Սիւլէյման էֆէնտի

Է.

Ու պալատը։

Այսինքն՝ անոր ամուսինը։

Որ կը մոռնար, փոխադարձ լռին հաւանումով մը, իր գոյութիւնը, ինքզինքը տրամադրած իր ախորժակներուն։

Ու կարաւանները անոր մեղքերուն աւելի գունագեղ, քան կէս հազարի հասնող իր ուղտերուն գեղազարդ կարաւանը։

Ու անոր արբանեակները, ռէժիի տէրերուն տարազովը, ու տարազովը պաշտօնական սրիկաներուն։ Ու անոր մանչերն ու աղջիկները, որոնք կ՚երեւային ու կը քաշուէին պալատին բեմասրահին, անհոգ ու անմե՜ղ։

Ու պառաւներն ու որսահանները, խաթար–խաթար [1] ամէն տեսակի վրայ աշխատող ու ջերմեռանդ։

Ու ամբողջ աղտն ու խենէշանքը ապականութեան այդ ապարանքին, որոնք իրենց առթած զայրոյթովն ու սարսափովը կազմելու էին աշխարհը անոր ոտքին՝ ինչպէս հոգիին, աչքին՝ ինչպէս ականջին։ Աշխա՞րհը անոր սրտին։– Պէտք չէ վէպի հերոսներուն հարցնել բաներ, որոնք չենք համարձակիր երբեմն ընել մենք մեզի համար։

Ու պալատը, կրկի՜ն։

Այսինքն՝

Անորակելի քմահաճոյքը անոր ամուսինին, որ խելքը փչած ժամուն, գիշերը կը բանար դուռը անոր ննջարանին, կը վանէր սպասուհին ու ծոցը կը մտնէր։

Այս քմահաճոյքին գինն էր երրորդ զաւակ մը, զոր թշուառ մայրը ուզեց խեղդել, դեռ արգանդին մէջ, բայց վրիպեցաւ, կործանելով մայրութեան գործարանները։ Անոր արգանդը պիտի գօսանար այդ սխալին հետեւանքով։ Ու պիտի կրանար սեռը, անոր երակներէն։ Ու հեռի էր անիկա երեսունէն, հինգ-վեց տարիով։ Ու ճերմակ էր անիկա հոգիէն, որ մազ ունի երբեմն, բայց ճերմակ տեսակէն։ Ու աղքատ էր անիկա սիրտէն, որ մերկ է աշխարհ մը զարդի, բեհեզի ու զգացումներու ծիրանիին խորն ալ, երբ թաղենք, մոռնալով պուտ մը լոյս վառել անոր կանթեղէն։

Պէտք է ապրի՜լ սակայն։ Նույնիսկ այս ամէնէն ետքը։ Նոյնիսկ ի հեճուկս այս ամէնուն։

Անոր աղջիկը տարին հեղ մը կու գար մամային, պուպրիկ ու բարակ, տարօրէն տխուր, ինքն ալ անգիտելով ինչո՛ւն։ Չէր խաղար աղբօրը հետ, որ թաց օդին ու ծովին կ՚աճէր առատ, բայց կը պահէր թափանցիկ մորթը, որ նոյնն էր երեքին ալ վրայ։ Ու չէր խաղաց առանձին, նեղուելով գրեթէ մօրը սէրէն, որ բառ է միայն, երբ հեռուն կ՚աճի զաւկին հասակէն։ Տղաքը չեն հասկնար ատիկա։ Բայց մայրը խենթն էր անոր: Մենք մեր զաւակները կը զետեղենք – անոնց ամէնէն կերպընկալ տարիներուն – մեր դժբախտութեան գօտիներուն մէջ զանոնք կ՚ընենք մեր մանրանկարը, մեր ամբողջ տրտմութիւնը, արիւնով անցածէն զատ, ժամանակով յաւելեալն ալ դիզելով անոնց հոգիներուն խորը: Ու չենք անդրադառնար սխալին, որ մինակ չէ այս անգամ։ Անոր կ՚աւելնայ մեր անգիտութիւնը երբեմն, մեր իսկ տառապանքէն։

Պէտք է որ տղաքը մեծնան։ Ու կեանքը քալէ։ Ու վէպը քալէ կախարդին թեւովը, ոչ թէ ժամանակին քայլովը ու հասնի սա տղուն պատանութիւնը մինչեւ։ Այսինքն՝ տասնըհինգ մը տարի։ Գրելը՝ դիւրին։ Ապրե՞լը։

Անոր մայրը պիտի հանդուրժէր այդ ողբերգութիւնը զաւկըներուն սիրոյն։ Հարեմի բարքերը իրենց ուժին լրումին մէջն էին ու ամենակար։ Կինը՝ անկարող ոչ իսկ բողոքի։ Հարուստ, դիրքի տէր մարդու մը պալատին մէջ հինգէն–տասը թիւ կնիկի։ Հարցնելն իսկ աւելորդ էր այդ օրերուն։ Ամէն պէյ փոխանորդն էր փատիշահին ու ինքզինքը կը ձեւէր անոր ախորժակներուն վրայ, որոնք գաղտնիք չէին զանգուածին համար անգամ։ Պաշտօնապէս, տօնական գիշեր մը խալիֆան տասնեւհնգամեայ աղջիկ մը կ՚առնէր իր պալատին։ Անպաշտօն՝ ամէն շաբթու։

Անիկա մտքէն պիտի չանցընէր ապահարզանը։ Քանի որ օրէնքը զինքը կը զրկէր զաւկըներէն։ Այս ստուգութիւնը անոր ամուսինը շահագործեց իրեն վայելող անգթութեամբ մը։ Եւրոպացիք նման վիճակներու համար չեն հնարած անշուշտ chantage։ Բայց կոյանոց մաքրողին տղան այդ զէնքը գործածեց սադայէլեան տաղանդով ալ։ Լեգէոն էին կիները, որոնք անոր ապօրէն զաւակները կը պտըտցնէին, բայց չէին հասներ անոր սիրտը գրաւելու։ Իրողութիւն էր, որ նիքեահով իր դղեակը մտնող չորս կնիկ ճամբու դրուեցան տասներկու ամիս ետքը, իրենց անարգաւանդ արգանդներուն մեղքը՝ քաւելով։ Ամէն մէկ նիքեահ տունին մէջ կը ստեղծէր լռին ձգտում ու սիրուհիներուն մէջ բուռն իրարանցում, բայց կը նուաճուէր տիկինին ազնուական այլուրութեամբը, որ իր յարկաբաժինին մէջ ամրապարիսպ, կը զբաղէր մանչովը։ Էջեր պէտք են այդ ընտանիքներուն պատկերը մօտաւոր սեւեռումով մը թուղթին յանձնելու։ Էտհէմ պէյը իր կեանքին երկու երեսներուն համար հաշիւ չունէր տալիք ոչ ոքի։

Անչուշտ անոր կինը – Խաթո՜ւնը – այդ էր օրինաւոր տիտղոսը կնոջ, որ անդրանիկ զաւակը կու տար գերդաստանին, գտեր էր հաշտութեան եզր մը իր բախտին ու ամուսինին ընդմէջ։ Անիկա տարտամօրէն կը մեղքնար ալ անմարդկային նախճիրին, որուն կրկէսը կը հանդիսանար այդ դղեակը, դրամը, պատիւը։ Ամօթի անհուն իր սպառումովը։ Բայց կը զգուշանար մօտենալէ նոյն ատեն, վասնզի անոր էրիկը, իր դրամին յարաճուն հեղեղումը, իրմէն ապրող մարդասպաններուն մշտանորոգ ջոլիրովը ու, մա՛նաւանդ՝ կարաւանովը իր ամենահաս, ամենազօր պառաւներուն՝ զերծ էր մարդկային օրէնքներուն կշիռէն։ Այս պատմութեան ամէնէն դժուար ըմբռնուելիք կողմն է օրէնքէ, ամօթէ, բարոյականէ այն բացարձակ զերծութիւնը, թերեւս ընթերցողը կը հարցնէ, իր առաջին զարմանքին մէջ, ընկերութիւնն ալ, որուն մարմինին վրայ գոյութիւն կ՚առնեն այս անասնութիւնները։ Աւելորդ չըլլայ յիշեցնել ազգային առածը, որ անցուկը մոռցուկ կը յայտարարէ։ Կէս դար առաջ Էտհէմ պէյի կաղապարէն մարդեր փառքն էին քաղաքներուն։ Անոնք կեդրոնէն ղրկուած ամենազօր փաշաներուն հեղինակութիւնն անգամ կարող էին շրջելու իրենց վրայէն։ Ու թուղթի վրայ արդիացում մը, դատարան, լրագիր, բանտ կը հերքուէին գրեթէ ամէն օր։ Թուրքերը արդարութիւնը չեն խաչեր միայն արդի ժամանակ։ Բռնութիւնը, ուժին պաշտամունքը, ուրիշը զրկելը, վայելքը ամրակուռ հոդեբանութիւնն է անոնց իշխողներուն, ուշացած աւատապետներ, զորս թագաւորը կը գործածէր մեծ թաքթով։ Ու պէտք չէ մոռնալ, որ քիչ են այն տարրերը, որոնք կը բաժնեն զիրենք տափաստանեան տիպարէն, որ իր ճիրաններովը կը չափէր աշխարհը։ Ի վերջոյ, մեր՝ հայերուս, բոլոր իմաստութեա՜ն հակառակ, ու հակառակ Եւրոպայի ընդարձակ շահերուն, թուրքը իրականութիւն մըն է, պատմական մեծ acte մը, ու իբր այդ՝ որոշ քաղաքակրթութիւն մը։ Որուն տիրական գիծը՝ նիւթապաշտ, վայելապաշտ գիշախանձութիւնը կը մնայ, – Արեւելքի բոլոր ցեղերուն մէջ կիսատարազ փոփոխութիւններով։ Մենք իսկ, մեր հաշուոյն, չե՞նք բանաձեւած, այսօր մեզի անհասկնալի իմաստութիւնը.

– «Սահման քաջաց զէնն իւրեանց»

Այնպէս որ, քաղաքակիրթ աշխարհի մը դուռներուն՝ քառորդ դար առաջ ու նոյնիսկ հիմա կարելի էր անհեթեթութիւնը մեծակառոյց բնակարանի մը, որուն միահեծան տէրը ազատ էր ձգուած իր կիրքերուն արձակարանին մէջ, ո՛չ միայն կնոջը սարսափով ստացուած յօժարութեամբը, այլեւ՝ ընկերութեան բարեհաճ հաւանութեամբը։

Երբ ժողովուրդ մը, առանց թարթելու՝ օտարին ինչքն ու հողը կ՚իւրացնէ, ուրիշ կերպ կը դժուարի դատել անհատական այս զեղծումները։ Գազային ամբողջ պաշտօնէութիւնը չափրաստ [2] բարեւի կը կենար անոր անցքին։ Ու արժանիքի պատուանշանները քանի մը տարին հեղ մը կու գային ոսկեզօծել անոր արդէն ամրակառույց փառքը։

Այս հզօր պաշտպանութեան ետին, անոր կիրքերը կը հոսէին բացասաբար սեռին ակօսովը։ Տարիքը զինքը ըրած էր զգաստ՝ անխոհեմ ու անպէտ սպանդներէ, ցուցամոլ ձեռնարկներէ ու կասկածելի բախումներէ նորժմնուկ ստահակներուն հետ, որոնց նախասիրութիւնն է չափուիլ հաստատուն փառքերու հետ: Ասպարէզին աս նրբութիւններէն դուրս, դիտուած է, որ մինչեւ եղ կապելը (ու դուք կը հասկնաք փոխաբերութիւնը), չարագործը կ՚ախորժի արիւնէն, զայն իր համբաւին անհրաժեշտ տարրը դաւանելով։ Ոսկին ապահովելէ յետոյ է, որ կինը կու գայ առաջին փլանի։ Ագահութիւնը կարելի է տարազել իբր սեռ մը, սերմին հանդէպ խուլ խնայողութեան մը չարաչար զեղծանումը ու մարդիկ քանի առաջանան տարիքի, այնքան կը մանկանան սեռային զգայութիւններու իրենց պապակին մէջ։ Անոնք այնքան անխելք են, որ իրենց աստիճանական տկարացումը կը խնայեն իրենց, ու դրամով ճարուած մարմիններու վրայ հերոս կը դառնան։

Այս տարտամ բանաձեւուած օրէնքներուն ճնշումո՞վն էր, որ անոր կինը քիչ-քիչ կը վարժուէր իրական իր այրիութեան, քանի որ, տարիներուն չառնալուն հետ, կը քիչնար թիւը անոր գիշերային այցերուն իր յարկաբաժինին համար, ա՛յնքան՝ որ ամիսներով երեսն իսկ չէր տեսներ տնօրէն պէյին ու չէր տառապեր։ Հարսնիք, նոր աղջիկներ, վտարում, ալեկոծում, պալատին եռուզեռը թափանցում չունէին անոր առանձնարանէն։ Թուրքերուն ընկերութիւնը այնպէս է կազմուած, որ կիները մնան անոր լուսանցքին ու բաժին չառնեն կեանքին մեծ խաղերէն։ Տակաւին այրերն ալ չեն տառապիր այդ ընկերութեան մէջ, երբ աս ու ան ստահակը իր լրբութեան ու յանդըգնութեան իբր գին, ինքզինքը ձեւէ մեծերուն կտաւով, ու նման թագաւորի՝ ուզէ սեպհական քանի մը կնիկէ զատ, թարմ աղջիկներ, գառագեղներու մէջ այդ աղջիկներուն յղութիւնը ստուգելը ուրիշին չվստահելով։ Տարօրինակ արձակութիւնը այդ բարքերուն, իր նախնական տարրական կապերուն մէջ այնքան ալ մօտ, յարմար՝ այդ ժողովուրդի ուղեղին, որ կեանքը կը տեսնէ սեռին ու արիւնին ակնոցով։ Կ՚առնեն կին, ուզածնուն չափ։ Կը յարմարին քանի մը յօդուածներու, անոնց գործածութեան ու արձակման մասին։ Ու քանի մը տարին անգամ մը բնազդաբար կը թարմանան …։ Ի՞նչ կը պահանջէր ռէժիին տնօրէնը սեպհական իր արիւնէն, երբ հարճերու, վարդի պէս անարատ աղջիկներու վրայ ինքզինքը կը խաբէր։ Անոր կինը կ՚ընէր այս տխուր հարցումը, երբ չքանար անոր շչուն չնչառութիւնը գիշերապիղծ իր սենեակէն ու ինքը, պժգանքէն, կատաղութենէն, ատելութենէն տրոփուն, ինչպէս մրճահարուած զանգակ մը, տար զինքը խուլ իր հեծեծանքին, կոծկոծուն ցաւերու երկարաձգումը չկարենալով լռեցնել մինչեւ արշալոյս, այրելով բարձերէն ու սաւաններէն ու իր մարմինին մէջ քալող աղտոտ կրակէն։ Այս է ճակատագիրը կարգ մը տարփանքներու։ Ապրի՜լ։ Երկաթէ գիր ես դուն, բռնի դրուած մեր աղօրիքներուն …։ Երբ աղմուկը հանգչէր գազանին քայլերուն, անիկա կրակներէ հալածուած, պիտի վերցնէր լամբին պատրոյգը ու քալէր մեղմ դէպի անկողինը մանչուն, որ անգիտակից վկան էր խուլ սա պատարագին։ Ու սուզուէր պիտի զովուկ ու փայփայիչ անոր պատկերին, լուսնակի պէս փափուկ, թեթեւ, բայց մետաքսի թելին ծանրութեամբ։ Վրան՝ գոլը, շղարշը ճակատագրին։ Վրան՝ կնիքը ապառնի ոճիրին, որ սարսափէ հիւսուած թաթի մը նման կը դողդղար անոր գիծերուն վերեւ, անտես, բայց զգալի։ Կը պատահէր, լոյսին ողողման տակ, բացուիլ փակ այդ աչուըներուն, անհուն խորութեամբը ինկած այդ պաշտելի մաքրութեամբ խմորին մէջ, մօրկանը դէմքէն։ Այնքան նման էին անոնք իրարու, խաժ, թերխաչ, այդ աչքերը կը կարդայի՞ն պատերը, անոնցմէ անդինը, գուցէ մինչեւ յատակը դղեակին։

Անիկա կը բաժնուէր այդ մահիճէն, տարօրէն, խուլօրէն, անդարման կերպով խռով, կործանած։ Ու չէր գիտեր աղբիւրը այս քայքայումին։ Իր անկողինին մէջ անիկա կ՚ապրէր մէջէն ու դուրսէն, չկրնալով հանգիստ մը ճարել, իր մարմինին, որ ցաւի բուռն ասեղներու տակ կը կոտտար անսպասելի կեդրոններէ։ Ո՜վ անլուծելի առեղծուածը մեր ճակատագրին, որ մեզ կը կալանաւորէ այսպէս ու կ՚արգիլէ ապրիլ ամէնուն նման։

Անոր շրթներուն կու գար հարցումը, որ պատճառը կ՚ուզէր տղուն քունին դէմ իր մէջ արթնցող սա սարսափին։ Բայց կը վախնար։ Մտածումի ձայնով տեսանելի կը դառնայ ու մենք պիտի վախնանք մեր մտածումներէն։

Մեր ժողովուրդը ըսած է։

– «Վախը վախ կը բերէ»։

Անիկա ըսած է նաեւ,

– «Դաւը դաւ կը բերէ»։

Ճշմարտութիւնը, արդարութիւնը իր հետն են եղած իր առածներուն վրայ։ Ու գրուած էր, որ տնօրէնին կինը չազատուէր իր ճակտի գիրէն։