1889

1624.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 2 Յուն [ ուար ] 1889

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Տարեթիւն յայտնէ եւ զնոր տարւոյ մաղթանս, զոր նախ ընդունեցայ Քեզմէ առանձին նշանակաւ ալ, որոյ փոխան մի՛ համարիր ուղղակի, այլ առ ծիծաղ` ինչ որ տես­նես հօս, որ եւ պատրաստուած էր եւ մտաւ ի ստորագրութեան Այրարատայ. Եզընկայ քա­ղա­քին մօտերը գտուած քանդակ մի է. գտողն կամ ընդօրինակող նա է, առ որ գրած եմ զծրա­րեալս, եւ խնդրեմ յանձնել ի տուն Խորասանճեանց, որպէս զի իրենք ալ հասցընեն անոր։

Ձեռագրաց վրայօք գրածդ իմացայ. ես կարծէի թէ Դուք ինքնին գնած էք եւ ոչ առաջարկութեամբ ծերոյն, որոյ կարեկցելի է, մանաւանդ որ վերջի տարիներս քանի մի լաւ բաներ ալ իր միջնորդութեամբ ստացանք. հիմայ ալ ձեռագրաբեր Ներսիսեանն ի Պօլիս է եղեր, եւ քանի մի նորալուր ձեռագիր ունի եղեր ի Խարբերդ. եթէ ստոյգ են` ջանալու է ի ձեռք ձգել։

Պատուական ընկերացդ ողջոյն եւ մաղթանք շնորհիւ սրբազան Տօնից եւ Նորոյ տարւոյ, որ կաղալով մօտենայ եւ Ձեզ. ըլլա՜յ լաւագոյն յօգուտ անանցականին։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ յանձնեց տոմսիկները, մին Քեզ, միւսն Եղբայրակցացդ։

Լսեցի որ Բիլոյ [1] զծրարս ծխախոտին պիտի յանձնէ եղեր առ Գալպոյ։

1625.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 12 Յուն [ ուար ] 1889

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Ես չէի գիտեր Մշոյ եպիսկոպոսին [2] երկու տարի առաջ խնդրածը, սնտուկ մի գիրք փոխանակ Մաշտոցի մի. հիմայ որ վանքէն ընդուներ է կամ պիտի ընդունի սնտուկ մի գիրք, եւ թանկագին գիրք ալ, պէտք չէ՞ Մաշտոցն ալ խնդրել, ոչ թէ լոկ յիշատակարանը, յիշեցընելով երկու տարի առաջ իր խնդրածը եւ խոստումը, - իսթէյէնին ... վէրմէյէնին... [3]

Ողջոյն Յ[արգոյ] Եղբարց մերոց։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1626.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 22 յուն [ ուար ] 1889

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Լսեմք զի ցուրտ սաստիկ է այդր. միթէ յա՞յն սակս սառուցեալ եղեն եւ խնդիրք մեր. որոց գլխաւոր Յատակագիծն Էջմիածնի, որոյ եհաս կարգ տպագրութեան, եւ ոչ իսկ հասցէ ի ժամու մինչեւ փորագրեսցի։ Զարմանամ ընդ մարդիկդ, յեպիսկոպոսէն մինչեւ ի Գարամեանն, այնքան նուագս երթեալ են յ Էջմիածին եւ ոչ ճանաչեն զդիրսն. կամ կարծեն, թէ պատասխանոյ նոցին սպասիցեն գործիք տպագրատան. կամ լայն եւ ընդարձակ յոյժ սիրտ եւ ժամանակ ունիցին։

Եպիսկոպոսն մեկնեցա՞ւ ի քաղաքէդ, որպէս ասեն լրագիրք եթէ ի Ղրիմ երթայ, ի Ս. Խաչ. եթէ այդր է` ողջունեմ, մի՛ մոռասցի զբարեկամութիւն մեր։

Մատո՛ ցաւակցութիւն առ Յ. Աբգարեան վասն մահուան երկոցուն որդեկացն, եւ դու ողջ լեր ողջունիւ Եղբարց։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Զի՞նչ եղեն ընդօրինակեալքդ ի ձեռագրաց Գիւտ քահանայի։ Յովհանջանեանն առաքեաց ուղղակի ի Կարսէ եւ եհաս մեզ Աւետարան մի. մարթ էր եւ Քեզ առնել այդպէս։

1627.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 23 Յունու [ ար ] 1889

Սիրելի եւ Արգոյ Հայր,

Յերկար ժամանակ է զի ոչինչ լսեմ զՔէն, թերեւս գրես առ այլս. յուսամ եւ փափագեմ զի իցես ողջ եւ քաջողջ. եւ ըստ երկաքանչիւր հաճութեան` յաջողեսցի գա­լուստդ այսր։ Բայց յառաջ քան զայն, եթէ յապահով պատեհիւ եւ եթէ Լոյտ ի [4] ընկերու­թեամբ առաքեա զաւանդեալսն Քեզ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Համազասպայ. զի լուայ թէ սա յանձնեալ է Քեզ ձեռագիր մի Դիոնիսիոսի գրոց. դարձեալ, գրէ նա ինձ, զի ի Տփղիս ընկալեալ ի Պ[ատուական] Հ[այր] Յովսեփայ ա՛յլ Ձեռագիր Աւետարան մի եւ պղնձեայ աշտանակ մի, յանձնեալ է ի Պաթում առ եղբայր Քո, զի առաքեսցէ Քեզ, եւ Դու մեզ։ Չիք զրոյց զայսմանէ. ընկալա՞ր արդեօք զաւանդն ի Պաթումէ, թէ պաթմիշ [5] եղաւ։

Ողջոյն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթենոգինեայ եւ Պ[ատուական] Հ[օր] Անտոնի, եւ նորագարուն Մեղուածաղկին։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1628.

Հ. Ղեւոնդ Վրդ. Յովնանեանին - Վիեննա [6]

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
29 Յունու [ ար ] 1889

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ոչ գիտեմ թէ կարացից գրելովքս կամ ընդօրինակելովք գոհացուցանել զբանասիրու­թիւնդ, այլ վստահ եմ ընդ բարեսիրութիւնդ։ Տեսեալ արդ զցուցակ բովանդակութեան բժշկարանիդ գրելոյ կամ կազմելոյ ի ՊՁԷ [1438] թուի, եւ զհատուածսն ինչ, ի վերայ հասի զի թէպէտ բազում ուրեք նման է մերոյս գրելոյ ի ՉԽԳ [1294] թուի, այլ բազմօք եւս աննման, եւ այլակարգ. է ինչ որ չգտանի ի մերումս եւ է որ առաւելու բազմօք, նուազ է գլխակարգութեամբ՝ այլ առաւելու բանիւք. թերեւս առ նուազութեան գլխակարգութեանն եւ այլակարգութեան եւս՝ ոչ գտի զգլուխս ինչ նշանակելոցդ ի թերթիդ. եւ զորս գտի եւ համեմատեցի՝ շատ լիցին ի ցոյց այլեւայլութեանցն, եւ զի չէր դիւրին նշանակել զամենայն ի վերայ ընդօրինակութեանդ, (որպէս արարի ուրեք) լաւ համարեցայ զայլս ընդօրինակել ուրոյն, կապոյտ տառիւք նշանակելով զձերն եւ զմեր։

Ի գլուխ մատենիս մերոյ՝ օտար գրով այլ հին՝ կայ մարդակազմութիւն համառօտ 11 էջ, յորմէ գաղափարեալս առաւելու քան զէջ մի. վերնագիրն, որպէս եւ այլ երկու՝ խորագիրք՝ կարմրադեղով գրեալքն գրեաթէ ջնջեալք են եւ անընթեռնլիք, նոյնպէս եւ եզերածայրք թղթոցն մագաղաթեայց. վասն որոյ զդիւրընթեռնլի մասն ինչ ընդօրինակեցի։

Այլայլութիւն բանից կամ տարբերութիւն ասից միոյ բանի՝ երկոցուն օրինակացս, ցուցանէ զի մին կամի զմիւսն պարզել, դիւրահասկանալի առնել, աստի իմաստասիրեմ՝ թէ մարթ էր եւ ընդօրինակողի մերոյս օրինակի յամի 1294՝ սակաւ ինչ պարզել զգրեալն կամ զթարգմանեալ յաւուրս Գագկայ արքայի, եւ յաղթող թագաւորի Հայոց, որպէս ասէ խորագիրն, եւ ի դէպ համարիմ իմանալ զԱ Գագիկ ի վերջ կոյս Ժ դարու. այլ ոչ օտար համարիմ թէ եւ յայնժամ այդպիսի լեզուաւ վարէին յիմացումն ռամիկ մարդկան, եւ հարկ իսկ էր այդպէս առնել վասն նոցա։ - Այս են իմ կարծիք։

Եկից առ հարցմունքդ՝ թուականաւ.

1. Ոչ եմ լուեալ թէ գրեալ իցէ մեկնութիւն բժշկարանի հրամանաւ Ս. թագաւորին Յովհաննու, եւ փափագիմ իսկ գիտել՝ ուստի՞ է նշոյլդ։ Թագաւորն թուի ինձ Բագրատու­նին եւ ոչ Հեթում Բ, որ առ լատինս էր Յովհաննէս յաւէտ քան առ Հայս։

2. Ասար բժիշկ [7] յիշի յառաջին քառորդի ԺԷ դարու, եւ կարծեմ վախճանեալ յառաջ քան զլրումն քառորդին։ - Պունիաթ [8] յիշի յամի 1630 թարգմանող բժշկական ինչ գրոց յարաբ լեզուէ։

3. Փիլիպպոս ՝ փափագելի էր լինել Հայ, այլ կարծեմ հին բժիշկ է, հին քան զ Գալիենոս եւ ի սմանէ յիշատակեալ։

4. Ի Յառաջաբանի Սիսուանայ գրեալ եմ զԿիլիկեան պատմագրոց, որ ուրեք ուրեք յար եւ նման է Սմբատայ, եւ լաւագոյն ոճով. յընթացս յիշեալ գրոցս (Սիսուանայ) ածեալ եմ վկայութիւնս ինչ ի պատմագրէն։

5. Պունիաթայ գրուած չկայ առ մեզ. ամօք ինչ յառաջ բերեալ են ի Կ. Պօլիս բժշկարան մի, յորում նշանակեալ է վերոյգրեալս տեղեկութիւն (թիւ 2), թարգմանելոյ նորա զԱխրապ-սաֆայ գիրս բժշկական, որ թէ զինչ է՝ ոչ յիշեմ. նոյնպէս թէ զինչ եղեւ կամ ո՞ւր գնաց Ձեռագիր մատեանն այն։ 6. Ընդօրինակեցան հատուածք ինչ բանից Մխիթարայ Հերացւոյ ի նորագիր օրինակէ, որպէս նշանակեցի զթուականն. յորում գոն եւ այլ երկու կամ երեք հատուածք, նոյնպէս համառօտք. այլ հաւանօրէն իցեն եւ այլք ի բժշկարանս, առանց յիշելոյ անուան նորին։

Բժշկարանիդ ձերոյ գլուխք ի սկզբանէ ց210, համեմատին (վեր ի վերոյ) առաջնոց 35 գլխոց մերոյս. Յաղագս Ջերմանց բանքդ ի ձերումդ 13 գլուխք՝ ի մերումս երկարք են, 30 գլուխ։ Իսկ որ ի ձերումդ յ238 գլխոյ ցվերջ, ի մերումս նոր շար կարգեալ է 91 գլուխ, որոց առաջին եւ վերջին՝ նոյնպէս առաջին եւ վերջին է եւ ի ձերումդ. մէջն այլայլեալ, զնմանսն՝ զոմանս նշանակեցի բաղդատութեամբ, զայլս՝ թողի, զի նոյնաբանք էին. է ինչ որ առ ձեզ գտանի եւ ի մերն ոչ, եւ բազում ինչ ի սմա որ այդր ոչ գտանին։

Ոչ հաւանեցայ խրատուդ, մի՛ անձամբ կատարել զխնդիրդ, այլ այլում յանձնել. - երբեմն յայլոց ձեռս կատարել՝ դժուարին եւս է քան անձամբն առնել, որպէս քաջ գիտէ առ որ գրեմս. եւ դարձեալ օտար ձեռամբ գործելով՝ ոչ ճաշակէի զքաղցրութիւն եղբայր­սիրու­թեան, եւ անհետեւող գտանէի օրինակի խրատտուիդ. եւ օրինակ զօրաւոր է քան զխրատ. եւ այս յայտ առնէ զի անմոռաց սիրով եմ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ եղբայրակից Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1629.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեան - Տփղիս

Ս. Ղազար, 8 Փետր[ուար] 1889

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Յեռանդն ընկալայ զթուղթդ եւ զվկայական, եւ ահա փութով դարձուցանեմ. ընդ նմին եւ տպագրեալ մի, որ չգիտեմ թէ լինիցի պիտանացու։

Առաքեմ ընդ սոսին եւ զմիւս զխնդրեալ պատկերն։

Յետ աւուրց առաքելոց ես զ Դանիելեան լուսանկարս. եւ ընդէ՞ր ոչ յառաջ քան զաւուրս ինչ. խիթամ թէ չլինիցին այսուհետեւ ինձ պիտանիք վասն գործոյս. զարմանամ եւս զի այդքան ծանօթք Էջմիածնի ոչ կարացին ճանաչել եւ ստուգել զդիրս տեղեացն ի յատակաձեւին, եւ այդքան յամելով` էանց ի տպագրութիւն եւ տեղի ուր դա պատշաճելոց էր. ո՞ւր մնաց եւ Սալամբէկեանին [9] նոր յատակաձեւ։ Մարթ է զայդոսիկ մուծանել յետոյ ուրեք, այլ լինի կարկըտան եւ անյարմար. եւ հարկ է զի ընդ լուսանկարուցդ առաքեսցես եւ զյուսացուցեալ ծախս փորագրութեան նոցին։

Ողջունեմ յարգանօք զԳեր[ապատիւ] Եպիսկոպոսն Սեդրաքեան, յուսամ զի մի՛ փախիցէ յաթոռոյն, թէպէտ եւ ոչ կամիցիմ հակառակել կամաց նորին։

Իղձ լինել վանական եւ եկեղեցական մխիթարութեանցս, եւ ընդէ՞ր կաշկանդեցեր զՔեզ ինքնակապ կապանօք` առաւել քան թէ մայրենի գրկօք պառաւոյն։ Գիտեմ զի այլք թելադիր եղեն, բայց ոչ որք առաքեցինն զՔեզ, եւ որոց խոստացար դարձ առնել ի սահմանեալ պահուն ... եւ որ ըստ կարգին։

Ընկալ զողջոյն հոգեկից եղբարցս եւ ողջ լեր. ողջունելով զմերս Պաւլէ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ողջոյն կամ շնորհակալութիւն եւ Ղ[ազարոս] Աղայեանց [10], ոչ վասն գրելոցն զինէն եւ պատկերին հրատարակելոյ (որ Քո ճարտարութեամբ ստեղծաւ), այլ վասն առաքելոյն ինձ զՅունուարի թերթ Աղբիւր օրագրին [11]. այսպէս գիտասցէ կամ գիտասջիր։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս [12] ակն կալեալ մնայ առ ի Քէն թղթոյ կամ գրոց։

Վասն լատինահայ Ճաշոցին գրեցի այլ անգամ. ունիմք այնպիս[ի] ինչ, եթէ գիտէի թէ նոր եւ այլ ինչ է, համարձակ եւս գրէի. սակայն ի մթան աստ` ոչ կարեմ աւելի ինչ ընծայել քան 30 ֆրանգ։

1630.

Հ. Ղեւոնդ Վրդ. Յովնանեանին - Վիեննա [13]

Ս. Ղազար, 13 Փետր [ ուար ] 1889

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Քննեցի ի բժշկարանս մեր, եւ ոչ գտի զհատուած բանին Բունիաթայ [14]. թէպէտ եւ գոյր ի միումն խրատ դարմանելոյ զՍըքֆա կոչեցեալ ախտն։ - Իսկ յիշատակ Պաղտատցի ծեր բժշկին ի հին բժշկարանի մերում գտանի ի կարգի բանից գրոցն, նոյնագիր եւ ոչ եկամուտ ի լուսանցս. եւ է այսպէս. «Նշանք պատրաստութեան եւ Մտպխի զոր արար ծեր բժիշկն Պաղտատցին, ինձ Հեթմոյ Սեւաստիօսիս, վասն միջացվու, կոլնջի, եւ այլոց այսպիսեաց։ Վեց օր պատրաստ պահէ զմարդն, եւ յամէն օր յանօթուց խմցո սքնճային նուկի ա, բ նուկի ջրով, եւ ուտելոյ` հաւու եւ գառին ջօմնի, ջուր մէն»։

Հարցանես զկարծիս զգրութենէդ. - դա բարւոք է. այլ զի շարժառիթն թուի ինձ խնդիր հնչման տառից, զորմէ գրեալքն այսր անդր ղօղանջեն ի գլուխ իմ, եւ եթէ զամենայն ընթեռնուի` տանջէին եւս, խիթամ թէ չափը չանցնի [15] ։ Այսու սիրով որով եսդ առ իս` եմ եւ ես

Խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ Եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1631.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 27 Փետր[ուար] 1889

Սիրելի եւ Արգոյ Եղբայր,

Սիրով եւ քաղցրութեամբ ճաշակեցաք յերիկեան երեկոյի զքաղցրն, նմանապէս առաքեալ. յորում եթէ ինչ մի պակասէր` տխրախառն վերջ գրուածոյդ էր, որ ակն ունիմ թէ փարատեսցի, որպէս մթարք ամպեղէնք զարեգակամբն. որոց հանգոյն երբեմն գումա­րին զսրտիւք մերովք, miseria umana ! [16] այլ սիրտք սնեալք սուրբ սիրով` վաղ թէ անագան` հերքեն զմթարսն, խնդրեն եւ դառնան յանդորր եւ ի վայելս խաղաղութեան եւ հոգեխառն սիրոյ, որ միակ ժառանգութիւն մեր է, եւ ուխտիւք խնդրելի, որպէս եւ խնդրեմ մաղթելով ստոյգ բարեկենդանութիւն Քեզ, այլեւ սանուցդ։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1632.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Հինգշաբթի [ 27 Փետրուար 1889 ]

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յանձնել խնդրեմ զծրարեալս առ Պր. Մրմըռեան։ Սա խնդրեաց եւ գնեաց Սիսուան մի, հատուցեալ զգինն մինչչեւ տեսեալ զգիրսն, զոր յանձնեցի տալ բերել ի տպագրատանէ։ Տպագրապետն [17] կարծեալ թէ կամիցի տեսանել միայն, առաքեալ է զօրինակ մի չափաւորաց կազմեալ վասն այլում, եւ այն տուեալ եղեւ նմա։ Արդ եթէ չիցէ ամօթ, ասել զվրիպանսն եւ փոխել ընդ թղթակազմի զոր յղեմ. բայց եթէ անվայել համարիք, եղիցի որ ինչ եղեւն։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1633.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 7 Մարտի 1889

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Ի ժամու եհաս հեռագիր Պ[արոն] Պաւլէի, որում շնորհակալութիւն (թէպէտեւ ոչ սպասէի այդմ), եւ ողջոյն շատ, հանդերձ ըղձիւք բարգաւաճանաց նորին։ Այլ եւ ստորագրողին ընդ նմին` ողջոյն եւ մաղթանք բարեկեցութեան, ըստ հոգւոյ նախ, եւ ապա ըստ ընկերի նորին։ Առ որ ծանուցանեմ եւս, զի երեկ ի մուտս Մեծ պահոց ընկալայ ի նմանէ գլանաձեւ ծրարիկ մի, եւ բացեալ ել մուկն մի. այսինքն յետ երկամսեայ ակնկալութեան` եօթն լուսանկարք (բաւական ողորմելիք, գէթ ոմանք) յորոց հինգն չէին ինձ ի պէտս, զի արտաքոյ են Այրարատ աշխարհի, երկուք միայն էին այրարատեանք, եւ զերկոցուն եւս նոցին լաւագոյն տեսարանս այլուստ գտեալ եւ արդէն փորագրեալ եւ անցուցեալ եմ ի տպագրութեան. որով եւ ոչ մի ինչ գտի պիտանի։ Ա՞յս էր յուսադրութիւն հաւաքման տեսարանաց ցանկացեալ կողմանց աշխարհիս Հայոց` արարեալ ի Դանիէլեան սարկաւագէն։ Յայսր վերայ շնորհ ունիմ բարւոյ դիտաւորութեան առաքողացն, այլ ոչ եւ դանդաղութեանն, որ տակաւին չկարաց բան մի ասել կամ առնել զ Էջմիածնի յատակա­ձեւէն. եւ ո՞ւր մնացին կօշիկքդ մաշեալք յերթեւեկէ խնդրոց այսպիսեաց։ Արդ որ զի եւ է, լրջմտութեամբ կատարեսցուք զՄեծ պահս, թեթեւացեալք յակնկալութեանց եւ ի յուսադրութեանց. թողեալ պատեհի, մանաւանդ թէ կամացն Աստուծոյ` զկարելին եւ զբարին։ Եւ դու երբեմն երգեա զկանոնագլուխն ԴՁ, Օրհնեա անձն իմ զՏէր ... Մի՛ յուսայք յիշխանս եւն., եւ ես լսեմ յօժարութեամբ, որով եւ մնամս

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Թերեւս հասցէ գիրս յաւուրս տօնի Ս. Յովսեփայ (ըստ լատինաց), լցուսցէ՜ զմեզ հայրենի շնորհօքն։

1634.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 13 Մարտ 1889

Սիրելի եւ Արգոյ Հայր,

Ծաղկունքդ Գեթսեմանեայ առաջի կան իմ, արդեօք վասն ա՞յն գեղեցիկ զի ոռո­գեալք են արեան քրտամբք փրկչին մերոյ. իցէ՜ թէ եւ ի սիրտս մեր ծաղկեսցին հանապազ յիշատակք նորին, եւ եւս առաւել յաւուրքս Պահոց, եւ պտղաբերեսցեն ի մեծապայծառ աւուրն Յարութեան, յոր զայս ամ միաբան հասցուք։

Չեւ եւս ընկալայ զքո ընկալեալդ ի Հոլասայ եւ զխոստացեալ 10 նաբ[ոլ] ոսկիս, արդէն ետու ես որոց անկն էր 5 ոսկի, եւ կարօտաբար մնան միւս կիսոյ, զոր ոչ կարացից տալ` մինչեւ ոչ հասցէ առաքելիդ։

Ողջոյն Եղբարցդ եւ ողջութիւն Քեզ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Ողջունեա զհարազատն իմ եթէ հանդիպի, առ որ ոչ գրեցի, ոչ ինչ ունելով ի ժամուս ասել։

[Յ. Գ. ] Դիպուածով իմացայ որ վերոյիշեալ ստակը խաւրեր ես եղեր առ Պ[ատուական] Հ[այր] Աթանաս [18], յորմէ կ՚ընդունիմ։

1635.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 4 Ապրիլ 1889

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Յովսէփ,

Յետ տպագրութեան տեղեկութեանց զ Էջմիածնէ` եհաս սրբագրեալ յատակագիծ մի Էջմիածնի, որ թերեւս չգայցէ այսուհետեւ ի պէտս։

Յեռանդն ուր ուրեմն եհաս աշտանակն այն Անեցի. ընդ նմին եւ Ձեռագիր մի թարգմանութեանց Ստեփ[անոսի] Լեհացւոյ [19] գրոց Ս. Դիոնիսիոսի, եւն. Ա՞յս էր Ձեռա­գիրն զոր ընկալեալ էիր յերիցուէ միոյ եւ յանձնեալ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Համազաս­պայ ։ Թուի ինձ թէ գրեալ էիր առ իս ընկալեալ ի նմանէ ոչ զայդ` այլ Աւետարան մի, եթէ արդարեւ Աւետարան էր զոր ընկալար ի Տէր Հայրէն, չեհաս Աւետարան առ մեզ։ Ծանո՛ զստոյգն, եւ փարատեա զերկբայութիւնս։

Ի Պ[երճ] Պռօշեանէ [20], զոր ողջունեմ` ոչ յիշեմ ընկալեալ զերկասիրութիւնս նորա, եւ ոչ այլ ոք յիշէ, բայց զոր տպագրեալ է ի Փորձ [21] կամ յայլ օրագիր։

Զծրարեալս յանձնել խնդրեմ առ որ ուղղեալն է, եւ ողջոյն տալ Պր. Պաւլէի, եւ Քեզ ողջութիւն շնորհիւ աւուրցս եւ մերձեցելոց տօնից։

Ողջոյն եւ Սեդր[աքեան] Եպիսկոպոսի։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1636.

Մեսրոպ Արք. Սմբատեանին [22]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 4 Ապրիլի 1889

Արհիապատիւ Սրբազան Տէր,

Երբ իմացայ Սրբութեանդ կարգումն ի դիտապետութիւն Շամախւոյ [23], փորձութիւն մի եկաւ ինձ՝ արդեօք շնորհաւորեմ թէ չէ, տարակուսելով թէ ո՞ր հաճոյ էր ձեզ, Էջմիածնի բնակութիւնն՝ եթէ այդ նոր վիճակդ, յետոյ ընթերցայ ի լրագիրս Տփղիսու՝ այցելու ­ թիւններդ յընդարձակ թեմիդ, զոր հոգեջան խնամօքդ պայծառացընես եւ պայծառանաս։

Երեկ ընդունեցայ անցեալ մարտի սկիզբը շնորհած գիրդ եւ ներփակեալ թղթադրամն հարիւր րուպլեաց վասն հինգ օրինակ Այրարատայ [24] զորս շնորհակալութեամբ պարտաւո­րիմք ղրկել Սրբու ­ թեանդ՝ յաւարտիլ տպագրութեանն, որ հազիւ ի կէս հասած է։ Էջ ­ միածնի եւ իւր դրացի երեք վանորէից, քսանի չափ պատկեր կամ տեսարան կարողացայ տեղաւորել, փա­փագէի Էջմիածնի յատակագիծն ալ (վանացն) մուծանել. ուշ հասաւ եւ անկատար, փա­փագէի եւ Ս. Գեղարդան ձեւն ալ ունենալ, հին ճամբորդի մի ձեռագրեալն ու ­ նիմ [25], բայց գոհ չեմ, խեղճուկ բան է, սակայն եթէ լաւագոյնը չգտնեմ, հարկ է անով գոհանալ։ Զատ յայլոց շատ փափագէի Եղիվարդայ եկեղեցւոյն՝ ինչ վիճակի մէջ որ է՝ տեսարանն ունե­նալ, բայց ոչ գտի։ Բարեկամք եւ բարեսէրք շատ ինչ գրեցին խոստացան, ոչ ինչ կատա­րեցաւ: Գերապ[ատիւ] Սեդրաքեան Եպիսկոպոսն Վրահայոց, տապանագիր մի խաւ­րեց՝ իւր հայրենի գեղը գտուած, շատ հաճու ­ թեամբ ընդունեցայ եւ տեղաւորեցի ուր պէտք էր։

Գալով Ձեր Նախիջ եւ անայ Գաւառացուցին, դա իմ Այրարատէս դուրս մնայ. միայն Շարուր գաւառակը կը պարագրէ, որոյ վրայօք շատ տեղեկութիւն չունիմ: Իսկ Ձեր նշանակեալ գաւառաց ծանօթութիւնքն ի փռանկ ճանապարհորդէն եւ ի թուրքաց (յորս չեն գտուիր անուանք գիւղից եւ վանորէից, այլ միայն սովորական կամ կարա ­ ւանի ճամբու վրայ եղածքն), ըստ կարի ջանամ հաւաքել, եւ յետ Զատկին առաքել, վասն զի հիմայ Մեծ պահոց վերջերը հասնելով եւ մօտ ի Ս[ուրբ] Շաբաթն, աւուրց պատշաճին վայել է պարապիմք. փութացայ գրել թուղթս, նախ իմացընելու ձերինը ընդունիլս, եւ երկրորդ յիշելս ինչ որ խնդրէք: Նոյնպէս տարուանս « Բազմավիպի» առա ­ ջին երկու տետրակքը յանձնեցի, որ շուտով խաւրուի։

Կը մնայ հիմայ ծանր բան մի ըսել. շնորհակալութենէ շատ աւելի պատկառանքս եւ ամաչելս՝ այդ անակնկալ, գեղեցիկ եւ մտեր ­ մական քերդուածոյդ համար, որ ի վեր է քան զիմ արժանիս, եւ որ առաջին եղաւ ողջունելու զիս՝ առթիւ յոբելինին, որ եթէ Տէր կամեսցի, գալ տարուան յունիս ամսոյ մէջ կատարուի [26], թէպէտ եւ ես՝ սրտանց եւ մտերմաբար կ՚ըսեմ Սրբութեանդ, բնաւ չփափագիմ դուրսէն ինչ ընդունիլ, այլ այն յիշատակն՝ որ քահանայու­թեանս յիսներորդ տարին պիտի ըլլայ, միայն ընդ միայնոյն Ա[ստուծո]յ եւ ընդ հոգեկիցս իմ կատարել. իսկ այլք ընեն ինչ որ ուզեն։

Մնամ ամենայն յարգութեամբ Արհիապատիւ Տեառնդ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1637.

Կարապետ Կոստանեանին [27]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 4 / 16 Ապրիլ 1889

Ազնիւ եւ Բանասէր Տէր,

Շնորհակալ եմ մտադիր բարեսիրութեանդ՝ այդ Լատին արձանագիրը ղրկելուդ համար, վասն Այրարատայ, որոյ մէջ արդէն տեղաւորուած եւ տպագրած էր, աւելի փոքր դիրքով. Պոմբալովսքեա յ գործն ինձ ծանօթ չէ, մատչելի ալ չէ լեզուին համար [28]. ես Բարիզու Ասիական օրագրէն առեր եմ, եւ ինձ պատշաճ երեւած ծանօթութիւններ ալ ըրած եմ, ի տեղագրութեան Վաղարշապատի։ Բարեյիշատակ Շահխաթունեանի [29] երկու յոյն քանդակներն ալ զետեղած եմ ի ստո ­ րագրութեան Էջմիածնի: Այս ետքինիս յատակագիծն՝ զոր ուղղագրեր էիք, եւ որոյ համար շնորհակալ եմ, ուշ հասաւ ի ձեռքս. արդեօք չկա՞յ քան զայդ լաւ եւ նոր յատակաձեւ մի, զոր կըրնամ առանձին թղթով ալ զետեղել։

Փափագէի Ս. Գեղարդայ ձեւն կամ պատկերն ալ ունենալ, եթէ մարթ էր այդ սրբութիւնը օրինակել. նոյնպէս անոր պահարանին վրայի գրուածը լուսագրել։

Դարձեալ, Ռուսաց Երեւանի տիրելուն առթիւ մետալ մի հատած են, յուսամ որ գտուի Էջմիածնի թանգարանում, այդոր լուսատիպն ալ կամ պատկերն կ՚ըլլար ինձ պիտանի, եւ եթէ կարելի էր՝ շուտով ալ, վասն զի տպագրութիւնն հասաւ յ Եր եւ ան [30] ։

Դանիէլեան սարկաւագի մէկ քանի լուսագիր պատկերներն ընդունեցայ, շատն Այրարատէ դուրս էին. ինձ շատ փափագելի էր Եղիվարդայ եկեղեցւոյն տեսարանն, չգիտեմ թէ արդեօք ո՛ ոք եւ է ձեւագրած կամ լուսագրած է։

Յիշեալ Շահխաթունեանն իր ծանօթ գրոց մէջ հրատարակած է Հայոց բանակի ձեւ մի, կամ զանուանս տոհմից եւ զթիւ զօրացն, կարծեօք Անանիայ Շիրակացւոյ գործէ հանած [31]. շատ փափագէի այդոր բնագիր ձեռագրէն նմանատիպ լու ­ սատիպն ունենալ, եթէ ձեռագիրն կըրնար լուսագրիլ, եւ Պահա ­ պանք Ձեռագրաց հաճէին, պարտական ընելով զիս։

Բան մ՚ալ. այդ կողմերը կարծեմ գտուի Որդան կարմիր, կամ Որդն կարմրոյ. այդ որդերէն քանի մի հատ փոքրիկ տփով մի՝ եթէ կարելի էր գտնել եւ ղրկել, հաճոյ էր։

Մաղթեմ Քեզ յաջողութիւն շնորհօք Ս. Յարութեան Քրիստոսի։

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1638.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 18 Ապրիլ 1889

Սիրելի եւ Արգոյ Հ. Յովսէփ,

Քրիստոս յարեաւ.

Զգիրդ որ ի 14 Մարտի եւ զներփակեալ 205 ռուպլիս ընկալայ, սակաւ աւուրբք յառաջ. ետու առ Պ[ատուական] Հ[այր] Աթանաս զ՚105 ռուպլիս. զմիւս 100 յանձնեմ առ Վեհ, եւ ի կամս նորին, շնորհ ունելով Պ[արոն] Պաւլեայ, եւ ի ժամուն ջանալով հասու­ցանել զչորս օրինակս Այրարատայ, որոյ տպագրութիւն իբրեւ ի կէս հասեալ է։

Ընկալայ վաղու զՅատակաձեւ Էջմիածնի, սակայն անագան, զի տպագրեալ էր ստո­րա­գրութիւն տեղւոյն. գրեցի եւ աւուրբք յառաջ առ Կոստանեան [32] ` առաքող նորին։

Հարցանես վասն Սաթլելի Աւետարանին. որպէս թուի դա անպաճոյճ է, այսինքն ան­զարդ կամ սակաւազարդ. եթէ չէր ինձ հետաքննական տեղի գրութեանն, մեք այդպիսւոյ Աւետարանի չտայաք գին աւելի քան զ40 կամ 50 ֆր[անգ]. զի ոչ սակաւագիւտ գիրք է, եւ ոչ զարդագեղ. այլ վասն տեղւոյն (որ ինձ պատուական է եւ ոչ այլոց) եթէ այդպիս[ի] գնով կամ գրոց փոխանակութեամբ չտան, յաւե՛լ եւս, բայց մի՛ անցցէ թուանշանն քան զերկու, այսինքն ց՚99 Ֆր[անգ]։ Իբրեւ Աւետարան, որպէս ասացի, չարժէ այդքան. այլ զի փափագիմ զդա ունել` վասն դիտման ինչ իմոյ, ջանա՛ ստանալ։ Տեարքն դաւանակիցք մեր են, արասցեն շնորհս կամ ընծայ ինձ եւ վանացս։

Յ՚9 Փետրուարի գրեալ էի Քեզ եւ վասն լատինահայ Ճաշոցին տալ 30 Ֆր[անգ] թէ հաճի տէրն։

Առթիւս յիշեցոյց Գեր[պայծառ] Տէրս հարցանել վասն երիցուն որ կամէր տալ մեզ զԱւետարանիկ իւր զարդափայլ, եթէ ընկալցուք զորդեակ իւր ի Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժարան. քանո՞յ ամաց իցէ արդ մանուկն, եւ թէ հայրն ի նո՞յն միտս կայցէ եւ կամիցի՞։

Սպասէի այլ դեռ ոչ ընկալայ զերկուս լուսանկարսն զոր առեալ ես ի Տէր Գրի­գո­րեան ճարտարապետ է. այդու մականուամբ ոմն առաքեալ էր ինձ զպատկեր սուսերի միոյ ընդօրինակեալ ի բարեկամէ քումմէ Բաշինջաղեան [33], առ որ եւ գրեցի [34] ։

Ի 4 ապրիլի եւս գրեալ եմ քեզ, հարցանելով թէ ի՞նչ Ձեռագիր էր զոր ընդ Աշտա­նակին յանձնեցեր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Համազասպայ, Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մինաս [35] առաքեաց զԱշտանակն եւ Ձեռագիր մի Դիոնիս[իոսի] Արիսպ[ա­գացւոյ] նոր թարգմանութիւն լեհացւոյն. ես կարծէի թէ Աւետարան էր զոր առաքես։

Զ՚ԴՁ ^այն երգեալ ես, երգեա արդ զԴԿ, զԴատեայն, եւ ողջ լեր շնորհիւ աւուրցս եւ ողջունիւ Յ[արգոյ] Եղբարցս։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Կարծեմ թէ գտանի (թէ եւ ռուսարէն լինի) վիճակագրութիւն Երեւան գաւառի, իմա՛ գիւղորայիցն անուանք եւ թիւք տանց եւ բնակչաց, այլ յետ 1873 ամի արարեալ. զի ունիմ զայն, որ հնացեալ է. արդ եթէ կայ նոր փութով առաքեա։

1639.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 20 Ապրիլ 1889

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Օրհնեալ է Յարութիւն Քրիստոսի.

Յիշեցի յերեկոյի Ղազարու յարութեանն զոր Դու յիշես, այլ ի խոնարհ տրմըղէ [36] անտի որ գահ եղեւ Փրկչին` ամբարձան միտք իմ յայն որ Նստի ի Քրովբէս եւ հայի յան­դունդս, եւ յայն գահ վերին բաղձամ նշմարել զՔեզ, ընդ ճանապարհ խոնարհութեան վերե­լակեալ մինչեւ ի բարձունս անդ, կենդանի աթոռ լինել բնակելոյն աստ ի հեզս եւ ի խոնարհս։

Կատարեալ է արդ եւ Քո յընդունելդ զգիրս զայս, զԶատկական տօնս եւ պարտս, ի միասին զայս ամ տօնախմբելով զՄեծս այս տօն. եւ յորժամ մերձեսցին աւուրք չուոյ Քո` ծանուսցես յառաջագոյն, զգուշանալով ի թակարդից Բիւզանդիոնի։

Ծանօթ է Քեզ անշուշտ ելք E. Markoff ի [37] յԱրարատ լեառն. հրատարակեալ է զպատմութիւն ելիցն ի հերու 1888, ի Մոսկուա, ռուսերէն ոչ յիշեմ քաջ ո՛րպէս գրեալ էր յանուն գրոցն [38]. այլ Քեզ դիւրին է անուամբ հեղինակին (որոյ ընկեր էր եւ Kovalewsky [39] ոմն), թերեւս գտցի եւ այդր կամ ի մերձաւոր քաղաքի եւ գրավաճառի` գրքոյկն այն, որ զի եւ պատկերաւոր ասի լինել, փափագեմ ունել զդա, թերեւս պիտոյ լիցին պատկերքն վասն իմոյս Այրարատայ, որոյ յառաջէ տպագրութիւն. արդ խնդրեմ փութով հայթհայթել ինձ օրինակ մի կարապետ սուրհանդակ առնելով գալստեանդ, զոր ապա թերեւս եւ թարգմանել հաճեսցիս ի պէտս «Բազմավիպի»։

Ողջունեմ զանծանօթ բարեկամն իմ, եւ զլուսանկարն, եւ թէ այլ ոք գուցէ ծանօթ. իսկ զծովանկա՞րն [40] ...

Ողջունիւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Վահանայ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1640.

Կարապետ Կոստանեանին [41]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 10 / 22 Մայիս [18]89

Ազնիւ Պարոն,

Շաբաթ մ՚առաջ ընդունեցայ թուղթդ, հանդերձ ի նմին ծրարելովք, որոց երկուսը յետ դարձընեմ, ինչպէս որ նշանակեր էիք վասն պատկերի Եփրեմայ կաթողիկոսի [42]. ասոր մէկ պատկերն արդէն առաքուած էր ինձ ի Տփղիսէ, այլ ատենին չհասնելուն համար՝ չմտաւ ի կարգի տեղագրութեանս։ Գէորգայ Դ -ի պատկերն ալ ար ­ դէն զետեղուած էր ի ստորա­գրու­թիւն կամ ի յիշատակի Ճեմարա ­ նին. Ձեր խաւրածն, թերեւս Ձեզ պիտանի ըլլալ կարծելով՝ դարձուցի առ ձեզ։ Ճեմարանին ճակատին պատկերն ունէի, եւ զայն ալ տեղաւորեցի։

Վաղարշապատի եւ Էջմիածնի նոր խաւրած յատակագիծդ՝ թէ եւ ուշ հասած, ջանամ առանձին թղթով ձեւացընել եւ անցընել ի մէջ գրոցս, նոյնպէս՝ եթէ յաջողիմ, հին յատա­կագիծն ալ։

Ս. Գեղարդի ձեւն կամ պատկերն՝ երկու եւրոպացի հին ճանա ­ պարհորդաց գրոց մէջ գտած եւ պատրաստած եմ, թերեւս ճիշդ կամ նման չըլլան համարելով, ուզեր էի ստուգել, առ այժմ գտածովս բաւականանամ։

Ցաւիմ, որ ինչուան հիմայ ոչ ոք Եղիվարդայ եկեղեցւոյ պատկերը չէ լուսագրած կամ նկարած, մինչ անոր քիչ շատ մօտ տեղուանց պատկերքն հանուած են։

Էջմիածնի զանազան մասանց քանի մի լուսանկարներ ունեցեր եմ, առանց գիտնա­լու նկարողը, եւ արդէն զետեղեր եմ ի տպագրութեան։ Իսկ կաթողիկոսաց քանի մի կոնդակ ունիմք առ Լեհահայս գրուած, սակայն իմ գործիս չեն վերաբերուիր. իսկ առան­ձինն իմ գիտութեան կամ այլ նպատակի կըրնային օգտել ոչ վերջին դարուց՝ այլ հնագոյն­ներն, եթէ պատմական կամ աշխարհագրական անուանք եւ գիտելիք բովանդակէին։

Եթէ վերոյիշեալ կաթողիկոսաց պատկերաց նման՝ Յովհաննէս Շահխաթունեան եպիսկոպոսի պատկեր մ՚ալ գտուէր՝ հաճոյ էր ինձ [43] ։

Կոստանեան տէր Յովսեփայ որդի ուսանող մի ի Նոր Աղեքսանդրիա Լուպլինայ ՝ ղրկեց ինձ քանի մի լուսանկար, որ ինձ պի ­ տանի եղան. արդեօք դա ձեր ազգակա՞ն է [44]:

Տեղւոյդ Արարատ [45] օրագրին մէջ սկսեր էին Ձեռագրաց յիշատա ­ կարաններ հրատա­րակել. ինչո՞ւ դադրեցուցին [46]. թէպէտ ինձ քան զայն նոր գրուածքներ՝ հնագոյններն աւելի հետաքննելի երեւին, գոնէ ԺԵ, ԺԶ դարերու, որ աւելի մթագոյնք են ի պատմութեան, եւ կըրնան անոնցմով լուսաւորիլ։

Փափագիմ քաջողջութիւն եւ յաջողութիւն գործոց

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1641.

Մեսրոպ Արք. Սմբատեանին [47]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 11 Մայիս 1889

Արհիապատիւ Սրբազան Տէր,

Յուսամ որ վաղուց ստացեր էք անցեալ ապրիլ ամսոյ սկիզբը գրած թուղթս, ի պատասխանի շնորհելոյդ ի սկիզբն Մարտի, հանդերձ հարիւր րուպլ թղթադրամով: Փա­փա­գե­ցայ եւ փափագիմ Ձեր խնդիրը եւ իմ խոստումս կատարել, այլ կարծեմ չեմ յաջողած, եւ թէպէտ այս անգամ խաւրած թուղթս ծանր է, բայց տարակուսիմ բովանդակութեանը վրայ։

Նախ յիշեցընեմ, որ Հ[այր ] Ղուկայ Ինճիճեանի յիշած Ճիհաննիւմէն է գործ Քեա­թիպ Չելեպի ի, որ է Հաճի Գալֆա [48], ուստի երկուքն ալ մի գործ են, ասկէ օրինակել տուի այն կտորները, որ Նախիջ եւ անի եւ անոր մօտ տեղեաց վրայօք խօսին, համարելով թէ Սրբութիւնդ բնագիրը կ՚ուզէ եւ կըրնայ կարդալ կամ կարդացընել. եւ կը տեսնէ որ համառօտ բաներ են, մարամասնութիւնք չկան։ Նոյնպէս եւրոպէացի ճանապարհագիրք ալ ընդհանրապէս իրենց ճամբուն գիծը կը ստորագրեն եւ գլխաւոր տեղուանքը. որոց օրինակ ըլլայ Շարտէնի [49] գրածը Նախիջ եւ անի, Հին Ջուղայի, Շարուրայ վրայօք։ Եթէ այս ետքինիս նման ուրիշ ճամբորդաց գրածներն ալ այն քանի մի Ձեզի քննելի կողմանց վրայօք՝ հաճոյ կըրնան ըլլալ, ծանուցէք, եւ օրինակել կու տամ։

Ձեր եւ իմ փափագած եւ չգտնուած Միքայէլ Կաթողիկոսի [50] ՝ Հայաստանի վանաց տեղեկութեան նման՝ երկու գրուածք ալ փափագելի են, այլ նոյնպէս չեմ գտած. մէկն է Երեմիա Չէլիպ[իի] [51] եղբօր՝ Տէր Կոմիտաս նահատակի [52] ՝ տեղացոյց տախտակ վանո­րէից Հայոց, զոր գծեր է ի խնդրոյ դեսպանին Աւստրիոյ [53]. որոնել խնդրեցի ի Վիեննա, այլ չգտուեցաւ։ Միւսն է Ոսկան Վարդապետի թեմագրութիւնն Հայոց եպիսկոպոսա­րանաց, այսոր փռանկերէն թարգմանութիւնն միայն գտուի [54], աղաւաղեալ անուանագրու­թեամբք. ես յուսայի թէ հայերէնն գտուի ի խորշ մի Էջմիածնի ։

Յարգութեամբ եւ բարի մաղթանօք մնամ

Արհիապատիւ Տէրութեանդ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1642.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 13 Մայիս 1889

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Ի թղթեկէդ 20 Ապրիլի թուականաւ, ի վերայ հասի եւ ծանեայ զի վաղ ուրեմն հասեալ են երկոքին լուսանկարքն տուեալք ի Տէր Գրիգորեան ճարտարապետէ, որք եւ չեղեն պիտանացու. զի արդէն փորագրեալ էր ա՛յլ պատկեր դրանն գտեալ ի հաւաքման տեսա­րանաց տպագրելոց ի Պետրպուրկ։

Էջմիածնի յատակագիծն եւս մնաց արտաքս. նախ` զի անագան եհաս, երկրորդ զի ի վերայ առաքելոյն յինէն օրինակի սրբագրեալ` տակաւին տարակուսական մնայր, թէ ո՞րչափ ինչ բառնալի է անտի եւ ո՛րչափ թողլի. եթէ եւ նոր եւ մաքուր յատակագիծ հանեալ էր Սալամբէկեան ին [55] կամ այլոյ ուրուք, մարթ է մուծանել յետոյ զերծ թղթով, այլ մնայ տակաւին դժուարութիւն բացատրելոյ զթուանշանսն նշանակս տեղեաց։

Պ[արոն] Միքայէլ Թամամշեան [56] ի ձեռն Նիկ[ողոսի] Ղեւոնդեան [57] առաքեալ էր զկենդանագիր Եփրեմայ Կաթողիկոսի [58]. գրեցի առ յետինդ, զի անցեալ է կարգ տեղւոյն յոր ի դէպ էր մուծանել զպատկերն. յետ այնր ընկալայ գիր ի Թամամշեան է, եւ աւելորդ համարեցայ գրել առ սա. բայց եթէ Դու ունիցիս առիթ տեսութեան` դարձեալ շնորհակալութեամբ զնոյն ծանուսցես։ - Այսպէս կամ անագան հասին խնդրեալքն, կամ ոչ պիտանիք, բաց յոմանց։ - Երեկ ընկալաք զպատկեր Աբովենի ` զոր խնդրեալ էի ի Տէր Ղեւոնդեանէ, եւ այսօր իսկոյն առաքեցաւ ի փորագրութիւն, քանզի շարեալ իսկ էր կարգ բանին յոր մուծանելի է պատկերն։ Իսկ որ ինչ Քո ընդօրինակեալ է ի գրոց Գիւտ երիցու, թուի թէ կամիս անձամբ բերել, եւ սիրով ընկալցուք զբերողն քան զբերեալն։

Ողջունելով զՊ[արոն] Պաւլէ ` ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1643.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 22 Մայիս 1889

Սիրելի եւ Արգոյ Հայր,

Ճամբորդի կամ նաւու ծանրութիւն չըլլալու համար` կըրնաս այն պղնձեայ դրամ­նե­րը վաճառել կաթսայագործին, ըստ վկայութեան դրամագիտին. եւ ափ մի լէպլէպի կլնել։

Մկըրեան [59] Տէր Պապայն մէկ երկու Այրարատի ընկերագրուեր է, տասն ալ գրուելու խոստացեր է` վասն դպրոցաց քաղաքիդ. Գեր[ապայծառ] Աբբահայր յանձնեց որ այդ ընկե­րագրութեանց դրամը չխառնես ուրիշ հաշիւի, այլ կամ ուղղակի խաւրես առ մեզ, կամ Վ[ ե­րապատուեալ ] Հ[այր] Մանուելի [60] տաս ի հաշիւ այն դրամոց, զոր Գեր[ապայծառ] Տէրս պի­տի խաւրէր վասն Պարտիզակի խնդրոյն, եւ ծանուցանես, զի ըստ այնմ հաշուէ եւ սա։

Եպիսկոպոսն Մշոյ, որ հիմայ կարծեմ ի քաղաքիդ է, մէկ հին Մաշտոց մի բերեր է առ Կաթողիկոսն (Ազարեան) [61] եւ խոստացաւ զՅիշատակարանն ընդօրինակել եւ խաւրել. կամ յիշեցընել, կամ եթէ դիւրին է Ձեզ կամ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիսի [62] ` անձամբ օրինակել. նոյնպէս եթէ եւ այլ Ձեռագիրք գտուին անդ ի Կաթողիկոսարանին [63] ։

Ողջոյն ամենայն Եղբարց եւ բարեկենդանութիւն մայիսեան։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1644.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 23 Մայիս 1889

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Տասն աւուրբք յառաջ գրեալ էի Քեզ համառօտ ինչ եւ առաքեալ առ Պ[ատուական] Հ[այր] Գաբրիէլ, զի պատեհաւ հասուսցէ Քեզ. յորում ծանուցանէի զի երկոքեան լու­սանկարքն դրանց Էջմիածնի կամ խորանին` վաղ իսկ հասեալ էին, այլ ոչ լեալ պիտա­նացու, որ­պէս ոչ եւ պատկեր Եփրեմայ Կաթողիկոսի [64] ` առաքեալ ի Թամամշեանէ. առ ոչ գրեցի, քան­զի մինչչեւ ընկալեալ զթուղթ նորա գրեալ էի առ Պ[արոն] Նիկողոս Ղեւոնդեան [65] ծանու­ցանել նմա զընդունելութիւն պատկերին, եւ զի անցեալ էր պատեհ տեղաւորելոյ զնոյն։

Զյատակագիծ Էջմիածնի ջանացայց մուծանել յԱյրարատ առանձին թղթով, որպէս եւ զայլ նոր առաքեալ ի Կոստանեանց Կարապետէ [66] ` յԷջմիածնէ։

Ընկալայ յեռանդն ընդ թղթոյդ եւ զվիճակագրութիւն Երեւան գաւառի. կարծեմ այս երրորդ անգամ է զի ընդունիմ զայդ գործ, զաշխարհահամար 1873 ամի. իմ խնդիր էր նորագոյն վիճակագրութիւն. եւ զարմանամ թէ յետ այնր (1873) յայս միջոց 16 ամաց չիցէ լեալ նոր վիճակագրութիւն, մինչ դեռ յաւուրս յայսոսիկ ընթերցաք ծանօթութիւնս նոր վիճակագրութեան Կարս գաւառի։

Ծանեայ եւս զի ընդ աշտանակին` առաքեալ է Քո զԼեհացին զայն, ոչ նոր ինչ եւ պիտանի. այլ զի ընծայ է, դարձեալ շնորհակալութիւն. ես ակն ունէի աւետարանի միոյ. լցցէ զակնկալութիւնս Աւետարանն Սաթլելի ։

Ընկերակից Քո Պ[ատուական] Հ[այր] Աթանաս, գտանի այժմ ի Պաշպալով [67], ի դարձին ծանուցից նմա, եւ յանձնեցից զդրամն զոր առաքելոց ես, որպէս եւ յանձնեցի զյառաջագոյն առաքեալդ։

Եկեսցուք ի բարակ կամ տէլիքադ [68] խնդիրդ, զորմէ գրեալ ես առ Գեր[ապայծառ] Աբբահայր, առ որ միջնորդել զիս խնդրես. զայդ ոչ կարեմ առնել, քանզի շատ սիրեմ զՔեզ, շատ եւս զվայելչութիւն տան մերոյ. համարձակիմ ասել թէ չիք ոք որ իբրեւ զիս գրեաթէ զօր ամենայն փափագէ թէ լինէր Հ[այր] Յովսէփ ի դասի եկեղեցւոյս, յորում` առաւել քան զկարծիս Քո` պիտանի ճանաչեմ զՆա, եւ այնու եւ օգտի եւ շնորհաց վանացս։ Չիք եւ այլ ոք որ կարիցէ որպէս զՔեզ` սիրել զմայր Քո, որոյ եւ պառաւութիւնն Քեզ հզօրագոյն փաստ է. այլ Տէրն մեր յասելն յաւետարանին զերկոսին եւ զերեսին բանսն զհօրէ եւ զմօրէ, զոր քաջ յիշես, արդեօք զծերութիւն նոցա արտաքոյ քան զպայման իւր համարէր, կամ տա՞յր իրաւունս Հ[օր] Յովսեփայ խնդրել զոր խնդրէն, եւ է՞ր նմա եւ մեզ միաբանիցս այս օգուտ` եւ հաճոյ ինքեան Յիսուսի։ Նմա թողից զդատաստանն եւ մաղթեցից տալ եւ յաւելուլ մեզ շնորհս եւ արիութիւն, այնմ որ ասաց եւս զանհնարինս ի մարդկանէ հնարաւորս լինել առ յԱստուծոյ։ Եթէ ես ի տեղւոջ քում էի, թերեւս տկարագոյն գտանէի. այլ այսու արդարանայցե՞մք, ես կամ դու։ Միով բանիւ, գլուխ խոնարհեցուցանեմ կամաց Վերնոյն եւ Մեծաւորի, այլ որպէս զանձն իմ եւ ոչ զանձն սիրելւոյդ իշխեմ ի վտանգ արկանել, եւ չհաւանելեացս հաւանել. այլ դարձեալ աղօթեսցուք զի Տէր լուսաւորեսցէ զմեզ, եւ փարատեսցէ զինքնաբոյծ մթարս եւ ակնկալութիւնս մտաց մերոց, պարգեւելով Քեզ քաջողջութիւն եւ առաքինութիւն ըստ պատշաճի վիճակի, որում վիճակեալս է եւ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1645.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 5 յունիս 1889

Սիրելի եւ Յարգոյ Հայր,

Ոչ բազում աւուրբք յառաջ գրեալ էի Քեզ, յետ որոյ ընկալայ զգրեալդ ի 4 Մայիսի, եւ ընդ նմին 43 րուպլիս. զերկոսին եւս ետու առ Գեր[ապատիւ] Վեհս, զի Պ[ատուական] Հ[այր] Աթանաս տակաւին գտանի ի Պաշպալով, եւ Վեհի գիտելով զյանձնարարութիւնդ պատուիրեսցէ առնել զարժանն` ի ժամու։ Իսկ ինձ մնայ յանձնել օգնականի տպա­գրապետին [69] ` առաքել Քեզ զցուցակս գրոց մերոց, զոր խնդրես։

Այրարատայ բաժանորդք ի Պօլիս եւ այլ ուրեք ուրեք 40 կամ աւելի ցարդ գրեալք են, Տէր յաջողեսցէ զաւարտ տպագրութեանն եւ զմուտս առ խնդրողսն։ Սիսուանն անարգել եմուտ այդր ի Կովկաս եւ ի Ռուսաստան. ընդէ՞ր է երկիւղդ վասն Այրարատայ։

Զի՞ եղեւ աւետարանն Սաթլելեայ, մի՛ լիցի սարդաթելեայ։

Տեսե՞ր զՇահն Պարսից [70] ։ - Ողջոյն Պաւլեայ եւ ծանօթից։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1646.

Կարապետ Եզեանին [71]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 7 Յունիս 1889

Մեծարգոյ Տէր,

Արդարեւ խնդրեալ էի ի Պ[արոն] Կոստանենց զօրինակ մետալի առ ­ ման Երեւանայ, եւն., եւ շնորհ ունիմ զի առաքէք զտպագիրն հանդերձ յաւելուածովք. այլ խիթամ թէ ոչ եւս հասցէ ի ժամու, քանզի ահաւադիկ ընդ ձեռամբս ունիմ զաւարտ տեղագրի Եր եւ անայ տպագրեալ, այլ դեռ ոչ զերծեալ ի մամլոյ. Պ[ա]ր[ոն] Կոստ[անեան ] առաքեալ էր ինձ միայն զչափ մետալացն, եւ ես անյոյս լեալ յառաջ վարեցի զտպա ­ գրութիւնն, որ մերթ արագ, մերթ դանդաղ յառաջէ, ըստ պատրաս ­ տութեան պատկերացն ինչ [72]. յոր մեծապէս սատարէին եթէ կանխեալ էր բաժանորդագրութիւն կամ սատարութիւն. յոր հաշիւ շնոր ­ հակալութեամբ ընկալաք զառաքեալդ 300 ֆրանգս ի գին 6 օրինա ­ կաց Այրարատայ, զորս ընկալջիք Տերամբ յակնկալեալ ժամուն։

Հարցից արդ ինչ մի. յ Ասիական օրագրի Բարիզու 1825 ամի, Հոկտ[եմբեր] ամսի, Աթաբէկեան Ասլանի ուրումն գրեալ ի Պետրպուրկէ, եթէ հրատարակելոց է հաւաքումն Հայկական Յիշատա ­ կարանաց եւ արձանագրութեանց։ Իցէ՞ ինչ այդպիսի հրատարակեալ կամ անտիպ մնացեալ. ինձ անծանօթ է [73] ։

Խնդրեցից եւ ինչ մի. հերու կամ ի սկիզբն տարւոյս հրատարակեալ էր այդր կամ ի Մոսկուա ճանապարհագրութիւն վերջին ելանողին ի կատար Մասեաց ( Մարքո՞վ [74] կամ այլ այսպիսի անուն) զոր ոչ քաջ յիշեմ. այլ անշուշտ ծանօթ է Ձեզ, եւ խնդրեմ օրինակ մի գրոյն, յորմէ թէ ոչ ի բանիցն (զորոյ ամփոփումն գտի յօրագրի ուրեք) օգտեցայց թերեւս ի պատկերացն։

Ողջունելով զմեծապատիւ Սանասարեան Տէրն մնամ փա ­ փագանօք բարգաւաճանացդ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1647.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 8 Յունիս 1889

Սիրելի եւ Յարգոյ Հայր,

Երեկ ի դառնալս ի Վենետկոյ ` ի նաւակին ընկալայ եւ ընթերցայ զգրեալդ յամսա­մտիս. իսկ յերթալն, ժամուք յառաջ, տանէի եւ զթուղթս գրեալ առ Եզովեան ի Պետր­պուրկ, յորմէ խնդրէի զօրինակ մի գրոց Մարկով ի, զորմէ գրէիր ի թղթիդ։ Եւ զայս վասն այն յիշեցի, զի մի՛ եւս խնդրեսցես զմատեանն այն, յուսամ թէ Եզովայ դիւրագոյն լիցի գիւտն։

Իսկ վասն կարեւոր խնդրոյ գալստեանդ` չգիտեմ զինչ ասել, ամաւ եւ երկամաւ յառաջ յայտնեալ էիր զյօժարութիւնդ եւ զջան յաջողութեան, եւ Քո հին իրաւունք գալստեան քան այլում ումեք, որ (լուայ ի ժամուս) զի գրեալ է առ Վեհս` վասն ուղեւո­րու­թեանն այսր եւ ի Բարիզ. իսկ սա տարակուսեալ է զի՞նչ պատասխանել. քանզի խիթայ թէ եւ ի Կ. Պօլիս գտցին փափագողք ի մերայոց` առնել զնոյն շրջան։ Տեսցուք զի՞նչ տն­օրի­նեսցէ թեմակալ Ձեր, եթէ Քեզ լիցի վիճակն, որում բաղձամ` գրկօք ընկալայց զՔեզ, եթէ այլոց` ձեռօք։

Ի փափագողաց գրիլ ի բաժանակցութիւն Այրարատայ` քանզի մի ոք կանխեալ հատուցեալ է զգինսն (որպէս այրին այն), առաքի նմա յերկար ընդունելութեանն. յուսամ թէ զայլոցն ընկալցիս աստէն ձեռօք. յանձնեսցին եւ 2 Սիսուանքն ի կազմ հասարակ։

Ողջ լեր ողջունելով զՊետրիզեանն ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1648.

Կարապետ Կոստանեանին [75]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 9 յունիս 1889

Ազնիւ Պարոն,

Անցեալ ամսոյ 7 թուականաւ թղթոյդ հետ ընդունեցայ 5 օրինակ Այրարատայ բաժանորդագրութեան գինը, հարիւր ռուպլի, եւ ահաւասիկ ընդունելութեան մուրհակքն։

Շնորհակալ եմ Ձեր ջանից ի պէտս ճոխութեան կամ պատկերաց գործոյս. որոյ համար իմացայ որ գրեր էք առ Մեծապատիւ Պր. Կար[ապետ] Եզեանց, որ եւ իսկոյն խաւրեր է ոչ միայն Երեւանայ առման մետալին պատկերը, այլ եւ բոլոր հաւաքումն պատկերաց մետալաց Ռուսաց պետութեան:

Նկատմամբ կազմի հատորոյ Այրարատայ, վայելչակերպն առ իւրաքանչիւր օրինակ 10 ֆրանգ հաշուած է. ի հարկէ դեռ ժամանակ կայ այդ փափագելի կէտին հասնելու։

Զուարճութեամբ ընդունեցայ մեր նախնեաց պատկերներն ըստ ձեռագրաց ԺԷ դարու, որք որչափ ալ անվաւեր են, գրողին հայրենասիրութեան ցոյց են եւ կըրնան յարգ տալ ձեռագրին։

Փափագելով քաջողջութեանդ եւ յաջողութեան, մնամ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1649.

Գրիգոր Խալաթեանին [76]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 12 յունիս [18]89

Ազնիւ Պարոն,

Մծբնացւոյն Զգօն գիրքը ես խաւրեր էի հանդերձ նամակաւ, որ կ՚երեւի թէ չէ հասած ի ձեռքդ, եւ անով կ՚ըսէի իմ մնացեալ փոքր պարտքս ալ վճարել, ի հաշիւ գրոց զոր ի Գերմանիոյ խաւրեցիք ինձ։ Ուրիշ գիր մ՚ալ գրած էի, հարցանելով զորպիսութիւն մեր պատուական Բարեկամին՝ Պր. Էմինի։ Վերջի գրածէդ (զոր երեկ ընդունեցայ) կ՚իմանամ որ առողջ է, եւ ողջունելով փափագիմ որ այնպէս ըլլայ երկար ատեն իբրեւ մի ի նահապետաց կենդանի մատենագրաց մերոց։

Յապահովի ընդունեցայ փոխանակագիրդ 200 իտալ[ական] լիրայից՝ ի գին 4 օրինակ Այրարատայ, զորս ի ժամանակի աւարտման տպագրութեանն կ՚ընդունիք. առ այժմ ի կէս հասեալ է։

Հարցուածոցդ թերեւս չկարենամ այս անգամ ամբողջ պատասխանել. բայց այդ Հայ նախարարաց անուանքն, ինչպէս որ տպագրեալ է Պատմ[ութիւն] Հայ Դպրութեան, այնպէս էր ի բնագրին, եւ նոյնչափ [77]. Պարսից ոճով ստորագրեալ են, որպէս համարիմ, ըստ որում եւ ընդ իշխանութեամբ Պարսից էին յայնժամ, մինչեւ հիմայ ալ յարեւելս եւ ի Տաճկաստան այսպէս ստորագրին կամ կոչին մերայինք ալ, մեր հարք ալ, օրինակ իմն Պետրոսի որդի Պօղոսն ՝ կոչի Պօղոս Վէլէտ ի Պետրուս, եւն։

Գալով թղթոց բովանդակութեան, Դպրութեան հեղինակն միայն վերնագիրերը կամ մասն ինչ հրատա ­ րակեր է. գրուածքն կրօնական ինչ բանք են, զորս զանց կ՚ընեմ ընդօրինակելու. թերեւս զարմանաս թէ ինչո՞ւ. եւ յիրաւի զարմանալի է։ Այդ ձեռագիր Թղթոց Գիրքը իբրեւ քառասուն տարի առաջ ես ինքն գտայ ոմանց քով, որք չէին ուզեր թողուլ օրինակելու. վերջապէս հաւանեցան որ օրինակեմք՝ բայց չկարենամք հրատարակել, ըստ այսմ պայմանի՝ երբ փափագեցայ Ս. Սահակայ եւ Պրոկղի թուղթերը հրատարակել ի շարս Սոփերաց [78] ՝ ստիպուեցայ թոյլտուութիւն խնդրել ի տերանց Ձեռագրին։ Այս չափով կ՚իմանաս ըրածս եւ չըրածս։

Լատինացւոց կանոնական պատժոց վրայօք ստոյգ չեմ կարող առ այժմ գրել, այլով առթիւ ջանամ հաւաստել:

Գահնամակին նմանագրութիւնը լուսատպութեամբ՝ արդէն սահ ­ մանած էի մտցընելու յԱյրարատն, եւ որովհետեւ առանձին թղթով պիտի ըլլայ եւ ոչ տպագրեալ երեսներուն վրայ, չփութացայ լու ­ սատպել տալ, այլ յուսամ քիչ ատենէ ընել տալ, որչափ որ յաջողի, վասն զի առաջին էջն շատ մութ է, դժար թէ սկիզբն յաջողի կամ ընթեռնլի ըլլայ կարելին ջանամք ընել տալ, եւ այն ատեն կ՚ընդունիք խնդրածնիդ։

Գեր[ա]պ[այծառ] Աբբահայրս, եւ Յ[արգոյ] հարք Գարեգին, Բառնաբաս, Բարսեղ եւ այլք [79] ողջունեն զՔեզ բարեկամաբար, նոյնպէս եւ զմեծապատիւ Էմինեանն, որում կրկնելով եւ ես զիմ մտերմու ­ թիւնս՝ մնամ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Երբ գայ ի վանս յիշեալ գիտնականդ Նասոնոֆ [80] ՝ ամե ­ նայն յօժարութեամբ ընդունիմք իբրեւ բարեկամ բարեկամի։

1650.

Կարապետ Կոստանեանին [81]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 17 / 29 Յունիս [18]89

Ազնիւ Պարոն,

Անշուշտ հիմայ ընդուներ էք ամսոյս 9-ին գրածս, որով եւ ըն ­ դունելութեան մուրհակը Ձեր խաւրած 100 ռուբլոյ, ի գին 5 օրինակ Այրարատայ եւ Եփրեմ կաթողիկոս ի [82] պատկերը։

Ընդունեցայ Մայիսի 31-ի գրածդ ալ, հանդերձ Ծաղկարար Սահակ եպիսկոպոսի [83] կենդանագրաւ, զոր առ այժմ պահեմ առ իս, եւ եթէ չկարենամ ի բան բերել՝ դարձընեմ ղրկողիդ։

Իբրեւ միւս եւս ծանօթի հանդիպած՝ ուրախացայ իմանալով որ հարազատ եղբայրդ է եղեր Նոր Աղեքսանդրիոյ ուսանողն, որ քանի մի լուսանկար խաւրեց ինձ, որք եւ արդէն փորագրուած զետեղեցան յԱյրարատ. քանի մ՚ալ Յիշատակարան խաւրած է Հառիճոյ վանաց ձեռագրաց, Ձեր պատուական Հօրէ ընդունելով, որոց հաճեցէք հաղորդել ողջոյններս, երբ գրելու ըլլաք։ Յօժարութեամբ կ՚ընդունիմ Որդան կարմիրն ալ՝ երբ յաջողի։

Բարի եւ յաջող ճանապարհորդութիւն մաղթեմ։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1651.

Մեսրոպ Արք. Սմբատեանին [84]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 26 Յունիս/8 Յուլիս 1889

Գերարգոյ Սրբազան Տէր,

Յիրաւի մեծ պակասութիւն է ինձ, որ առանց աչօք տեսնելու կը տեղագրեմ Հայոց աշխարհիս կողմերը, շատ իսկ կը զգամ զայս, եւ չեմ տարակուսիր որ ոչ սակաւ անճշդութիւն ըլլայ գրածիս մէջ. այլ հեռուէն այսչափ կարողանամ. մօտենալու ալ այսուհետեւ չեն ներեր ալիքս եւ անվարժութիւն այդպիսի ճանապարհորդութեանց. ի խցիս եւ ի վանս, Ա[ստուծո]յ գոհութիւն, չափաւոր առողջ եմ, այլ զնոյն չեմ խոստանար յօտարութեան անդ [85] ։ Տեղագրութեան անմեկին բռնելով զպատմականն, որ է հոգեւորիչ տեղեաց, վստահութիւնս յայսմ մասին է՝ հաճոյանալ հայրենասիրաց։ Բայց ցաւիմ, որ եթէ ես չկարցայ յայց ելնել այն տեղեաց, մեր ազգայինք ալ՝ ըստ իս՝ բաւական խոյզ եւ խնդիր չեն ըրած, եւ ոչ պատկերահանութեամբ լուսաւորած, բաց ի սակաւուց ինչ, որով ստիպիմ դարձեալ օտարազգեաց ճանապարհագրութեանց դիմել, եւ աւելի անոնց քով քան մերայոց գտնել զտեսարանս, զճարտարապետական ծանօթութիւնս, այլ եւ զբնաքննականս, յայսմ մասին շատ մեղադրելի գտնեմ զմերայինս, որք առատք են ի դատել եւ ի դատափետել, այլ ի լոյս եւ ի ծանօթս տալ՝ ոչ։ Ի վերայ այսր ամենայնի յուսամ թէ՝ եթէ ոչ վասն ամենայնի, այլ մասանց մասանց համար իմ Սիրելի Սրբազանս ալ շնորհէ ինձ էֆերում [86] մի։

Շնորհակալ եմ իրեն եւ վասն ընկերաբար ջանիցն ի գտանել բաժանորդս սատարութեան եւ ստացման գրոցս, որոյ կիսէն աւելին տպագրեալ է. նոյնպէս եւ նոր խաւրած 50 րուբլեաց համար, որոց զօրութեամբ արդէն յուղարկուեցան Շիրակն եւ Սիսուան, միայն թէ այս ետքինս երկու կտոր բաժնուած է, որով միւսոյն հետ երեք առանձին ծրար եղած են. ամբողջ մէկէն ծրարելով չեն ընդունիր հօս։ Իսկ Այրարատն մնայ առաջուց խնդրուած հինգ օրինակաց հետ ընկերանալու ի ժամանակին։

Կարծեմ գրած եմ ուրիշ անգամ որ Վիենայի կայսերական գրատան մէջ ալ փնտռել տուած եմ Երեմիայ Չելեպոյ [87] վանաց եւ ուխտատեղեաց գրութիւնը, որովհետեւ ի խնդրոյ Աւստրիոյ կամ այն ժամու Գերմանիոյ կայսեր դեսպանին խնդրօք տեղագծեր է, սակայն բան չյայտնեցաւ, իմ յոյսս դարձեալ Էջմիածնի անկիւններուն վրայ է. նոյնպէս Ոսկան վարդապետի թարգմանութիւնն ալ, թէ եւ ասոր փռանկերէն սխալ մխալ անուանա­գրու­թեամբ կմախք մի կայ [88] ։

Գալով սրբազանիս հայրենի գաւառին՝ Նախճաւանի դրից՝ ըստ քարտիսից Շարու­րայ դաշտին շարունակութեան ծայրը ինկնալով, կըրնար անոր հետ եւ անով Այրարատայ ալ վերաբերիլ. այլ ես նպա ­ տակ ունենալով ըստ Խորենացւոյ աշխարհագրութեանն եւ ըստ պատմչաց մերոց տեղագրել զՄեծ Հայս, ուզեցի անոնց հետեւիլ եւ ոչ բնական դրից երկրին։ Եթէ զանց ընելով զայլ աշխարհս, միայն զԱյրարատ ուզէի նկարագրել, այն ատեն թերեւս այլ կերպով սահմանագրէի, բայց եկ տես, Տէր իմ, որ Այրարատայ 14 եղբայրներն ալ ստորագրելը ինչպէս դիտաւորէի, մնայ ում եւ մնայ. միայն մէկ հատն թերեւս կենօքս կամ յետ այնր լոյս տեսնէ, եթէ հայրենասէրք ըստ Այրարատայ կամ լաւագոյն եւս, կերպով կանխեն ի նպաստ պատրաստութեան պատկերացն. ես զգրուան այն միոյն աւարտած եմ։

Փափագանօք պայծառ ծաղկման գաւազանիդ մնամ

Սրբազան Տէրութեանդ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1652.

Կարապետ Կոստանեանին [89]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 29 յունիս/11 յուլ[իս] 1889

Ազնիւ Պարոն,

Յունիս 7 / 19 թուականաւ թուղթդ ալ ընդունեցայ. ես գրած եմ Քեզ յ՚9 եւ 30 յունիսի ըստ նոր տօմարի, որովք ծանուցանէի որ ընդուներ եմ 100 րուպլի ի գին 5 օրինակ Այրարատայ. եւ հիմայ ալ ընդունեցայ 20 րուպլի վասն Պ[արոն] Մատթէոսի Տէր Պետրո­սեան [90]. որով պարտիմք յուղարկել Քեզ վեց օրինակ Այրարատայ ի Վաղարշապատ։ Գրեր ալ էի, ըստ հարցմանդ, որ չափաւոր վայե ­ լուչ կազմի իւրաքանչիւրին համար տասն տասն ֆրանգ դրուած է։ Տարակուսելով, որ առջի գրածս չէք ընդունած՝ նորէն կրկնեցի եւ երեքկնեցի։

Ծաղկարար Սահակ եպիսկոպոս ի կենդանագիրն ալ քովս է: Որդան կարմրոյ համար մի՛ հոգայք. եթէ յաջողի՝ բարի, եւ եթէ ոչ, չիք վնաս կամ պակասութիւն։

Եղբօրմէդ ալ թուղթ ընդունեցայ, որ կը ծանուցանէ ի հայրենիս երթալու պատրաստուիլ։

Օգուտ եւ առողջութիւն մաղթեմ ի բժշկարար ջուրս եւ յօդս տեղւոյդ։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Կը դարձընեմ Շահխաթունեան Եպ[ իսկոպոս ] ի թուղթը. իմ գործիս պիտանի չ[՚]ըլլար, բայց շատ սիրուն հայրաբար գրուած է։

1653.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 1 յուլիս 1889

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Յետ կալոյ այսր իբրեւ եօթնեակ մի, երեկ յանագանի մեկնեցաւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Համազասպ Խաչիկ աղայ ուղեկցաւն, երթալ ի Միլան եւ անտի ուր եդեալն է ի մտի, եւ ի սկիզբն արեւելեան օգոստոսի գտանիլ այդր, յեկեղեցի իւր։

Արդ ժամ է Քեզ առ փոքր փոքր պատրաստելոյ. դասակիցդ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան ըղձայ զ՚ուղղակի գալուստդ այսր, որպէս զի արդեօք ընկերեսցէ Քեզ ուր երթալ փորձակրիս. այլ այս ո՛րպէս յաջողիցէ` ոչ գիտեմ արդ։

Երկու Սիսուանքն կազմեցան, եթէ կամիցիս զի եւ առաքեսցին մինչ դեռ այդր իցես, ծանո, ապա թէ ոչ ընկալցիս ի գալստեանդ։ Իսկ Այրարատաց տակաւին պիտի ժամանակ, զի տպագրութիւնն այն ինչ ի կէս հասեալ է, եւ մինչեւ ցաւարտն` թերեւս յաւելցին եւ այդր բաժանորդք։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1654.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 3 յուլիս 1889

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Ընդունեցայ Մշոյ Մաշտոցին յիշատակարանը եւ ցանկը եւն. եթէ գիտնայի այդպիսի ինչ ըլլալը, Քեզի բերան ծռել չէի տար. եպիսկոպոսն կ՚ըսէր թէ 8-9 հարիւր տարուան գրուած է, իսկ դա հազիւ 4 հարիւր տարուան բան մի է, որոյ նման շատ կան մեր քով. եթէ ուրիշ անգամ հանդիպի Քեզ Մաշտոցի յիշատակարան մի օրինակել, որոյ մէջ գտուի Մաշտոց Վարդապետի կամ Կաթողիկոսի վարք ալ, զայս պէտք չէ ընդօրինակել, վասն զի գտուի ուրիշ օրինակաց մէջ ալ։ Բայց պէտք է խոստովանիլ որ այդ օրինակին մէջ զանգակ քաշող աբեղային պատկերը` արժանաւոր բան մի է, մանաւանդ քաշուածքին ուժէն` ոտքերն գետնէ կտրած եւ օդոյ մէջ կախուած ըլլալուն համար, աղէկ որ չուանն չէ փրթած։

Ողջոյն սիրով ընկերաց Հարց եւ Եղբարց։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1655.

Կարապետ Կոստանեանին [91]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 3 / 15 Յուլիս 1889

Ազնիւ Պարոն,

Յունիսի 9 (21) թուով գրածդ եւ 20 րուպլիք ընդունեցայ, որով Քո խաւրած բաժանորդագինն կ՚ըլլայ 140 րուպլ, 7 օրինակ Այրարատի համար. առաջին հնգից համար արդէն խաւրեր էի ձեզ մուրհակ մի (յ՚9 յունիսի) ետքի երկուքին համար խաւրեմ ներկա ­ յիւս։ Ես Ձեզ գրած եմ յ՚9 եւ յ՚30 յունիսի եւ ի 11 յուլիսի (ըստ նոր տօմարի), եւ այս օրուան գրածս կ՚ըլլայ չորրորդ գիր. թուի թէ առաջին գրածս դեռ չէ հասած, անոր համար կրկնեցի վերոյգրեալս:

Օգուտ մաղթեմ ի ջրոց՝ ուր երթաս։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1656.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 11 յուլիս 1889

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Զթուղթդ որ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Համազասպ ` իսկոյն առաքեցի ի Բարիզ, ուր երթալոց էր. անշուշտ ընկալեալ է այժմ յապահովի։

Զոր վասն անձինդ գրես, երթալ ի Ղրիմ, եթէ ոչ գայցես այսր, լաւագոյն թուի եւ ինձ քան զմնալդ ի Տփղիս, այլ յայտ է թէ զայսմանէ անկ է ըստ օրինի քննել եւ սահմանել, յետ դարձի գիւղագնացից, կամ ի դէպ ժամու։ - Զառանձինն կամ ի գաղտ ինչ գրեալդ` այնպէս ունիմ լռելեայն։

Գրեանդ խնդրեալ պատրաստ էր յարկեղ. այլ զի յետ տպագրութեան հոգեւոր գրքուկին խնդրեալ ես այլազգ ինչ կարգել զաղօթս եօթն խոցից, եւն., գրեալ են առ Քեզ, զի չէ մարթ առնել, քանզի արդէն տպագրեալ է գրքոյկն, եւ հարկ լինի վերստին տպագրել զամենայն. եւ չեւ եւս են ընկալեալ այսմ պատասխանի։ Արդ զի խնդրես փութով առաքել, առաքեսցի որպէս եւ եդեալ է։ Եթէ վասն ծախուցն աւելի կամ պակաս ինչ տուեալ է, այդ ի հարկէ յարմարիցի da galant’uomini [92].

Խնդրեմ զծրարեալս հասուցանել առ որ ուղղեալն է, ներելով զի տամ Քեզ փոքր աշխատութիւն եւ ծախս ինչ. երկիցս գրեալ եմ առ նա յ Էջմիածին, եւ խիթալով թէ չիցէ հասեալ առ նա, այսպէս առնեմ. զարդիս գտանի նա յ Ապասթուման, որպէս գրէ։

Ողջոյն Պ[արոն] Պաւլէի։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ի վերայ Սաթլելի Աւետարանին` յաւելից միւս եւս, առ ի ստուգութիւն. այսինքն առ ի խնդրել զՅիշատակարանն. եւ գտանի այն ի Ծուղրութ գեղջ մերձ յ Ախալ­ցիխէ, եւ կոչի (աւետարանն) Ս. Յովհաննէս։ Թուի հնագիր, վասն որոյ յանձնելի է մտադրութեամբ ընդօրինակել որպիսի եւ յիշատակարանք գտցի ի նմին. մարթ է այսմ յաջողել ձեռամբ Սեդրակեան եպիսկոպոս ի, զի կարծեմ նորին դաւանակցաց է եկեղեցին, եւ մարթ է նմա բերել իսկ տալ զմատեանն եւ Քեզ քննել ուշի ուշով, եւ նշանակել զորպէսն։

1657.

Մեսրոպ Արք. Սմբատեանին [93]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 17 / 29 յուլ[իս] 1889

Գերարգոյ Սրբազան Տէր,

Ծանուցանեմ համառօտիւս՝ որ ընդունեցայ ի 20 անցեալ ամսոյ շնորհածդ, հանդերձ քսան րուպլեօք, ի գին օրինակի միոյ Այրարատայ, եւ ի լրումն հնգետասնեկի, որոց չորեքտասանին գինն արդէն ընդունուած է ի Կ. Պոլիս, որպէս ծանոյց մեզ եւ մեր գործակալ Հայրն։ Տէր Ոսկանեան Քահանայ ի [94] օրինակն ի ժամանակին ուրիշ վեց օրինակաց հետ կը խաւրեմք ի Շամախի ՝ առ Հոգեւոր Հայր իւր, Որոյ՝ շնորհակալութեամբ եւ յարգանօք մնամ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1658.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 25 Յուլ [ իս ] 1889

Սիրելի եւ Պատ[ուական] Հայր,

Անցեալ շաբաթ առ Պ[ատուական] Հ[այր] Սերովբէ գրածէս իմացար անշուշտ որ չէի մոռցեր զՈրդւոց եւ Թոռանց Սրբոց յիշատակը, եւ լռութեամբ խօսեցայ անուանակցաց հետ։

Առ Միրզաբէկեան Տէր Խորէն [95] ի Պագու ` չեմ գրեր. որովհետեւ արդէն գրեր էի շնորհակալութիւն առ Մեսրովբ Արքեպիսկոպոս Սմբատեան [96] ի Շամախի, որոյ հրամանաւ արդ քահանայն ժողովեր է Քեզի խաւրած գումարը։ Արքեպիսկոպոսը ինձ գրեր էր որ 15 հոգի ընկերագրուեր են ի Պագու. եւ որովհետեւ այդոր խաւրածն 14 է, հատ մ՚ալ նորէն ինքն աւելցուցեր խաւրեր է ինձ, որ երեկ հասաւ ի ձեռքս։ Ասկէ առաջ ալ նոյն Արքեպիսկոպոսն 6 բաժնի համար վճարեր էր, որով 21 օրինակ ճարեց մեզ. հիմայ որո՞ւ պէտք է ըսել կեցցէ՜։

Դու ալ կեա՜ց եւ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1659.

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 11 Սեպտ[եմբեր] [18]89

Սիրելի քոյր իմ Գադին,

Գիրէս աւելի նամակ է բերողն, մեր քեռդուստրն Տ. Տիրուհի, որոյ հետ այս երեք չորս օր կը տեսնուինք. երկար ճամբորդութենէ յոգնած՝ կ՚ուզեն շուտով դառնալ ի տուն: Քու յանձնած բարեւներդ ընդունեցայ, եւ եղբայրաբար յանձնեմ իրեն փոխարէնը: Գրքոյկ մ՚ալ կը ղրկեմ, որ յիշեցընէ թէ միակ եւ միշտ սիրելին ո՜վ է, եւ թէ ամեն սիրելիներն ալ անով կամ ի նմա սիրելու է: Գրքուկին վրան ալ կը տեսնես հին յիշատակ մի, եւ կը յիշես շատ մի բաներ, եւ զիս ծերացեալ

Եղբայրդ
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1660.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 13 Սեպտ[եմբեր] 1889

Սիրելի եւ Պատ[ուական] Հայր,

Ի վաղուց լռութիւն էր ի Կովկասական կողմանցդ. ոչ ի Քէն եւ ոչ ի Պ[ատուական] Հ[այր] Գաբրիէլէ չգոյր գիր եւ վանկ. երեկ ընկալայ զգրեալդ յ՚18 անցելոյն, ընդ նմին եւ զփշրանս Յիշատակարանի Ծղրուտեան աւետարանին [97]. շնորհս մատո Սեդրակեան Եպիսկոպոսի եւ յիմ դիմաց։

Արկղ գրեանցն որոց ակն կալեալ մնաս, յամսոց հետէ առաքեալ է աստի, եւ զարմանամք զի դեռ չէ Քո ընկալեալ. Քեզ մնայ խնդիր առնել եւ գտանել։

Վասն ուղեւորութեան կամ խնդրոյդ ի Ղրիմ, ոչ է մոռացեալ եւ գրեսցէ Վեհ. սպասէ եզերելոյ ուղեւորութեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Քերովբէի [98], որ մեկնեցաւ աստի ընդ Գիւղագնացից վարժարանեայց, երթալ ուր եւ երթալոց է, եւ դառնալ դարձեալ ի Վենետիկ, եւ աստի ի Ղրիմ։

Տէր Ղեւոնդեանն մինչեւ ցայժմ առաքեալ է ի հաշիւ Այրարատայ փոխանակագրաւ, յերիս նուագս, ոչ գիտեմ որչափ ինչ հաշուելով զռուպլին, այլ ի ձեռս մեր եհաս փոխանակութեամբ եւ թղթեայ իտալական դրամով, 5906։40 լիրայ կամ ֆրանգ, որ է ըստ մեզ գին 118 Այրարատի օրինակաց. ինքն զիա՞րդ հաշուի, չգիտեմ։ Իսկ մերայոց տեսեալ զի տպագրութիւնն յամեսցէ եւ ամիսս ինչ` տպագրեցին նոր յայտարարութիւն, յերկարելով զպայմանաժամ 50 ֆրանգաց գնոյն մինչեւ ցելս այսր տարւոյ, եւ յետ տարւոյս 100 ֆր[անգ] ըստ առաջնոյ սահմանին։

Ժամանակաւ գրեալ էիր եթէ ընդօրինակեցեր ինչ ինչ ի Ձեռագրաց որ առ Գիւտ քահանայի Աղուանեան ( sic ) [99]. զի՞ եղեւ. միթէ՞ իցէ եւ այդ յուղւոջ, որպէս արկղն որում սպասես, բայց անշուշտ յառաջ քան զայն առաքեալ իցէ Քո եւ կամ ոչ բնաւ։

Թերեւս յետ աւուրց գնայցէ Պ[ատուական] Հ[այր] Բարսեղ ի Մոնաքոյ, ի վարժ գերմանական լեզուի եւ եկեղեցական ուսմանց, կալ ամիսս ինչ առ Բենեդիկտեան հարս [100] ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1661.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 25 Սեպտ[եմբեր] 1889

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Յուսամ զի արդ ապաքինեալ ես յանկոչ եւ տէնկսիզ տէնկէն։

Ամսօք յառաջ առաքեալ էիր զանպէտ Յիշատակարանս ինչ Ձեռագրաց Տեառն Ներսիսի Աճէմեան. յորս ի Ե ^ն, ընդ այլեւայլ բանից` թիւ կամ գլուխ ԻԱ նշանակի եւ այս. «Խոստովանութիւն Հայոց, զոր գրեցին առ Ժողովն Եփեսոսի ». թէպէտեւ կարծեմ թէ ծանօթ ինչ է, այլ առ ապահովութեան խնդրեմ ընդօրինակել զայդ գլուխ բանի, եւ ողջ լինել, եղբարբք հանդերձ, ողջունելով եւ զհարազատն իմ եթէ հանդիպի։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1662.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 27 Սեպտ [ եմբեր ] 1889

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Չէի մոռացեալ զյօդուածն տպագրելի ի «Բազմավիպի» եւ առաքելի Քեզ ի տեսութիւն. չեւ եւս է տպագրեալ կամ աւարտեալ տպագրութիւն թերթին, այլ առաքեսցի կարծեմ փութով` ըստ խնդրոյդ, մինչչեւ մաքուր տպագրեալ։ - Օրացոյցն եւս կամ երեկ առաքեցաւ կամ այսօր ընդ թղթեկիս։

Տառք Ձեռագրին այնորիկ թուին ինձ քաղդէացի. այլ շարուածն օտարոտի իմն երեւի. լաւ լինէր եթէ քանի մի տող ճշգրտապէս ընդօրինակէր։ Միշտ պակաս իմն մտածեն կամ գործեն պատանիքն. պարտ էր նմա փոխանակ կցկտուր յիշատակարանացն ընդօրինակել զբուն Յիշատակարանն ի վերջ մատենին, եթէ գոյր, եւ եթէ չկայր` ծանուցանել զի չկայր։

Ողջութիւն եւ զուարճութիւն, այլովն հանդերձ։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Եղ[բայր] Յովսէփ [101] ի Ֆիեսսոյ [102] է. ոչ գիտեն որք աստ ո՞ւր եդեալ իցէ զօրացոյցս 1890 ամին. ոչ գտին ցարդ. ի գտանելն` առաքեսցի։

1663.

Խորէն Վրդ. Ստեփանէին [103]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 2/15 Հոկտ[եմբեր] 1889

Մեծարգոյ Վարդապետ,

Բարեսէր եւ ազգասէր զգացմանցդ խօսք չունիմ. բայց գովաբանութիւնքդ ինձ համար առաւելազանց համարելով, զայն ալ մեր հայրենեաց սիրոյն կը բաշխեմ, որով ոգեւորեալ կը գրես, եւ այնու հա ­ մար հաճոյ թուի Քեզ եւ այլոց՝ գրողս ալ։ Յուսամ որ Դու ալ դարձեալ նման զգացմամբ համարիս ըսելիքս, որ եւ ես ի վաղուց տաղանդաւոր եւ նշանակելի անձ մի համարէի զ Խորէն Ստեփանէն [104] ՝ մինչ յառաջ քան զվարդապետանալն գրէր (ոչ յիշեմ յո՛ր) օրագրի. եւ ակն ունէի՝ որ որպէս հանճարովն, աստիճանով ալ առաւել բարձրանայ, որոյ արգել թերեւս եղած ըլլայ շատ համարձակախօսութիւնն. - արդեօք ես ալ հիմայ շատ համարձակախօս չե՞մ առ Քեզ զայս գրելով. բայց յուսամ, որ հաճոյ ըլլայ Քեզ այս իբրեւ ի ծերունւոյ եւ ի սիրողէ։

Մեր Հ[այր] Քերովբէ Վարդապետն խօսեր էր ինձ Ձեր փափագանաց նկատմամբ լուսանկարիս, զոր եւ կը յանձնեմ նմա՝ երբ դառ­նայ քիչ օրէ ի վանքս, յիշեցընելով եւս, որ եթէ ի Ս. Խաչի վանք դ կամ այլուր գտնէք Յիշատակարանս ինչ ի Ձեռագիրս, հաղորդէք ինձ, որ փափագանօք բարգաւաճանացդ մնամ աղօթարար

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1664.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 21 Հոկտ [ եմբեր ] 1889

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յառաջ քան զամենայն եւ յետ ամենայնի` ճշմարտապէս կարեկից լինիմ Քեզ առանձինն, եւ մեզ հաւասար. զի ոչ սակաւ վաստակեսցուք մինչեւ լցցին պէտք վարժարանիդ, եւ ամենայն անդամօքն պատշաճեալ ընթասցի ի նպատակ իւր։ Այս խորհուրդ արդէն ծփեցուցանէր զմիտս իմ. - չխօսեցայ ընդ Վեհի ցարդ, նախ զի վշտացեալ իմն երեւէր եւ հոգայր վասն այլ ինչ իրաց, եւ ոչ կամեցայ կանխաւ յաւելուած առնել լինելեացն եւ լսելեաց յետ սակաւուց. իմ իսկ փոքր ինչ անհանգիստ գոլով ցաւօք ուսոյ։ Եւ երկրորդ զի հարկաւ լիցին բանք զիրացդ ի մօտոյ, ի գալ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուէլի ի վանս, ուր սպասի։

Եւ զի յիշեցաւ սա եւ հարցանես զերթ եւ զգործ նորա. - կարեմ ասել, թէ անծանօթ են ինձ, եւ հազիւ լուայ զերթն, թող թէ զգործն, եւ զարմանալի եւս, զի լուայ կամ ասիւր թէ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սամուէլ [105] գնացեալ իցէ ի Բարիզ, որում այնքան հաւատամ որքան ոչ հաւատամ. եւ ըստ անհետաքրքիր սորութեանս կամ բարուց` ի հարկէ ասեմ եթէ կարեւոր իրք ինչ իցեն իմասցուք վաղ կամ անագան։

Ձեռագիրն առաքեալ ի քեռորդւոյդ բերցես ի դարձիդ ի գեղջէ. չիք պէտք փութալոյ, մանաւանդ զի եւ ոչ յուսալի ինչ երեւեցուցանէ նա. յորմէ խնդրեմ քարտիւս ծանուցանել կամ ազդ առնել զնշանակեալս ի նմին։

Յաղօթս ապաստան փափագանօք քաջողջութեանդ` մնամ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1665.

Gustave Schlumberger -ին [106]

Venise, St. Lazare, 21 oct [ obre ] [18] 89

Monsieur,

J'ai lu dans le journal Le Temps une petite note sur quelques Balles de fronde en plomb, dont deux appartient à votre Cabinet. Je désire Monsieur, savoir la quelle des deux opinions (de Longpérier et le M. Reinach) partagez-vous sur le nom de Babyrsa. Ensuite je voudrai savoir si en a-t-on publié quelque figure, dont je pourrai peut être me profiter pour un ouvrage géographique en cours de publication, dans lequel j’avais déjà parlé de cette forteresse. 

J’espère, Monsieur, de n’abuser pas ni de votre temps ni votre bonté. Mes saluts respectueux.

Votre serviteur
P. Léon M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Վենետիկ, սուրբ Ղազար, 21 Հոկ[տեմբեր], 1889

Պարո՛ն,

« Le Temps » օրաթերթին մէջ ես հակիրճ ծանօթագրութիւն մը կարդացած եմ պարսատիկի կապարէ գնդակներու վերաբերեալ, որոնցմէ երկուքը Ձեր Հաւաքածոյին կը պատկանին: Կ՚ուզէի իմանալ, թէ Բաբիրսա անուան վերաբերեալ գոյութիւն ունեցող երկու կարծիքներէն Դուք որո՞ւն կը յարիք (Լոնփերիէի, թէ՞ պրն. Ռեյնախի կարծիքին):

Այնուհետեւ կ՚ուզէի իմանալ, թէ գոյութիւն ունի՞ որեւէ հրատարակուած պատկեր, որ ես թերեւս կրնամ օգտագործել տպագրական ընթացքի մէջ գտնուող աշխարհագրական իմ աշխատութեանս մէջ, որուն մէջ արդէն յիշատակած եմ այդ ամրոցը:

Յոյս ունիմ, պարո՛ն, որ չեմ չարաշահեր Ձեր ժամանակն ու բարեհոգութիւնը: Յարգալից ողջոյններս:

Ձեր խոնարհ ծառան
Հայր Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1666.

Կարապետ Կոստանեանին [107]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 3/15 Նոյեմ[բեր] [18]89

Ազնիւ Պարոն,

Կը հարցանէք թէ ե՞րբ կ՚աւարտի Այրարատի տպագրութիւնն։ - Գործոյն մարմինն այս տարի կ՚աւարտի. յաւելուածք ինչք եւ ցանկք մէկ երկու ամիս ալ կը պահանջեն. կը մնայ աշխարհացոյցն, որոյ համար չեմ կարող ստուգիւ ասել երբը, վասն զի հեռու տեղ կը գծի։

Սահակ եպիսկոպոսի պատկերն պէտք է քիչ մ՚այլ ժամանակ մնայ ի մօտս, յետոյ կը յղարկեմ ձեզ։

Կը վախցընէք զիս Այրարատայ մտից համար ի Ռուսաստան. ես կը յուսամ որ ինչպէս Սիսուան մտաւ՝ սա այլ մտնէ. իրաւ Սիսուան Ռուսի հողի վրայ չէր խօսէր ինչպէս Այրարատն, սակայն սա այլ կարծեմ թէ տէրութեան հակառակ բան չէ խօսած. եթէ ուրիշ կասկած կամ վախ մի գիտէք՝ արգելք ըլլալու, ծանուցէք մտերմաբար։

Այս օրերս Պ[արոն] Մատթ[էոս] Փափազեանցի հրատարակած Հայաստան ի լուսա­տիպ տեսարանները ընդունեցանք [108]. արդեօք այդ Պարոնն ունի՞ նաեւ Այրարատայ կողմերուն տեսարաններ, կամ կարելի՞ է տեսարանաց ցանկ մի ունենալ։

Ողջ լեր.

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1667.

Gustave Schlumberger -ին [109]

Venise, St. Lazare 5 Nov [ embre ] [18] 89

Monsieur,

Je vous suis bien obligé et pour votre prompte réponse, et pour ces intéressantes brochures que vous avez eu la bonté de m'envoyer. Après les avoir lu avec plaisir et profit, je les ai envoyés à mon frère antiquaire, à Constantinople. Celui-ci m'a envoyé il y a 28 ans, quand j’étais à Paris, des centaines de ces balles byzantines, que j’ai vendu pour son compte, je ne me rappelle pas à qui.

Outre la forteresse Babyrsa, y a en Arménie, comme Vous savez bien, Monsieur, la ville Babirte, entre Trébizonde et Erzeroum. Quant à Karchydion, M. Reinach n'oublie pas sans doute le magnifique Onyx de votre Cabinet national, sur lequel on lit ce nom en grec ; et dont le titulaire était comme un margrave du roi d'Arménie.

En attendant de votre part un ouvrage sur les monnaies et autres objets antiques de l'Arménie, si il n'est pas déjà publié, j'ai l'honneur d’être

Votre serviteur
P. Léonce M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Վենետիկ, Սուրբ Ղազար, 5 Նոյ[եմբեր], 1889

Պարո՛ն,

Ես շատ երախտապարտ եմ Ձեզի թէ՛ Ձեր շուտափոյթ պատասխանին, եւ թէ՛ հետաքրքրական այն գրքոյկներուն համար, որ ինծի ուղարկելու բարեհաճութիւնը ունեցած էք: Անոնց հաճելի եւ օգտաւէտ ընթերցումէն յետոյ ես գրքոյկները ուղարկեցի Կոստանդնուպոլիս, հնավաճառ իմ եղբօրս: Ասկէ 28 տարի առաջ, երբ ես Փարիզ էի, վերջինս ինծի նման հարիւրաւոր բիւզանդական գնդակներ ուղարկած էր (balles Bulle byzantines), որոնք ես իր անունով վաճառեցի այլեւս չեմ յիշեր, թէ որու:

Ինչպէս Ձեզի քաջ յայտնի է, պարո՛ն, Բաբիրսա ամրոցէն զատ՝ Հայաստանի մէջ գոյութիւն ունի նաեւ Պապիրտ քաղաքը՝ տեղակայուած Տրապիզոնի եւ Էրզրումի միջեւ: Ինչ կը վերաբերի Քարքիտիոնին, ապա պարոն Ռեյնախը կը յիշէ, հաւանաբար, Ձեր Ազգային Հաւաքածոյի այն սքանչելի օնիքսէ յուշաքարը, որուն վրայ յունարէնով այդ անունը գրուած էր, եւ այդ տիտղոսակիրը դերկոմսի նման բան մըն էր Հայաստանի թագաւորի համար:

Հայաստանի դրամներուն եւ այլ հնարժէք առարկաներուն նուիրուած աշխատութեան մեծ ակնկալիքով (եթէ, ի հարկէ, այն արդէն լոյս չէ տեսած)՝ պատիւ ունիմ զիս համարելու

Ձեր խոնարհ ծառան
Հայր Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1668.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 27 Նոյեմբ[եր] 1889

Պատուական եւ Սիրելի Հայր,

Ծրարեալ նամակս հասո՛ւ քո եւ իմ լալուկ եղբօր` ի Պարտիզակ, եթէ հօն է եւ ոչ ի Կ. Պօլիս։

Քանի մի շաբթէ ի վեր լռութիւն ըլլալով եղբօրս կողմանէ, դու գրէ ինձ ինչ եւ ինչպէս ըլլալն։ Հանգուցեալ քրոջս [110] համար` ձեր եւ վանականաց պահած վայրապար գաղտնիքն ինձ շատ աւելի հարուած եղաւ` քան մահն մահկանացուին. որոյ համար չկարցայ այնքան ամիս եւ տաք տաք ժամանակին տկար եւ անարժան աղօթիւքս օժանդակել։ Այս քեզ սիրոյ պարտք եւ պատուէր է. որոյ եւ ընկերացդ ողջունելով եմ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1669.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 23 Նոյեմբ [ եր ] 1889

Սիրելի եւ Յարգելի Հայր,

Այսօր, թերեւս եւ ի ժամու յորում գրեմս` բազումք բերանացի մաղթեն Քեզ եւ բարեբանեն. իսկ ես ծրագրելով զտառքս` յանձն առնեմ զՔեզ ի ձեռս Սրովբէիցդ եւ Քերովբէից պաշտպանաց եւ պահապանաց, զի բարձրացուսցեն զՔեզ եւս քան զեւս, անքթիթ ունելով Քո զհետս խոնարհութեան։ Ոչ գրեցի յառաջագոյն, քանզի մնայի գրոյ առ ի Քէն, առ ի գիտել թէ ո՞ւր գտանիցիս. եւ երկու աւուրբք յառաջ ընկալայ զտուեալդ յ 3/15 ամսոյս։ - Յորժամ զմտաւ ածեմ զի երեքտասան ամ ծածկեալ էիր ի տեսութենէս, եւ հազիւ իմն երեւեալ եւ դարձեալ ծածկիս, զանգիտեմ յապագայէն, եւ թաքնութիւն հեռաւորութեանդ խորագոյն թուի ինձ քան զվիրապն Գրիգորեան եւ զնոյնքան ամաց տքնութիւն նորին. այլ յոյս քաջալերէ եթէ դարձեալ տեսցուք զիրեար, մինչչեւ ընկղմեալ իցէ անիւ կարճատես բբացս ի գուբ խաւարին։

Պր. Տամատեան [111] (երիցագոյն քան զքեզ աշակերտ իմ) գրէ ի Բարիզ է, տեսեալ միւսանգամ զնկարչապետն Այվազովսքի [112] (որ վարձեալ է դահլիճ մի անդ 10, 000 ֆրանգաց, ի հանդիսադրել զնկարս յառաջիկայ գարնայնի), զի ի դարձին իւրում ի հայրենիսն` յանձնեսցէ Քեզ փառաւոր նկար մի վասն մեր. եւ յաւելու Տամատ, եթէ փոքր իցէ պատկերն, Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Քերովբէ խնդրեսցէ միւս եւս. եւ ցորչափ ջերմ իցէ յիշատակն` կռանեսցէ զերկաթն ատրաշէկ։

Ամսօք յառաջ գրեալ էի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Նիկողայոս [113] (որոյ այսօր է առ մեզ յիշատակ, որպէս Քոյդ առ ձեզ) ծրարեալ ընդ նմին գիր մի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Համազասպ, եւ միւս առ բարեկամդ Ստեփանէ Վարդապետ [114]. հասի՞ն արդեօք։

Ասացի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս զ Պրունէ [115]. գիտեմ զի ունէաք երբեմն զգործ դորա, ընթերցեալ եւ քաղեալ է իմ ինչ ինչ, այլ ոչ գիտեմ զի՞ եղեւ կամ ո՞ւր մնաց։

Աներկբայապէս Հարք եւ Եղբարք մեր ողջունեն զՔեզ սիրով, ընդ որս եւ երկոքին նոր եղբարք, Եղ[բայր] Եդուարդ եւ Եղ[բայր] Անտոն [116] (երբեմն Վիջէն եւ Մեսրովպ ) որք յ՚17 ամսոյս առին զգեստ եղբայրական նորընծայութեան, սատարութեամբ թարմատար վերակացուին, որ եւ լիագիրկ եւ լիաբերան ողջագուրանօք մնայ, ողջունելով զծանօթս,

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1670.

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 4 Դեկտ[եմբեր], [18]89

Սիրելի քոյր,

Գիտեմ որ դու ալ կ՚ընդունիս, թէ լաւ է քիչ՝ քան թէ հիչ, ուստի երկու տողովս կ՚իմացընեմ որ ընդունեցայ սիրով թուղթդ ալ, քոյրակից Ելպիսին ալ, զոր եւ կ՚ողջունեմ: Գրեցի եղբօրս, եւ քեզ ալ գրեմ որ ամսոյս 1-13ին պիտի պատարագեմ, Աստուծոյ կամօք, վասն մեր † Սոֆի քրոջ, դու ալ բարեկամովդ՝ ի հարկէ պիտի աղօթէիր եւ աղօթես անոր տարեդարձին օրը. Աստուած ընդունելի ընէ մեր աղօթքը, իր հոգին:

Կր ցաւիմ որ Մարի Հոլասին գալը արգիլուեցաւ, իր քահանայ եղբօրը չուզելուն համար. իրենց աւելի ցաւալին է որ արգիլուեցաւ նաեւ մեր քեռդստեր Տիրուհին եւ ձեր ջանքն՝ անոր եւ ընտանեացն օգնելու. այլ թերեւս ուրիշ ճամբով մի կարենայ բարերարել անոնց խեղճութիւնը տեսնողն:

Նորէն ողջունելով դրացիդ եւ երկուքիդ ալ առողջութեան փափագիմ:

Եղբայրդ
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1671.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 4 Դեկտ [ եմբեր ] 1889

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Անցեալ շաբաթուան հարցմանս պատասխանը ընդունեցայ եղբօրմէս. հիմայ կը մնայ որ իմացընես ինձ առանձնապէս, ո՞րչափ պարտք ունի նա մեր գրասենեկին քովի սենեկին վարձուն համար, եւ թէ ուրիշ պարտք ալ ունի։

Ողջոյն Պ[ատուական] Եղբարցդ եւ ողջութիւն։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1672.

* Հասցէատէրը անծանօթ

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 6 Դեկտ[եմբեր] 1889

Սիրելի Պարոն Յարութիւն,

Թղթիկս ներկայացընողն է Պատուելի Պր. Յովհաննէս Ներսիսեան վարժապետ, երկար ատեն ի Հայաստան ուղեւորած, եւ թէ ոչ անձամբ՝ այլ գրով ինծի ծանօթ եւ բարեկամ շատ տարիներէ ի վեր: Այդ կողմերը կու գայ իր գործոց համար, բայց տեղւոյդ կամ ուրիշ եւրոպական լեզու չգիտնալով, թերեւս կարօտի առաջնորդութեան մի, զոր յուսամ թէ իբրեւ իմ բարեկամի՝ առանց Ձեր ծանօթութեան՝ չէք զլանար, եթէ հարկն պահանջէ:

Յատուկ բարեւներով առ Պր. Փափազեանն, մնամ միշտ յաջողութեանդ եւ քաջ­ողջու­թեան փափագող

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1673.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 18 Դեկտ [ եմբեր ] 1889

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Եղբօրս համար գրածդ` խոհեմութեամբ է. բայց դարձեալ խոհեմութեամբ եւ զգուշութեամբ իմանալդ զպարտսն, նոյնպէս իրեն թեթեւութիւն մի կըրնայ ըլլալ, որովհետեւ միշտ ինք զինքը տանջէ իբրեւ պարտական մեզ. հիմայ որ 2 կամ 3 հազար ֆրանգի մօտ իրմէ հին դրամ եւ գիրք ստացանք հաւանութեամբ Գեր[ապայծառ] Աբբա­հօր, ուզեցի իմանալ իր պարտուց գումարն ալ, որ հանումն եւ հաւասարութիւն մի ընելով, զինքը հանգչեցընեմ շատ չհոգալու։

Իսկ միւս խնդիրն` հիւանդութեան եւ որ յետ այնորիկ, եթէ երբեք հանդիպի, ըստ կամաց Աստուծոյ, լաւագոյն է շուտ իմանալն քան ուշ, եւ կանուխկեկ աղօթել եւ յանձնել Աստուծոյ զհոգի եւ զմարմին։ Եթէ հարկ է անգամ մի (թէ եւ անախորժ) այնպիսի լուր մի տալ, ի՞նչ օգուտ կայ վեց ամիս ուշացընելն, եթէ ոչ անտեղութիւն. մանաւանդ նկատմամբ մեր վիճակին։

4 ֆրանգով գնած ձեռագիրդ` Ոսկիփորիկի պէս հաւաքածոյ բան մի է, թէ եւ պիտանի բաներ չըլլան հաւաքածոյին, այլ այդ գինն` ամէն բան կ՚արդարացընէ։

Յուսամ որ երկայնամիտ ընդօրինակողք Սաղմոսամեկնչին` աւելի երկայնմտու­թեամբ ալ բաղդատեն ընդ բնագրին որ բան փախած չըլլայ. եւ տարակուսական բառից համար ալ ի լուսանցսն նշանակեն թէ այնպէս էր յօրինակին։ Փափագելի էր որ այդ Ձեռագրին մանտրապազ [117] տիրոջ` քանի մի ոսկի ալ աւելի տալով` զնոյն զբնագիրն ստանայիք. շատ անվայել բան էր իր ըրածն, պարզ օրինակելու համար այնքան ոսկի պահանջելն, որպէս եւ բան ձեռագրին համար այն բարձր գինն։

Անոյշնե՜ր ձեր գաթայիֆին ճաշակման. մենք ալ այս երեք օր Զատկի պէս բան կամ տօն ըրինք. Կիրակի օր հինգ ուսանող փիլոն առին. երկուշաբթի` Ս. Իգնատիոս, երեքշաբթի Ս. Ղազար, իսկ այսօր կը սկսի մեր շաբաթապահքն Ծննդեան Քրիստոսի, հանդերձ ծոմապահութեամբ ձմրան եղանակին, որուն հետ ցուրտն ալ ներդաշնակ է. բայց օդոց պայծառութիւնն շատ մխիթարական է. տարօսն ձեզ, հանդերձ ողջունիւ եւ բարի մաղթանօք։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1674.

Կարապետ Եզեանին [118]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 21 Դեկտեմբեր 1889

Մեծապատիւ Տէր,

Տպագրութիւն իմոյս Այրարատայ մերձեալ է յաւարտ, ոմանք ի բաժանորդագրաց Տփղիսու (որք եւ բազմագոյնք են թուով քան զայլոց կողմանց) երկեղուկս ինձ արկանեն գրով, որպէս թէ դժուարամուտ լիցի կամ խիթալի՝ ի սահմանս տէրութեան Ռուսաց։ Ի Տաճկաստան՝ գիտեմ զի խիստ արգելք են. այլ վասն պետութեան տեղւոյդ չգիտեմ ուստի՞ իցէ կասկած. Սիսուան եմուտ համարձակ. Այրարատ արդարեւ երկիր է Ռուսաց եւ յիշատակին մարտք սոցա ընդ Օսմանեանս, այլ չիք իմ համարիմ գրեալ բան խիթալի զմեծէ ինքնակալութենէդ։

Աղաչեմ ծանուցանել ինձ, եթէ գուցէ՞ ինչ խէթ. եւ դարձեալ՝ որո՞վ ճանապարհաւ առաքել Ձեզ զօրինակսն հրամայեալս առ ի Ձէնջ։

Հաճեսջիք եւս ծանուցանել, զիա՞րդ կայ բարեկամ մեր, արգոյ Սանասարեան, զորմէ լուաք թէ հիւանդ է։

Փափագանօք բարեկենդանութեանդ եւ բարգաւաճանաց մնամ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1675.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ - Կ. Պոլիս

[ ամիս ամսաթիւը կը բացակայի ] 1889

Պատուական եւ Սիրելի Հայր,

Մեր լուսահոգի Սոմալեան Աբբահայրն [119] երբ անսովոր բան մի տեսներ կամ լսեր, ապա՜ կը գոչէր. ես ալ այնպէս ըրի երբ Քու խաւրած Մակար Կաթողիկոս ի պատկերը տեսայ. ոչ յօրացուցէ ելած կ՚երեւի` այլ յօճախէ, մրոտեալ եւ ծխոտեալ։ Լաւագոյնները տեսած էի յօրագիրս, այլ ա՛լ աւելի լաւագոյնը կ՚որոնէի. գրեցինք ի Տփղիս ալ, գուցէ անտի ընդունիմք։

Պ[ատուական] Հ[այր] Ներսիսի խաւրած Պարտիզակ ի պատկերն ալ ընդունեցայ. այն ալ քիչ մի օճախի քովէն անցեր է. բայց ի՞նչ ընելու է. տեղւոյն եւ արուեստաւորին չափովն են, գոհ ըլլանք։ - Եթէ Գէորգ պատրիարք ին [120] պատկերն ալ ատոնց նման է` թող ի տեղն։

Իսկ մեր պատկերը նկարող եւ բանտի վարձատրուող Տէր Ռափայէլեանն ` իր խոստացած երկար նամակն գրեր եւ խաւրեր է ինձ. կրկին կը ցաւիմ որ իմ պատճառաւս այդքան նեղութիւն կրեր է եւ դեռ կրէ։ Որչափ իրեն հանգիստ կը փափագիմ, նոյնքան եւ աւելի եւս որ ուրիշներն ալ այդպիսի եւ նմանապիսի բաներ չի մտածեն եւ չի հնարեն իմ վրայս, եւ ի վնաս ինձ եւ մեզ։

Ողջոյն ամենայն Հարց մերոց, եւ հարազատիս Պ[արոն] Սերովբէի։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսի