Սիւլէյման էֆէնտի

Է.

Նաւահանգիստէն երկու ժամ հեռու էր այն ծովախորշը, որուն անառիկ մէկ կուշտին, կատարեալ ժայռաստանի մը խորտուբորտերուն մէջ տեղաւորուած, ու զօրեղապէս սպառազէն այդ ագարակը կիսանկախ բոյն մըն էր, ոտքին ունենալով բաւական ընդարձակ տափաստան մը, հաւանաբար շահուած ճահիճէն եւ որ կը յանգէր մէկ կողմէն անմատոյց ժայռափին։

Հսկայ խարակաuտանի մը զանազան խորշաւորումները, խոնարհումները, փապերը շահագործուած էին զանազան շինութիւններու, որոնք քարէն բուսած տարօրինակ տպաւորութիւն մը կ՚ընէին այցելողին, քանի որ ժայռերը փոխանակած էին պատերու դերը, ու երբեմն տանիքն իսկ անգոյ կը դառնար, գեղադիր ապակեփեղկերու շարքի մը վերեւ։

Ընտանիքը կ՚ապրէր իրական կղզիացումով մը։ Ծովախորշին քարքարուտ, անհիւրընկալ համբաւը կ՚աւելնար ծագումին ալ հեքիաթովը ու ալպանական բարքերու մասին շրջան ընող այլընդայլոյ, արիւնոտ լուրերով։ Համիտին գահակալութենէն ասդին անիկա տեսակ մը ազատ քաղաք էր, ուր ապաստան գտնող ամէն չարագործ ապահով էր արդարութեան թաթէն։ Ու այդ արդարութիւնը շատ պահանջներ ունէր կիսավայրի այդ մարդոց կռնակէն։ Անշուշտ ձեզի անծանօթ է, որ գրեթէ կէս դար, Արեւմտեան Անատոլուի անտառապատները, մեծ հօտերու անդէորդները ստուար թիւով կազմուեցան ալպանացի բախտախնդիր, չարագործ փախստականներէ, ոճիրէ մը ազատելու հարկին տակ ձգած իրենց հայրենիքը ու շունչերնին առած Իզմիր կամ Պրուսա։ Ու չեղաւ տարի, որ այդ բուռն, անմշակ, անխելք, բայց տարօրէն ուղիղ մարդերը ուրիշին արտը մտած կենդանիի մը համար չտապալէին այդ ուրիշը, այսինքն՝ բողոքողը, որ դիմեր էր իրենց կատարեալ բարեացակամութեամբ ու յանձներ իրենց նկատառումին գործուած վնասը՝ պտուղի, ցանքի, խոտի։ Ի՜նչ հեգնութիւն, որ այդ պահապանները չէին զիջաներ սորվելու թուրքին լեզուն։ Ու ի՜նչ ողբերգութիւն, որ գեղացին ծանօթ չէր կրնար ըլլալ ալպանական լեզուին ու անոնց երդումին։ Այդ չնաշխարհիկ անդապահները պատուոյ հերոսներ, առնուազն մեկ անգամ մարդասպան, իրենց բարբառով, պաշտօնապէս, կատարեալ ուղղամտութեամբ եւ ասպետութեամբ, երեք անգամ կը հրաւիրէին իրենց «բաներ մը խօսող» մարդը, հեռանալու, յօժար կամքովը, որմէ յետոյ չէին կրնար թերանալ ազգային իրենց պատուախնդրութեան մէջ, երբ կը խփէին, հանդարտ, առանց հայհոյութեան իրենց գնդակները ատոր երբեք չսպասող, այդ հաստ գլուխներուն ուղղակի սրտին։ Յետոյ, միշտ առանց նեղուելու, ու առանց աճապարանքի, կը ձգէին շրջանը, ուղղուելով հոն դրուած բոյնին նման ագարակի մը, քանի մը տարի ծառայելու, մինչեւ նոր փորձանք մը ու նոր «պանդխտութիւն»։

Ծովախորշի սա ագարակին պետերը դժուար կ՚իջնէին քաղաք, ճամբու նեղութեանց չափ թերեւս ատելով թրքական փոլիթիքան, զոր անկարող էին գնահատել, ու պաշտօնեաներուն ընչաքաղց բանակը, երբ պարզագոյն խնդրի մը առջեւ աշխարհ մը աղերսագիր եւ ոսկիներու հասնող դրոշմաթուղթ կը քշէին միամիտ աղաներուն, անոնց քիթէն բերելով սա պտոյտը։ Այս զզուանքը ու նիւթական վնասները պատճառներ էին, որպէսզի ագարակին դուռները ամուր գոցուին պաշտօնեաներու երեսին։ Քրիստոնեայ ցեղերու մէջ ընթացիկ փիլիսոփայութիւնը անոնք որդեգրած էին լռելեայն հաւանութեամբ մը։ Ըստ առածին, թուրքին բարեկամութիւնը կա՛մ կալուած, կա՛մ պատիւ կը հետապնդէր ու անհրաժեշտ էր զգուշանալ անկէ։ Պալատական ազդեցութիւններով անոնք յաջողած էին կառավարական ամէն միջամտութենէ զերծ պահել իրենց բնակարանը։ Հարկահանը արտօնուած չէր համրելու անոնց ոչխարն ու արջառը։ Տասանորդի պաշտօնեաները պարտաւոր էին գոհանալ ցոյց տրուած տասանորդով։ Մնաց որ, հաւատացեալ, անխարդախ միւսիւլման, այդ ընտանիքը իր հալալին երբեք չզիջեցաւ հարամը խառնել։

Հսկայակազմ մարդեր, հազիւ քիչ մը բան փոխած հայրենի իրենց տարազէն, որուն մեծ գիծերը կը պահուէին կրօնական երկիւղածութեամբ, եւ ուր անմահ կը մնար ճաշակը խաշնարած ժողովուրդի մը, անոնք վերնազգեստին վրայ ընդունած էին թրքական աղաներու, ընտանի պէյերու ոսկեհուռ ու խնամուած զարդարանքները։ Անոնք հոգի կու տային սուրիական մետաքս գլխանոցներուն, լայն շղարշներ, ծիածանին նրբագեղ գոյներովը ցոլացիկ ու հովի պէս բարակ, մանրիկ ծոպերու կոճակաձեւ ագուցումովը ստուերող ճակատին բաց բրտութիւնը։ Միւս կողմէ՝ ցուրտերուն, անոնք լայնօրէն կը շահագործէին ոչխարի, գառնուկի մորթերը՝ հսկայական տառատոկներու իբր ներքնամաս, ծանօթ՝ կոճուկ անունով, որոնք փուռի պէս տաք կը պահէին մարմինը ձիւներուն մէջը, եւ որոնց երեսը ամէնէն ազնուական կերպասը կու տար, ոսկեթել հիւսուածքներով, կոճակնոցներուն, ուսերուն արմկալներուն, ուր երբեմն մանրանկար երկու սանթիմ տրամագիծով հայելիներ ալ ամրացուած կ՚ըլլային։ Ու անոնց վիզէն կախ էր մեծադիր շղթան, ոսկի ու երեք-չորս հիւսքով, որուն ծայրէն անոնց ժամացոյցը, պուլամայի գաւաթին չափ խոշոր, համակ ոսկի։ Ու անոնց մատներուն օղերը, քարերուն տեսակներովը։ Ու անոնց ափին համրիչները, ամենաընտիր սաթէ, այնքան պղտոր, որ կը թուէր հեղուկ հեռուէն։

Կասկարմիր, քարի պէս առողջ ու խաժաչուի այդ ակաները շատ ալ չէին բարդեր [1] գայմագամները (եթէ չըլլային ցեղակից), ինչպէս լեռնական ասպատակները, որոնք այդպէս մեծահարուստ տուները կ՚ախորժէին սարսափի տակ պահելէ։ Ու կրակ կը բանային ամէն զինեալի վրայ, որ առանց առաջնորդի կը յանդգնէր անոնց սահմաններուն մօտ երեւալ։ Ոստիկանն անգամ դուրս չէր այս օրէնքէն:

Խարակին մարմինէն դուրս, մշակներու, աշխատաւորներու, հoտաղներու պատսպարան շէնքերը տեսակ մը յառաջապահ դիտարաններ կը կազմէին՝ ագարակին ելեւմուտքը հսկող։ Ամրացած գօտիէն անոնց հեռաւորութիւնը կը հպատակէր զէնքերու աստիճանական կատարելագործումին։ Գնդակին արձակման հեռաւորութեան չափով, այդ դուրսի բնակարաններն ալ հեռացած էին ագարակին մարմինէն։ Ու սա ծաւալումը, միւս կողմէն՝ յարդարած էր խոռոչաւոր ու ճախնոտ հողերուն երեսը, ստեղծելով ընդարձակ արօտատեղիներ, մշտապէս կանանչ, քանի որ յատակը կը մնար խոնաւ։ Բուն մշակելի հողերը կը տարածուէին այդ շէնքերէն աւելի վար ու նշանաւոր էին իրենց բերրի ու չյոգնող հաւատարմութեամբը։ Ո՛չ ծառը, ոչ ալ ծաղիկը կը խաբէին իրենց վրայ դրուած յոյսերը։

Ա՛ն՝ որ ամէնէն առաջ հիմնած էր այդ ժայռակառոյց որջը, հետապնդած ըլլալու էր ծովային ասպատակութիւնը, զարնելով նաւակները ու կոտորելով անխնայ անոնց նաւաստիները։ Այդ մասին հեքիաթը պերճախօս էր, մինչեւ այս պատմութեան օրերը։ Դեռ ցոյց կը տրուէր, ծովուն մօտերէն անցնող նաւերու վրայ, խարակներուն բարձրադիր մէկ քարը, որուն գագաթէն հոդ ամրացած ծովահէնները գերիները կը գլորէին դէպի ծով, անոնց ձեռքի կապին մէջ անցընելէ ետքը անոնց ոտքերը, մարմինը այս կերպով կիսակլոր ձեւի մը վերածելով, որ կը դիւրացնէր անոր սահիլը դէպի վար, ինչպէս անկարելի կ՚ընէր փախուստը։ Ապառաժը շատ սեպ կռնակով մը կ՚իջնէր վար ու շատ ալ արագ, բզիկ–բզիկ ինք իր երեսին։ Ու գլորող մարմինը, «մեծ կտորը ականջը մնացած», կը սուզէր օր մը ետքը ջուրին յատակը, կեր ըլլալով ձուկերուն եւ գէշի հոտով լողալ սորված աղուէսներուն։

Աւելի յետոյ, երբ այդ նաւահանգիստը տեսակ մը նախնական նաւարանի վերածուեցաւ, ծովային ոստիկանութիւնը պարտաւորուեցաւ հաշուի առնել ալպանական փորձանքը, բայց եղաւ ճկուն, պոլսական պաշտպանութիւնը հերքել չկրնալուն։ Սիրաշահելու քաղաքականութիւն մը, գաւառակին վարչական ժողովին անդամակցութիւն մը, նաւակարշաւներ, որսի փարթիներ, ընտանիքին պատկանող ու պետական մեծարժէք անձնաւորութիւն դարձած պէյերու այցելութեան առիթները կը մեղմէին անշուշտ գերդաստանի պետին անմշակ խստութիւնը։ Բայց ցեղային խրտչումը միշտ զգոյշ պիտի ընէր զանոնք թուրքին վստահելէ։

Համիտի օրերուն, ագարակը կատարեալ ապաստան մըն էր, անառիկ ու հովանաւորուած։ Հոն կը խնամուէին զանազան արկածներով ծանր վիրաւոր ալպանացի բախտախնդիրները, վայլելով անսահման ապահովութիւն ու, դարմանուելէ յետոյ, կը հանդերձուէին դէպի նոր արկածներ։ Ձի մը, հուլունքէ քսակ մը, որուն տակը հինգէն տասը կարմիր կը հանգչէր, պակսած պարագային՝ երկարափող հրազէն մը ու զոյգ մը ատրճանակ օժիտը կը կազմէին նորակարգ պսակաւոր ասպետին, որ գիշերով կը դրուէր ճամբու, ամենագէտ առաջնորդներու պաշտպանութեամբը, դէպի Պրուսայի հեռանկեալ դաշտերը, իբր հայրենիքէն նոր ժամանած հօտաղ կամ անդապահ ու կը մտնէր ծառայելու այս ու այն գիւղին, առաջին անգամուան նման նոր մարդ մը տապալելով ու դառնալով կրկին իր թաքստոցը։

Ըսի, թէ ոստիկանութիւնը արտօնուած չէր այդ բերդաքաղաքը խուզարկելու։ Նոր աղջիկը, որուն գեղեցկութիւնը առասպելական չափերու էր տարուած, հակառակ ոչ-կայսերածին արգանդին, կը պահէր պալատին մէջ իր բացառիկ վարկը ու արժանի կեցուցած, գիրէ, ընթերցումէ հիմնովին անմասն իր հայրը, Սապիտին աղան՝ կայսեր շնորհիւ։ Երջանիկ գեղացին պետութեան ֆերմանը ոսկեզօծ շրջանակի էր առած, բայց չքանշանը կը պահէր իր կոշտ սեղանին վրայ, ամբողջութեամբ գրաւուած՝ փամփուշտներով, փամփշտակալներով, ատրճանակներով ու վառօդալից եղջիւրներով։ Արծաթ կոթով իր ծխամորճը, ոսկի տուփով իր քթախոտը, ու ակնակուռ օսմանիյէն (պատուանշան) քովէ քով չէին նեղուեր, ինչպէս չէր նեղուեր ինքը՝ տանուտէրը, երբ տղաքը, ընտիր ու վայելչազգեստ զինուորականներ դարձած՝ քանի մը ամիս հիւր կը մնային իրենց հօրը, քաղաքէն նաւակներով գալով, փոխանակ ցամաքէն։ Ամէն տարի տակառ մը ընտրելագոյն կարագ, որուն գոյնը համեմատելի էր թագաւորին ծոցը հանգչող մարմինին մոյնքին, կը ճամբորդէր Պոլիս, կայսերական խոհանոցը։ Ամէն տարի Ռամազանի պայրամին կայսերական անձնական քարտուղարութենէն մեծ դիւանապետ փաշային կնիքովը թուղթ մը իրեն կը հաղորդէր կայսերական բարեւն ու գոհունակութիւնը։ Ու ասիկա բաւ էր, որպէսզի կուսակալն անգամ ակնածանք ունենար չոպան Սապիտինին դէմ, ինչպէս կ՚որակէին զայն կառավարական շրջանակները, իրենց մտերմութեանց մէջ։

Ութէն տասը (ի պահանջել հարկին մինչեւ յիսունի կը բարձրանար այս թիւը) մարդ, բոլորն ալ զինուած, բացի մեծափող, գարատաղ անունով, իրենց աղմուկէն հանրահռչակ ատրճանակներէն, յունական կրա մարթիններով, աւելի վերջը՝ գերմանական, այսինքն՝ պետական մաուզերներով, հսկողութիւնը կ՚ընէին այդ երանելի որջին։ Այս մարդիկը, ընտրուած ամէնէն անագորոյն մարդասպաններէն, այդ պահակութեան պատիւը կը շահէին առնուազն երրեակ անգամ սպաննելէ եւ օձիքը ձեռք չտալէ ետքը։ Այդ շահատակութեանց պահուն յաղթուած արգելքներուն թիւն ու մեծութիւնը կ՚առնուէր լուրջ ուշադրութեան։ Այդ մարդիկը, հակառակ ցեղակից ըլլալնուն, չէին ընդունուեր միջնաբերդ։ Արքունի հարեմին համար հասնելիք աղջիկներուն վարկը հաստատած էր այդ անհրաժեշտ, զգուշողական արգելքը։ Յետոյ, մեծ հոգեբան, գեղացին միշտ վախ ունի սեռէն ու վտանգին շրջումը կ՚ընէ, պատնէշներ հաստատելով երկու ճակատի վրայ։ Անոր կիներն ու աղջիկները – վասնզի կրօնքին հաւատարիմ ամէն միւսիւլման ծառայութիւն մատուցանելու գոհունակութիւնը կու տար իր անձին, մէկի տեղ երեք-չորս կին առնելով, կ՚երջանկացնէր էգ մը ու զաւակ կը պարգեւէր փատիշահին – ամրափակ կը պահուին խարակին ծովահայեաց մէկ թեւին վրայ գեղակերտ, բոլոր ճոխութիւններով յոգնաբեռն… վանդակի մը մէջ, բայց որ երես չունէր դէպի ցամաքը։ Աւելորդ է պատուհաններէն պատմել։ Բայց հարկ է ընդգրկել ընտանիքին աւանդութիւնը, որ աղջիկները կը մեծցնէր իրեն յատուկ առողջաբանութեամբ մը, այնքան արեւ տալով անոնց մարմիններուն, որքան որ ունէին պէտք դեղձերը՝ իրենց մորթին վրայ թաւշային դեղնութիւն եւ ձիւնի շափիւղան իրարու շաղուելու։ Արիւնին հանդէպ իրենց խստապահանջութիւնը – ոչ մէկ տանուտէր հարեմին մէջ թուրք կին չընդունեց, հայրենիքէն մատղաշ-մատղաշ բերել տալով իր կնացուները – բաղդատաբար ժուժկալ կեանք մը այդ զարմին գեղուհիները կ՚ընէ հասկնալի։ Այսպէս հանրահռչակ գեղեցկութեամբ «կտոր»ներու մօտիկ գազանակերպ մարդոց գոյութիւնը, անոնց կիրքերուն դժուար սանձահարումը տուն կու տային նաեւ ուրիշ աւանդական կարգադրութեանց։ Այդ պահակներուն փութանակի փոփոխութիւնը – ամէն ճամբուող երախտագէտ զգացումներ միայն կրնար ունենալ տանուտէրէն, որ ոսկին ու զէնքը առատաձեռն կը տրամադրէր անոնց – սեռին հանդէպ հարկադիր սա պատնէշէն զատ, կը հպատակէր հոգեբանական որոշ հասկացողութիւն մը ուղեղին մէջը տանուտէրներուն, որոնք առանց հողի ու տաւարի ու բնակարանի հաւատարմութիւն մը չէին կրնար ըմբռնել։ Ան՝ որ իր սեպհական տունը չունի, արժէքը չի գիտեր ուրիշին տունին։ Ոչ մէկ ատեն զէնք կրող մը պիտի կապուի իր տիրոջը։ Ու ամէն զէնք վտանգ մըն է մշակին ու կալուածատէրին։

Տասը հովիւ, բոլորն ալ մեծղի, միջակ մարդասպան կամ հայրենիքէն խակ ժամանածներ, զինուած նոյն կերպով, կ՚արածէին անոր հօտերը, կ՚ընէին կաթնային սպասարկութիւնը, պանիրը, դէպի քաղաք վաճառումը, բրդեղէնին յանձանձումը ու կը բնակին ճահիճին յետկոյս տափաստանը, այս պատմութեան օրերուն ալ գեղեցիկ արօտ, ուռիներով հովանաւոր, գեղեցիկ ախոռներով պիսակւած։ Հազարէ աւելի նախիր մը կը ծաղկէր այդ տարածութեանց վրայ, մշտոռոգ մեծ ջուրի մը քով, որ ջերմուկ էր ատենին եւ ոչխարով մը անցած թափուով [2] գերդաստանեան սեպհականութեան, ներկայ տանուտէրին հօրը օրով։