։ Հիմա հաստատապէս տեղեկացած եմ, որ Դուք կը գտնուիք Աւստրիոյ մայրաքաղաքը եւ կը շարունակէք հրատարակել Ձեր մեծ գործը, որուն մէկ պրակը մեծ ուրախութեամբ ստացած եմ. ատիկա կը վերաբերի Արարատի տեսարանին Ակոռիի ճակատագրական օրուընէ յետոյ [19] ։ Ինծի համար կրկնապատիկ թանկ է այդ դէպքի յիշատակութիւնը, քանի որ անիկա կը բխի ոչ միայն իմ հայրենիքիս մեծ երկրաբանէն, այլ նաեւ ազնուագոյն զգացումներով լի սրտէ մը։ Կը փափաքիմ, որ շուտով յաջողութեամբ պսակուին ձեր երկարատեւ աշխատանքները, յիշեալ գործի հրապարակումով։

Ես չեմ յիշեր, թէ որոնք եւ ինչ կարգով նշած եմ Հայաստանի երկրաշարժները, բայց հիմա, Ձեր փափաքին համաձայն, հակիրճ կերպով կը նշեմ այն հեղինակութիւնները, որոնցմէ ես քաղած եմ զանոնք. կը նշեմ նաեւ դարաշրջաններն ու վայրերը։

862 Երկրաշարժ ձմրան, Դուինի մէջ: Այդ մասին կը պատմէ ժամանակի մեր նշանաւոր պատմագիր եւ կաթողիկոս Յովհաննէսը [20]. այդ երկը թարգմանած է Սէն Մարթէնը [21]:

893 Ահաւոր երկրաշարժ եւ յիշեալ Դուին քաղաքի կործանումը իր 70. 000 բնակիչներով: Կը պատմէ նոյն պատմագիր Յովհաննէսը, իր ուրիշ մէկ աշակերտակիցը, եւ Թովմա Արծրունին՝ ժամանակի ուրիշ նշանաւոր պատմագիր մը, զոր թարգմանած է արեւելագէտ Պրոսսէն [22] ։

1679 Երկրաշարժ Երեւանի մէջ, որ կը կործանէ Տրդատի նշանաւոր տաճարը Գ առնիի մէջ։ Դէպքը կը յիշատակեն ժամանակակիցները, ձեռագիրներու ընդօրինակողները [23] ։

736 Երկրաշարժ Տարալագեազի մէջ (Վայոց-ձոր), որ տեւած է 40 օր շարունակ։ Դէպքը կը պատմէ Ստեփանոս Օրբելեանը, այդ երկրամասի պատմագիրն ու եպիսկոպոսը ԺԳ դարու վերջաւորութեան [24] ։

1659 Երկրաշարժ Տաթեւի մէջ, վերոյիշեալ երկրամասին մէջ: Դէպքը կը պատմէ Առաքելը, ԺԷ դարու արժէքաւոր պատմագիր, զոր թարգմանած է Պրոսսէ ն. դէպքը կը յիշատակեն նաեւ ուրիշ գրիչներ եւ տարեգիրներ [25]:

1276 Երկրաշարժ Խլաթի եւ Արնէշի մէջ: Դէպքը կը յիշատակեն Աս սեմանին (Արեւելագիտական գրադարան, II, էջ 470—471) եւ ժամանակի գրիչները [26]:

1441 Երկրաշարժ Մամրուտ կամ Նեմրութ լերան, Խլաթի ծայրամասը. Դէպքը կը յիշէ ժամանակակից գրիչ մը, ականատես վկայ [27] ։

1648 Երկրաշարժ Վան ի մէջ եւ շրջակայքը (2—12 Ապրիլ): Դէպքը կը պատմէ վերոյիշեալ Առաքելը, գլուխ ԼԷ [28]:

802 Երկրաշարժ եւ Կողոտի լեռներու փլուզում, Եփրատի մօտ։ Կը յիշատակէ մեր անուանի տարեգիր Սամուէլ Անեցին, ԺԲ դարու հեղինակ [29], թարգմանուած Պրոսսէի ձեռքով։

865 Նոյն հեղինակը այդ տարին կը յիշատակէ երեք ամիս տեւողութեամբ երկրաշարժ մը, որ սկսած է մեծ պահքին, բայց չի նշեր դէպքի վայրը կամ շրջանը [30] ։ Վերոյիշեալ Առաքել պատմագիրը ժամանակագրութեան մը մէջ կը յիշէ Երզնկայի երկրաշարժները, որոնք տեղի ունեցած են տարբեր ժամանակներ, եւ որոնցմէ մէկ քանին կը յիշեն գրիչները եւ ուրիշներ [31]:

1835 (ամրան կամ աշնան) Կեսարիոյ (Կայսերի) մեծ երկրաշարժը. 250—300 տուն խոր­տա­կուած, 600 մարդ մահացած։ Կը յիշատակեն ժամանակակիցներու նամակները [32]:

1641, Փետրուար 5 (15)։ Երկրաշարժ Թաւրիզի մէջ: Դէպքը կը պատմէ Առաքելը, գլուխ ԼԵ [33]:

1607 Երկրաշարժ Շամախիի մէջ: Դէպքը կը յիշատակէ ժամանակակից մը, յետագային Նախիջեւանի կաթողիկէ եպիսկոպոս [34]:

1269 Երկրաշարժ Կիլիկիոյ մէջ: Դէպքը կը յիշատակէ ժամանակակից գրիչ մը եւ Սանուտի Թորչելլոն, ժամանակակից վենետիկցի [35] ։

1514 Ուրիշ երկրաշարժ Կիլիկիոյ-Մելիտինէի մէջ: Դէպքը կը յիշատակէ վենետիկցի Տանիելէ Պարպարոն (իտալական արխիւ. VII. 1061 ) [36] ։

1605 Երկրաշարժ Կեմախի շրջակայքը, Երզնկայի սահմանակից։ Կը յիշատակէ Ժամանակակից գրիչը [37]:

1766 (28 Սեպտ. —9 Հոկտ. ) Երկրաշարժ Հայաստանի հիւսիս-արեւելքը, Համշէնի, Թորթումի եւ Իսպիրի մէջ: Յիշատակուած է ժամանակակիցներու նամակներուն մէջ [38]:

Այստեղ կ՚աւարտեմ իմ այս սակաւաթիւ տեղեկութիւններս, մաղթելով Ձեզի քաջառողջութիւն ու յաջողութիւն եւ պատիւ ունենալով մնալու

Ձեր խոնարհ ծառան
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1183.

Յովհաննէս Քհնյ. Մկրեանին [39]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 18 Փետր[ուար] 1882

Գերապատիւ Տէր,

Անցեալ շաբաթ ընդունեցայ Սրբազան Տեառն Պատրիարք Հօր եւ Ձեր շնորհիւ խաւրած վիճակագրութիւնն ի փռանկ լեզու: Որքան ինձ փափագելի կը ճանչնաք այդպիսի տեղեկութիւններ՝ նոյնքան ալ շնորհակալութիւնս կըրնաք չափել: Սակայն ստոյգն խոստովանելով, եթէ գիտնայի թէ հայերէն գրուածն այնքան երկայն բան է, շատ դժուարաւ կըրնայի համարձակիլ՝ խնդրելու. հարկ է որ նոյն համեմատութեամբ ալ յարգեմ. այլ անկէ աւելի յարգեմ Նորին Սրբազան Տեառն հաճութիւնը եւ Ձեր գործակցութիւնը: Նոյն Սրբազանն՝ լսեցի որ պատուիրեր ալ է՝ ի տեղդ գտուած Ձեռագրաց Յիշատակարան­ները օրինակել թոյլ տալու. զայս ալ յուսամ Ձեր միջնորդութեամբ ընդունիլ ի ժամանակին [40]:

Ձեր անունը եւ մականունը ուրիշի մի հետ շփոթելս իմացայ, այլ նորէն ոչ շփոթեցայ. Դուք ամենեւին չնուազեցաք յիմ համարմունս, այլ եւ նոր բանախնդիր անձ մ՚ալ ծանուցիք ինձ, հանդերձ յաւելուածով, զնա ալ մեզի որսակից ընելու:

Ի ներկայիս համառօտ այլ հաճոյ խնդիր մ՚ալ ունիմ Ձեզմէ. Այն է՝ ի հանդիպիլդ առ Սրբազան Տէր Պատրիարք Հայրն՝ մատուցանել իմ խոնարհութեան համբոյրս եւ շնորհակա­լութիւնս իր սիրալիր թղթոյն համար, որոյ պարտականութիւնս թողում ծանրացընել ժամանակաւ, եւ մնամ

Ձեր Գերապատիւ Տէրութեան

Ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1184.

Կարապետ Եզեանին [41]

Վենետիկ, 25 Փետրուար 1882

Ազնիւ Տէր Կարապետ Աղայ Եզեան,

Ընդ թղթոյդ թուելոյ ի 20 ամսոյս՝ ընկալայ եւ զփոխանակագիր հազար ֆրանգաց, որով հաճեցեալ է բարեսէր ժողով պարգեւատուաց գրաւոր երկասիրողաց ազգայնոց՝ մեծարել եւ զգրուածս Շիրակ [42] ։

Եւ զի Դու ինքն ծանօթ բարեկամդ՝ միջնորդ իմն գտանիս յըն ­ դունելն եւ յառաքել ինձ զպարգեւդ, ասացից մտերմաբար, զի իմ չէր բնաւ զմտաւ ածեալ յայդպիսի թեւակոխել մրցանս, այլ եղբարք իմ կանխեցին, զորոց խոստովանեալ իսկ է իմ ի յառաջաբանի գրոցն՝ զգործակցութիւն ի վայելուչ յարդարումն տպագրութեանն, որ անշուշտ յաւելու զյարգ գործոյն, եւ կրկին եւս պարտական զիս կացուցանէ Ուխտիս, որոյ է ամենայն որ ինչ եմս, եւ յորոյ անուն ընդունիմ զշնորհեալդ. համարելով եւս թէ այդու ոչ խա ­ փանեսցին պատշաճեալքն առ այս արդիւնաւորս եւ ակնկալուս, ապա թէ ոչ՝ խիղճ լինէր ինձ իբրեւ զրկողի այլոց, թէ եւ յակամայս։

Հարկ է ինձ խոստովանել եւ զայս, թէպէտեւ չիցէ ինչ անկարծ իմաստութեանդ, զի աւելի յոյժ քան ընդ տուրսն՝ ընդ տուչութիւնն հաճիմ եւ ընդ տուողն։ Ի բազում ամաց հետէ երկնեալ էր իմ զայդ խորհուրդ՝ զոր ոչն կարէի կատարել, այսինքն է, հաստատել մետալ կամ այլ ինչ պարգեւ եւ օճան՝ ի խրախոյս եւ ի վարձ արդիւնական գործոց եւ գրուածոց ազգայնոց. եւ ահա մի ոմն ի կարողացն դործադրեալ է զայդ ազնուապէս. եւ արդ հարկ առնէ ինձ ի ձեռն Քո յայտնել զհաճոյական շնորհակալիս իմ առ նոյն ինքն Մեծարգոյ Պարոնն Իզմիրեան [43], նախ վասն այդպիսւոյ առատամիտ եւ առատաձեռն գործառնութեան, եւ ապա վասն առ իս զայս նուագ մասն մի մեծ անտի վիճակելոյ. ընդ նմին եւ արգոյ Քննողացն կամ Ժողովակցաց՝ նոյնպէս շնորհ ունիմ եւ հաճութիւն, զի գիտեմ, թէ առաւել քան զիս եւ զդոյզն իմ վաստակ՝ զա՛յն պատուեն եւ սիրեն՝ զորմէ ճառեալն է, եւ որ մասն մի փոքրիկ է սիրեցելոյն այնորիկ մեծի Հայրենեաց մերոց [44]:

Եւ Քեզ եւ որոց ընդ Քեզ մաղթելով յաջողութիւն կենաց եւ գոր ­ ծոց, մնամ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Մ[իանձն] Մխիթարեան

1185.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 25 Փետր[ուար] 1882

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Բարեկամ քո եւ դրացի (Պ[արոն] Հիսարեան ) խնդրեալ է զի վերստին յուշ արասցուք Ֆլորիոյ Ընկերութեան [45] ՝ վասն ընդունելոյ զինքն ի գործառնութիւն իւրեանց. - Պ[ա–տուա­կան] Հ[այր] Մինաս ըստ բաւականին խօսեցեալ է աստ ընդ պաշտօնէիցն, եւ անդ՝ որպէս լուայ՝ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն. եւ ոչինչ օգնեսցէ աստ վերստին յեղյեղել. ինձ փափագելի էր յաջողութիւն իրացն, նախ յօգուտ ընտանեաց կամ զաւակաց Բանասիրին, եւ ապա եւս առ ի թափել զտուեալն ի փոխ։

Վերոյիշեալ Հայրն ընդ Պ[ատուական] Հ[օր] Կիւրեղի մեկնեցան եւ են ի Հռովմ. ուր լսեմ, զի հանդերձի մեկնիլ այտի եւ երթալ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օքսենտ, այլ խէթ կամ խոչ մի թուի նորա, թէ ոչ խաբիմ, թոռնեակ մի իւր, ոչ գիտեմ եղբօր թէ քեռ որդի, եւ փափագէ յապահովել ի Քաղկեդոնեան վարժարանիդ. ոչ գիտեմ զայլ հան­գամանս, այլ համարիմ թէ իմաստութեամբդ հնարիս դիւրել դժուարութեանն եւ գո­հու­թեամբ ուղւոյ առնել զնա։ Իցի՜ւ թէ եւ զՊ[ատուական] Հ[այր] Կոմիտաս ՝ յառաջար­կեալն ի Կաթողիկոսէն [46]. ընդ որոյ չկամութիւն կամ դանդաղութիւն ի յանձնառութիւն՝ տհաճիմք յոյժ. եթէ յաջողիցիս շարժել զդա եւ ուղղել ուր փափագէ եւ Վեհս, լիցի դիւր մեծ, որպէս համարիմ։

Լանդանա յամենայն նուագի տեսութեանս ողջունէ զքեզ, եւ ես զորս ընդ քեզն ողջունելով՝ մաղթանօք Մեծ եւ փոքր Պահոց, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1186.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

[ Ս. Ղազար ], 2 Մարտ 1882

(Վասն Միհրանեան Պատանւոյն)

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զննեալ զդէմս եւ զլեզու Ֆրերին՝ ոչ գտանեմ յօժար եւ ուժեղ ի սպաս հիւանդիդ. եւ ոչ կարելով իմովսանն զայլ ոք ի մերոցս առաջարկել, յանձն առնեմ խնամոցդ եւ փութոյ՝ գտանել զփորձ ոք ըստ վիճակի եւ պիտոյից հիւանդին։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1187.

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 4 Մարտի, 1882

Սիրելի քոյր իմ Գաթինկոյ Տ.,

Հարազատ սիրով եւ մտերմութեամբ գրած թուղթդ առի. եւ ուրախացայ որ իմ չնչին խօսքերս ալ քեզի մխիթարական եղած են: Եթէ եղբայրական սէրն այնքան անոյշ կ՚ընէ մեր խօսքերը, հապա ո՞րչափ պէտք է անոյշ ըլլան մեզի Անոր խօսքերն՝ որ ոչ միայն մեր Արարիչն եւ Հայրն է, այլ եւ ճշմարիտ եղբայր եղաւ ծննդեամբն ի Ս. Աստուածածին Կուսէ եւ ըսաւ, ով որ իմ Հօրս կամքը կը կատարէ, նա է իմ եղբայր եւ քոյր եւ մայր: Եւ դարձեալ զմեզ մխիթարելու եւ մահուանէ չվախցընելու համար ըսաւ Ես եմ յարութիւն եւ կեանք: Դու ալ առանց կարծելու՝ այսպէս հաւատացեր, եւ վախնալուդ դեղն ալ գտեր ես, որով­հետեւ կ՚ըսես՝ թէ իմ թղթիս ծայրը գծած սեւ խաչը պագեր ես, անոր համար այս անգամ ալ գծեցի որ յիշատակ մ՚ըլլայ, սիրով համբուրելու սենեկիդ մէջ կամ աղօթագրոց մէջ գտուած խաչ մը կամ խաչի պատկեր մը, երբ որ վախ մը գայ: Վախը թողունի, սէրը բռնենի, սիրենք այն մեր անթողլի Հայրն ու եղբայրը, Յիսուս. սիրելուն կերպն ալ ինքն սովրեցուց. ով որ զիս կ՚ուզէ սիրել, ըսաւ, իմ պատուիրանքս պահէ: Քու վիճակիդ յարմար պահէ. Անոր պատուիրանքը, եւ անվախ ուրախ լեր: Ողջունէ մեր եղբարքն եւ քոյրը, իր զաւակները եւ Ելպիս քուրիկն:

Հարազատդ
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

1188.

Յովհաննէս Քհնյ. Մկրեանին [47]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 11 Մարտի 1882

Մեծապատիւ Տէր Հայր,

Չեմ գիտեր ո՞ւշ թէ շուտ հասաւ եւ ինձ տխրալի լուր մը, որ անշուշտ շատեր Ձեզի կարեկից է ըրած. համարեցէք միամտաբար զիս ալ ի թիւս անոնց, որչափ ալ անձամբ հեռու եւ անծանօթ ըլլամ թէ մատաղհասակ կորուսելոյն [48] եւ թէ անփոխանակ կորուսողին: Բայց Դուք կրկնակի հայր եղած էիք անոր. եթէ բնութիւնն աճապարեց գողնալ զբնականն, անշուշտ Դուք սրբազան կարգաւդ անգողանալի մասն ապահովեր էիք. եւ հիմայ ալ նոյն կարգին գերագոյն պաշտաման մէջ պիտի գտնէք օգնութիւն մը, զոր լոկ աշխարհական ծնող մը չի կըրնար ունենալ կամ տալ՝ ոչ կենդանեացն եւ ոչ հանգուցելոցը: Հայրական սէրդ եւ ցաւդ չեմ կըրնար չափել եւ զգալ, այլ անոնցմէ մեծ անմահութեան մխիթարանացդ կը հաւատամ. եւ յամենայն սրտէ քաջալերութիւն մաղթելով ի Տուողէն եւ յԸնդունողէն կենաց եւ բարեաց, մնամ

Մեծապատիւ Տէրութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր[ Կ[ուսին]

1189.

Professor Emilio Teza -ին [49]

San Lazzaro, 3 aprile, 1882

Stimatissimo Signor Professore

Spero che mi perdoni se oso ancora favellare nella sua lingua e non nella mia.

Dopo aver ricevuto la sua lettera nel mese di febbraio non ho voluto importunarla ed il suo amico per quei documenti che trattano dei Frati detti Armeni, che veramente non m’interessano: simili documenti sono trovati anche a Milano, li quali C [ esare ] Cantù ebbe la cortesia di mandarmi per esame, già sono quasi due anni. Vorrei soltanto sapere se il Frate che nell'anno 1734 ha dato notizie sull'immagine Abgarena, sia Armeno o Italiano.

Spero che avrà ricevuto al suo tempo il Martirologio Ar­meno.

Ho ricevuto il suo Agathangelo: nello stesso tempo leg­ [g] em­mo nel giornale La Coltura un altro suo articolo: dal quale mos­so anche il De Amicis ci ha scritto per avere copia della tra­duzione armena della sua famosa opera.

Della traduzione dell’Agathangelo ossia dell'originale io ho un altra idea ossia opinione, la quale non voglio spiegare qui, ma quando Lei vorrà e potrà farci una delle sue piacevoli visite. Dirò soltanto del nome ըռոտանտակ di cui Lei discorre nella pagina 12 del suo articolo, e che si trova ordinariamente scritto ըռոտաստակ: io tengo che questo è un vocabolo persiano rustag, il quale sig­ni­fica, secondo Yacuti (Diction [ naire ] Géo [ graphique ] de la Perse, par Barb [ ier ] de Meynard) [50] “un territoire cultivé qui renferme des vil­les peu importantes ou des bourgs’’ e credo che nell'epoca d’Aga­thangelo significava il circondario della residenza reale, ov­vero la città di Valarsciapat.

Այսչափս բաւական ըլլայ այս անգամուան համար:

Շնորհաւոր Զատիկ, որ է Ս[ուր]բ Յարութիւն Քրիստոսի:

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար ] Ալիշան
Ո[րդեգիր]Կ[ուսին]

Molto più interessante sarebbe per me se si potesse scoprire negli archivi qualche documento concernente Pietro Mirante Ar­meno, causa della fondazione della Certosa; oltre quello che ha pub [ b ] licato il Mattei, Historia Ecclesiae Pisanae; e più ancora, di Mirante stesso padre di Pietro, e forse d'Ugolino, padre del Mi­rante: di uno di questi ultimi due ci deve trovarsi qualche do­cumento dell'anno 1286, nel quale si cita anche la di lui moglie di nome Valpe o Valbe.

Pietro è morto nel 1367, sepolto nel convento dei Frances­cani di quell'epoca; non so se si conosce ancora la sua tomba o se ci sia iscrizione analoga.

Թարգմանութիւն

Սուրբ Ղա­զար, 3 Ապ­րիլ, 1882

Յար­գար­ժան Պա­րոն Փրոֆեսոր,

Յու­սամ կը նե­րէք ին­ծի, եթէ հա­մար­ձա­կիմ դար­ձեալ Ձեր լե­զուով խօ­սիլ եւ ոչ թէ իմ:

­Փետ­րուար ամ­սուն, յետ ստա­նա­լու Ձեր գրած նա­մա­կը, չու­զե­ցի ան­հանգս­տաց­նել Ձեզ եւ Ձեր ըն­կե­րը այն փաս­տա­թուղ­թե­րուն հա­մար, որոնք հայ կո­չուող կրօ­նա­ւոր եղ­բայր­նե­րուն կը վե­րա­բե­րին. ան­կեղծ ըսե­լով, առանձ­նա­պէս զիս չեն հե­տաքրք­րեր: Նմա­նօ­րի­նակ վա­ւե­րա­թուղ­թեր յայտ­նա­բե­րուած են նաեւ Մի­լա­նի մէջ, որոնք եր­կու տա­րի առաջ Չէ­զա­րէ Քան­թուն՝ ազ­նուու­թիւ­նը ու­նե­ցաւ ու­ղար­կե­լու ին­ծի ու­սում­նա­սի­րու­թեան հա­մար: Կ՚ու­զէի իմա­նալ միայն, թէ Կրօ­նա­ւոր եղ­բայ­րը, որ 1734 թուա­կա­նին տե­ղե­կու­թիւն­ներ հա­ղոր­դած է Աբ­գա­րի պատ­կե­րի մա­սին, հա՞յ է թէ իտա­լա­ցի:

Յոյ­սով եմ, որ ժա­մա­նա­կին ստա­ցաք Հայոց Վկա­յա­բա­նու­թիւ­նը:

Ս­տա­ցայ Ձեր Ագա­թան­գե­ղո­սը. միեւ­նոյն ժա­մա­նակ La Coltura [Մ­շա­կոյթ] թեր­թին մէջ կար­դա­ցինք Ձեր մէկ այլ յօ­դուա­ծը, որ­մէ ոգեշն­չուած նաեւ De Amicis­ -ը մե­զի գրեց խնդ­րե­լով ու­նե­նալ Ձեր յայտ­նի աշ­խա­տու­թեան հայե­րէն թարգ­մա­նու­թեան օրի­նա­կը:                                             ­

Ա­գա­թան­գե­ղո­սի բնագ­րի թարգ­մա­նու­թեան մա­սին այլ գա­ղա­փար կամ կար­ծիք ու­նիմ, որու մա­սին այժմ չեմ ու­զեր ար­տա­յայ­տուիլ, այլ այն ժա­մա­նակ, երբ ու­զէք եւ կա­րե­նաք [պա­տուել] մեզ Ձեր հա­ճե­լի այ­ցե­լու­թեամբ: Պի­տի ան­դրա­դառ­նամ միայն ըռո­տան­տակ բա­ռին, որու մա­սին Դուք կը խօ­սիք Ձեր յօ­դուա­ծին մէջ, էջ 12, որուն սո­վո­րա­բար կը հան­դի­պինք նաեւ ըռո­տաս­տակ ձե­ւով: Ես այն կար­ծի­քին եմ, որ պարս­կե­րէն rustag բառն է, որ, ըստ Yacuti­-ի ( Diction [ naire ] Géo [ graphique ] de la Perse, par Barb [ ier ] de Meynard) ʻʻ un territoire cultivé qui renferme des vil­les peu importantes ou des bourgs’’ [Պարս­կաս­տա­նի աշ­խար­հագ­րա­կան բա­ռա­րան, աշ­խա­տա­սի­րու­թեամբ Պար­պիէ տը Մեյ­նարտ­-ի) «Մ­շա­կուած հո­ղա­տա­րածք, որ կ՚ընդգր­կէ ան­նշան քա­ղաք­ներ կամ աւան­ներ»] - եւ կար­ծեմ, թէ Ագա­թան­գե­ղո­սի ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին կը նշա­նա­կէր թա­գա­ւո­րա­կան նս­տա­վայ­րի շր­ջա­կայ­քը, այ­սինքն Վա­ղար­շա­պատ քա­ղա­քը: ­

Այս­չափս բա­ւա­կան ըլ­լայ այս ան­գա­մուան հա­մար:

Շնոր­հա­ւոր Զա­տիկ, որ է Սուրբ Յա­րու­թիւն Քրիս­տո­սի:

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Ին­ծի հա­մար շատ աւե­լի հե­տաքրք­րա­կան պի­տի ըլ­լար, եթէ դի­ւան­նե­րուն մէջ Փիեթ­րոյ Մի­րան­թէ Ար­մե­նոյի մա­սին որե­ւէ վա­ւե­րա­գիր յայտ­նա­բե­րուէր, Չեր­թո­զայի հիմ­նադր­ման նա­խա­պատ­ճա­ռը [51]. բա­ցի Մաթ­թէի հրա­տա­րա­կա­ծէն ʻʻ Historia Ecclesiae Pisanae ” [Փի­զայի եկե­ղեց­ւոյ Պատ­մու­թիւն]. Դեռ աւե­լին, Մի­րան­թէի՝ նոյն ինքն Փիեթ­րոյի հօր, եւ գու­ցէ նաեւ Ու­կո­լի­նոյի՝ Մի­րան­թէի հօր. այս եր­կու վեր­ջին­նե­րէն մէ­կուն մա­սին պէտք է վա­ւե­րա­գիր մը գտ­նուի, 1286 թուա­կիր, ուր կը յի­շա­տա­կուի նաեւ իր կնոջ անու­նը՝ Վալ­փէ կամ Վալ­պէ:

Փիեթ­րոն մա­հա­ցած է 1367 թուա­կա­նին, եւ թա­ղուած է նոյն շր­ջա­նի Փրան­կիս­կեան­նե­րու վան­քին մէջ: Չեմ գի­տեր, թէ ար­դեօք անոր գե­րեզ­մա­նը այժմ ծա­նօթ է եւ եթէ կան նման գրու­թիւն­ներ:

1190.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 11 Ապրիլ 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր Քերովբէ,

Քրիստոս յարեա՜ւ ի մեռելոց

Յոյս յարութեան կենաց հոգւոց

Յառաջ քան զշնորհաբերդ յարութեան ընկալեալ էի ի դէպ ժամու եւ զգրեալդ յ՚8 Փետր[ուարի] յուսով եւ երկիւղիւ, որով խոնարհեալ էիր համարել զքեզ հեղգացեալ ըստ յիմարաց կուսից, ոչ այդպէս. այլ ըստ փափագանացդ ի նմին իսկ աւուր տօնի Ս. Ղեւոնդեանց՝ զմիջաւուրբ ընկալայ եւ զայն մաղթողական. եւ ահա իմաստունք կանխեալ էին, կամ դու ընդ նոսին, որում եւ մաղթեմ միշտ լիալիր ունել իւղով բարեաց զլապտերն հոգեկան, եւ լուսապայծառ հանդիպել յանագան ժամու տարփատենչ փեսային։

Ընդ մէջ երկուց թղթոցդ ընկալայ եւ զգրուածդ զ Այվազովսքեայ [52], եւ յանձնեցի խմբագրողի «Բազմավիպին»։ Պատիւք եւ խնջոյք նմա եւ քեզ, այլ մեզ փափագելի է ունել եւ զմի ի նկարուց նորին. զի զոր ունիմքս փոքր է եւ հին։

Ի վերջնոււմ թղթիդ գրեալ էիր անուանս խնդրողաց Շիրակայ, եւ յաւելեալ «Եթէ ներեսցէ դրամն առաքեալ՝ խնդրեմ զի իցեն մատեանքն փառակազմ»։ Ո՞ւր է այդ դրամ. ոչ ոք գիտէ. յորժամ ընկալցուք՝ ապա ըստ այնմ եւ կազմեսցին գրեանն։ Գիտելի եւս է, զի տպագրողն ծանր գին եդեալ է դմա, 20 ֆրանգ. չգիտեմ թէ արասցէ՞ եւ որչափ զեղչ։

Յաւուրս յայսոսիկ հիւր է մեզ դասակիցն քո դեղին, Պ[ատուական] Հ[այր] Սրա­պիոն ։ Դարձ արարեալ ի Հռովմէ, եւ յետ իբր տասն աւուրց մեկնի ընդ ուղեկցի ( Հ[այր] Կիւրեղ Եղոյեան) երթալ ի Պօլիս, եւ անտի անցանելով ընդ Կովկաս ՝ ի Պարսկաս­տան. նախանձ բերեալ ընդ քո առաքելութիւն։ Տէր յաջողեսցէ զվաստակս Ձեր եւ հանցէ եւ ինձ մասն վրիպելոյս յայնցանէ։

Ողջ լեր օրհնութեամբ Յարուցելոյն եւ ողջունիւ Եղբարց, եւ իմովս ողջունիւ առ Պետրիզեան ն ծանօթ եւ անծանօթ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1191.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

[ Ս. Ղազար ], 13 Ապր [ իլ ] 1882

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զվարս Սրբոցն, 2 հատորս, դարձուցից ի ժամու. ոչ գիտեմ զկորուսելոցն կամ ոչ գտելոց։

Միլտովնեան ինձ ինչ ոչ առաքեաց, ոչ յառաջ եւ ոչ յետոյ. գոնէ ես չընկալայ ինչ։ Առաքեալքն առ քեզ՝ անպիտանք ինչ են. յուսամ զի վասն այդպիսեաց չարասցէ ծախս՝ բարեյօժար պատանին։

Ոսկեգոյն արուրեայ դրամիկ մի կայր, զոր առաքեցի ի Պօլիս քննել, եւ դարձաւ, եւ է պարսիկ դրամ՝ հատեալ յանուն մօր այժմեան Շահին Պարսից [53], ի Ռէշտ [54] քաղաքի ։

Շնորհաւոր Սուրբ Շաբաթ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1192.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 20 Ապրիլ 1882

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընդ երկոցուն առաքելոց ի Պարսս, գայ եւ քոյդ եւ մեր Պ[ատուական] Հ[այր] Արսէն, ի գիւտ առողջութեան, որպէս փափագեմք եւ յուսամք. բերէ ընդ իւր եւ գրեան, որպիսի ոչ գիտեմ. այլ զոր գիտեմս եւ եհարց ցիս են մեծահատոր բառագիրք Լիդրէ [55], իմ խնդրանօք ընկալեալ ի փռանկ պետութենէ. իբրու ի պէտս փռանկ-հայ բառագրոց, զոր յուսայ յօրինել եւ այդր, որպէս եւ մեք բաղձամք. հսկելի է, զի մի՛ սահեցուսցէ ի ձեռս այլոց, եւ թէ ոչ ի գործ արկցէ՝ դարձուսցի այսր, զի պիտոյ է եւ մեզ, եւ ես զիջայ առ ի չտրտմեցուցանել զնա։

Խնդիր մի եւս կայ, ոչ դժուարին, որպէս համարիմ. լուայ զի ընկալեալ ես ի վարժոցդ զմանուկ մի Մոզեան. խնամակալ դորա Ասլանեան Խաթուն կամի զմի յեղբարց դորա առաքել ի Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժարան, եւ տալ մեզ ընդ նմին պատուական Ձեռագիր մի՝ զոր խնդրեցաք. հաւանեցան ընդ այս Վեհ եւ Տեսուչ վարժարանին. պայմանաւ զի փորձեսցի մանուկն առ ի քէն՝ որչափ եւ կամիս ի վարժոցիդ, եւ ըստ ազդարարութեան Տեսչին հաճեսջիք առաքել այսր. եւ Խաթուն ն տացէ զգիրսն։ Իմ լուեալ է թէ երեք եղբարք են որբք Մոզեանք, եւ կարծեմ զոր դու պատշաճ դատիս՝ հաւանին խնամակալքն զայն առաքել այսր. եւ երբ հասունացեալ համարիս՝ ծանո՛, թերեւս իսկոյն հաճիցի Տեսուչս ընդունել։

Օրհնեալ է Յարութիւն Քրիստոսի։ Ողջոյն ամենեցուն։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1193.

Յովհաննէս Քհնյ. Մկրեանին [56]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 20 Ապրիլ 1882

Մեծարգոյ Տէր,

Փափագելով ոչ միայն ցաւակից ըլլալ Ձեզ, այլ եւ մխիթարակից, կը խաւրեմ գրքոյկս իմացք ի Չարչարանս Քրիստոսի, որոյ վրայ թերեւս թարգմանիչն ալ՝ հարիւրին մէկ հա­ճու­թիւն մ՚ալ աւելցընէ հաճոյաբար Ընդունողիդ [57]:

Ձեռագրաց Յիշատակարանաց ընդօրինակութեան պատճառաւ՝ կը լսեմ որ ոմանց տհաճութիւն կամ դժուարութիւն մը կը պատճառի. ինձ աւելի սիրելի է խաղաղութիւնն, եւ զայս աւելի կ՚ընտրեմ քան զայնս. վասն որոյ փափագիմ դադրեցընել առաջին խնդիրս, եթէ այս ալ նոր տհաճութեան պատճառ մը չըլլայ. եւ խոնարհ մեծարանքս մատուցանելով Սրբազան Պատրիարք Հօր, մնամ

Մեծարգոյ Տէրութեանդ
Ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր[ Կ[ուսին]

1194.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 9 Մայիս 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Փութացայ գրել զերկտողս, խիթալով թէ գուցէ մեկնիցի այտի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն, եթէ յապաղիցեմ զսովորական օր շաբաթու՝ ի գրել։ Եւ խնդիր կամ պատճառ փութալոյս այս է, զի տացես նմա 50 (յիսուն) ֆրանգ ի հաշիւ վանացս, զոր աստ ես հատուցից գործակալի տեղւոյս Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Եւգինեայ, յորմէ ընկալայ հաւանութիւն. եւ այսպէս գրեմ եւ առ նոյն ինքն առաքելին ի Պարսս ։

Նշանակեալ գրեանքդ տպագրեալք յ Էջմիածին գոն առ մեզ, բայց ի թղթեկիդ գոյին եւ այլ ինչ նշանակեալք արտաքոյ երկոցուն այնոցիկ, զորոց ծանուսցի յայլում նուագի, զի խնդրեաց Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին քննել պարապով։

Վասն այլ ինչ իրաց ասես չգրել միւսանգամ, եւ ես նոյնպէս արարից. բայց ոչ կարեմ լռել, զի Վեհ ասաց ինձ թէ գրեալ իցէ քեզ ի խնամ դարմանց հիւանդութեանդ չառնել զանց զկարեւորօք. եւ որպէս նմա եւ ինձ պատուական է անձն քո, եւ փափագեմ յոյժ առողջութեանդ եւ անդորրու։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1195.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 9 Մայիսի 1882

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընդ թղթոյդ որ յ՚2 ամսոյս ընկալայ գիր եւ յեղբօրէս ի Սերովբէէ, յորմէ իմացայ զի Անգղիացի ոք հետամուտ լեալ է գնել զՁեռագիրն զորմէ գրեալ է, այլ տիկինն Ասլանեան խոստացեալ է մեզ յաւուր յորում ընկալեալ լիցի Մոզիկն յաշակերտութիւն վարժարանի մերոյ. վասն որոյ փութացայ ծանուցանել զայս, զի որպէս արժան դատիս՝ յապահովես զգործն. եւ յորժամ հասուն համարիցիս զմի ի Մոզեացն ՝ ծանուցանես Տեսչի վարժարանի տեղւոյս, կամ ինձ։ Իսկ ընկերել նմին եւ զայլ ոք, չգիտեմ թէ հաճիցի ընդունել Տեսուչն. եւ ես չկարեմ միջնորդել՝ եթէ ոչ յաւելցես եղջիւր մի եւս ի գլուխ Մոզկին, այսինքն նման առաջնոյն Ձեռագիր մի եւս, որով կատարեալ ձեւանայ մոզութիւնն։

Վաղ գրելով զայս թուղթ՝ ոչ ժամանեմ զխնդրեալդ տեսութիւն բժշկի առաքել սովին, այլ յուսամ յաջորդաւ։ Արդարեւ անագանեաց փոքր մի առաքումն Պ[ատուական] Հ[օր] Արսենի [58], այլ եւ հիւանդութիւնն աճապարեաց. սակայն յուսամք թէ իցէ տակաւին ի վիճակի բժշկութեան եւ կազդուրելոյ. շատ է թէ մի՛ անձամբ զանձն տանջեսցէ վայրապար հոգովք կամ ըղձիւք կամ ընթերցմամբք զգուշալի գրոց։

Զայլոց՝ յայլում ժամու։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1196.

* Հայր Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 11 Մայ [ իս ] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր Քերովբէ,

Յետ գրելոյ իմ զնախընթաց քան զայս, ամսով յառաջ, ի նմին աւուր կամ ի վաղիւն ընկալայ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դաւթէ զթուղթ 100 րուպլեաց, որ փոխանակեալ եղեւ 200 ֆր[անգ] ոսկի եւ 50 թղթեայ։ Սակաւ մի անագանեաց կազմ գրոցն, զի սպասէաք ընդունել ի Միլանէ նոր օրինակ կազմի, եւ ի դերեւ ելաք ի յուսոյ մերմէ։ Արդ այսօր առաքի քեզ արկղիկ մի տասն օրինակ կազմեալ Շիրակ աց, այնու ճանապարհաւ՝ որով զաստղն ծովային առաքեցի։

Ի 10 օրինակաց անտի երեքն են բոլոր կաշեայ ոսկէզօծ, եւ մի յերիցն առաւել ճոխազարդ։ - Միւս այլ երեք ոսկէզօծ՝ այլ երկուքն կիսակաշի եւ մին բնաւ անկաշի, մնացեալ չորքն անոսկի կիսակաշի։ - Զայս նշանակեցի զի թերեւս ըստ արժանաւորութեան խնդրողացն կամ գնողաց՝ բաշխեսցես։ - Եւ այսու իմանաս զի բովանդակ գումարդ բաժանեցաւ ի գին գրոցն եւ ի կազմն եւ յարկղիկն։ Ի հասանել արկեղն ծանուցանես մեզ յանկասկածութիւն։

Ողջ լեր ողջունելով զանծանօթն բարեկամ եւ զայլս թէ գուցեն։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1197.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 30 Մայիս 1882

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Վասն խնդրոյ մանկանց այտի առաքելեաց ի վանս կամ ի վարժարանն, խօսեցայ ի ժամանակին ընդ այնոսիկ որոց մնայ ընդունել. եւ որ ինչ տրամադրութիւն տեսի ի նոսա՝ կարծեմ համառօտիւ ծանուցի սիրոյդ. ոչ կամելով եւ ոչ իսկ կարելով մխիլ ի տեսչութիւնս նոցին որպէս եւ քոյդ, զի իւրաքանչիւր տանուտէր գիտէ լաւ զառտնին իւր պէտս. եւ իմովսանն լաւ վարկանիմ ոչ թէ միայն զՁեռագիրն զայն կորուսանել, այլ եւ ի մերոց տալ միւս, քան թէ ծանրութիւն ինչ կամ դժուարութիւն պատճառել՝ որոց արդէն բազում հոգս ունին եւ տքնին ի վերայ մանկանց։ Փափագելի էր եւ ինձ զոյգ Սեբաստեանցն, այլ վերակացու նորընծայարանի թուի առ ժամս բաւական համարել զթիւ եղելոցն անդ եւ առ անձկութեան տեղւոյն, եւ զի ընկճեալ է հոգով ծանր հիւանդութեան Շիրակացւոյ պատանեկին։ Իսկ Տեսուչ Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան վարժարան ի՝ կարծեմ ինքնին գրեալ է քեզ վասն եւ երբ ընդունելութեան նոր աշակերտաց։ Բայց արդ (այսօր իսկ խօսելով) հաւանի ընդունել զմի ի Մոզեանց ՝ երբ եւ առաքեսցես իբրու ընդունակ. թերեւս եւ ինքն գրեսցէ. զի զառաջինն յապահովի թուէր մատեանն, արդ լսեմք զի գոն ջանացողք ի կորզել։ Եղիցի, որպէս եւ Տէր յաջողեսցէ։

Ողջոյն եղբայր, եւ առանձինն Պ[ատուական] Հ[օր] Արսենի, հանդերձ աղօթիւք։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1198.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 3 Յունիս 1882

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Գիտեմ զի են քո ոչ սակաւ զբաղանք, այլ զի մի՛ իւիք թերի մնայցէ, յաւելից երբեմն եւ ես, եւ դու որո՞վ ձեռօք կարիցես կամ ո՞ւմ պատշաճ դատիցիս յանձնել՝ արասցես։ - Զայս նուագ խնդիր է իմ երկուց յունարէն մատենից տպագրելոց այդր ի Կ. Պօլիս մին հնագոյն է, թերեւս անգիւտ լիցի, միւսն ոչ այնքան, որպէս ինձ թուի, եւ են ստորեւ նշանակելիքդ։ Բայց եթէ գտցին նորագոյն եւ լաւագոյն եւս գրուածք զայն նիւթոց՝ ընդունելագոյնք եւս իցեն։ Մնայ խնդիր հասկանալոյ զյունարէնն, զոր հնարեցայց ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յակովբոսի (երբ դարձցի) կամ այլում։ Համարելով թէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն մեկնեալ իցէ՝ չյանձնեցի զայս նմա. այլ ողջունեմ թէ տակաւին իցէ այդր։ Եւ քեզ մաղթելով զօրութիւն մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Ρί z ος - Καππαδοκικ ά 1856

K ύ ριλλος Եպս. Իկոնիոնի, Περγραφ ή της αρχι σ ατραφιας Ι κονίου 1815

1199.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 10 յունիս 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օքսենտեայ զյանձնեալսդ նմա զՁեռագիրն եւ զվիճակագրութիւն. - կամէի գիտել թէ յետինս այսչափ միայն է, թէ կայցէ եւ այլ մասն՝ յապայն՝ առաքելի. զի ըստ այնմ գրեցից շնորհակալութիւն։ Զայսմանէ մի՛ հոգար, զի յետոյ գրեցի առ հարազատն իմ Սերովբէ ։

Նախընթացիւս խնդրեցի յունարէն գրքոյկս ինչ, այսու խնդրեցից տաճկերէն աշխարհացոյց մի, զոր ի ձեռն բարեկամի տաճկածանօթի հնարելի է ի ձեռս բերել։

Եթէ կայցէ առ Ապտուլլահեանց [59] ձեռագիծ տեղացոյց մի կողմանց Զէյթուն ի, խնդրեմ. զոր թէպէտ փորագրեալ էր Քիբերդ եւ տեսի առ նմա, զի ետ ինձ յուղղագրել զանուանսն այլ ցարդ չտեսի հրատարակեալ. գրեցի առ նա աւուրբք յառաջ, բայց զի խիթամ թէ մեկնեալ իցէ ի Պեռլինէ յուղեւորութիւն եւ անագանիցէ, խորհեցայ արդ փորձել եւ այդր թէ գուցէ օրինակ մի եւս առ Ապտուլլահեանս։

Ողջ լեր

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Carte de Vilayet d’Alep, par Hussni - Hussein Bey. 1867, Constantinople - Exécuté par l'ordre de Djevdet Pascha.

[Յ. Գ. ] Զ՚50 ֆրանգսն ի նմին իսկ աւուր գրելոյ իմ առ քեզ յանձնեցի առ Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Եւգենիոս ։

Կամէր գիտել Վեհ թէ քանի՞ օրինակք Շիրակ այ վաճառեալ իցեն այդր։

1200.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 8 Յուլիս 1882

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ոչ գիտեմ հասցէ թուղթս ի ձեռս քո յառաջ քան զելսդ այտի ի խնդիր ջրոց. այլ երբ եւ է ընկալցիս։

Երեկ ժամանեաց Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս, եւ յանձնեաց զաւանդեալսն նմա առ ի քէն. յուսամ թէ եւ որ ինչ վասն Ռափ[այէլեան] Մուրատ[եան] վարժարան ի էր՝ աւանդեալ է կամ առաքեալ ուղղակի անդր. զնամականին առ աշակերտս վարժարանին՝ ես ինքն տարի եւ ետու առ Տեսուչն։

Վասն յոյն եւ տաճիկ գրոցն եւ քարտին՝ երկայնմտութիւն պիտի յայդպիսում քաղաքի եւ ժամանակի, եւս առաւել վասն Զէյթունեան տեղացուցի։ Ի Քիբերդայ չընկա­լայ պատաս­խանի, որ է նշան արտաքոյ հայրենեացն դեգերելոյ նորա այժմիկ։ - Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն ունէր այդր ծանօթ ոք Զէյթուն ցի, որ եւ բազում ինչ խոստացեալ էր տալ ծանօթս, այլ չասաց ինձ զանունն, կամ ոչ յիշեմ. ասացեալ է նորա թէ ի Մոսկուա պատրաստի մեծ տեղացոյց մի Զէյթունի, բայց իցէ՞ ստոյգ թէ ոչ՝ չգիտեմ։ Պէտք էին ինձ այժմ ծանօթութիւնք զկողմանց Զէյթունի եւ Սսոյ, վասն այնր խնդրեալ էի [60] ։

Ո՞ւր գտանի արդ Չոտոյեանն ( Հ[այր] Մատաթ)։

Լուայ զի եկեալ են Ռէիզեանք եւ այլ ազգայինք ոմանք փախստականք յ Եգիպտոսէ ՝ այսր ի Վենետիկ, թերեւս գայցեն այսօր ի վանս։

Քաջողջութիւն մաղթելով յամենայն սրտէ, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1201.

Յովհաննէս Քհնյ. Մկրեանին [61]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 22 յուլիս 1882

Մեծարգոյ Տէր Հայր,

Թէեւ բաւական ժամանակ յառաջ ընդունեցայ Սրբազան Պատրիարք Հօր եւ Ձեր շնորհիւ ընդօրինակուած վիճակագրութիւնքն, եւ յետոյ Ձեր մտերմական եւ սրտազգած գիրը, այլ կը սպասէի որ թղթոյս հետ երկու գրքոյկ մ՚ալ խաւրեմ ի նշանակ շնորհակալեաց վերոյիշեալը ընդօրինակողին. Բայց վախցուցին զիս, այդ գրքերը այժմեան քաղաքական խստութեանց ենթարկելի ըսելով. այս պատճառաւ սպասեցի, մինչեւ ուրիշ գրոց մէջ խառնելով հիմայ յուղարկեցին, եւ յուսամ ընդ թղթոյս ընդունիք ձեռամբ հարազատիս Սերովբէ Աղայի Ալիշան, եւ հաճիք ում եւ պատշաճ է շնորհակալիքս մատուցանել, չմո­ռա­նալով եւ առ Ամենապատիւ Պատրիարքն իմ խոնարհութիւնս. որոյ քաղաքական դրից վրայօք չկարեմ ինչ ասել, միայն փափագիմ որ այնպիսի անձ մի ըլլայ միշտ ի գլուխ Ազգին որոյ սիրտը գրաւած է, գէթ ըստ մեծագոյն մասին:

Յիշատակարանաց մասին ալ դարձեալ Ձեր բարի կամաց շնորհակալ եմ [62], ցաւելով որ յանօգուտս եւ ի տհաճոյս ոմանց այս խնդիրքս առաջարկեցի. սակայն չեմ ալ կըրնալ [ sic ] չցաւիլ առաւել եւս ազգիս կամ ազգայնոց տակաւին տղայակամութեան վրայ, այդպիսի փոքրիկ խաղեր ալ խաղալնուն. մենք ալ պէտք է ընդ տղայս տղայանամք. բաւական է թէ համբերութիւննիս ալ չհատնի օր մը յանդիմանելու զտղայութիւն կամաւ տղայացելոց:

Յամենայն սրտէ փափագելով զլիութիւն աստուածային մխիթարութեան՝ յերկրայնոց դատարկացեալ սրտիդ, մնամ

Աղօթարար ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1202.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 24 յուլիս 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ժամանեցին ի ձեռս իմ եւ այլոց, որ ինչ առաքեալ էիր ի Դրեստէ, եւ բաշխեցան իւրաքանչիւր որոց սահմանեալ ինչ էր. միայն չէր Անտոն ի մասնն՝ 161 ֆր[անգ]. ոչ իմացայ, զի ոչ ինձ յանձնեցաւ, այլ համարիմ թէ հասեալ է ի ձեռս նորա։

Շնորհակալութիւն վասն վարդանուշին, զոր ջանացայց առնել պիտանի։

Յետ ընդունելոյ զհասցէ Չէրմսայտ Անգղիացւոյ՝ ընկալայ գրեաթէ ի նոյն աւուրս եւ պատասխանի ի Քիբերդայ հանդերձ տպագրեալ տեղացուցիւն. աւարտեցաւ եւ այս խնդիր։

Յանձնեցի Գալորէ ի զանուն եւ զհասցէ Ազնաւորեան Պետրոս ի, ծանուցանելով զխնդիր նորա։

Յառաքեալ յիշատակարանսդ՝ գոյին ինչ պիտանիք, այլ արդէն ունէի զայն ամենայն, բաց ի միոյ յիշատակարանէ, եւ ընդ այն եւս երկբայիմ։ Միայն տաճկերէն գրածն նոր էր, զոր տուեալ ընթեռնուլ վարժապետի լեզուին ի վերայ հասի իմաստիցն։ Թերեւս ի ձեռն Սինապեան պատանւոյն որ եկն ի Բարիզ է, դարձուցից զծրարդ ի Կ. Պօլիս, ուր եւ գտցես ի դարձիդ։

Ի վերոյգրելոցս իմանաս զի ունէի արդէն եւ զօրինակ յիշատակարանի հին աւետարանին, զորոյ չեն թողեալ քեզ զվախճան աւարտել, կարծեմ թէ Ինճիճեան Հայր մեր՝ որ յիշէ զԱւետարանն այն՝ բերեալ է եւ զօրինակ յիշատակարանին. եւ յայն ժամանակէ հետէ պակասէր թուղթն ի մէջ յիշատակարանին։ Յեռանդն (22 յուլ[իս]) գրեցի առ Մկրեան Աւագ քահանայ երբեմն փոխանորդ Պատրիարքի, (որ յիշելով ինձ զթղթակտրութիւն մատե­նին ասէր՝ որոշեալ են զի տպագրեսցեն զյիշատակարանսն եւ առաքեսցեն եւ ինձ զտպագրեալն), այլ ի գրելս ոչ յիշէի թէ ունիմ ես զայնր օրինակ, որպէս ասացի. այլ երեկ անդրադարձայ ի քննելս զծրարդ. վասն որոյ խորհիմ վաղիւ առնել յաւելուած, եւ ի ձեռն եղբօր իմոյ զգացուցանել նմին Մկրեան քահանայի զիրացս, զի գիտասցեն թէ ոչ նոր, այլ թերեւս դարու յառաջ կտրեալ էր կտրեալն [63] ։

Երեկ ընկալայ եւ ի Տիգրանակերտէ ի Չէնէսուզեան Մեսրովպ Վարդապետ է հաւաքումն մի յիշատակարանաց 40 կամ աւելի ձեռագրաց, յորոց ոմանք ամաւ յառաջ հրոյ ճարակ լեալ անհետացեալ են ի հրկիզութեան Ս. Կիրակոս եկեղեցւոյ քաղաքին։

Ընկալայ սակաւ ինչ, հանդերձ լուսանկար պատկերօք, ի Պ[ատուական] Հ[այր] Սրա­պիոնէ, որ գրէր յ՚8 ամսոյս ի Տփղիսէ. ոչ գիտեմ ո՛ւր արդ գտանիցի ինքն եւ ընկեր իւր։

Վաղիւ դառնայ Վեհ ի գեղջէ։

Փափագանօք օգտի ջրոցդ դարմանոյ, եւ ողջունիւ եղբարց մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1203.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 19 Օգոստ[ոս] 1882

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ծանեայ զի յոյժ անագանեալ են բանք իմ զոր նախընթաց թղթովս գրէի՝ վասն հրաժարելոյն ի կենցաղոյս եւ ի ժողովոյս մերոյ. այլ յուսամ զի իղձք իմ եւ մաղթանք նախաժաման եղեն, եւ հետեւեսցին եւս ի վերայ դալար գերեզմանին. սիրտն վակժոյժ եւ եռանդն շրջադարձ՝ գտցէ զհանգիստ իւր եւ զկենդրոն. եւ օժանդակեալ աղօթիւք մերովք եւ պատարագօք՝ պատրաստ լիցի ընդառաջել մեզ ի սահմանեալն ժամու. եւ քեզ՝ ըստ նոր եւ ըստ հին վաստակոցդ եւ խնամոց՝ հատուսցէ անթառամ երախտիս։ Կարեկցաբար ողջու­նեմ զդասընկեր եղբարսն, ակն ունելով զբաժին գնացելոյն ի մնացողաց՝ ի գանձանակ Ուխտիս, զվաստակ եւ զառաքինութիւն։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ ասաց զի կատարեալ է զխնդիրն վասն որոյ գրեալ էիր ի թղթիդ զոր ի ձեռն իմ առաքեցեր նմա։

Եթէ խնդիր արարեալ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան գտցէ եւ առաքեսցէ ինձ զ՚ի ստորեւ նշանակեալ գիրս, շնորհ կալայց. - Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Indicateur Ottoman illustré - annuaire-almanach de commerce, de l'Industrie, de l'Administration, 1882, Constantinople. Հեղինակն է M. J. Henriet փռանկ։

1204.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 4 Սեպտ[եմբեր] 1882

Սիրելի եւ Պատուական Հ. Մինաս,

Ընթերցաւ զթուղթդ եւ Վեհ. եւ կամք իւր միտեալ են ընդ երթալդ այժմ ի Տրապիզոն. Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս մեկնելոց է ի Կիւրակէի Խաչվերացին որ է 17 ամսոյս։ Արդ չմնայ ինձ այլ բայց քաջալերել զքեզ ի թօթափել զահ եւ զկասկածանս ինչ, եւ զերիկիեան աւուր Աւագ Օրհնութիւնն երգելով (Փարաւոն հանդերձ) դիտել զԱստղն ծովային. եւ հաւատամ թէ փոխանակ ճնշելոյ վերասցի խաչն յայնմ աւուր ի սրտէդ, եւ մանրիկ խաչերով արասցես զերթ եւ զդարձ, զկալ եւ զմնալ։

Ի վերջ կոյս եօթնեկիս Վեհ գնալոց է ի Գադրոն [64] ընդ Վ[երապատուեալ] ՀՀ. [Հարց] Օքսենտեայ եւ Աթանագինեայ, ի կատարել հանդէս ինչ յառաջիկայ Կիւրակէի, 10 ամսոյս։

Ողջունելով զայդր եղեալս՝ մնամ ողջունաբերիդ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1205.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 17 Սեպտ[եմբեր] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ցարդ չեհարց ինչ ինձ ոք զՅիշատակարանէ ծովէհանած աւետարանին, եւ թէ հարցցէ ըստ կարճն կապեցից։

Ընկալայ զմատեանն առաքեալ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահանայ, զոր ողջու­նեմ, բուն հնարող մատենին է Henriet ն փռանկ, որ այժմ գտանի ի Բարիզ. ես կարծէի թէ եւ անուն իւր դրոշմեալ իցէ ի նմին։

Ընկալայ եւ փոքրիկ գրքոյկ մի յունարէն զոր խնդրեալ էի յեղբօրէս, եւ նա գնեալ է 12 դահեկանի, վասն որոյ խնդրեմ հատուցանել նմա, կամ թէ ունիք հաշիւ ընդ նմա՝ նոյնպէս նշանակել եւ ողջ լինել։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1206.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 18 Սեպտ[եմբեր] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընդ ծրարելոցս գոյր եւ վկայութիւն բժշկի վասն առողջութեան պատանւոյն, եւս եւ թուղթ խնդրանաց սորին։ Զոր պատշաճ դատիք՝ ծանուցէք փութով, եւ թէ կամիք ինքնին գրել առ եպիսկոպոսն, ազատ կացուցանելով զիս. զի յանձնեսցուք զգրելին առ Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս, որ վասն օդոցն խառնակութեան չկարաց մեկնիլ երեկ։

Թէ զկարծիս իմ հարցանէք, այս է. զայս նուագ առնել շնորհս եպիսկոպոսական պատուոյն, այլ ծանուցանել զի յայլ նուագս՝ գրեսցէ կանխաւ առ Տեսուչ վարժարանիդ, հարցանել թէ իցէ՞ ժամանակ ընդունելութեան աշակերտաց եւ ձրի աշակերտաց, եւն. եւն., եւ թէ կամիցի՞ք ընդունել զոք ի Տրապիզոնէ եւն. ։

Մանուկդ խոստանայ հայթհայթել զծախս ճանապարհի այլ չասէ մինչեւ ի Պօլի՞ս, թէ մինչ ի Վենետիկ. կարէք պահանջել եւ զայս, յապահովելով ի ձեռս Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթանագինեայ ։ Եթէ ընդունելի լիցի մանուկն գուցէ յաւելից եւ ես պարտս ինչ ի վերայ եպիսկոպոսին առաջարկողի։

Ողջոյն ամենեցուն ըստ իւրաքանչիւր չափու եւ պիտոյից։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1207.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 24 Սեպտ[եմբեր] 1882

Պատուական եւ Սիրելի Հայրիկ,

Ոչ անկարեկիր կամ եւ լռեմ առ սրտառուչ բացատրութիւնդ, այլ զոր ոչ կարէի առժամայն գրով եւ այլով իւիք առնել՝ յանձնեցի եւ յանձնեմ ամենահնարին, յարդարել վերստին զսիրտս մեր եւ ցուցանել ճանապարհ՝ որ հասարակաց իցէ օգուտ, եւ ոչ ի վնաս կամ ի քակտումն ինչ միոյ կամ միւսոյ կողման։ Քաջ իսկ գիտես զնուազութիւն անձանց միաբանիցս, եւ թէ քանի՜ դժուարին եւ երբեմն եւ անհնարին կարգել անձինս փոխանակ անձանց կամ յաւելուլ յօգնականութիւն. եւ այս նեղէ եւ դժուարացուցանէ զտեսչութիւն Ուխտիս. մանաւանդ յորժամ տեսանէ զի ոչ առ մեծի ինչ թերութեան անձանց են տագնապքն հասեալք՝ այլ առ չյարմարելոյ եւ չզիջանելոյ առ միմեանս, յոր թէ մարթ էր, մանաւանդ ի սկզբանն, խորշել եւ զգուշանալ։ Յայսր ամենայնի վերայ՝ որչափ ինչ կարէ ի հարկէ ջանասցի Ուխտս դարման տանել. եւ դու ջանա որչափ եւ կարես՝ յանդորրու պահել զկենդրոն սրտիդ՝ ուր Յիսուս խնդրէ զհանգիստ իւր. առ որ եւ զիս յանձն արարեալ՝ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1208.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 30 Սեպտ[եմբեր] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Տակաւին չերեւեցաւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սամուէլ, այլ յուսամք թէ հասեալ է ի Դրեստ եւ գայցէ աւուրբ յետոյ. յորմէ ընկալայց զաւանդեալսդ։

Ի ցուցակի գրոց Մարգարեան ի ի Մէրճան, կայ եւ այս Կիլիկիա 1863 տարւոյ. եթէ իցեն ի նմին բանք ինչ զ Կիլիկիոյ ՝ խնդրեմ գնել եւ առաքել ինձ թղթատարաւ։

Կամէի գիտել թէ գուցէ՞ ի քաղաքիդ երեսփոխան Կիլիկիոյ Կաթողիկոսին, եւ մարթիցի՞ առնուլ ինչ ի նմանէ ծանօթութիւն զկողմանց Սսոյ եւ զՁեռագրաց կամ Յիշատակարանաց, այնպիսի գաղտնութեամբ, զի մի՛ ընդ աչս հարցի Պատրիարքականաց, որոց հակառակութիւն մեծ է արդ ընդ Կիլիկեցիդ, եւ բարեկամութիւն ցուցանեն առ մեզ եւ չէ պարտ խրտուցանել զնոսա. վասն որոյ զխոհեմութեանն ընտրելի է վիճակ, թէպէտ եւ ոչ միայն փափագող այլ եւ հարկաւորեալ իսկ եմ այժմիկ Կիլիկեան յիշատակարանաց եւ տեսարանաց։ Ընթեռնուի յաւուրս յայսոսիկ զճանապարհագրութիւն Գառլա Սերենա տիկնոջ յ Ափխազս [65] եւ ի մերձաւոր աշխարհս. ի հերուն ոչ գտեալ իւր ուղէկից լուսագրող, երթեալ ի Վիենա ուսեալ է ինքնին զարուեստն, եւ երթեալ յաշխարհս անդ կէս բարբարոսս՝ հանեալ ոչ սակաւ պատկերս եւ հրատարակեալ. վասն այսոցիկ ընկալեալ է ի թագաւորէն Իտալիոյ մետալ ոսկի, եւ արժանի է. իսկ մեր ազգային շատախօս տրմուղ [66] լուսատիպք՝ յայսքան ամաց հետէ ինչ մի չարարին այսպիսի, մինչ ի Ռուսահայս բաց ի Քիւրքճեանէն [67] են եւ այլք լուսագրողք տեսարանաց։

Ուղէկից Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սրապիոնի գրեալ էր թուղթ ի Դավրիժ է, թերեւս գրեալ են եւ այդր։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1209.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 7 Հոկտ[եմբեր] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Գրեաց անշուշտ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս զերկոցուն գրոցն (Թեսէոս, եւն. ) զի ունիմք եւ զօրագրացն Revue ) ։

Ընկալայ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սամուէլէ զՁեռագիր Աւետեաց Տիգրանա­կերտ­ցոյ. այլ ոչ եւ զՅոյն մատեանն, զորմէ չգիտէր ինչ նա. ամսով յառաջ առաքեալ էր եղբայր իմ յոյն գրքոյկ մի ի ձեռն եղբօր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Դաւթի, մի՞այն իցէ, թէ ա՛յլ մատեան։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին ասաց, թէ արդէն տուեալ է գրել Ճնտոյ ի [68] առ հայր իւր։

Ձեռագիր Սաղմոսամեկնիչն յուսով այլոց պատուականագոյն մատենից առեալ է, եւ յոյս մեր ի դերեւ ելեալ. այլ զի գնողն ի մեր համար առեալ է, եւ չկարէ հատուցանել զպարտս վարձու սենեկին, եւ երբեմն ձրի առաքէ իբրեւ ընծայ ա՛յլ Ձեռագիրս, ինձ եւս արժան թուի առնուլ զայն փոխանակ պարտուցն. կարծեմ թէեւ ինքն յայլ նուագս մի՛ վայրապար յուսով տացէ մեծամեծ գինս չպիտոյից։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1210.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 11 Հոկտ[եմբեր] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ոչ սակաւ պակեաք ի լուր ախտակրութեան մանկանդ եւ մանկանց. երկրորդ թուղթդ զմին փարատեաց եւ զմիւսն յաւել. յուսամք թէ փարատեսցի ամենայն խէթ։ Այլ վեհ պատուիրեաց գրել, որպէս անշուշտ եւ դուք խորհիք, զի արդէն լցեալ գոլով ժամանակի գիւղակացութեան՝ դարձջիք ի քաղաքս. հիւանդապահ հաւատարիմ կարգեալ անդր ախտա­ցելոյն, մինչեւ ապաքինեալ կարողասցի ի դարձ. ահա եւ մեծն Հ[այր] Միքայէլ [69] գայ ի խնամ եւ ի սփոփանս եղբօրն, եւ ի դիւր Ձեզ. որոց եւ մեք աղօթող եւ աղօթակից

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1211.

Հ. Ղեւոնդ Վրդ. Յովնանեանին - Վիեննա [70]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 12 Հոկտ[եմբեր] 1882 [71]

Մեծարգոյ Հայր եւ Սիրելի Եղբայր,

Ի հեռուստ եւ յօտարաց լուեալ երկբայէաք, այլ արդ աներկբայ համարելով զփո­խումն Արհիական Գլխոյդ [72] առ Գլուխն հանուրց, ցաւակցիմ եղբօրդ սիրելւոյ եւ Յ[արգոյ] Եղբարցդ. այն զի ոչ յառաջ քան զբազում ամիսս մեր իսկ վկայ եղեալ համբոյր բարուց Նորին եւ պարզութեանն, արժանապէս փափագէաք զագանել նորա առ մեզ աւուրս ինչ. այլ Տեառն կամեցեալ է յանգէտս Նորա եւ մեր՝ իբրեւ յողջոյն հուսկ հրաժեշտի հանդի­պեցուցանել զՆա առ մեզ. որպէս զի առաւել եւս հաղորդս լիցուք կրից որդւոցն հարազա­տաց. ընդ որս՝ խոհական վարչութեամբ իւրով՝ յաւել սերտել զզօդ կրօնակցութեանս մերոյ. զոր եւ ակն ունիմ պնդագոյնս հաստատել առ արժանաւոր Յաջորդաւն. վասն որոյ ընդ աղօթիցս ի հանգիստ Նորին եւ ի փառս, մաղթեմ մխիթարութիւն Ուխտիդ, խաղաղութիւն եւ յաջողութիւն։

Թէպէտ եւ առանձնաբար գրեմ առ մտերմութիւնդ, այլ աներկմիտ ընկալ եւ զմիաբան եղբարցս արգահատանս. եւ առանձինն ողջունելով զԳերյարգոյ վանահայր Վարդապետ, զհարազատն քո Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Պօղոս [73], եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Վար­դան [74], գիտեա զիս

Խ[ոնարհ] Եղբայրակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1212.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 14 Հոկտ[եմբեր] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Խնդրեմ զծրարեալս ուղղել ի Կեսարիա, որպէս յայլում նուագի, զոր օրինակ առնէր եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն ։

Յունարէն գրքոյկն (երկրորդ) զոր յանձնեալ է եղբայր իմ չեհաս առ իս, եւ չգիտէ ինչ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սամուէլ ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1213.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 21 Հոկտ[եմբեր] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Լուայ զի հասեալ են երկոքին մանկունք վարժարանին եւ արկղն եւս՝ վերիվայրեալ. այլ տակաւին չառաքեցին ի վանս. եւ յորժամ հասցէ ի ձեռս իմ արարից ըստ գրելոյդ. շատ է թէ գտցին ի նմին ամենայն գրեալքդ։

Ուր ուրեմն եգիտ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սամուէլ զյունարէն գրքոյկն թագու­ցեալ ի միջի զգեստուց իւրոց յարկեղն, զորմէ գրեցի եւ առ հարազատն իմ։ - Առ սա՝ յանձ­նելի է տուփ մի դեղոց՝ զոր յանուն Յ[արգոյ] եղբայրութեանդ առաքեմ այսօր թղթատա­րաւ՝ ոչ ժամանեալ գրել հայերէն եւ զանուն նորա։

Ի վերայ հասի գրելոցդ զ Կիլիկեան տեղեկութեանց, զոր՝ ըստ կարի լռելեայն հետաքննելի է, զի մի՛ եւ անդր մուծցի արգելիչ խնդրոյ։

Հարցի զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Գործակալ, եւ կամի զի առաքեսջիք զհրուշակն (թահին հէլվա), եւ թերեւս գրեսցէ եւ ինքն։

Ընկալաք գիր ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն է ի Խոսրովայ է, որ է մերձ ի Սա­լա­մաստ եւ ի դուռն Պարսից, թերեւս գրեալ է եւ առ Ձեզ. յառաջ քան զժամանել նոցա վախ­ճանեալ է նուիրակ եպիսկոպոսն Քլինզէ [75], եւ զփոխանորդն չեն գտեալ ի տեղւոջն առ ժամն։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1214.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 21 Հոկտ[եմբեր] 1882

Սիրելի եւ Պատուական Հ. Մինաս Վրդ.

Ակն ունիմ թէ արդ հանգեար ի տառապանաց տատանեալ ալեացն, որք անդր քան զկարծիս մեր խեռեալ են, թերեւս եւ վասն յապաղելոյ միոյն ի նաւել ի դիպողագոյն ժամանակի, որ զինչ եւ է, արդ հանգիր յանդորրու սրտի. եւ զի գրեալ էիր թէ յառաջիկայ շաբաթ աւուր մեկնեսցիս եւ այտի երթալ ի Պոնտոս, ես ծանուցանեմ զի էանց շաբաթն այն եւ դու մնաս ուր եսդ։

Չունիմ նոր ինչ ասելի, բայց զի միանգամ եւս ողջունեսցես զընկերակից իմ զմեծաւոր տեղւոյդ եւ զքո ընկերակիցս. եւ ծածկաբար ծիծաղելով ասա ցառաջինն՝ թէ չեղեւ ժամանակ ի վանս կատարելոյ զհանդէս վարդապետութեան իմոյ, եւ որ ինչ պատշաճ ցուցցէ ժամանակ տեղւոյդ արասցի կրօնաւորական պարկեշտութեամբ, բայց ի հարկէ չմոռասցի եւ վարդապետակիցդ եւ հայրենակից եւ ուժեղ ձայնակից։

Ողջ լեր եւ քաջողջ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1215.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 28 Հոկտ[եմբեր] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ծանուցեալ էի նախընթացիւս զգիւտ յունական մատենկանն ի ծրարս զգեստուց Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սամուէլի ։

Ընկալայ զհասցէ Տամատեանդ Միհրանայ [76], շնորհ ունիմ. լիցի յապայն պիտանի, որպէս յուսամ։

Ընկալայ եւ զՁեռագիրսն, բայց յայլոց ձեռանէ. զի զարկղն յետ երից աւուրց առաքեալ են ի վանսն, բաց եւ հոլանի, որպէս լուայ, եւ հրամանաւ կամ ձեռօք Վեհի բաշ­խեալ՝ հասուցին ինձ զՁեռագիրսն եւ զծրար Կալհօկեցւոյ Վարդապետին։ Առ սա խնդրեմ յանձնել զուղղեալս առ նոյն զթուղթ հանդերձ օրինակաւ մի Աշխարհագի­տութեան Հայոց, այսինքն նորատիպ թերթին իմոյ, որ թէ ոչ գտցի այդր՝ առցես յեղբօրէ իմէ, առ որ յաւանդ թողեալ եմ օրինակ մի։

Իսկ առ սա (եղբայրս) տալի են երկու ծրարեալ մատեանք՝ որ առաքեցան յայսմ եօթնեկի երիւք արկեղօք. մին փոքր է, եւ ի վերայն գրեալ Յանձնելի առ Սեր[ովբէ] Ալիշան. եւ զգուշութեամբ յանձնելի է, զի գոյ ինչ ի նմին ծանրագին։

Ծրարեալ մուրհակս ծանուցանէ զխնդիրն (Հոլասեան). այնքան աճապարանօք մեկնեցաւ նա յառաջնում նուագին, զի հաշիւ զհետ առաքեալ առի զստորագրութիւն նորին. ի դէպ էր նմա՝ մինչ ջերմ էր սիրտ հօրեղբօրն՝ խնդրել եւ հաւատամ թէ փութով տայր. եւ նա չէ արարեալ, այլ եւ յերկրորդումն նուագի մեկնելոյ աստի՝ խոստացաւ առ փոքր հատուցանել այդր. սակայն խիթամ թէ իսպառ ընդ կորուսեալս լիցի, զի անշուշտ որ ինչ յաւելու ինքեան՝ առաքեսցէ առ ընտանիսն։ Արդ խորհեցայ առաքել զմուրհակդ, զի թէ ոք յեղբարցդ իցէ ծանօթ Վիջէն Աղայի, եւ քաղցրութեամբ կորզեսցէ զգումարիկն, թեթեւութիւն մի արասցէ սրտիս, զի թէ եւ փոքր ինչ է, այլ հաճոյ պատառիկ մի լիցի տուայտեալ Գործակալիս մերոյ, զորոյ զտագնապ քաջ իսկ զգամ դեռ եւս անցեալ ընդ այն փորձ. եւ համարձակեցայց այնու թերեւս խնդրել եւ գնել գիրս ինչ։

Եւ իմ պահանջք եւ ի Հիսարեան Յովհ[աննիս]է. եթէ ստուգեցի լուրն թէ յաջոր­դելոց է զ Էմին [77] ի Լազարեան ճեմարան ի [78], հարկ է ունել զփողէն։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1216.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 28 Հոկտ[եմբեր] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Ակն ունիմ թէ արդէն ընկալեալ քո զգիր Վեհի եւ զիմս՝ ոչ եւս ի վերայ փշոց կացցես, այլ յընդարձակ կամս առաքողին զքեզ, որ թոյլ տայ կալ մնալ քեզ այդր որչափ եւ գրեալ է. վասն այսորիկ աւելորդ իսկ էր ինձ առնել քեզ պատասխանի հեռագրաւ, որով չախորժեմ իսկ խօսել։ Մնայ արդ անշուշտ քեզ այլ փշիկ, այն է թախանձ ազգականաց քոց՝ երթալոյ առ նոսա. - զայդ քեզ մնայ ընտրել եւ յարմարել, եւ քննել զ Ալկիոնի աւուրս յեզերս Պրոպոնտոսի ։

Երեկ մեկնեցան աստի Ռէիզեանք ՝ վերադառնալ յ Եգիպտոս. տիկինն յանձն արար զողջոյնս իւր առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ, առ որ եւ ես զիմս եւ զքեզ։ Ողջու­նե­լով եւ զդասակիցսդ եւ զիմս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1217.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 4 Նոյեմբ[եր] 1882

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ի նմին երեկոյի յորոյ առաւօտուն բանք եղեն ի ժողովի վասն Բերայի դպրոցին, ընկալայ զթուղթդ, յորում գրեալ ես վասն սպառելոյ ի նմին հասից Գրասենեկին. զնոյն գրէր եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր գանգատելով ընդ վայրապար բնակութիւն եւ կերակրիլ ոմանց անդէն, յորս ծախի հայթհայթեալն ի Սենեկէն, եւ Գործակալս աստ տուայտի, որպէս երբեմն գրողս։ Զտեսութիւն Ժողովոյս ի հարկէ գրեալ էի Վեհի, այն է թողուլ միայն առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր ի զՊ[ատուական] Հ[այր] Ռափայէլ, զոր թելադրէ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս, ոչ ծանրանալով եւ ինքեան (Հ[օր] Գրիգորիսի) անդ, զի այլուր ննջէ եւ ճաշէ. եւ այսպէս թեթեւանան ծախքն, գէթ մասամբ։ Մնայ սիրոյ եւ ճարտարութեան քո ժողովել ի Քաղկեդոն զերկոսին քոյսն եւ զդասընկերս եղելոցն այդր, եւ թէ առաւել ընտրէ Հ[այր] Պետրոս [79] գալ ի վանս, ես ընդունիմ. նոյնպէս եւ ծերն։ Չկարեմ այլ ինչ ասել իմովսանն կամ տեսանել տաղտկացեալ եւ իմ ի բազում անգամ զայսմանէ խորհելոյ եւ խօսելոյ, եւ կարծեմ թէ սահմանելի է ի միտս մեր եւ յայտնելի նոցա ժամանակ ինչ պայմանեալ, որպէս ամիս մի, եւն., առ ի փոխադրութիւն այսր կամ անդր, ապա թէ ոչ՝ ինքեանք ընտրեսցեն զերրորդ կամ չորրորդ տեղին։ Եւ ի լինել այսորիկ՝ յուսամ թէ քաջալերեսցի եւ սիրելի մեր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան, տեսեալ զի սակաւ ինչ մուտք Սենեկին ուղղեսցեն զճանապարհ իւրեանց յայս կոյս։

Զխնդրոյ Բառագրոց Նորառն [80] ՝ ես ինչ ոչ գիտէի, եւ արդ հետազօտեալ ծանեայ, զի հաւանութիւնն եղեալ է յուսով հեռացուցանելոյ զնա ի քաղաքէդ եւ ի գայթակղութեանց, եւ համարելով մնալ ի գաղտ կողմնակի բանագնացութեան։ Իսկ այժմ յետ պատասխանելոյ քո այդպէս առ Նորայրն եւ նորա գրելոյ այսր՝ կամ այլոյ վասն նորա, եւ հրաժարելոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի ի գործակցութենէ, հասեալ էր հարկ որոշակի իմն վճռելոյ եւ գրելոյ. եւ յայս միտս թուեցաւ ինձ Գեր[ապայծառ] Տէր. վասն որոյ եւ աւելորդ վարկայ այլ եւս ներամխիլ ի խնդիրն, յայտնեալ միայն զկարծիս իմ՝ զգուշանալոյ յընտանեբար հաղորդակցութենէ։

Ջուրք յերկնէ եւ յերկրէ եւ ի ծովէ ողողեն զգաւառս Վենետկոյ, ո՞ տայր թէ հասեալ կալեալ կլեալ եւ զայսպիսի խնդիրս մեր վարէին մինչեւ ցծով անդարձական, եւ ապա ոգի առեալ փոքր մի զծաղու գայաք։

Ռէիզեանք յառաջ քան զմեկնիլ իւրեանց աստի՝ յանձնեցին զողջոյնս իւրեանց՝ առաքել քեզ. պառաւն 85ամեայ կարծեմ շատ չարչարեալ է ի ծովէ, որ անհնարին յուզեցաւ յերկրորդում աւուր մեկնելոյ նոցա։ - Ողջոյն մատուցանէ եւ այրին Հոլաս ։

Եւ ես ողջունելով զորս ընդ քեզ, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1218.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 4 Նոյեմբ[եր] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զգրեալդ ի 27 անցելոյն՝ դեռ այն ինչ ընկալայ, եւ չեղեւ ժամանակ խօսելոյ ընդ խոհականս զխնդրոյ Եազըճեանին։ Եթէ լիցի եւ Ժողով վասն նորա՝ ինքն չիմասցի, եւ յայտ է թէ նախագոյն քան զգալուստն լիցի խորհրդակցութիւն. դիւրաւ լիցի եւ արձակումն, կարծեմ, որպէս Հ[օր] Եւգենիոսի, խնդրելով Գ[երյարգոյ] Աբբահօր ի Հռովմայ. միայն թէ միւսն աւելի իմն արար գայթակղութիւն վանաց, եւ հարկ է զի ծանիցէ զայն եւ ինքն, եւ խոնարհութեամբ արդարասցի. յետ սակաւուց մնայ մեզ յանդիման լինել առաջի Աստուծոյ եւ ամենաժողով հրապարակի, ուր խոնարհութիւն չարժէ ինչ, այլ աստանօր անբաւ են արժէքն։ Յետ մտիցն ի վանս, կամօք Տեառն, անկ է մոռանալ զանցեալսն եւ չխօսել բնաւ զիրացն. աւելորդ է յիշեցուցանել եւ զչափաւորութիւն դարմանոյ վանական կենացս, զոր ինքնին իսկ գիտէ, բայց ծերութիւն հասակի առաւել զգալի առնէ։ Զայսոսիկ յինէն կողմանէ ի ժամուս։

Ի գրելոցդ զ Չաքըրեանէ ՝ յիշեցի զի այն այր է որ բազում անգամ խոստացեալ էր եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սրապիոնի տալ ինչ տեղեկութիւն զ Զէյթունէ, եւ ոչինչ տուեալ, եւ նոյնպէս ասացեալ թէ զաշխարհացոյց իւր առաքեալ է տպագրել ի Ռուսաստան. իսկ այժմ խոշոր ստով կամ սղալիւ կարծէ գողացեալ (ո՞յր) եւ առաքեալ առ իս։ Զայսոսիկ նկատելով՝ ոչ գրեցից առ նա, բայց եթէ ի ձեռն այլոյ ուրուք փորձեսցի տալ ինչ տեղեկութիւն (եթէ գիտէ) զվանորէից ոմանց, որպիսի են Դրազարկ, Արքակաղնի, Սկեւռա, Ակներ, եւն. համբաւեալքն առ Կիլիկիոյ թագաւորօք, եւ զնոյն ինքն զ Վանայ, Զէյթունի եւ Հաճնոյ, ապա թէ դուռն բացցի գրութեան եւ յուսոյ օգտի իրիք։

Ծանեայ զխնդրոյ Կիլիկիոյ չէ ինչ պիտանացու մատեանն այն 1863 ամի. բայց ի լրումն գրոց մատենադարանի մերոյ մարթ է ստանալ։

Նախընթացիւս գրեցի վասն Հոլասեան պահանջին. մոռացայ, այլ գուշակելի է, զի ի չհաճել հօրեղբօրն՝ դառնալի է առ քահանայն, որ խոստացաւ առ փոքր փոքր հատուցանել։

Ասացի ցԳեր[ապայծառ] Տէր, եւ լուայ զի երեկ (ուրբաթ) առաքեալ է զմասն ինչ նամականւոյն, որով ընկալջիք վաղագոյն։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1219.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 5 Նոյեմբ[եր] 1882

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յանցեալ աւուրս ի Ժողովի Առաջիկայից ի լինել բանից զպաշտամանց եւ զպաշտօնէից, յիշեցաւ եւ տեսչութիւն մասինն ինչ կալուածոց Մուրատեան Վարժարան ի՝ զոր Միաբանութիւնս յանձնեալ էր Եղբօրդ սիրելւոյ՝ եռամեայ ժամանակաւ. եւ զի արդ գրեաթէ լցան երկու ամք եւ մնայ մին, պատշաճ դատեցաւ յուշ առնել զայն, թէ եւ գուցէ աւելորդ էր։ Եթէ աստ հանդիպեալ էիր, կամ երբ եւ հանդիպեսցիս, կարէի առաւել եւս պարզել զտեսութիւն եւ զփափագ Ուխտիս, առաւել եւս օգտելոյ ի քէն եւ քեզ։ - Զայս յանկեղծ մտաց եւ ի սեռն սրտէ համառօտելով, ակն ունիմ թէ ոչ այլ ընդ այլոյ թուիցին բանքս, կամ վշտանայցես ինչ, շատ իսկ կարծեմ վայրապար վշտացեալդ. եւ հարկ համարիմ իբրեւ փորձութիւն մերժել յինէն եւ ի քէն զայնպիսի հեթեթանս. որովք երբեմն հնարի բանսարկուն ստուեր արկանել ի վերայ սրտից ստոյգ եղբայրասիրաց եւ համակարեաց, թէ եւ չիցեն համակարծիք յամենայնի։ Ի քո իսկ սրտէ կարես հաւաստել, զի բազում անգամ ոչ գոլով միաբան ի կարծիս եւ ի տեսութիւն, սակայն յստակ սիրով սիրեալ ես զմեծ եւ զփոքր, նոյնպէս եւ սիրեցեալ ի նոցունց. որպէս զի՝ եթէ դու եւ եթէ ես եւ եթէ այլ ոք՝ հակառակ այսմ դատիցէ, կարծեմ թէ ոչ միայն մեծապէս սխալէ այլ եւ մեղանչէ։

Յուսամ թէ բարձրադիտակ վայրքն ազատ մնացին յողողմանց եւ ոչ զլացան զարդիւնս, որովք՝ եւ առանց որոց մնամ աչացդ եւ ձայնիդ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1220.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 11 Նոյեմբ[եր] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Նախ զծրարեալ թղթոյս ասացից, որ առ Կարապետ վարժապետ Տէր Խաչատու­րեան ուղղեալ եւ ուղղելի ի Սղերտ, գրելով ի վերայն տաճկագիր զհասցէն, որպէս արժան է գրել, կամ թէ գրեն ի թղթատան, զի հասցէ յապահովի։ Ընթերցեալ զայն ի վերայ հասանես խնդրոյն. եւ եթէ առաքիցէ նա զգրուած իւր տեղագրական՝ արասցուք փոխարէն՝ ըստ որում գրեմս, դատելով ի գործոյն զարժէսն։ - Յիշեալս ի վերջ թղթոյս՝ տետր մի առաքելի նմա է ցուցակ մի գրոց մերոց, ընդ որում եթէ կայցէ ի Սենեկի՝ օրինակ մի Հայկական աշխարհագիտութեան [81] կամ ճառին զոր գրեցի վասն վենետկեան աշխարհագրական հանդիսի։

Վասն Չագըրեանի գրեցի նախընթացիւս, եւ դեռ չկամիմ ուղղակի գրել առ նա. այլ եթէ հաճիս հարցցես զնշանակեալս կամ տացես զոր յառանձնակ թղթեկիս. եւ եթէ կարիցէ տալ գոհացուցիչ տեղեկութիւնս գրով, ապա եւ յայլ ինչ փորձեսցուք։

Յառանձին թղթեկի նշանակեցի դարձեալ զտեսութիւնս իմ զկարեւոր խնդրոյ Եազըճ[եանի] զոր եւ ընթերցայ Վեհի, եւ բաց ի նմանէ միայն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գարեգնի ծանուցի. յօժար են եւ նոքա յընդունելութիւն, այլ կամին վստահ լինել ի կամս նորա. զոր եւ անկ է քեզ զգուշութեամբդ քաջ հետազօտել եւ յապահովել զմեզ. համարիմ թէ եւ ի կամել նորա գալ յայս կոյս՝ ոչ ի ձմերանիս արասցէ այլ ի գարնայնի. այլ այս չէ մեզ փոյթ, երբ եւ իցէ, շատ է թէ ըստ Աստուծոյ ոգւոյ լիցի գործն, եւ անխիղճ երկուստեք։

Վասն արկեղն եւ որ ի նմայն գրեալ եմ նախընթացիւ, եւ դու մի՛ գրեր այլոց զորոց եսն գրեցի. այլ ողջ լեր ամենայն զօրութեամբ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1221.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 17 Նոյեմբ[եր] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ զերկոսին ծրարս գրոցն եւ յանձնեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս ։ Ամսօք ինչ յառաջ տպագրողն առաքեալ էր մեզ օրինակ մի զ Սեբիոսի ։

Կամէի գիտել զի՞նչ էր հիւանդութիւն եղբօր իմոյ. զի ի գրելոյն արդ գուշակեմ թէ վասն իւր խնդրեալ իցէ զդեղն զոր առաքեցի, թէ եւ ասէ արդ չլինել պիտանացու։

Ի գրել արդ զթղթիկս՝ տեսի զստորագրութիւնդ՝ զոր չէի նշմարեալ աւուրբք յառաջ յընդունելս եւ յընթեռնուլ զգիրդ. զի գրես մեռեալ Պօլսոյ, ես համարիմ թէ Պօլիս է մեռեալ, եւ ըստ այնմ ես իսկ եմ մեռեալ Պօլսոյ. շատ է զի կեցցուք Ս. Ղազարու կամ տան Մխիթարայ, ընդերկայն աւուրս, եւ յիշատակք մեր օրհնութեամբ եղիցին յազգս որ գալոց են. Ամէն։ Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1222.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 25 Նոյեմբ[եր] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Ոչ դեղին եւ սպիտակ, այլ սպիտակ եւ կարմիր կամիմ զքեզ, եւ առաւել քան զդէմս՝ զսիրտ, որպէս հաւատամ եւս թէ իցէ արդ. ապա մնայ ոչ հոգալ, այլ ակն ունել նորեկ ծիծռանց, որք՝ որպէս ընթերցեալ եմ՝ կանխեն յաւետել ի Պոնտոս զգարուն. եւ յառաջ կամ յետոյ՝ գտցես դէպ ժամ մխիթարելոյ զպառաւն հօրաքոյր, եւ զօրութեամբ Ս. Մինասայ զերծցիս ի ձեռաց նորա՝ յորժամ դարձ հրամայիցի։ Վասն Պ[ատուական] դասընկերիդ Հ[օր] Վրթանիսի ՝ գիտե՛ա, զի ինձ որպէս յառաջն եւ արդ նոյնպէս է սիրելի, ընդ որ կարծեմ թէ եւ ինքն ոչ երկբայի. այլ ըստ մարդկօրէն տկարութեանս՝ չէ մարթ թէ եւ անստգիւտ իցէ ի վարման ընդ ում եւ է, ոչ առ արհամարհ ինչ գրելոյ զնա թելադրեալ էր աստի այսր կամ անդր մնալ նորա, այլ ակն ունելով առաւել անդորրութեան անձանց եւ տեղեաց. հարկ էր եւ է նմա գրել երբեմն առ Վեհ, զի կարծեմ թէ ի վաղուց հետէ չէ գրեալ։ Կարծեմ թէ Վեհ գրեալ է առ Գլխաւոր Բերայեան դպրոցի՝ խաղաղել ըստ կարի ընդ միմեանս եւ վաստակել. եւ չմնայ ինձ այլ ինչ յաւելուլ։ Բայց դու իբրեւ ընկեր ազդեսցես լինել ներողամիտ, մանաւանդ աւագագունից, զի զնոյն փոխարէն գտցուք ի կրսերագունից որ զհետ մեր գան. անուշակ մտածութեամբք փարատել զմաղձ, զի մարթ է ամենեցուն եւս մաղձոտիլ. եւ յայնժամ փոխանակ դիմաց՝ թիկունք դառնան առ իրեար։ Դարձեալ, եթէ (զի չգիտեմ) առանց գիտութեան Մեծաւորաց տայցէ զդրամ անկեալ ի ձեռս իւր՝ առ ընտանի կամ օտար, քննեսցէ զարժանն։ - Թէ կամիս ընթերցիր նմա եւ զգրեալս, զի ես ոչ խտրեմ ի նմանէ։

Ոչ հաւանիմ ընդ գրեալդ վասն հանդիսի Գաւազանիդ, սպասել ցգալուստ գաւազա­նակցիդ. ասասջիր ցՅարգոյ Մեծաւորն, միթէ մի՞ օրհնութիւն իցէ քո, Հայր։

Եթէ տեսանես զՏէրտէրն որ յ Էջմիածին յուղարկեալ է զՍաղմոսն ձեռագիր՝ խոս­տացիր նմա զկէս ժառանգութեանն զոր երազէ, եւ վասն կիսոյն խորհուրդ արասցէ ընդ նմանիս իւր։

Ողջ լեր, ողջունելով զընկերակիցքդ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1223.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 28 Նոյեմբ[եր] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ի Կիւրակէիս մեկնելոց էր աստի մի ոմն յուսանողաց Մուրատ-Ռափայէլեան վար­ժարանի, առ որ առաքեցի յանձնել փոքրիկ տփիկ մի ի պատենի նամակի, եւ խաչ մի մեծ, յանուն քո վերագրեալ, զի յանձնեսցես այդր եղբօր իմոյ Սերովբէ ի։ Աճապարանօք առա­քեցի զայն, եւ ոչ կարացի քաջ ծրարել ի թաւ թղթի, եւ թերեւս պատառեալ իցէ նուրբ պատատ թղթոյն եւ վերնագիրն անհետացեալ։ Վասն որոյ փութամ երկտողիւս գրել, զի խնդիր արասցես գուցէ պատանին (զոր ոչ ճանաչեմ եւ ոչ զանունն գիտեմ) մոռասցի, կամ յիւր տուն տարցի։

Ոչ ժամանեմ եւ ի պահուս գրել առ եղբայր իմ, այլ ակն ունիմ յաւուր շաբաթու։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1224.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 2 Դեկտ[եմբեր] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Վարձքդ կատար վասն խնդրոյդ ի Հոլասեանց. մեք զմերն արասցուք պարտս, եւ կատարածն եղիցի ըստ բանիդ՝ գէթ յառաջ քան զվերջին դատաստանին օր. բայց զո՞ կացուսցուք պահանջող կամ կտակակատար։

Եթէ եղբայրն իմ յանձնեսցէ քեզ փոքրիկ ինչ դրամ յիմ հաշիւ, ծանո՛, եւ ցո՛յց աստ զոք յորմէ առից, եթէ չունիս առիթ առաքելոյ ընդ այլ ինչ գումարի. կամ միայն ծանո՛՝ թէ այսչափ ինչ ընկալար յիմ հաշիւ, եւ շատ լիցի ի ժամուս. զայս ասեմ, զի ըստ այնմ փոքրիկ գումարք ունիմ գործել ինչ, եւ հարկ է գիտել ըստ կարի փութով։

Ողջ լեր որպէս փափագեմս։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1225.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 2 Դեկտ[եմբեր] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր Քերովբէ,

Արկղիկդ տակաւին չեհաս. չգիտեմ ընդ ո՞ր ճանապարհ յուղարկեալ ես, ընդ ծո՞վ թէ ընդ ցամաք. այլ զի չեն դեռ շատ աւուրբք՝ յուսալի է զի հասցէ ի ժամու. եւ յառաջնում նուագի թէյըմպութեան հանդիսականի՝ յիշեսցիս։ Որոց փոխան՝ ըստ խնդրոյդ յանձնեցի եւ թերեւս առաքեալ իսկ իցեն, կամ առաքեսցին ընդ հուպ 20 օրինակ կաղանդչեայք, եւ փոխանակ միոյ 2 մրցանակք, եւ 2 եւս թերթք Հայկական աշխարհագիտութեան, յորոց մի մի կարես տալ Անծանօթ Բարեկամին։

Երբ յաջողեսցի ուղեւորութիւնդ ի Կամենից [82], յուսամ թէ քերովբէական աչօքդ գտցես ինչ նոր, արտաքոյ գրելոցն ի բարեյիշատակ Բժշկեան [83] նահապետէն, եւ ի խարբալելոցն ի Վիենականաց. քննեսցես եւ ի հասարակաց մատենադարանս. զի տակաւին համարիմ թէ յանկեան ուրեք ղօղեալ իցեն այնքան Ձեռագիր մատեանք՝ զոր Ռօշքեանն [84] յիշէ ի մեծի Բառարանին իւրում եւ զորոց գրէ առ Մխիթ[ար] Աբբայ, առ սա չյիշէ ինչ յանուանէ, այլ ասէ գտեալ ուրեք բազում մատեանս ձեռագիրս. իսկ ի բառարանին՝ գերագոյն քան զբնաւս է Պատմութիւն Հայոց, առանց անուան հեղինակի, եւ երեւի գործ ընդարձակ քաղեալ ի բազում պատմագրաց, եւ իմ քաղեալ է ի բառարանէն հարիւրաւոր տողս պատմականս։ Առանձին պատմիչք յանուանէ յիշին, Մեսրովպ որիշ ի հեղինակէ վարուց Մեծին Ներսիսի, Մովսէս, որիշ ի Խորենացւոյ եւ Կաղանկատեցւոյ, Պատմութիւն Վրաց, Պատմութիւն Թաւրիզու, Փլինիոս (այսպէս գրէ). Մատթէոս պատմիչ, որիշ յ Ուռհայեցւոյն, կամ առաջին եւ անծանօթ մեզ մասն. - աշխարհագրութիւն, որպէս թուի թարգմանեալ ի Լատինէ։ - Խորենացի, Պատմութիւն, արտաքոյ ծանուցելոյն, թերեւս Դ գիրքն. Պիտոյից, լրագոյն քան զոր գիտեմք, ց՚հարիւր ճառ. դարձեալ Պատմիչք Յակովբ, Եզնակ, Յովհաննէ, Մխիթար, Ստեփան, եւն., որիշք ի համանուանց ծանօթից. եւն. եւն. բերէ վկայութիւնս եւ ի Վիր­գիլեայ եւ ի Սենեկայ, ի Հոմերոս է, այլ չէ յայտ ըստ բոլորին թարգմանեալ թէ հատուածս ինչ գտեալ իցէ, եւ որպէս երեւին ի սակաւ վկայութեանցն՝ նորոցք են եւ ոչ նախնեաց։ Այսչափս կարծեմ բաւէ, եւ առաւելու։

Յետ ընդունելոյ զթուղթդ բերին ինձ թերթ մի «Բազմավիպի»՝ յորում կային Առակքն զոր յիշես, եւ ես ի սրբագրութեանն արարի փոքրիկ ինչ փոփոխութիւնս կամ յետեւառաջ դասաւորութիւն բառից [85] ։

Թէպէտ իմ չէր սովորութիւն ինքնակամ առաքել առ նշանաւոր ոք՝ այդպիսի ինչ (Շիրակ) ոչ ունելով առանձինն մտերմութիւն ընդ նմին, այլ ի շնորհս իմոյին Հ[օր] Քերովբէ ի՝ առաքեմ զթղթիկս, զոր եւ արասցես՝ որպէս կամիս, եւ իցէ՜ թէ յաջողէիր նկար մի մեծ քան զայն զոր ունիմք՝ կորզել. գէթ զլուսանկարս եւ նմանահանութիւնս թէ գուցեն, զի արդարեւ իսկ փափագէի տեսանել, մանաւանդ զմեծամեծ դիպաց պատկերս, զՋրհեղեղի, զԱնցս Կարմիր ծովու, զորս թէ տեսեալ էի՝ յօժարագոյնս արդեօք շարժէի ի խնդիրդ։

Քաջ պատսպարեալ ի ցրտոյ ձմերայնոյ, զոր համարիմ բռնացեալ ի Հոնական կողմանսդ, ողջ լեր, ողջունիւ ողջունելոցդ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1226.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 16 Դեկտ[եմբեր] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ ի Վեհէ զ՚11։50 ֆրանգն. իսկ արկղն տակաւին չեհաս ի Դրեստէ։

Ընկալար անշուշտ եւ դու զգրեալս վասն խաչին, զոր արդէն յանձնեալ ես եղբօր իմոյ. յորմէ թերեւս ընկալցիս կամ ընկալար եւ այլ գումարիկ, որպէս եւ ի նախընթացիւ գրեցի։ Հա՛րց զնա եւ վասն Յիշատակարանի միոյ զ Ուլնիոյ, զոր փափագէի ի ձեռն Մկրեան Տէր Հօր, եթէ ունիցի ծանօթ մտերիմ յ Էջմիածին, տալ գաղափարել՝ իբրեւ կարեւոր վասն Զէյթունցոց եւ Պատրիարքարանին, առանց տալոյ նշան թէ ի մէնջ խնդրի։ Հնագոյն յիշատակ սակաւածանօթ տեղւոյն՝ զայն գտանեմ, վասն որոյ եւ պիտանեգոյն առ այն խնդիր։ - Մշակ [86] եւ այլ օրագիրք Տփղեանց ծանուցանեն զծանր խօթութիւն Կաթողի­կոսին [87]. եթէ յաջորդեսցէ հրաժարեալ Պատրիարքն Ներսէս [88] ՝ թերեւս դիւրութիւն ինչ շնորհեսցի մեզ յայդպիսիս։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1227.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 23 Դեկ [ տեմբեր ] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ ընդ թղթոյդ եւ զաւանդ եղբօր իմոյ, զդրամն թղթեայ. ապա եւ յարկեղէն զԲառագիրս Նորայրի եւ զերկոսին Ձեռագիրսն, յորոց մեծն յոյժ պատուական գտաւ, առաւել քան զկարծիս իմ, եւ արժեաց առաւել քան զ՚10 ոսկի լիրայս, ընդ որս յառաջն տհաճէի իմն, իբրու զի ունէաք այլեւայլ օրինակս զայնր Գրոց. բայց ստուգեցի զայս լինել նախկին մաքուր օրինակ գրեալ ի բնագրէ հեղինակին եւ առաջի աչաց նորին, իբրեւ մաքուր օրինակ իւրոյ արտադրելոյն։

Իմ սովորութիւն է այժմ զնամականիս գրել ի շաբաթ աւուր. վասն որոյ եթէ չունիցիմ փոյթ վաղ ծանուցանել կամ ընդունելոյ ինչ՝ չառնեմ փոյթ եւ կանխելոյ գրել աւուրբ յառաջ։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոն ակն ունէր գտանել յարկեղն զառաքեալսն ինչ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթանագինեայ. յուսացուցաք գտանել յայլում արկեղ։ Նոյն ինքն կամի գիտել թէ կայցե՞ն եւ քանիք ի հօրաքերցդ՝ կենդանիք։

Առաքեմ դարձեալ անուանս ինչ կիլիկեան կողմանց, ստուգելիս. բայց մի՛ ինչ նեղիր կամ հոգար, թէ չգտցի պատշաճ ոք հարցանելի, կամ վասն նկատմանց ինչ ոչ մերձենալի. կարես իբրեւ աւելորդ ի բաց թողուլ, թէ եւ ինձ ստուգելն կարեւոր, գուցէ փորագրելի ի տեղացուցի։

Մաղթելով զշնորհս մերձեցեալ տօնից եւ զարեւմտեան նոր տարի մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1228.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
30 Դեկտ[եմբեր] 1882

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր Քերովբէ,

Մինչչեւ գլորեալ ի գուբն անելանելի 1882 տարւոյս, (գէթ արեւմտեան տարւոյ), մի անգամ եւս գրեցից, շնորհաւորելով Քեզ ընդ սրտիդ բաղձանաց բիւրս բարեաց՝ գրաւականս անանց եւ անկորուստ բարւոյն եւ յաւերժական խնդութեան, որում օժանդակեսցէ եւ քաջողջութիւն, առ ի կատարել նախ զհովուական պաշտօնդ, եւ ապա զուղեւորութիւն՝ եթէ կամք իցեն Տեառն, նոյնպէս, եթէ գտցես եւ թէ ոչ հետաքննականս եւ ցանկալիս ի Կամենից, կամ այլուր. միայն ստուգեա, յուշիկ, թէ արդարեւ ի Քիեւ փոխադրեալ իցեն, եւ դիւանականք միայն թէ եւ այլ գրեանք։

Յընդունելս զգրեալդ ի 20 ամսոյս՝ չեւ եւս էր հասեալ արկղիկն կամ տուփն, եւ եհաս յետ երկուց աւուրց. որով յուսամ թէ եւ դու ընդունիցիս զԿաղանդչեայն յառաջ քան զԿաղանդն։ Առի զհոտ թէյին, եւ թերեւս յերեկոյի Յայտնութեան զառաջինն ճաշակեսցուք՝ յիշելով եւ զքեզ, եւ զոմն՝ թէ լեալ իցէ ձեռնտու։ Առ հետաքննութեան եւ առ ի բաղդատել եւեթ զտուրս մաքսի՝ հարցանեմ թէ ո՞րքան արժիցէ այդքան թէյ՝ ի տեղւոջդ։

Ընկալայ եւ զՊահպանակսն. ծրարն նորագիր ոչինչ է, այլ մագաղաթն ծալածոյ պատուական, վասն նորօրինակ ձեւոյն եւ մաքուր գրոյն եւ գծին. թուի իբր 300 ամաց գրուած։ Ընկալայ եւ զպատկեր Տիրամօր Կամենիցայ, զորմէ անշուշտ գրեալ է բարեյիշատակ Բժշկեան Հայրն, այլ ոչ յիշեմ ի ժամուս, թէ ի վերայ սորին թէ այլոյ երեւէին գոթաձեւ տառք [89] ։

Հաճոյ թուեցաւ եւ ծածկագրութիւնն (Rebus). միայն թէ հեղինակն ըստ կարի պահիցէ մի բարբառ կամ լեզու. կամ գրաբառ կամ աշխարհաբառ. եւ զնոյն ձեւ նովին բառիւ տացէ իմանալ. այսինքն կամ միայն ամ տացը ընթեռնուլ կամ միայն տարի. ի վարելն զերկոսին եւս անլուծանելի մնայ. այսպէս իմանալի է եւ վասն այլ իմաստից զորս մարթիցի այդպիսի կրկին բառիւք բացատրել։ Դարձեալ զգուշալի է զի մի՛ դրախտա­տարազ Եւա ի ներքս սպրդեսցի։

Շնորհ ունիմ Պապայանին [90] ՝ վասն յօժարութեանն ի նմանահանել զպատկերս Այվազովսքեայ [91]. իցէ՜ թէ եւ զհին դուռն եկեղեցւոյն Գարասու ի, զոր ասեն յ Ան[ւ]ոյ բերեալ, եթէ կայցէ տակաւին անդ եւ ոչ այլուր։

Իսկ առ նկարիչն մեծ՝ եթէ ոչ յօժարիցի տալ մեզ ի նկարից իւրոց, իցէ՞ մարթ առաջարկել օժանդակութիւն վասն տպագրութեան տեղագրի այլոյ մեծի մասին միոյ աշխարհիս Հայոց, զոր պատրաստեալ եմ, եւ չասեմ արդ զանունն. որ յոյժ հետաքննական է քան զ Շիրակ, ըստ այլ տեսութեանց, եւ որ բազմածախ լիցի եթէ մանաւանդ յաջողեսցի կա­տա­րել ըստ բաղձանացս, աշխարհացուցիւ, մեծ ազգագրական ծառով, բազում տեսա­րա­նօք եւ նմանեօք, յորոց հաւաքեալ եմ ընդ մեծ եւ փոքր 150իւ չափ. եւ բաց յայնցանէ փափա­գեմ, թէ գոյր հնար մուծանել գէթ մի կամ երկու նմանահան գունովք զարդա­պատկերս յընտիր ձեռագրաց մերոց, այլ զգեղեցիկս ի գեղեցկաց. եւ կարծեմ թէ վասն միոյ միայնոյ պահանջիցին իբր 500 ռուպլի առ 500 օրինակ. յայտ է թէ յայսպիսի շահաւոր է բազում օրինակ հանելն քան սակաւ։ Արդէն սկսեալ է պատրաստութիւն, այսինքն փորա­գրութիւն տեսարանաց, այլ յամրաշարժ, առ նուազութեան շարժիչ նիւթոյն շիկագունի։ Քանի՜ ըղձալի է ինձ տեսանել աւարտեալ գէթ զայս մի մասն կամ աշխարհ մի յաշխարհաց Հայոց, եւ ամփոփել զձեռս իմ եւ զալիս, թէ յերկարեսցին եւս կեանք, յազնուագոյն իմաստս։ Եղիցին կամք Տեառն. եւ դու ողջ լեր, աղօթելով վասն աղօթողիս քո

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]