1891

1750.

Կարապետ Կոստանեանին [1]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 3 / 15 Յուն [ ուար ] 1891

Ազնիւ Պարոն,

Անցեալ տարւոյ վերջերը գրածդ ընդունեցայ, յորում կ՚իմացընես, թէ փոխանակ իմ խնդրած Յիշատակարանաց, կ՚ուղարկես տեղւոյդ Արարատ օրագրին 1887 եւ 1888 հատորները. դ ոցա մէջ իմ խնդրածներս չկան, եւ աւելորդ են, վասն զի արդէն երկու երկու օրինակ ունիմք այն հատորներէն. եւ պէտք է յետ դարձնեմ քու ղրկածներդ՝ երբ հասնին։ Թուի թէ ոչ եթէ օրինակող չկայ յ Էջմիածին, այլ կամք կամ հրաման չկայ, որոյ պէտք է ես ալ հպատակիմ, ապա թէ ոչ, օրինակողն անվարձ չէր մնար ։

Իսկ ես կ՚ուղարկեմ վերոյիշեալ տարիներու « Բազմավէպները», համարելով թէ որ եւ է կերպով Ձեզ հաճոյ է, եւ կըրնամք մեր հաշուին յարմարել ։

Վայոց ձոր ոյ լուսանկարուց մէջ կայ մէկ մի 1313 թիւ նշանած ներքեւը, Ղօշայ վանք ի կամ Դախացքարի եկեղեցւոյ մնացորդ մի. այլ ի՞նչ մնացորդ, պատուհա՞ն, դո ՞ ւռ թէ այլ ինչ, եւ թէ ո՞ր եկեղեցւոյ, զասոնք նշանակած չէ նկարողն կամ ղրկողն. տեսողս ալ չեմ կարեր մարգարէանալ, եւ եթէ սխալիմ՝ կը բամբասուիմ. ինչո՞ւ որոշ եւ կատարեալ չեն նշաներ մեզի ղրկողքն կամ նկարողք։ Թեր եւ ս նկարողն համարի թէ պատկերաց մեկնութիւնն գրուած ըլլայ իր Ալպումին մէջ, սակայն երբ առանց Ալպումի միայն պատկերքն ղրկուին՝ պէտք էր որ ասոնց վրայ որոշ նշանակուէր [2]. այս շփոթութիւններէ ազատելու համար ղրկեցէք Ալպումն ալ, կամ բացատրութիւնն եւս:

Սիսականի ինն բաժանորդներն նշանակուեցան որպէս բաժանորդք 1890 տարւոյ, եւ երբ ոչ ուշ վճարեն՝ կը ղրկուին ընդունելութեան մուրհակքն ի դիմաց տպագրապետի [3] ։

Շնորհաւոր Նոր տարի Քեզ եւ շատ եւս հանդերձ օրհնութեամբն Ա[ ստուծո]յ Պ[ ա]ր[ոն] Յովհաննէս եղբօրդ [4] ալ նոյնպէս ։

Հ[այր] Ղ ե ւո նդ Մ[արգար] Ալիշան

1751.

Գրիգոր Խալաթեանցին [5]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 6 Յունուարի 1891

Ազնիւ Պարոն Գրիգոր,

Այսօր ըստ դիպաց՝ Նոր Դարի [6] 199-րդ թիւը ակնարկելով՝ տեսայ զմահագոյժ մեր պատուական Բարեկամի Մ[կրտիչ] Էմինի [7]: Հանրածանօթ ազգայնոց, անշուշտ ծանօթագոյն եւս Ռուսահայոց, իսկ ինձ իբրեւ հմուտ գիտնական եւ համեստ մարդ, որ հազուագիւտ եւս է ի գիտնականս մեր, եւ իբրեւ պարզսիրտ բարեկամ, շատ յարգելի անձ էր. եւ փափագելի, որ եթէ կամքն Վերին եւ հարկ բնութեան քիչ կամ շատ ուշ դեռ մնալ յերկրի չներեցին իրեն, ի վայելս ծանօթիցն, գոնեայ իր օրինակն եւ յիշատակն շատ եւ շատ երկարատեւ ըլլայ, եւ ի նմանութիւն յորդորէ զնոր բանասէրս մեր։

Չգիտնալով թէ ո՞վ է իրեն մերձաւոր ընտանի, առ որ յայտնեմ ցաւակցաբար զգացումս, խնդրեմ որ հաղորդես որու եւ պատշաճ համարիս, ընդունիս եւ Դու, զոր գիտեմ իրեն մտերիմ եւ մասամբ յաջորդ: Հանդերձ կարեկցութեամբ եւ յարգանօք իմ ընկերացս եւ Գերապ[այծառ] Աբբահօրս, որք մերձաւորացն եւ Քեզ մաղթեն մխիթարութիւն եւ երկար ողջութիւն։

Խ[ոնարհ ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղ ե ւո նդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1752.

Կարապետ Եզեանին [8]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 7 / 19 Յունուար 1891

Մեծապատիւ Տէր,

Յետ շնորհաւոր եւ յաջող մաղթելու Քեզ նոր տարիս, շնորհակալեմ եւ ղրկած Դարդելի [9] գրքիդ համար, զոր ուշ ընդունելով՝ ուշացաւ եւ պատասխանս։ Ես ալ Ռիան [10] կոմսէն ընդունելով բնագրին թերթերը՝ կարդացեր էի եւ ինչ ինչ նշանակեր էի ի Սիսուանիս, անտարակոյս մեր վերջին թագաւորին եւ թագաւորութեան վերջին նկատմամբ՝ կար եւ որ եւ հետաքննական գործ մի է, ի բաց թողլով սղալ զրոյցները ի սկզբան գրոցն ։

Գալով մեր կարծեաց եւ տեսութեանց տարբերութեան, այդ միշտ եղած է. եւ եթէ առաջ ոչ՝ հիմայ ալ չի վնասեր մեր բարեկամութեան, գուցէ եւ կերպով մի համարձակութեամբն՝ աւելի ալ կը հաստատէ։ Կարծիքն՝ քանի որ կարծիք ենթադրութիւն երկու կողմէ ալ՝ հաւասարակշիռ է. խնդիրն կը փոխուի ՝ եթէ մէկ կամ միւս կողմն ի վեր քան զկարծիս՝ գիտութեան, ստուգութեան եւ հաւատոց վրայ վստահացեալ է։ Այս տեսութեամբ ՝ միշտ յարգելով մեր բարեկամները, կըրնամք չյարգել անոնց օտար կարծիքը. որով եւ ես թողլով Հ[այր] Ալիշանին կարծիքը եւ գրածները, զոր կը յիշէք, ( երբեմն զանց ընելով անոր ծանօթութեանց մէջ ըրած բացատրութիւններն ալ ), նոյն բարեկամութեամբ, նաեւ կարգիս, ազգասիրութեան եւ երկարժամանակեայ քննութեանցս շնորհօք, երկու բան միայն կը յիշեցընեմ իմ ազնիւ Բարեկամիս, մին՝ իմ կամ նմանեացս կաթոլիկական տեսութիւնները, որոց համատես եւ համահաւան են ոչ մի կամ երկու ՝ այլ հարիւրաւոր միլիոն անձինք, ի գիտնագոյն մասունս երկրի ։

Երկրորդն է նկատմամբ Ներս[է]ս Լամբրունացւոյ, որոյ վրայ իմ բարեկամիս ըսածը՝ կը թողում իրեն իբրեւ իր եւ նմանեացն կարծիք. իսկ իմ ըսածս՝ ոչ իբրեւ կարծիք ընդունիմ, այլ իբրեւ սրբազան հաւանութիւն եւ հաւաստիք՝ այն Անձին գերագոյն սրբութեան եւ արժանաւորութեան, որոյ, կարծեմ շատք եւ շատք համաձայն էին, եթէ ինձ պէս Անոր բոլոր գրածները, մանաւանդ Սաղմոսաց մեկնութիւնը մտադրութեամբ կարդացած եւ քննած ըլլային, որոց մէջ կան այնպիսի խոր, ջերմ եւ բարձր զգացմունք, այնպիսի վերացմունք եւ խօսք առ Աստուած, զոր անհնար է ունենայ այն ՝ զոր կարծէ իմ բարեկամս, այլ միայն այնպիսիք ՝ որ եւ յ ընդհանուր եկեղեցիս եւ ի դասս Սրբոց՝ հազուագիւտ եր եւ ին. եւ յետ իմ նուաստիս յիսուն եւ աւելի տարիներու ազգային եւ անազգային քննութեանցս՝ համարձակ եւ պարծանօք կը ճանչնամ զնա մի ի գերագոյն անձանց եւ պարգեւաց ՝ զոր Աստուած շնորհեր է մեր ազգի եւ եկեղեցւոյ։ Կարդա՛, Սիրելի Բարեկամ, անգամ մ՚ալ անոր աշակերտ Խաչատրոյ [11] գրածը, ռամկաբար լեզուաւ՝ այլ խորամուխ ճանաչողութեամբ, որոյ նման ոչ ոք գրած է ի մերայոց, եւ ոչ աւելի ճանչցեր է իր գովածը. եւ մի՛ զարմանար, թէ Հ[այր] Ալիշանն այդքան երես բան գրեր է իր Սիսուանին մէջ. շատ փոքր է այդ գրածն իր զգացման եւ ճանաչման առջեւ, իսկ Անոր արժանաւորութեան համար՝ ոչինչ: Մեծ պակասութիւն համարիմ ազգայնոցս ՝ այսպիսի չքնաղ Անձին վրայ քիչ կամ սղալ ծանօթութիւն ունենալն, մեծագոյն եւս ապերախտութիւն՝ չգիտնալով եւ արհամարհելն, եւ վերադասել քան զՆա զայնպիսիս ՝ զորս չգիտեմ կամ չուզեմ ի՜նչ անուանել։ Ո ՜ հ Բարեկամ, յուսամ որ ես զիս չեմ կորուսած, այլ տարւօք մօտենալով հանդերձեալ կենաց, հոգիս կը համարձակի հայրական թեւեր արձակել, եւ եթէ կարելի ըլլար այս վայրկենիս կը պ ըլլւ էի անոր հետ որու կը գրեմ, եւ թեր եւ ս երկու կաթիլ արտսունք ալ թափել տայի ի պատիւ Անոր, որ ի կեանս իւր Սիրելի մականուանեալ էր, որպէս միւս Ներսէսն՝ Շնորհալի ։

Հաճոյ կամ անհաճոյ՝ ներէ երկայնաբանութեանս, որ շատ աւելի ալ կըրնար յ երկարիլ, եթէ պաշտպանութեան կամ ընդդիմութեան մտօք գրուելու ըլլար. այլ ես գրուածոցս մէջ ալ մտա դ րած եմ պարզապէս եւ իբր եւ հարկ եւ կարգ պատմութեան՝ ըստ տեղւոյն յիշ ե լ հանդիպածները, եթէ անհատ անձի մի եւ եթէ բազմութեան ըստ այսմ սկզբան՝ նաեւ յաջորդ գրուածիս՝ Սիսականի մէջ՝ կայ տեղ մի, ուր երկար պիտի խօսիմ մեր եկեղեցական պատմութեան ճիւղի մի վրայ, որ կըրնայ Բարեկամիս եւ նմանեաց անհաճոյ ըլլալ, սակայն ես, որպէս ըսի, իբրեւ պարզ պատմութիւն տեղական կը յիշեմ, ի հարկէ ինձի լաւ երեւալը լաւ ըսելով, հակառակն ալ նոյնպէս։

Անցողաբար ծանուցանեմ որ յիշեալ վերջի գործս սկսաւ տպագրիլ, բայց այդ կողմերուդ Ազգայնոց՝ թերեւս անծանօթ կամ անընդունելի եղած ըլլայ:

Եթէ բաց ի Էջմիածնի Դանիէլեան սարկաւագի եւ Մկ[րտիչ] [12] Փափազեանի հանած լուսանկարներէն, ուրիշ լուսանկար կամ գծագրեալ տեսարան եւ պատկերք գիտէք Սիւնեաց կողմերու, խնդրեմ որ նշանակէիք, ըլլայ եւս տպագրեալ գրոց կամ լրագրոց մէջ. եւ ընդունելով իմ յարգանօք մաղթանքս, ողջ լեր:

խ[ոնարհ ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1753.

Կարապետ Կոստանեանին [13]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 14/26 Յունուար, [18]91

Ազնիւ Պարոն Կարապետ,

Շնորհաւո՜ր Նոր տարի.

Ահաւասիկ անդորրագիրք 10 օրինակ Սիսականի համար, որոց գինն 200 ռուպլ ընդունեցայ: Երբ Ա[ստուծո]վ յաջողի տպագրութեան վերջն, կը ջանամք զՔեզ ազատ ընել բաժանորդաց հասցընելու նեղութենէն կամ ծախքէն. սակայն եթէ դարձեալ Քո վրայ խաւրուին օրինակներն եւ հարկ ըլլայ ծախս ընել բաժանորդաց հասցընելու համար, եւ նոքա չվճարեն, խնդրեմք նշանակեցէք ըրած ծախքերնիդ մեր վանաց հաշուին, ինչպէս Պ[արոն] Փափազեանի լուսանկարուց համար, որոց պարտական եմք 9 ռուպլ։

Ամսոյս 3/15-ին գրած էի որ երկու հատոր խաւրելի Արարատ օրագիրներն ինձ հարկաւոր չեն, վասն զի ունիմք, եւ յետ պիտի դարձընեմ. դեռ չհասան այդ հատորներն: Փոխան անոնց 2 հատոր «Բազմավէպ» ուզէիք, եւ ես խոստացայ խաւրել, սակայն յետոյ մտածելով որ գուցէ չէք ուզեր առանց փոխանակութեան ընդ հատորոց Արարատ օրագրին, արգիլեցի խաւրելը: Երբ որ ուզէք՝ կը խաւրեմք:

Արդեօք Սայադ-Նովայի պատկերը կը գտուի՞:

Ողջոյն Պ[արոն] Վարդգէսի [14], եթէ ի տեղդ է եւ Պ[արոն] Փափազեանի:

Հ[այր] Ղ ե ւո նդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1754.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 21 Յունու [ ար ] 1891

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Կը մաղթես որ ձեռքս շարժի եւ գրէ հայրենեաց վրայօք, եւն. երբ որ գրուի եւ կը տպագրուի՝ կը վախնաս կը դողաս ցուցընելու կամ ծախելու։ Արդեօք առաջ ծախենք, վերջը գրենք. կ՚ըլլա՞յ այսպէս բան։

Օտարակերպ բան մ՚ալ ըսեմ, եթէ կ՚ըլլայ՝ կ՚ըլլայ։ Չորս հինգ ֆրանգի քէթէն հէլվասի խնդրող կայ, ինչպէս որ հեռու տեղ կը խաւրեն, այնպէս յարմար ամանի մէջ դնելու է, եւ յանձնելու յ՚Աճենցիա [15] della Navigazione Generale Italiana, (մակարի [16] ծանօթ անձի մը) եւ ըսելու է որ պէտք է հասցընեն ի Վենետիկ, առ Ufficiale (նաւու) Giuseppe Pilo. եթէ կարենաս անարգելք զայս ընել, պէտք է որ իմացընես ինձ նաւուն անունն ալ՝ ուր որ յանձնուած է, եւ ո՛ր օր ի Պօլսէն ճամբայ ելնելն։ Գինն կամ ծախքն ալ կ՚իմացընես, ես ալ քեզ կ՚իմացընեմ ինչպէս վճարելիքս։ - Եթէ չյաջողի՝ համբերութիւն եւ ողջութիւն. ի հարկէ զայն ալ կ՚իմացընես շուտով։

Եթէ տեսնես՝ բարեւ եղբօրս, եւ մեր հոգեւոր Եղբարց, եւ առանձինն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Բարսղի։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1755.

Գրիգոր Խալաթեանցին [17]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1/13 Փետր[ուար] [18]91

Ազնիւ Բարեկամ,

Բարեյիշատակ † [հանգուցեալ] Էմինի [18] գեղեցիկ լուսանկարն ընդունեցայ, թերեւս քիչ մի ուշ. վասն զի արդէն այս ամսոյ (Փետր[ուար]) «Բազմավիպի» մէջ համառօտ յիշատակ մի նորա տպագրեալ էր [19]. գուցէ ուրիշ առթի մնայ պատկերն, քան զոր աւելի զինքն մշտայիշատակ ընելու հնարք գտեր է ինքն, իր թողած ստացուածներն գիտնական արգասեօք շահել տալու ։

Իսկ Ձեր տուած լրոյն իմ նկատմամբս, կամ Մոսկուայի Հնագիտական Ընկերութեան, ի՞նչ ըսեմ. – իբրեւ ծանօթի եւ բարեկամի չ եմ ամաչեր ըսելու, որ շատ անհաճոյ է ինձ. ես միշտ փափագած եւ ջանացած եմ այդպիսի կապերէ ազատ մնալ, եւ հիմայ, որ տարւօք լցեալ՝ աչքս ուրիշ տեղ կը նայի, այդպիսի անուանք իսկ գոնէ իբրեւ ստուեր կ՚ինկնան աչացս առջեւ, եւ մտացս ակամայ ծանրութիւն մի կու տան։ Երանի՜ պարզամտաց:

Գերապ[այծառ] Աբբահայրս եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին եւ այլ ընկերքս կ՚ողջունեն զՔեզ, զոր եւ ես՝ որպէս զյաջորդ Մ[կրտիչ] Էմինի։

Խ[ոնարհ ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղ ե ւո նդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1756.

* Հնագիտական Ընկերութեան Նախագահ

Կոմսուհի Praskovya Sergeevna Uvarova -ին - Մոսկուա

4 Փետր [ ուար ] 1891

Excellence

J ’ ai été surpris d ' apprendre que la Société impériale russe d'archéologie avait bien voulu m ’ inscrire au nombre de ses membres titulaires; je ne croyais, en effet, pas que mes quelques publications géographiques et historiques, relatives à la nation arménienne et écrites en arménien, fussent un titre suffisant pour me mériter cet honneur. Mais, considérant que la faveur qui m ’ est faite est plutôt une marque de votre bienveillance à l ’ égard de mon ordre qu ’ une distinction personnelle, je me soumets à la décision qui a été prise et je vous prie, Votre Excellence, d ’ être, auprès de tous les membres de la Société qui ont bien voulu me prêter le concours de leurs voix, l ’ interprète de mes plus sincères remerciements pour cette délicate attention de leur part. Je vous remercie aussi tout particulièrement pour les brochures qui pour votre ordre m ' ont été envoyées et qui me sont parvenues. J ’ ose espérer qu ’ en retour vous voudrez bien me faire le plaisir d ’ accepter pour la bibliothèque de la Société un exemplaire de mon ouvrage intitulé “ Sissouan ”, contenant la description de l ' Arméno - Cilicie et l ’ Histoire de Léon le Magnifique. Daignez agréer, Monsieur le Président, l ’ expression des sentiments de profond respect de Votre très humble serviteur

Թարգմանութիւն

Մոսկուայի Հնագիտական Ընկերութեան նախագահին

Փետրուար 4, 1891

Ձե՛րդ Գերազանցութիւն,

Զարմանքով իմացայ, որ Հնագիտական Ընկերութիւնը ինծի մշտական անդամի կարգավիճակ շնորհած է. չէի կարծեր, իսկապէս, որ հայ ժողովուրդին նուիրուած իմ քանի մը պատմական եւ աշխարհագրական հրապարակումներս հայոց լեզուով բաւարար են՝ այդ պատիւին արժանանալու համար: Բայց համարելով, որ այդ բարեհաճ վերաբերմունքը աւելի շատ բարեացակամութեան դրսեւորում է միաբանութեան նկատմամբ, քան անձնական պարգեւ, ես խոնարհաբար կ՚ենթարկուիմ Ձեր կայացուցած որոշումին եւ կը խնդրեմ Ձեզմէ, Ձե՛րդ Գերազանցութիւն, իմ անկեղծ շնորհակալութիւններս յայտնել Ընկերութեան՝ յօգուտ ինծի քուէարկած բոլոր անդամներու այն նրբանկատ ուշադրութեան համար, որուն արժանացուցած են զիս: Կ՚ուզեմ առանձնակի շնորհակալութիւն յայտնել նաեւ այն գրքոյկներուն համար, որ առաքուած են Ձեր կարգադրութեամբ եւ հասած են ինծի: Յոյս ունիմ, որ Դուք ալ Ձեր հերթին բարեհաճօրէն պիտի ընդունիք Կիլիկեան Հայաստանի ու Լեւոն Մեծ թագաւորին նուիրուած իմ աշխատութեանս՝ «Սիսուանի» այս օրինակը, որ պիտի համալրէ Ընկերութեան գրադարանը: Թոյլ տուէք արտայայտել, Ձե՛րդ Գերազանցութիւն, Ձեզի հանդէպ ունեցած իմ խորին ակնածանքս:

Ձեր խոնարհ ծառան

1757.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ - Ս. Ղազար,

10 Փետր [ ուար ] 1891

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Ընկալայ զջերմիկ ջերմիկ մաղթանսդ, եւ ջեռայ սիրով, զոր եւ անշէջ փափագեմ՝ ոչ միայն ընդ իս եւ ընդ քո, այլ եւ ընդ ամենայն հոգեկից եղբարս մեր, եւս առաւել ընդ արժանաւորսն քան զիս. հանդերձ առողջութեամբ եւ վաստակօք՝ վասն Ուխտիս եւ ժողովրդեան։

Առ Սամանճեան Պէյն գրեալ էի ի ժամուն, որպէս եւ առ այլ ամենայն բարեմաղթուս. զիա՞րդ ոչ է հասեալ ի ձեռս նորա, արդ աւելորդ է խնդրել, ահաւադիկ գրեցի նմա տողս ինչ, զոր եւ հաճեսցիս աւանդել նմա, եւ ողջունելով զորս ընդ քեզ եւ առանձինն զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Դաւիթ եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Բարսեղ, ողջ եւ առողջ լեր, ակնկալութեամբ Բարեկենդանի որ անց զմեօք եւ գալոց է Ձեզ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1758.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 10 Փետր [ ուար ] 1891

Սիրելի եւ Արգոյ Հայր,

Թէպէտ եւ յապաղեցայ ի պատասխանի սրտառուչ բանիցդ եւ մաղթանաց, որ յելս անցելոյ կամ ի սկիզբն ներկայ տարւոյս, այլ ակն ունիմ եթէ իղձք եւ աղօթք հանապազօրեայ, զոր մատուցանեմ նուաստաբար առ Բարձրեալն վասն ամենայն հոգեկից եղբարց մերոց ըստ իւրաքանչիւր պիտոյից, մասնաւորեցին եւ զքեզ. իսկ ինձ մասն է տեսանել եւ լսել զկրսերագոյնսն քան զիս հասակաւ եւ դասիւ՝ վառեալս հոգւով եւ կարգօք նախահօր Ուխտիս, վաստակելով յօգուտ հոգւոց եւ մտաց ազգայնոցս. ուրախանալ ընդ նոսա եւ ընդ անձն ամաչել, վասն վարկապարազի պարապմանցս, եւ ի վերայ այնոցիկ լսել եւ գովութիւնս։ Ընդունելի արասցէ Տէր զամենեցուն գործ եւ դիտումն։

Յուսամ թէ արդէն գրեաց քեզ Վեհ եւ գոհացոյց։

Եհաս ի ձեռս իմ կոճիկ մագաղաթեայ ձեռագիր Խիկար մի, զոր ետու կազմել կամ յարմարել զկազմն. իսկ միւս գրքոյկն անպիտան ինչ էր. ամենայն ուրեք արդ խիստ պահուստ է Ձեռագրաց, այլ եւ տգիտօրէն պահանջ բարձր գնոյ։

Ամենուստ լսի ծանրութիւն ձմերայնոյ տարւոյս, միայն լուայ թէ այդր ի Տրապիզոն ՝ թեթեւ է եւ դիւրատար. յուսալի է եւ մերձեալ գարունն, որ աստ խիթալի թուի. մի՛ մոռանար զբոյսն զայն որ թուեցաւ երբեմն թէյ լինել, եւ այդր կոչի աւելի պիլպիլ. ընդ նմին եւ զթիթեռնաձիւն, յայսքան ամաց հետէ սպասեալ։

Ողջոյն շատ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթենոգինէս եւ առ Պ[ատուական] Հ[այր] Անտոն ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1759.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 11 Փետր [ ուար ] 1891

Պատուական եւ Սիրելի Հայր,

Իմացայ հէլվային համար գրածդ, ես ալ կը տարակուսիմ անոր մազ մազ հասնելուն. ինչ որ է՝ թող ուզողն ալ իմանայ ինչ ըլլալիքն. եւ եթէ յաջողութեամբ հասնի՝ մենք ալ ի սէր քո վայելեմք։

Հիմայ ուրիշ խնդիր մի, եղբայրական գործ է. այս տեղի Հոլասեանք իմացեր են որ քահանայ եղբայրնին D[on] Pietro [20] ծանր հիւանդացեր է, երեսին վրայ վէրք (քարպօն) ելեր է, կտրեր են. մեծ հոգի մէջ են. մօրերնուն չեն իմացուցեր, որ լսելուն պէս՝ նախ պիտի մարեր, յետոյ չգիտեմ ինչ կ՚ըլլար. խնդիրս այս է, որ լռութեամբ տեղեկանաս ինչպէս ըլլալը. վտանգն անցուցե՞ր է, թէ դեռ վախ կայ. ասոնց մէկ հատիկ ապաւէնն եւ հոգացողն էր, գոնէ տուներնուն վարձքը կը խաւրէր, ան ալ շատ ուշ կամ երբեմն ոչ, եւ պարտքով կը ճարէին։ Ի հարկէ լուրը ըստ կարելւոյն շուտով կու տաս։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1760.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 18 Փետր [ ուար ] 1891

Պատուական եւ Սիրելի Հայր,

Ի կատարեալ բարւոք վիճակի եհաս քաղցր քթանն, ի զարմանս եւ ի հաճոյս ամենեցուն. եւ զի զկէսն մեզ ընծայեալ էիր, զմիւս եւս կիսոյն գին թողում ի քո կամ ի հաշիւ վանաց. թէպէտ եւ ես առի ի խնդրողէն 2 ½ ֆր[անգ] այլ նովիմբ ետու գնել ձու եւ առաքեցի ընտանեացն. զի նոքա ոչ այնքան դիւրագին գնեն որքան սպասաւորք մեր։

Եղբայր նոցա հիւանդ այդր, զորմէ հարցեալ էի նախընթացիւս, յայս միջոց ժամանակի գրեալ է առ քորսն զհիւանդութենէն եւ զապաքինելոյն. ընդ որ յոյժ ուրախանան, այլ այսօր վարանօք գրեն զի մի ի նոցանէ խեղեփն (ջուխտակ) հանգուցելոյն՝ թիֆոյի կասկածանօք խօթացեալ է, եւ բժիշկն զանգիտէ. խնդրեն յինէն յանձնել աղօթս, եւ զի դեռ իսկ ընկալայ զգիր նոցա եւ ոչ զայլ ոք տեսի, նախ քեզ յանձնեմ վասն նոցա եւ վասն իմ

Հ[այր] Ղեւոնդեայ Մ[արգար] Ալիշան

1761.

Կարապետ Եզեանին [21]

Ս. Ղազար, 23 Փետրուարի 1891

Մեծապատիւ Տէր,

Ուրախ եմ եւ ես որ կարծեաց հեռաւորութեան ատեն ալ՝ մօտ եմք մասամբք, եւ եթէ այս անգամ ալ Ձեր նկատողութեանց բան մ՚ալ յիշեցընեմ, այն նոյն իսկ Լամբրունեցւոյ քաղաքական կամ պատմական ասպարիզի մէջ ալ եր եւ իլն է, այն խորագէտ Ա Լեւոն թագաւորի ատեն եւ անոր դեսպան ըլլալովը [22]:

Հայկական կամ մանաւանդ Սիւնեաց երկրի տեսարանաց կամ լուսանկարուց նկատմամբ յատուկ հրատարակութիւն չգիտեմ. միայն քանի մի տարի առաջ նոյն իսկ Ձեր միջնորդութեամբ Պերնշդամ [23] անուամբ ռուս մի խաւրեց ինձ քանի մի լուսանկար, իմացընելով որ երկու տարի վերջ պիտի հրատարակէ իր հաւաքումը. անցան երկու եւ աւելի տարիներ. չեմ գիտեր թէ հրատարակած է. եթէ է այսպէս՝ խնդրեմ զայդ ։

Գիտնական եւ կարծեմ գրապետ Վլատիմիր Սդասսով [24] անձ մի շատ տարիներէ վեր կ՚աշխատէր այլեւայլ ազգաց ձեռագրաց զարդեր օրինակելու եւ հրատարակելու, կայսերական օգնութեամբ. մեր վանաց Ձեռագիրներէն ալ այլեւայլ զարդեր եւ ձեւեր օրինակեց. իր ըսածին համեմատ ինչուան հիմայ հրատարակած եւ աւարտած պէտք է ըլլայ տպագրութիւնն ։ Այս մասիս ալ ծանօթութիւն խնդրեմ, եթէ Ձեզ ձանձր ութիւն չըլլայ, եւ մաղթելով Ձեզ քաջողջութիւն, մնամ

խ[ոնարհ ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղ ե ւո նդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1762.

Կարապետ Կոստանեանին [25]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 23 Փետրուար/7 Մարտ 1891

Ազնիւ Պարոն Կարապետ,

Յուսամ, որ ժամանակին ընդունած էք յունուար ամսոյ 10- ին եւ 26- ին գրածներս, եւ ասոր հետ Սիսականի բաժանորդութեան մուրհակները ( տասն օրինակաց): Ձեր ըսած երկու տարուան Արարատ օրագիրներն մինչեւ հիմայ չհասան. եւ պէտք ալ չէին, ինչպէս գրեցի։ Իսկ ինչ որ կը սպասէի՝ այն ալ չհասաւ, եւ զայն կ՚ուզեմ փութով, այսինքն՝ այս տարուան Յունուար ամսոյ Ա թերթ Արարատայ. խմբագիրն երկու օրինակ կը խաւրէ մեզ, եւ ոչ մի երեւցաւ. իսկ Բ թերթն ( Փետրուարի ) հասաւ. ըսել է, որ Ա - ն մոլորած է։ Խնդրեմ յիշնցընել եւ շուտով խաւրել ինձ օրինակ մի, որ հարկաւոր է, Քաջբերունոյ նկատողութեանց մասամբ:

Չունենալով կամ չուզելով այլ ինչ ըսելու, սպասեմ խնդրածիս եւ քաջողջութիւն մաղթեմ Քեզ ։

Հ[այր] Ղ ե ւո նդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1763.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 25 Փետր [ ուար ] 1891

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Այսօր առանձին փոքրիկ ծրար մի կը խաւրեմ անուանդ, ի Սեղբոս խան [26] ուղղեալ. որ է օրացոյց մի 1823 տարւոյ, զոր յանձնելու է, ողջունիւս, առ Վիջ[էն] Հոլաս էֆէնտի։

Քանի մ՚ալ ծաղկանց անուն խաւրեմ թուրքարէն, ստուգել թէ ծանօ՞թ են այսպիսի անուամբ ծաղկունք. եւ (երկրորդ) կա՞ն արդեօք գիտցողք այդ ծաղկանց լատինական կամ որ եւ է եւրոպական անունները։ Ընդհանրապէս բժիշկք եւ դեղագործք քիչ մի հասկացող կամ գիտցող կ՚ըլլան այսպիսեաց։

Շնորհաւոր Բարեկենդան Ձեզ եւ պատրաստութիւն Մեծ Պահոց, եթէ դեռ չէ պզտիկցեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1764.

Մեսրոպ Արք. Սմբատեանին [27]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1 / 13 Մարտի 1891

Արհիապատիւ Սրբազան Տէր,

Մեծ ուրախութեամբ եւ գոհութեամբ ընդունեցայ եւ կարդացի ողջունագիրդ աւետաբեր, շնորհակալեցայ եւ շնորհակալեմ, եւ դարձեալ շնորհակալ եղէց երբ ընդունիմ Սրբութեանդ շնորհիւ օրինակելի կամ օրինակուած Յիշատակարանները ե ւ տեղաւորեմ ի կարգի ստորագրութեանս Սիւնեաց, որոյ մասն մի արդէն տպագրուած է. եւ այժմէն խնդրեմ՝ որ ինչպէս հաճեցաք թարգման ըլ լ ալ ուզածիս, նոյնպէս եւ հաճիք ըլլալ օրինակողաց ուզածին, զոր քաղցր պարտքս ըլլայ հատուցանել, եթէ միայն դժուարագիւտ բան մի չըլլայ, ինչպէս գրեթէ եղաւ Այրարատս, ոչ շատ օրինակ տպագրուած ըլլալուն համար ։

Նորս ի տեղագրութիւնն շատ հաճոյ եղաւ ինձ, մանաւանդ հին՝այլ եւ նոր՝ արձանագրութիւններն, եւ Սմբատեանց տոհմին ծանօթաբանութիւնն ալ, ըստ անուանն Աբրահամեան նահապետ մի կ՚երեւի յարգելի Ծնողդ. ներեցէք հարցանել, թէ դեռ կենդանի՞ է, որպէս յուսամ եւ փափագիմ [28]. եւ խնդրեմ, որ ազգաբանութիւնդ անկէ դէպ ի վեր շարէք ինձ՝ որչափ որ կըրնաք վեր ելնել։ Ինչուան ի Նախիջեւան եւ ի Նորս հասնելու դեռ ժամանակ կայ ինձ, որ հիմայ Սեւանայ ծովուն եզերքը եւ ի Վայոց Ձոր կը թափառիմ. կըրնամ դեռ մէկ քանի բան հարցընել եւ տեղեկանալ ի բարեսէր Սրբազանէդ:

Նորսի տեղացուցին մէջ Արջակապ տեղ մի նշանակեր էք. դա ինձ անծանօթ է. ի՞նչ է այդոր աւանդութիւնն եւ այժմու հանգամանքն։ - Ռուս աշխարհացուցի վրայ Կժաձորի մօտ՝ Սոլտացք կամ ասոր նման անուն մի կայ. ի՞նչ է ստոյգն։ - Դարձեալ, ասոնց մօտերը Զռնատուն անուն մի այլ կայ ( ձայնն շատ ախորժ չէ ), ի՞նչ է այդ։ Առ այժմ այսչափ, երբ համարձակեցընէք ա՛յլ աւելի, կըրնամ ունենալ ուրիշ ստուգելիք ալ։ Իսկ եթէ ներէք ուրիշ բանի ալ համարձակութեան, յիշեցընեմ շնորհակալութեամբ որ Այրարատայ համար Ձեր թեմական Պաքուցի ներէն թիւ մի բաժանորդ ճարեր էիք, Սիսականս չգիտեմ, թէ ունեցա՞ւ անոնցմէ. սա ալ յիշեցընեմ որ ինչուան տարւոյս սկիզբը գինն առաջնոյն չափ սահմանած էր, յետ այնր 75 ֆր[անգ ], այլ այս ոչ իմ կողմէս, այլ տպագրատան վերակացուին ծանուցանեմ։ Մէկ երկու երիտասարդք ի Տփղիսէ եւ յ Էջմիածնէ առաջարկեցին ինձ մեր ծախուք կամ սատարութեամբ շրջիլ ի Սիւնիս եւ լուսագրել իմ ուզած տեղուանքը. այլ ես չեղայ ձեռնհաս, եթէ Սեւ քաղքին նաւթի հոսանքն հասնէին, Սիսականն ալ աւելի կը պայծառանար [29] ։

Գամ հիմայ Սրբազանիդ հարցմանց կամ խնդրոց. մէկն նկատմամբ Ոսկան ի թեմագրութեան, որոյ հայերէնը չեմ գտած, այլ լատիներէնը, որ է չոր ցամաք անուանագրութիւն, եւ օտար լեզուով ալ ըլլալով՝ հայերէն անուանքն ծեքուած են. Նախիջեւան ի համար ըսածն այս է. « Երեւանէն դէպ յարեւելք 20 փարսախ է ի Նախիջ եւ ան ( մեղայ, սխալեցայ, Մաքենոցաց հետ շփոթեր էի )». Յ ետ յիշելոյ զ Սալամաստ ն կ՚ըսէ. « Աստապատ, կամ Ս. Ստեփանոս, վասն զի ասոր նուիրուած է եկեղեցին։ Նախիջեւան... (եւ ոչ բառ մի տեղեկութիւն կայ ), Շամախի կամ Աղուանք, արքեպիսկոպոսարան, մօտ ի Կազբից Ծով. ասոր թեմի եղած եպիսկոպոսարանք եւ վանորայք աւերած են »։

Նախիջեւանէն ինչուան ի Շամախի թռչիլ՝ շատ է. այլ կամաւ գրեցի, առ ի ցուցընել, որ Նախիջեւանի վրայօք գրուած բան չկայ, կը յիշէ Տաթեւոյ արքեպիսկոպոսարանն, եւ անոր թեմ եպիսկոպոսք ի Մեղրի, եւ այլ ուրիշ երեք եպիսկոպոս, որոց թեմի անունները չեմ յիշեր, կ՚ըսէ ։

Թովմաս Վանանդացին քիչ մ՚աւելի բան կը յիշէ, ոչ տեղագրական, այլ վանաց, եկեղեցեաց եւ նշխարաց, կամ սրբութեանց նկատմամբ: Նախիջեւանի մօտ եղած մասը կ՚օրինակեմ եւ կը գտնէք առանձին թղթեկի վրայ ։

Յետ ամենայնի կը մնայ ինձ շնորհակալել նաեւ Ս րբազանիդ կենսագրութեան մասին տեղեկութեան համար, յորմէ օգտիմ, եւ փափագիմ որ ըստ հաճոյից եւ շնորհաց Ա[ստուծո]յ՝ այլ աւելի փառաւորի եւ փառաւորէ, եւ ես ըլլամ ընդ երկար

Ն որին Արհիապատիւ Տեառն

Ն[ուաստ ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղ ե ւո նդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1765.

* Հ. Բարսեղ Վրդ. Սարգիսեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 11 Մարտի 1891

Սիրելի եւ Պատուական Եղբայր,

Զմաղթանսդ վասն մխիթարութեան եւ վասն շնորհաց՝ ոչ միայն հաճութեամբ այլ իբրեւ կարօտ ընդունիմ։ Ծանր էր արդարեւ եթէ ներելի իցէ մեզ ասել, խրատն զոր ետ Տէր, ի ձախողակ ձեռանէ աջով իւրով կորզելով զպատուականագոյն ի ժամուս եղբայր մեր եւ զորդի եւ զհայր այսուհետեւ որդեկորոյս հոգւոյս. զորոյ զթերի ցանկալի կենացն՝ ոչ յերկարութիւն ինձ ամաց, այլ սէր եւ առաքինաջան արիութիւն եղբարցս լցցէ. եւ այսմ առանձինն ակն ունիմ առ ի քէն, որ կրես եւ վշտանաս ի պայմանիդ յորում գտանիս. զոր ոչ կարելով իմովսանն, յայլ ազգ շրջել, ստիպիմ՝ յետ աղօթից եւ մաղթանաց, ի սովորականն ասացեալ, այլ ի պարտական եւ յանհրաժեշտ համբերութիւնն ապաստանիլ, մինչեւ անցցէ բաժակս այս, եթէ հնար է, ըստ Յիսուսի եւ ընդ Յիսուսի։ Ոչ փոքր մխիթարութիւն է վշտացելոց հաւատալ թէ են նորա վշտակիցք եւ համակիրք. եւ ես հաւատամ զի դու քոյով ընդարձակ խելամտութեամբ կշռես զվիճակ մեր որ աստ եւ անդ՝ եւ լաւ քան զիս խրատիս։ (Հարցից ինչ, ոչ թեթեւ. եթէ փոխանակ վերացելոյն առաջարկէին քեզ երթալ յառաքելութիւնն այն, առնուի՞ր յանձն։

Ինչ մի եւս գիտնական. ոչ յիշեմ թէ յիշեա՞լ իցես յԱգաթանգեղոսիդ զի Հ. Ահարոն ի Ժ դարու ասէ յԱգաթանգեղէ եւս առեալ զպատմութիւն կամ զդէպս Խաչին Նունեայ. եւ արդ յօրինակս մեր չիք այդպիսի յիշատակ. կարծեմ թէ եւ այլք այսպէս յԱգաթանգեղէ ասեն նախ ուսեալ զայն դէպս։

Ի տեսանելդ զ Արփիար ՝ մատո նախ զցաւակցութիւնս եւ ապա զխնդակցութիւն, սերտ սրտիւ. եւ զողջոյնս իմ առ եղբարս եւ առանձինն առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դաւիթ ։ Եւ արդ փութա կատարել զԲարեկենդանդ դանդաղ, անդանդաղ Մեծ պահովք եւ ակնկալութեամբ զուարթարար Յարութեան, որ թէ վաղ եւ թէ անագան միշտ ցանկալի եւ ողջագուրելի։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1766.

Կարապետ Կոստանեանին [30]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 12 / 24 Մարտի [18 ] 91

Ազնիւ Պ արոն,

Անցեալ Փետրուարի 6 եւ 16 թուականօք գրածներըդ ժամանակին առի, հանդերձ յիշատակարանաւ ինչ եւ պատկերաւ Առաքել եպ[իսկոպո]սի. այն օրեր վանական կար եւ որ գործոց զբաղեալ չկարցայ շուտով պատասխանել. ընդունեցա[յ] նա եւ Գերապ[ատիւ] Սուքիաս եպիսկոպոսի [31] թղթով՝ Յիշատակարանները, որոյ եւ պատասխան շնորհակալութիւնս կը յայտնեմ, որպէս եւ Քեզ՝ ձեռքէդ եկած եւ ըրածիդ համար։ Նորէն խնդրեցի իրմէ քսանի չափ ուրիշ տեղեաց Յիշատակարանն ե ր ալ, զոր եւ յուսամ ընդունիլ:

Յանձնեմ Քեզ կողմանէս շնորհակալել եւ Գէորգ Ռշտունի աբեղայի ՝ իր ընդօրինակելու աշխատութեան համար, եւ երբ յաջողի նոր նշանակածներս ալ օրինակել, յուսամ իր հաճոյքն ալ իմանալ նկատմամբ իմ պարտուցս ։

Պարոն Մ. Փափազեանի ղրկած Գ. գիրքն՝ կամ Վայոց ձորոյ տեսարանները՝ զոր խնդրեր էի ընդունեցայ. յետոյ ընդունեցայ նա եւ Բ. գիրքն ալ Գեղարքունեաց, զոր չէի խնդրած եւ չէր պէտք, վասն զի արդէն ունէի. թէ ասոնց գինն եւ թէ ճամբու ծախքն նշանակեցէք իմ կամ վանացս հաշուին. բայց Ա. գիրքն կամ Ալպումն՝ պէտք չէ, վասն զի ամբողջ կազմուած խաւրած է արդէն եւ ունիմք։ Բ. պրակին մէջ 17 պատկերք կան, Գ - ին մէջ 19։ Եթէ այդ Բ. եւ Գ. գրոց համար փո խանակ դրամոց կ՚ուզէ Ձեր նշանակած գրքերէս ( Սիսուան, Այրարատ, Սիսական ) անոնց գնով, յիշելի է որ Սիսուանի գինն նոյն է ինչ որ էր առաջ, Այրարատը ՝ որ հազուագիւտ է, 100 ֆրանգի է. այսուհետ եւ 75 ֆր[անգ], սակայն Պ[ա]ր[ոն] Փափազեանի համար անցեալ տարւոյ կամ առաջին գնովն հաշուել կու տամ 50 ֆր[անգ]:

Գալով Ձեր բարի առաջարկութեան նպաստելու այդ Պարոնին՝ նորանոր տեսարաններ լուսագրելու Սիւնեաց կողմերը, փափագելի էր ինձ. բա յց քիչ մի ուշ է, ժամանակին հասցընելը չեմ յուսար, վասն զի տպագրութիւնն կը շարունակէ, դարձեալ Սիսականի համար ինչուան հիմայ բաւական բաժանորդք չգտուեցան, որով դիւրանայ նպաստելն։ Բայց իբրեւ փոքր ինչ օգնութիւն ուրիշ օգնողաց, եթէ Պ[ա]ր[ոն] Փափազեան լուսագրէ առանձին թղթի վրայ նշանակած տեղուանքը կամ քանդակները, առ այժմ խոստանամ (50) յիսուն րուպլի, կամ թէ ուզէ՝ նոյն գնով գիրք. եւ եթէ մեզ ալ յաջողութիւն ըլլայ եւ իրեն պատկերաց ալ, ջանամ աւելցընել;

Նշանակած տեղուանքն համարիմ թէ ծանօթ են լուսագրողին, որովհետ եւ արդէն զոմանս տեսած է. մնացածն ալ Քաջբերունւոյ [32] ՝ նկատողութիւններէն եւ Տէր Աւետիքեան ի նկարագրական նամականիէն կրնայ ստուգել [33] ։

Ինչուան հիմայ մեր հայրենեաց լուսագրեալ պատկերաց մեծ մասն քիչ կամ շատ աւերեալ եկեղեցիք են, եւ շատն իրարու նման, որով՝ քննողն նոր բան մի չի սովրիր. պէտք է քիչ մի վար իջնել, այսինքն մանր մասերն ալ ընդօրինակել. քանդակներ՝ մարդկան, կենդանեաց, թռչնոց, զարդեր, պատուհաններ եւ ն. եւ ն., աւելի մեծցընելով. նաեւ երբեմն ամբողջ արձանագրութիւններ ալ, մանաւանդ հին խաչսքարաց եւ գերեզմանաց վրայ եղածն. եւ նոյն իսկ եկեղեցեաց վրայ, ինչպէս Պ[ա]ր[ոն] Քիւրքճեանն հանած է քանի մի յ Անի եւ ի Շիրակ [34] ։ Դարձեալ, բնական տեսարաններ ալ (paysage) որ տեղագրութեան կենդանութիւն կու տան, եւ միշտ աւերակներով չեն ձանձրացըներ: - Մնացեալն թողումք արուեստաւորին ճաշակին ։

Ըստ յանձնարարութեանդ յետ կը դարձընեմ Առաքել եպիսկոպոս ի պատկերը, որովհետ եւ ձեռագիրն նոր է, գրողն իր կողմանէ դէմք մի հնարեր է. եթէ ստոյգ հին ժամանակակից ըլլար՝ անշուշտ հաճոյ եւ ընդունելի էր ինձ։ Նոյնպէս Մատաթեանցի [35] պատկերն ալ, որովհետ եւ իր ծննդեան եւ գործունէութեան տեղիքն՝ իմ տեղագրութեանս շրջանէն դուրս են. Շուշի եւ Գարապաղ դուրս կը մնան անկէ, նոյնպէս Արցախ ալ։ Էջմիածնի գրատան մէջ հարիւրաւոր օրինակք կան Գրիգորի Տաթեւացւոյ գործոց, եթէ անոնց մէկուն մէջ դորա պատկերն գտուէր, ստոյգ եւ ոչ մտահնար, պիտանի կ՚ըլլար։

Յիշելով զ Տաթեւ ՝ անշուշտ յ Էջմիածին կան գիտցողք Տաթեւու վերջին առաջնորդաց կամ յաջորդաց կարգն եւ անուններն, այս դարուս. եթէ կարենաս զայս տեղեկանալ եւ տեղեկացընել շատ լաւ. եւս առաւել եթէ այն վանաց յատակագիծ ( պլան ) ալ գտուի, գուցէ հիմայ նորոգութեան պատճառաւ հանած [36]:

Աղեքսանդրապօլսոյ աւետարանին յիշատակարանն հաճոյ եղաւ ինձ. միայն փափագիմ որ եթէ ա՛յլ անգամ հանդիպիք յիշատակարանաց՝ առանց բան ձգելու ամբողջ ըլլան. թէ եւ ձանձրանալի է օրինակել զպատմական երկար խօսքերը։ Յ Աղեքսանդրապօլ եօթն խոցի պատկերք [37] եկեղեցին Աւետարան մ՚ալ կայ, լսուեցաւ, Հեթում թագաւորի համար կամ անոր ատեն գրուած. եթէ այդոր յիշատակարանն ալ ունիք կամ կըրնաք ունենալ՝ հաճութեամբ շնորհակալեմ ։

Ողջոյն Պ[ա]ր[ոն] Վարդգէսի [38], առ որ չունիմ ինչ յանձնելի ի ժամուս, այլ յիշեմ զնա եւ ինքն ալ եթէ իմ ճաշակիս յարմար բան մի գտնէ՝ յիշէ զիս:

Աղօթարար
Հ[այր] Ղ ե ւո նդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1767.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 8 Ապրիլ 1891

Պատուական եւ Սիրելի Հայր,

Անցեալ շաբաթ եղբայրս գրեր էր թէ նորէն ինֆլուենցա ունեցեր է. ի՞նչպէս է. բարեւ կ՚ընես, եթէ տեսնես։

Ծրարեալ թուղթս ալ հասու ուր պէտք է. եւ Վիջէն էֆէնտիին հասցէն, այսինքն բնակարանն իմացու ինձ։

Յիշատակագիր մի կը պատմէ թիւրքմէնից հարկապահանջութիւնն ի Հայոց, Հայկը ջիզրա կ՚անուանէ, եւ կ՚ըսէ թէ ստիպելով պահանջած ատեն՝ կ՚ըսէին (կը գրեմ ինչպէս որ գրուած է, սխալ մխալ) Թաւաութի ջիզրայ. թախսիր ի թաւութ. իմաստն է անշուշտ, տուէ՛ք հարկը, շուտո՛վ տուէք. բայց կ՚ուզեմ որ այս տողս գրուի տաճիկ գրով եւ ստոյգ. բ) նոյնը հայերէն ալ գրուի, թարգմանութիւնն ալ, եթէ իմ հասկըցածէս տարբեր իմաստ ունի։

Ողջոյն մեր Պ[ատուական] Եղբարց եւ համբերութիւն՝ մնացեալ Մեծ պահոց։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին] [39]

1768.

Vladimir Vasil'evič Stasov - ին [40]

Venise, St. Lazare, 19 Avril/ 1 Mai 1891

Cher et Excellent Monsieur,

Après vous avoir souhaité les fêtes et les gr â ces de la St. P â que[s], je vous en demande une, déjà assurée par vous même. Je viens d ’ apprendre avec grand plaisir, que votre grand et laborieux ouvrage est déjà publié. Je crois que le Gouvernement ou le Ministère Impérial aura bien la générosité de nous en faire cadeau d ’ une copie, mais je désire que ce serait toujours par l ’ entremise de son digne auteur, auquel je suis avec estime respectueux et amical

Humble serviteur

P. Léonce M. Alishan
R. Mékhitariste

Թարգմանութիւն

Վլատիմիր Վասիլեւիչ Ստասովին

Վենետիկ, Սուրբ Ղազար,
Ապրիլ 19/Մայիս 1, 1891

Յարգարժա՛ն եւ թանկագին պարոն,

Սուրբ Զատկի առթիւ իմ շնորհաւորանքներս եւ բարեմաղթանքներս Ձեզի յղելէ յետոյ կ՚ուզեմ շնորհք մը հայցել Ձեզմէ, շնորհք մը, որ Դուք ինծի խոստացած էք կատարել: Ես մեծ ուրախութեամբ իմացայ, որ Ձեր մեծ ու այնքան աշխատատար երկասիրութիւնը արդէն լոյս տեսած է: Կը կարծեմ, որ մեր կառավարութիւնն ու Կայսերական գերատեսչութիւնը մեզի օրինակ մը ընծայելու առատաձեռնութիւնը պիտի ունենան, բայց ես կը փափաքէի, որ ատիկա ըլլար անձամբ իր՝ երկասիրութեան արժանաւոր հեղինակի ձեռքով, որու խոնարհ ծառան եմ ես՝ լի բարեկամական եւ երկիւղած պատկառանքով:

Հայր Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Մխիթարեան միաբան

1769.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 6 Մայիս 1891

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Քրիստոս յարեա՜ւ (վերջապէս Ձեզ)

իսկ մեզ վաղը Համբարձում է, ո՞րչափ հեռու մնացեր եմք։ Թավաուտի թահզիրի, եւն., մեկնութիւններն գոհ չըրին զիս. միայն վերջինն աւելի յարմար երեւցաւ. իսկ իմ կարծիքս՝ որչափ որ Եղ[բայր] Օգոստինոսին [41] հարցուցի եւ բառգիրք նայեցայ, այս է Տուէ՛ք հարկը, եւ շուտով տուէ՛ք։ Արդ եթէ Ձեր արաբագէտ հօճաներն ալ համոզուին, թող սրբագրեն ձեռագրին գրածը (Թավաուտ ճիզրայ, թախսիրի թավաուտ) եւ գրեն արաբերէն ինչպէս պէտք է գրել իմ թարգմանութիւնս։

Կարծեմ վաղը Նորընծայարանէն պատանի մի պիտի ուղարկուի դէպ ի ձեզ. կ՚ուզեմ տփիկ մի յանձնել, պարզ թղթէ կնիքներ դրամոյ, զոր եւ դու յանձնես եղբօրս։

Ողջոյն եղբարց մերոց Զատկի շնորհներով։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1770.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 7 Մայիս 1891

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Օրհնեալ է Յարութիւն Քրիստոսի.

Երեկ գրեցի Քեզ այլ մոռցայ հարցընելու թէ ի՞նչ են եւ ինչո՞ւ խաւրեր ես ինձ սեխի եւ ձմերուկի կուտեր. զի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր [42] գրեց ինձ թէ դու իրեն յանձներ եւ գրեր ես որ ինծի ղրկէ։

Անցեալ շաբաթ Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժարանի աշակերտաց ձեռօք երկու ծրար ծխախոտ խաւրեցի վասն եղբօրս. յուսամ որ ընդունեցար եւ յանձնեցիր իրեն։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1771.

Մեսրոպ Արք. Սմբատեանին [43]

Ի Ս. Ղազար, Վենետիկ, 11 Մայիսի 1891

Արհիապատիւ Սրբազան Տէր,

Անցեալ Մարտի վերջի օրուան թուականաւ շնորհագիրդ՝ շնորհակալութեամբ ընդունեցայ, ըստ մեզ ապրիլի վերջի օրը, հանդերձ ծրարեալ 30 րուպլեօք վասն Սիսականի, որ առանց անոնց ալ պարտական էր Ձեր Բարեհաճութեան, տուած տեղեկութեանցն համար, որք ինձ շատ պատուական են, նախվերջին գրածնիդ ալ, քանի մի նորագիւտ յիշատակարանաց ի մետաղեայ սպասս, որոց նմանիք եթէ գտուին այն կողմերու գիւղից մէջ՝ նոյնպէս պիտանիք եւ պատուականք են ինձ [44] ։

Շնորհակալ եմ եւ Ձեր խնամոտ գրութեան առ Գործակալդ ի Պագու, նկատմամբ հրատարակութեան վերջին տեղագրութեանս [45], որ եւ վերջինն է իմ կողմանէս ի տեղագրելիս:

Ըստ անուանն եւ ըստ կենաց աբրահամացեալ ծնողդ յուսով եմ որ ընդ բարեպաշտօն նախահարս իւր հանգուցեալ էր մնայ որ եւ Սրբազան Որդին հետեւող ըլլայ նա եւ իր նահապետական կենաց, ի վայելս ազգակցացն եւ բարեկամաց, այլ խաղաղական եւ բարելի կենօք։ Եթէ հաճոյ եւ պատշաճ դատիք իմ տեղագրութեանս մէջ ալ անցընել այդ Ձեր նուիրական Ազգատոհմի Ճիւղագրութիւնն ալ, համարեցէք զիս եւ առ այդ՝

Ձեր արհիապատիւ Տէրութեան

Յօժար Ծառայ
Հ[այր] Ղ ե ւո նդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1772.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճելալեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 1 Յունիս 1891

Սիրելի եւ Արգոյ Եղբայր,

Եթէ ես ոչ կարեմ զգալ զո՛ր եւ որչափ Դու զգաս, այլ կարես դու զգալ զոր եսս եւ այլք, առաւել կամ նուազ զգամք եւ սգամք ընդ այդօրինակ սրտախոց բանիւք մեկնիլ Քո եւ մենանալ։ Յետ այնքան երկայնամիտ վաստակոց եւ տառապանաց, որոց ժուժկալեցեր, մինչեւ ցվախճան մտադիւր եւ խնամով կատարելով զտեսչութիւնդ, յորժամ, որպէս եւ է, եհաս ժամ հրաժարմանդ, քանի՜ մխիթարական լինէր յաղթել միանգամ եւս քեզ ինքեան, եւ զուարթութեամբ յանձն առնել զպաշտօնդ յանձնողին քեզ, եւ մի՛ զհեղակարծ բանս կամ գործս ոմանց, եթէ էին. եւս ստոյգք, առնուլ ի կշիռ գործելոյ քեզ այսպէս կամ այնպէս, եւ կամ համարել, թէ Վեհ եւ Ժողովն՝ ըստ բանից եւ գործոց նոցա դատիցին եւ շարժիցին։ Այլ եթէ այդոքիկ պարտականք եւս թուիցին քեզ եւ ունիցիս իրաւունս ինչ, մեծագոյն եւ վայելչագոյն իրաւունք քո են, եղբայր, անյիշաչար եւ ներողամիտն լինել, եւ թողուլ զանցեալսն ի մոռացօնս անցելոյ. եւ որպէս ցարդ աներկբայ յօժարութեամբ եւ արիութեամբ պարապեալ ես գործոց Հասարակութեանս, նուիրել նմա եւ զմնացուած զօրութեանդ եւ պատուական կենացդ. յոր ասպարէզ նահատակեցար՝ ի նմին եւ կատարել զընթացս, որոյ կէտ մօտ է քան թէ հեռի, ըստ օրինի ամաց տիոց։

Ես՝ որպէս եւ դատեալ եմ զքեզ, դու զայն գիտես, բայց կամիմ զի առաւել եւս գիտասցես, զի ուր եւ յոր եւ իցես հանգամանս եւ կիրս, նկատեմ զներքինն, զվառարան սիրոյդ, որ հզօրն է, եւ ոչ թողից զունելիս սրտիդ. զոր եւ արդ ի բռին ունելով, թելադիր լինիմ երդմնեցուցանելով, սակաւ աւուրս նուիրել ի մենարանիդ իբրեւ յառանձնութիւն հոգեւոր, թօթափել զծանրութիւնս ինչ, պարզիլ զտիլ զուարթանալ, եւ յանձն լինել ի կամս եւ ի սէր ամենասիրելւոյդ՝ երբեմն ընկերակցի եւ այժմ Աբբահօր, եւ եղբարցդ, մանաւանդ երիցանց, եւ իմ գլխովին, որ անդուլ անձկաւ եւ աղօթիւք մնամ նախ քաղցր ձայնիդ եւ ապա խնդալից եւ խնդաբեր դիմացդ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Մի՛ կշռեր կշռով գըրոյ,
Այլ անբաւ կշռով սիրոյ։

1773.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Փատովա

Ս. Ղազար, 9 Յունիս 1891

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Եղեն եւ եղիցին կամք Տեառն, թէ եւ ցաւեաց ինձ յոյժ, զի խաբեալ յուսով եւ բանիւ բժշկին՝ ոչ կարացի լինել պիտանի † [հանգուցելոյ] եղբօրս մերոյ [46], եւ ջանամ աղօթիւք օժանդակել։

Առաքեմ զբաւղակերպ բառարան իմ, որ թէ լիցի ինչ պիտանի գործոյդ՝ գոհ եղէց, եւ ընկալայց անդրէն ի ժամու։

Ողջ լեր վարձուք այցելութեան հիւանդաց եւ թաղմամբ հանգուցելոց։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1774.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 17 Յունիս 1891

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Եթէ եւ այս ձայն ժողովրդեան (Տարօնոյ) ըստ առածին, ձայն Աստուծոյ է, պէտք է երկրպագութեամբ ընդունիլ։ Երանի՜ անոնց որ ունիցին ականջս լսելոյ զձայն Աստուծոյ. յայտ է որ անհատէ մ՚աւելի փափագս է հասարակաց Միաբանութեանս օգուտն եւ ոյժն այսպիսի ժամանակ, յորում մշակք սակաւք եւ հունձք բազումք։

Թախսիրի եւ Թաւութի խնդիրն վերջացընենք ասով։ Ես գրածին իմաստը եւ ուղղագրութիւնը կ՚ուզէի, եւ առջի գրածներովդ բաւականացայ. անոր արաբերէն թարգմանութիւնքն աւելորդ էին. սակայն թարգմանողաց եւ թարգմանել տուողի՝ շնորհակալութիւն։

Ողջոյն Պ[ատուական] Եղբարցդ, մանաւանդ դասագլխոյն, եւ եթէ տեսնես՝ նաեւ եղբօրս Սերովբէի։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1775.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճելալեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 20 Յունիս 1891

Սիրելի եւ Արգոյ Եղբայր,

Չիք քաղցր քան զմիայնութիւն ի խաղաղութեան սրտի, այլ ի խռովութեան եւ ի յուզման՝ չիք դառն եւ դահիճ քան զայն։ Որչափ ի գրոյդ եւ ի լրոյ եւ յանձին գիտակցութենէ իմանամ զվիճակ քո, եւ ամենայն ըղձիւք փափագեմ քեզ դիւրութեան, թերեւս հակառակ այնմ թուեցայց քեզ արդ գրութեամբս, եւ առաւել եւս խռովեցից զքեզ. սակայն ոչ զանգիտեմ զոր զգամս եւ լաւ վարկանիմ քեզ եւ մեզ՝ ասել համարձակ եւ համառօտ. եւ է այս։ Թեւք սրտիդ վարակեալ էին եւ են ի պաշտամանդ, յորմէ հրաժարեցար կամաւ կամ ակամայ. - չարաչար եւս վարակեսցին, եթէ յամիցես կամ դարձցիս ի նոյն. - յաւելցին քեզ եւ այլոց պէսպէս կնճիռք ցանծանօթ վախճան։ Արդ մինչ պատեհ է ժամս, եւ ի բարւոք վիճակի թողեր զտեղին, որ պատիւ է քեզ եւ մեզ գոհութիւն, լե՛ր ըստ անուանդ Գրիգոր, արի եւ արթուն. պնդեա զմէջս քո, թօթափեա զկապանսն, եւ հանգիր այլուր։ Եկեսցէ, թերեւս եւ ոչ անագան, ժամանակ՝ յորում գոհասցիս յոյժ յոյժ, զի զերծար ի կապանաց այտի, յորս, եթէ փափուկ էին եւ եթէ խիստ, տագնապեցար ոչ սակաւ, եւ այլք ընդ քեզ, թերեւս դու վասն նոցա, նոքա վասն քո։ Կազդուրեա նախ զհոգիդ՝ զառաջին եւ զվերջին մտերիմն քո եւ ներքսագոյն մխիթարիչ, եւ ապա պարզեսցին միտք եւ սիրտ։

Յետոյ, թուի ինձ, թէ լաւ իցէ քեզ յանձն առնուլ զառաջարկեալ գործակալութիւն կալուածոցն ինչ. յորոց՝ յիջանելդ երբեմն ի քաղաք, հանդիպեսցիս իբրեւ հիւր եւ հայր՝ ծանօթիցդ եւ սիրելեաց որք ի վարժարանին եւ ի վանս. եւ մոռացօնս արարեալ անցելոցն ինչ՝ զուարթաբար եւ անուրաց սիրով վաստակեսցուք ի խնամս կարօտեալ եւ նուազեալ Ուխտիս, մինչ դեռ մնան մեզ նշխարք ուժոյ եւ ամաց։ Իսկ եթէ այլ ինչ օգտակարագոյն պաշտօն կամ տեղի թուիցի վասն քո, որ եւ մեր, եղիցի որպէս ցուցցէ Տէր։

Այս իմ տեսութիւն, որպէս եւ է, այլ յուղղատենչ եւ օգտատենչ սրտէ, որոյ սիրով մնամ աղօթահայց

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1776.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճելալեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 8 յուլիս 1891

Սիրելի եւ Արգոյ Եղբայր,

Որպէս անհաւան թուին Քեզ բանք մեր, եւ ինձ քո բանք կամ կամք, այլ յուսամ զի Սէր՝ գերագոյն միջնորդ յարդարեսցէ եւ մերձեցուսցէ զհեռացեալս տեսութեամբ մտաց եւ ոչ սրտից։ Համարելով եթէ Վեհ արդէն գրեալ է Քեզ զխնդրոյդ, աւելորդ վարկանիմ իմովսանն նոյնպիսիս կամ այլ ինչ ասել, բայց աղօթել զի մի՛ անագանեսցէ միջնորդութիւն սիրոյն. եւ Դու աղօթեսցես եւ վասն յետին հիւրոյդ, զոր ոչ կարացին թափել դեղք եւ տեղիք փոփոխեալք, եւ կանխեաց քան զերիցակիցս իւր ի հասարակաց շտեմարանն. Տէր ժամանեցուսցէ զնա ի գիրկս իւր լինել մեզ բարեխօս, եւ վարձահատոյց Քեզ ըստ վաստակոցդ եւ ըստ ըղձից, յաւելլով եւ զառողջութիւն եւ զանդորրութիւն։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1777.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճելալեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 29 յուլիս 1891

Սիրելի եւ Արգոյ Հայր,

Կարեւոր խնդիր ի գրեալսդ՝ Քո իսկ վիճակի խնդիրն է, զորմէ ոչ գրեցից կամ պատասխանեցից Քեզ, քանզի Վեհ ինքն գրելոց է, որպէս ասաց. եւ յուսամ զի գոհասցիս եւ գոհացուսցես, եւ եթէ գուցէ ինչ օգտելի ի Պօլիս ՝ օգտեա՛ց մինչ դեռ եւս մնաս առ սակաւ մի։ - Աւելորդ է գրել եւ զտեսութենէդ վասն առաքելութեան մերայոց եւ չմնալոյ ի վանս. ի ժամուն խօսեսցուք երես առ երես. այլ եթէ եւ յայս միջոց ժամանակի զնոյն բան ասիցեն Քեզ, կարես յիշել եւ յիշեցուցանել, զի առաջին նպատակ մեր է առաքելութիւնն։

Իսկ առ յինէն կարեւոր քեզ այս է, զի թէ եւ բարեխօսութեամբ գրեալ ես առ դասընկեր քո Պ[ատուական] Հ[այր] Միքայէլ [47] եւ ինձ, այլ յառաւել բարեսիրութենէ. զի շնորհօք Աստուծոյ ոչ է նա օտարացեալ յուղղութենէ, եւ ի բազում ինչ իրս կարէ օրինակ լինել բարւոյ այլոց. ոչ լինելով անթերի, որպէս եւ ոչ մեք եւ այլք. եւ ըստ Նարեկացւոյն ոմն եւ բիծք իւր, ոմն եւ, եւն. ։ - Աղօթեսջիր, այլ եւ քաջալերեսջիր զնա եւ զքեզ, եւ ողջունելով զեղբարս, եւ առանձինն զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Դաւիթ, ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1778.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 5 Օգոստ [ ոս ] 1891

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Երկու ծրար ծխախոտոյ յանձնեալ եմ Առաքելեան պատանւոյ որ վաղիւ մեկնի ընդ Դրեստ նաւել ի Պօլիս. խնդրեմ զգուշութեամբ ընդունել եւ յանձնել առ Պր. Սեր[ովբէ] Ալիշան ։

Ի ծրարի նամականւոյն այսօր առաքելւոյ աստի՝ է եւ գիր մի առ Վիջ[էն] Հոլաս էֆէնտի, զոր նոյնպէս խնդրեմ յապահովի յանձնել նմա։

Ողջունիւ առ Յ[արգոյ] Եղբարքս, ողջ լեր։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1779.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 26 Օգոստ [ ոս ] 1891

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Դուք ի մօտոյ եւ մեք ոչ ի հեռուստ արբաք զբաժակն զոր Տէր միայն գիտէ եւ դառնացուցանել եւ քաղցրացուցանել. եւ եղիցին կամք նորա օրհնեալ, եւ օգնութիւն նորա ի վերայ մեր։

Ոչ ինչ նուազ ի Ձէնջ եւ ի ժողովրդենէդ փափագէ եւ Ուխտս հասուցանել մշակս յայգիդ Տաւրիոյ [48], այլ պատուիրեաց աղաչել զՏէր հնձոցն զի հանցէ մշակս։ Առ այժմ գրեաթէ սահմանեալ է առաքել զ Ե[ղբայր] Սարգիս ի վարժարանեայց, ռուսահպատակ, առ եպիսկոպոսդ ձեր, որպէս խնդրէք, այլ՝ թէպէտ եւ կատարեալ է տիօք, բայց յուսման կամ ի գիտութեան (աստուածաբանական) դասովին յետամնացք են, վասն որոյ հարկ է սպասել եւ ամիսս ինչ, գուցէ եւ այլ ոք երիցագոյն առաքեսցի կամ գայցէ այդր այլ ո՞րպէս զիարդ յաջողեսցի՝ ոչ գիտեմ։ Իսկ քեզ, արդ այս է ժամանակ արիանալոյ հաւատով, սիրով եւ ջանիւ, մինչեւ հասցէ օգնական կամ թեթեւասցի վաստակդ, որում տկար նպաստ եւ առ յինէն աղօթք եւ սէր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1780.

Vladimir Vasil'evič Stasov - ին [49]

Venise, St. Lazare, 21 Octob. / 2 Nov. 1891

Mon Excellent et Cher Monsieur,

Voilà un mois écoulé depuis que j’ai eu le grand plaisir de recevoir votre aimable lettre ; j’attendais et j’attends encore l’arrivée de votre précieux ouvrage, qui n’arrive pas, j’espère qu’il ne sera égaré, autrement j’en serais infiniment désolé. Aussitôt que je le recevrai, je ne tarderai pas à vous en faire part. J’attendrai encore quelques semaines, en cas qu’il n’arriverait pas, et je vous écrirai de nouveau. Cette année nous avons eu visite de deux jeunes Russes qui s’occupaient de même des miniatures des manuscrits, ils parlaient avec admiration de votre ouvrage, ce qui m’excitait de plus mon envie, et maintenait mon impatience. Enfin j’espère que tôt ou tard je verrai ce beau et cher volume. J’ai l’honneur, Monsieur, de vous présenter les hommages respectueux de Monseigneur notre Abbé et de mes confrères, et je reste toujours à votre Excellence

Serviteur obligé

P. Léonce Alishan

Թարգմանութիւն

Վլատիմիր Վասիլեւիչ Ստասովին

Վենետիկ, Սուրբ Ղազար,
Հոկտեմբեր 21/Նոյեմբեր 2, 1891

Յարգարժա՛ն եւ թանկագին պարոն,

Մէկ ամիս անցած է, ահա, այն օրուընէ, երբ մեծ ուրախութեամբ ստացայ Ձեր բարեհոգի նամակը. կը սպասէի եւ կը շարունակեմ սպասել Ձեր արժէքաւոր աշխատութեան, որ այդպէս ալ տեղ չի հասնիր, յոյս ունիմ, որ չէ կորսուած, այլապէս անսահման պիտի վշտանամ: Ստանալուն պէս Ձեզ անյապաղ կը տեղեկացնեմ: Կը սպասեմ եւս քանի մը շաբաթ, ու եթէ դարձեալ տեղ չհասնի, կրկին կը գրեմ Ձեզի: Այս տարի մեզի այցելեցին երկու ռուս երիտասարդներ, որոնք նոյնպէս կը զբաղէին ձեռագիրներու մանրանկարներով, անոնք հիացմունքով կը խօսէին Ձեր աշխատութեան մասին. բան մը, որ դե՛ռ աւելի գրգռեց փափաքս, իսկ այժմ արդէն՝ իմ անհամբերութիւնս: Ինչեւիցէ, յոյս ունիմ, որ ուշ կամ կանուխ ինծի բախտ պիտի վիճակուի ունենալ այդ գեղեցիկ ու նուիրական հատորեակը: Ինծի համար մեծ պատիւ է, պարո՛ն, Ձեզի հաղորդել միաբան եղբայրներուս եւ մեր գերապայծառ աբբահօր ողջոյնները:

Ձերդ Գերազանցութեան խոնարհ ծառայ

Հայր Ղեւոնդ Ալիշան

1781.

Գարեգին Լեւոնեանին [50]

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
25 Հոկտեմբեր/ 7 Նոյեմբեր 1891

Ազնիւ Պարոն,

Քսան եւ աւելի տարիներ առաջ իմ հրատարակած Յուշիկք հայրենեաց [51] գրոց՝ երկրորդ հատորին մէջ կամ Վիպասանութիւնք Հայոց վերնագրաւ յօդուած մ՚ալ, որոյ վերջերը յիշած եմ քանի մի ինձ յանուանէ ծանօթ Աշուղներ, այն է Ձեր յիշածն [52]: Առանձինն տպագրուած չէ այդ. կը յուսամ, որ կըրնաք այդ տեղ գտնել մէկու քով այդ գիրքը եւ քննել. եթէ այդ անկարելի ըլլայ գտնել ի տեղդ կամ ի Թիֆլիզ, իմացուցէք, եւ եթէ հարկ համարիք՝ խաւրեմք երկու հատորներն ալ, վասն զի առանձինն չեն զատուիր ։

Այս առթով կ՚ողջունեմ պատուական Հայրդ [53], եւ յուսամ որ Շիրակայ դաշտերն եւ մերձաւոր Արագածն ՝ երկար տարիներ ալ ներշնչեն իրեն անուշակ եւ աշուղակ երգեր, եւ մնամ Քու գեղեցիկ մտածութիւնդ կատարեալ տեսնել տպագրութեամբ:

Հ[այր ] Ղ եւ ոնդ Մ [արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1782.

* Հ. Յովհաննէս Վրդ. Թորոսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 26 Հոկտ [ եմբեր ] 1891

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Յետին տողք նամակիդ հարկ առնեն եւ ինձ ի յետնոյն յառաջինն ելանել. լուեալ էաք զխօթութիւն սիրելւոյ եւ Վ[երապատուեալ] Հօր մերոյ Օքսենտի, այլ համարէաք եւ կազդուրեալ օդափոխութեամբ. իսկ արդ ոչ միայն հիւանդ լսեմք, այլ եւ ըստ ոչ բաղդի՝ անկումն ցաւագին. եւ մնամք լսել զորպէսն եւ զտեսութիւն բժշկին։ Ի դէպ ժամու հասեր ի մխիթարութիւն եւ ի սպաս եղբայրական նմա, զոր եւ յանձնեմք յաներկբայ սէր քո եւ ի խնամս, ընդ որս եւ զայս ջանա թելադրել ի նա, զի մի՛ յաւելցէ ինքն ինքեան վիշտ, խնայութեան աղագաւ. հաւաքեալ է նորա գումար ինչ՝ հոգեւոր բարւոյ կամ շինութեան ինչ դիտմամբ, զոր մարթ է յետոյ կատարել ըստ դիտման նորա եւ այլուստ, իսկ ի ժամուս գուցէ եւ հարկ է ի գումարէ անտի հայթհայթել զկարեւոր պէտս իւր. զի որպէս գիտես, կամ կարես գիտել՝ արդէն Վեհ առաքեալ է նմա 500 լիր. իտալ. որ թէ չէ մեծ ինչ, այլ եւ ոչ դիւրին աստի առաքել, բայց եթէ փոխառութեամբ. զի ամենուստ թախանձեն եւ խնդրեն ի Վեհէ, եւ նա սպառեալ ասէ զգանձանակն եւ ընդ պարտուք գրաւեալ։ Մեղմով ազդեա զայս, այլ լիովին զկարեկցութիւն, զողջոյնս եւ զաղօթս իմ, եւ զլաւագոյնս լաւագունից եղբարց, եւ դու յաւելլով ծանուցանել զկարեւորն մեզ՝ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Յորժամ ծանուսցես զբարւոքութիւն Յ[արգոյ] հիւանդին՝ ապա գրեցից զ Բերուճիոյ։

1783.

* Հ. Օքսենտիոս Վրդ. Գուրգէնեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 1 Նոյեմ [ բեր ] 1891

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Խիթալով զի մի՛ վարկպարազի գրութեամբս՝ ըստ ոչ կամացս այլ անգիտութեամբ՝ յաւելից ինչ վիշտս սրտիդ եւ հիւանդութեանդ, համառօտ բանիւ այլ երկար մաղթանօք առ Ամենայն Սուրբս, եւ առանձինն առ յատուկ Պաշտպանս մեր, ժտիմ ի նոցանէ կատարել եւ լնուլ զբարի բարի փափագս քո եւ զիմ, եւ այնպէս կազդուրել, զի կարասցուք, եթէ հարկ լիցի եւ մենամարտել։

Է ինչ ի տեսութիւնս քո, յոր համատես եմ, եւ է յոր ոչ, այսպէս եւ այլք. եւ ի գլխաւորն իսկ՝ ի գործ նոր Առաքելութեանց՝ ոմանք այսպէս եւ ոմանք այնպէս դատեն եւ ընդունին։ Իսկ ի բազմագումար ծախս շինութեան նոր եկեղեցւոյն՝ առաջին անգոհ եւ վշտացող այլ եւ կրող եւ տառապող ինքն իսկ Վեհ է, զի ոչ որոց յանձնեացն՝ ձեռն արկին եւ ուղղեցին զգործն, այլ իմ նմանիքն. որք եւ ընդ պարտուք գրաւեցին զՆա, վասն այնորիկ ոչ կարէ եւ ոչ գիտէ ուստի հայթհայթել զպէտս խնդրողաց աստի եւ անտի, բայց եթէ նոր փոխառութիւնք եւ պարտուք. եւ ի ստէպ թախանձանաց յայլեւայլ կողմանց խուճապեալ՝ դանդաղէ երբեմն ի պատասխանիս, մինչեւ գտցէ ելս։ Առաքելոց է ընդ հուպ, ըստ թելադրութեանդ կամ յիշման, զտոկոսիս գումարին աւանդելոյ առ ի քէն եւ եդելոյ ի շահ, եւ որչափ յաւելեալ ի նոյն՝ ոչ գիտեմ ստուգիւ։

Դժուարին է ժամանակս, մանաւանդ թէ անձինք դժուարինք, եւ այնմ որում անկ է բառնալ, զամենեցուն դժուարութիւնս, չիցէ՞ ներելի սակաւ ինչ մոռացօնս առնել՝ սփոփական կամ օտար իրօք, եւ այն ոչ այնքան վասն իւր ինչ, այլ զիջեալ յիղձ կամ ի տկարութիւն մանկագունից եղբարց. թէպէտ եւ արդ ոչ տեսանեմ՝ բայց դեղձանիկս ալախօսիկս, եւ մեղուս, որք օգտին յինքնաբոյս ծաղկանց պարտիզիս մերոյ եւ օգտեցուցանեն երբեմն եւ զմառան մեր եւ զբերան. փափագէի թէ եւ յովնաթանեան գաւազանաւ [54] կարկառէի եւ մասն ինչ քմաց քոց, եթէ էր քեզ ախորժելի, ո՜վ իմ հին Անուշակ Եղբայր, որոյ եմս

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին] [55]

1784.

* Հ. Յովհաննէս Վրդ. Թորոսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 1 Նոյեմբ [ եր ] 1891

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Գրեցի ինչ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օքսենտ, եւ դու լիցիս վշտակից եւ մխիթարակից, յաւելուլ զյետին զայս եւ մի՛ զառաջինն, որպէս եւ մեք փափագեմք մխիթարական եւ օգտակար լինել զերթդ եւ զկալդ ի Հռովմ, ի քաղաքն Սուրբ, որպէս ասի, կամ Սրբոց. որոց, սերկեան յիշատակաւ եւ բարեխօսութեամբ լեր յամայր ի բարւոջ։

Վասն պատարագեաց՝ փորձեա այլ եւս այդր, եւ աստ ջանայ Վեհ խնդրել եւ այլուստ, յանձն առնելով միշտ զհոգս եւ զպէտս մեր առ Աստուած եւ առ Աստուածամայրն, որք առաւել քան զմեզ գիտեն զպէտս մեր։

Դարձցուք արդ առ փոքր մի ի Բերուճիա։ Ձեռագիր մատեանն թղթոց Պօղոսի՝ այն իսկ է զոր խնդրէի, կարծէի թէ ի հասարակաց մատենադարանին իցէ, արդ գիտացի զի ի բարւոք եւս տեղւոջ կայ, լաւագոյն եւս լինէր, եթէ անկանէր ի ձեռս իմ, ոչ առ ի ստանալ, այլ ի քննել զձեւ տառիցն, յորմէ մարթ էր գուշակել զհնութիւնն, եթէ ոչ զտեղի գրութեանն, որ (այս յետինս) յոյժ փափագելին էր, զի այնու յայտնելոց էր նոր քաղաք մի Իտալիոյ, ուր վանս հաստատեալ է Հայոց եւ գրեալ ի նմա մատեանդ այդ. մոռացայ յանձնել քեզ յերթալդ զի տողս ինչ ի գրոցն calquer առնէիր նուրբ թղթիւ, զոր մարթ է տալ առնել, եթէ ոչ ձանձրասցին դիւանապահքն. եւ եթէ մանաւանդ հաճէին առաքել զմատեանն ի քննութիւն, եւ դարձուցանել, որպէս առնեն պետական մատենադարանք, առնէի զծախս երթեւեկին, ապահովութեամբ [56] ։ - Բայց թերեւս պիտանի քան զայդ իցեն խոստացեալ գրուածք Մարիոդդի [57] հեղինակի ձեռագիրքն [58]. իմ ընթերցեալ է զտպագրեալ ինչ գիրս նորա. նշանակեմ աստանօր եւ այլ քանի մի հեղինակս գրողս զիրացն զոր խնդրեմ, եւ են

1) Balestrini Ales[sandro]. - Memorie sulla erezione della Chiesa di Perugia.

2) Belforti [59] - Serie de’ Vescovi di Perugia.

3) Perugia Sacra. - Annali della Chiesa Perugiana, ցամն 1591.

4) Mariottelli [60]. - Catalogo dei Vescovi [di Perugia],

Ի գտանելդ պարապ եւ պատեհ ժամանակ կարես քննել թէ իցե՞ն տպագրեալք, եւ ապա յակն արկանել մտադիւր, մանաւանդ ի յիշատակս քաղաքին եւ եպիսկոպոսացն ԺԳ եւ ԺԴ դարուց, եւ թէ գտանես ինչ ՝ ընդօրինակել. իսկ եթէ իցեն Ձեռագիրք, որպէս կարծեմ զ Մարիոդդելլի եւ զ Perugia Sacra, դիմել առ դիւանապահն, զի թէ ոչ անձամբ ՝ ո՛ւմ եւ է տացէ ընդօրինակել ո՛րչափ ինչ գտցէ զՀայոց վանատան եւ եկեղեցւոյ, եւ ոչ զլասցուք զվարձսն։

Իսկ վասն լուսագրելոյ զեկեղեցեակն, զարտաքին ճակատն, յորոյ վերայ կարծեմ խաչ մի կանգնեալ է, եւ զպատկեր սեղանոյն եւ զայլ եւս պատկերս կամ նկարս ինչ որմոցն ՝ յորս նշմարին եւ հայերէն տառք կամ անուանք, պարտ է նախ տեղեկանալ ի բարեկամացդ, թէ ո՞րչափ ինչ ծախք լինիցին ՝ վասն 4 կամ 5 պատկերաց, որոց négatif ք մեզ լիցին, թէ ոչ շատ ծանր նստի. եւ թէ բաւականասցի ձեռն մեր ՝ ես խոստանամ վճարել։ - Առանց լուսագրելոյ իսկ մարթ էր մածուցիկ թղթով ՝ կամ նիւթական ձեւակերպութեամբ հանել եւ զհամառօտ տապանագիր Թովմայի եպիսկոպոսի ՝ որ յապարանս Oddi կոմսի. հարկ չէ գիտել զհայերէն ՝ առ ի գծել զայն որ երեւի ի վիմին, եւ գիտակք լեզուին կարեն յուրուագծէ անտի ՝ ստուգել շատ կամ սակաւ. եւ զայս մարթ էր ազդել նմին իսկ կոմսին ՝ ի ձեռն բարեկամի կամ ծանօթի միոյ իւրոյ, զոր թէ ճանաչէին քո յիշեալ բարեկամքդ։ - Պատճառ փափագելոյ պատկերաց կամ տեսարանի եկեղեցւոյ կամ մատրան Ս. Մատթէի [61], ոչ զարմանալի կամ նշանաւոր ինչ լինել է, այլ զի գրեաթէ ամենայն եկեղեցիք Հայոց յայլեւայլ քաղաքս Իտալիոյ ՝ կամ աւերեալք են կամ իսպառ այլափոխեալք, եւ դա միայն ( կամ գրեթէ միայն ) մնացեալ է, եւ խիթալի է եւ աւեր նորա, վասն որոյ փութալի թուէր ինձ գոնէ զկերպարանս նորա զերծուցանել ի կորըստենէ [62] ։

Առաւել քան զայսոսիկ փափագելով յաջողութեան ուսմանցդ եւ քաջողջութեան, մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ետու առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին զկոտորակ թղթիդ։

Եթէ ի գրատունս անկցի ինչ ի ձեռս քո գիրք ստորագրութեան Բերուճիայի կամ եպիսկոպոսաց նորին, մի՛ լինիր ժամավաճառ ի քննել, առանց հարցանելոյ զիս, զի իմ քննեալ է աւելի քան զ՚12 հեղինակս. գուցէ ծանօթքն ինձ իցեն, եւ վայրապար լիցի կրկին քննութիւնն։

1785.

* Հ. Յովհաննէս Վրդ. Թորոսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 4 Նոյեմբ [ եր ] 1891

Պատուական եւ Սիրելի Հայր,

Յեռանդն մոռացայ առաքել եւ զպատառիկ թղթոյս, յորում խնդիր մի է իմ. եթէ իմանաս զոր խնդրեմս՝ բարւոք է, եթէ ոչ հա՛րց զի բացատրեցից. եւ յորժամ լիցի քեզ ժամանակ եւ պատեհ՝ ստուգեսցես. լաւ լինի թէ եւ անձամբ ծանիցես զմեծահռչակ զայրն այն Rossi [63], բացող գետնադամբանաց Հռովմայ եւ լուսաւորիչ։

500 լիրայք են ի ծրարիս, զոր աւանդեսցես ողջունիւս առ Մեծարգոյ Հ[այր] Օքսենտ. զ՚400 տայ Վեհ ի հաշիւ նորա կամ շահու գումարին, զոր գիտէ նա. եւ հարիւրն՝ առ այժմ ի նպաստ ապրանացդ. յետ աւուրց կարծեմ առաքեսցին եւ պատարագիք։ Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1786.

Կարապետ Կոստանեանին [64]    

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
26 Նոյ[եմբեր]/18 Դեկտ[եմբեր] [18]91

Ազնիւ բարեկամ Պարոն Կարապետ,

Թէ եւ առանձին այլ նոր ընդունեցայ գիրքդ [65], Պ[ա]ր[ոն] Փափազեանի գրածին հետ. եւ իմ կողմանէս կրկնութիւն չընելու համար պատասխանւոյ՝ բաց կը խաւրեմ Քեզ գրածս առ նա, զոր կարդաս եւ տաս իրեն, հանդերձ ծրարեալ թղթադրամով ։

Տեղւոյդ կամ մեծ վանքին եղած փոփոխութեանց համար չեմ համարձակիր առ այժմ բան խնդրել ի միաբան սրբազանիցն [66]. եթէ Քո ձեռքդ ընկնին յիշատակարանք ինչ կամ նմանք, զոր ինձ պիտանի կամ հաճոյ կարծես եւ կարենաս ղրկել, շատ բարի ։

Անշուշտ տեսած կ՚ըլլաս Մուրիէ Գռանի [67] հրատարակած օրագիր պատկերազարդ Կովկասու. ես չեմ տեսած եւ եթէ արժանաւոր ինչ է, եւ կարենաս ղրկել մեզ, գինը կը վճարեմք ո՛ր եւ է կերպով։ Քո յիշեալ ընտիր Հայկազանց [68] վաճառումն դեռ անյայտ ըլլալով՝ ես ուզեցի ուղղակի անցընել առ Պ[ա]ր[ոն] Փափազեան իմ խոստացեալս ։

Պ[ա]ր[ոն] Վարդգէս Սուրէնեան ի տե՞ղդ է թէ ոչ:

Յուսամ եւ փափագիմ առողջութիւնդ եւ Զուգակցիդ ալ յատուկ ողջունիւս, նոյնպէս եւ եղբօրդ:

Աղօթարար՝
Հ[այր] Ղ ե ւո նդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1787.

* Հ. Յովհաննէս Վրդ. Թորոսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 9 Դեկտ [ եմբեր ] 1891

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Մինչեւ ցարդ չե՞լ ձայն ինչ ի Բերուճիոյ, ի դիւանաց եպիսկոպոսին, որպէս խոստացեալ էր բարեկամ քո, եւ ո՞չ այլուստ այլ ինչ։

Յաւելից եւ զմի զայս առ այժմ. ի բազմալեզու բանասիրաց Հաւատասփիւռ վարժարանին [69] հարցանել եւ քննել զ՚Շիգիրոն կամ Շիգիլոն բառ, ոչ գիտեմ ո՞ր լեզուի. թէ զի՞նչ նշանակէ. կարծեմ թէ շինուածոյ իրիք իցէ նշանակ։

Ողջ լեր, հոգւով, մտօք եւ մարմնով, զնոյն մաղթելով եւ ինձ աղօթիւքդ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1788.

Gustave Schlumberger - ին [70]

Venise, S. Lazare, 11 Déc [ embre ] [ 18 ] 91

Monsieur,

En deux mots: la Bulle dont Vous me demandez, se trouve aux Archives du Vatican; suspendue à une lettre du Roi Léon I. Peut-être il y en a d'autres dans les mêmes trésors si peu connus.

Je ne connais pas d'autre Bulle, de nos Rois, je veux dire des sceaux.

Agréez, Monsieur l'assurance de mon estime particulier.

P. Léonce M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Վենետիկ, Սուրբ Ղազար, 11 Դեկ[տեմբեր], [18]91

Պարո՛ն,

Պատասխանեմ Ձեզի երկու խօսքով. այն Կոնդակը, որու մասին Դուք ինծի կը հարցնէք, կը գտնուի Վատիկանի դիւաններուն մէջ եւ կցուած է Լեւոն Առաջին թագաւորի նամակներէն մէկուն: Գուցէ գոյութիւն ունի նաեւ ուրիշ կոնդակ մը՝ ի թիւս այն գանձերուն, որոնք նուազ ծանօթ են:

Ինծի մեր արքաներու, այսինքն՝ արքայական կնիք կրող որեւէ այլ կոնդակ յայտնի չէ:

Խնդրեմ ընդունեցէք, պարո՛ն, առանձնակի իմ յարգանքիս վկայութիւնը:

Հայր Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1789.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 23 Դեկտ [ եմբեր ] 1891

Սիրելի եւ Արգոյ Եղբայր,

Տանձդ պանծալի յառաջ քան զճաշակ ի լեզու՝ ազդէ ի միտս եւ ի սիրտս՝ այնպիսիս զոր եւ զգաս, եւ չէ հարկ թարգմանել։ Ընդ երկար եղեւ պանդխտութիւն քո, եւ ես սպասեմ զի նշանակիցես ինձ զսենեակ, յոր կամիցիս բնակել ի հայրենիսդ, ի վանս, թէ եւ եղանակս ձմերային է. այլ ո՞չ լաւ եւս է սիրով ջեռնուլ քան հրով. այլ երկոքեան եւս գտցին աստ. իցի՜ւ թէ մնացեալ աւուրք կարճատեալ տարւոյս մոռացուցանէին զխէթ եւ զխութ, եւ ամանորն լինէր մեզ ամենաբեր միաբանութեամբ. որպէս եւ յուսամ ի շնորհաբաշխ Մսրոյ Փրկչին մերոյ, մաղթելով վասն քո եւ վասն իմ պէսպէս բարիս։

Թէպէտ ոչ կարծեմ անծանօթ քեզ զՏիրամայրն Պոմպէի [71], այլ ոչ գոլով աներկբայ՝ առաքեմ զպատկերիկս Սքանչելագործին գրեաթէ զօր ամենայն։

Եղ[բայր] Աստուածատուր [72] մեր հիւանդացաւ եւ երկեցոյց, այլ արդ ապաքինեալ է։ Յեօթնեկաց հետէ տկար է եւ Վեհս, իբրու թեթեւ ինֆլուենցայով, այլ քաջալերի մատուցանել զհանդիսական պատարագն յետ վաղուի։

Ողջ լեր եւ մի՛ յամեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1790.

* Հ. Յովհաննէս Վրդ. Թորոսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 29 Դեկտ [ եմբեր ] 1891

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Շնորհաւո՜ր եւ բազմաշնորհ լիցի Նոր տարի։

Տակաւին ոչ քննեցի երրորդ անգամ ի Մուրադորի [73] ՝ զ Puortica degli Armeni, ըստ նշանակեալ թուոց իջից տէ Ռոսսեայ։ Որպէս նա եւ դու սխալ նշանակեալ ես զէջս Արմելլինեայ [74] 768-769 ո՛չ այդպէս, այլ 248-249. տե՛ս թէ սխալ մի թուոյ իջից՝ ո՛րքան աշխատ առնէ զքննողն. յ Արմելլինի դիւրին էր գտանել զուղիղն, այլ ի Մուրադորի ո՛չ։ Բայց եւ այ[ս]միկ ի պատիժ անմեղ սղալանացդ՝ յանձն առնեմ, ո՛րպէս եւ կարասցես, եթէ անձամբ տեսութեան, եթէ ի ձեռն ծանօթի եւ եթէ գրով, տեղեկանալ ի նոյն Արմելլինեայ, եթէ ո՞ւր գրեալ կամ ուստի՞ առեալ իցէ զտեղեկութիւնն (որ յէջ 248), որպէս թէ Յովհաննէս կաթողիկոս Հայոց եկեալ իցէ ի Հռովմ պաշտօնէիւք իւրովք։ Թէպէտ եւ սխալ կարծեմ, բայց կարեւոր է տեղեկանալ։ Նոյնպէս թէպէտ տեսանեմ եւ կարծեմ թէ բազմասխալ է մատեան դորա, այլ ունի եւ գիտելիս. զխորագիր մատենիդ նշանակեալ էիր, այլ ոչ եւ զամ տպագրութեանն, զի եւ այն կարեւոր է ի գիտութիւն. արդ է տպագրեալ յամի 1887, ի Tipografia editrice romana. տեղեկացի՛ր թէ քանո՞յ արժէ։

Շնորհաւոր ողջունիւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օքսենտ, ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Գիտելի է եւ այս զի Արմելլինի ոչ յիշէ բնաւ զ Puortica degli Armeni.

1791.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
31 Դեկ [ տեմբեր ] 1891

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Մինչչեւ իսպառ թռուցեալ տարւոյս, մաղթեմ զոր բազում անգամ մաղթեալ եմ ի սրտէ, լաւագոյն եւ յոյժ լաւագոյն նոր ամ. ոչ ընդունելով զօտարաձայնութիւնդ եւ զհիւրութիւն. այլ զանքակտելի եղբայրութիւն եւ հաւասարութիւն, եթէ եւ երկուստեք հաւանութեամբ՝ հեռի կամ մօտ գտանիցիմք։ Զինչ եւ ասիցեն միտք քո՝ ի խորս սրտիցդ դրոշմեալ կայ անջինջ սէր ուխտիս եւ եղբարցդ, որք նոյնպէս ունին զքեզ, թէ եւ այտի կամ աստի բանք ինչ անհաճոյք սպրդեալ իցեն. ոչ է արժան զայդպիսիս կրել ի ծոցի, այլ ցնդել յերեսս բանսարկուին. ապա թէ ոչ մեղանչես յոյժ եւ ի սէր եղբարց. կարծիքդ շփոթեն եւ զայրացուցանեն զվէրս սրտիդ, եւ արգելուն զքեզ յայնպիսում նորօրինակ կայի եւ վիճակի, որ ոչ քեզ եւ ոչ մեզ է յօգուտ եւ ի շինութիւն. լե՛ր եղբայր, այր զօրութեան, ըստ անխոնջ ժրութեան քում, եւ անուամբ Յիսուսի սկսանելով զնորս ամ, որպէս միշտ, լեր յաղթող անձին, եւ ե՛կ, ընդ գնացելոյ տարւոյն՝ բարեաւ կամ չարեաւ գնա՛ ասելով նեղչաց սրտիդ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան