Սիւլէյման էֆէնտի

ԺԳ.

Անոր ամբողջ ուժերը, ուղեղին կարելի աշխատանքը յատկացուած եղան սեռին պաշտամունքին։ Ամէն մարդ կու գայ մեր աշխարհը ընելու իր առաքելութիւնը։ Սնդիկ աւազակը ուրիշ հոգ չունեցաւ։ Դրամը, որ կը յորդէր առուներով, հետզհետէ ճիւղաւորուող ձեռնարկները, որոնք անոր անունը կ՚իջեցնէին նոր-նոր հրապարակներու, անգթութիւնն ու բուխ-սիրտ ողորմութիւնները ժամանցներ կը թուէին, երբ մօտիկը դրուէին անոր մռայլ, սեւեռեալ, խոր մտահոգութեան։ Մայր, միակ, հիմնական անոր ախորժակը սա աշխարհէն՝ սեռը պիտի ըլլար։ Ու ատոր յագեցումին համար անիկա երդում էր ըրած չընկրկիլ ոչ մէկ արգելքէ։

Դիւային նրբութեամբ, ուր տիրող էին իր շոյելու, հրապուրելու, բառով հմայելու անդրագոյն տուրքերը, անիկա տաղանդը ունէր դղեակը մտած կիները, նոյնիսկ բռնութեամբ ունենալէ ետքը, իրմէն հեռացնելու՝ առնուազն ոչ-թշնամի։ Խունկ, դերասանութիւն, ոսկի, ադամանդ, իրական առնութիւն՝ անշուշտ բառեր չեն միայն, այլեւ՝ առաքինութիւններ, բացառաբար ազդող կիներու ջիղերուն, երբ քիչ ետքը տրուելիք տեքորով մը անոնք կ՚անցնին իրենց կեանքին ամէնէն տրամաթիք յուզումներէն։

Այս շնորհներով էր, որ անիկա կը խնայէր պաշտօնեաներու, հարուստներու, մինչեւ իսկ պէյերու կիներուն, զանոնք դարանի ձգելէ ու վայելելէ ետքը, երբ կը յանձնէր վստահելի, մարզուած նաւաստիներու, յանձնարարելով շարունակել ընդհատուած պտո՜յտը։ Այդ մակոյկները հրահանգ ունէին ափունքն ի վար քիչ մը թափառելու: Ծովային այս զուարճութիւնները, թրքուհիներէն շատ փնտռուած, կը ներուէին անոնց ամուսիններէն, ընդհանրապէս նաւահանգիստի մեծ քազինոյին գիշերախոյզ յաճախորդներ, դիւաններուն խուլ ձանձրոյթէն յետոյ, քով քովի, թուղթ, նարտ, ճատրակ խաղալով, երբ արեւը գլուխը առած ճիշդ իրենց դէմէն կը մտնէր ծով, իրենց կիներով բեռնաւոր մակոյկները թաթխելով ոսկիի…։ Հոն էր ան, այդ կիներուն ցամաք ելլելէն առաջ, իր կառքովը սլացած դէպի քազինոն, նարկիլէի քէֆին, անոնց էրիկներուն հետ խօսքի, աչքին ծայրովը հազիւ դիտելով պարպուող նաւակները, լզելով շրթունքն ու մտքին կախուած հեշտախռով պատկերը, գոհ ու երջանիկ։ Կ՚արժէ ծանրանալ անոր դժուար մէկ առաքինութեան, չափազանց ուշագրաւ՝ այնքան անկումներու մէջ եւ որ թերեւս կիներու մօտ անոր յաջողութիւնը կերպով մը կ՚ընէ լուծելի։ Ատիկա՝ իր բացարձակ վերապահութիւնն էր կիներու վրայ յաղթանակներու մասին։ Անիկա ոչ մէկ նախատինք, հայհոյանք սակարկեց իրեն հետ վէճ ունենալ յանդգնողներուն երեսին, բայց միշտ զեղչեց ամէնէն կարեւորը, պատիւին հասցուած անդարման նախատինքը՝ չնմանելով ամէնուն, աժան կերպով աս ու ան կնիկը մէջտեղ դնող, պարծենկոտ ու յիմար։ Չխօսեցաւ ոչ մէկուն ետեւէն։

Անիկա կը պաշտպանուէր ոստիկանութենէն, որուն բոլոր ստորադաս պաշտօնեաները կը վճարէր պետութեամբ որոշուած ամսականին կրկինովը, առանց բարերարի հրապարակային հովեր առնելու, մեղքնալով այդ չուառական մարդոց, ցամաք հացն անգամ հանելու անկարող։ Անիկա, վայելչութեամբ, եւրոպացիները պիտի ըսէին՝ ազնուականութեամբ, ձեւը կը գտնէր իր շնորհները առանց վիրաւորման, տեղաւորելու, բաշխելով զանոնք պայրամի, հարսնիքի, նշանտուքի, զինուորութենէ դարձի առիթներով։ Այս բարիքները իրենց հասցէներուն չափ անհրաժեշտ էին հեղինակին, որ սեռէն իր յոգնութիւնը կը կարծէր առնել, ուրիշներուն սրտին ուրախութիւն վազցնելով։ Առատաձեռնութիւնը միշտ հոմանիշ է մեծութեան, ու մարդիկ մտքէ քիչ անգամ անցընեն պիտի նայիլ տուող մատներուն աղտին։ Այս նուէրներով անիկա իրեն հետ ունէր արդարութեան բոլոր սպասաւորները։

Անիկա կը պաշտպանուէր քաղաքային վարչութենէն, որուն բոլոր ներկայացուցիչները կը յղփացնէր մեծահամ խնճոյքներով, անոնց տօնական օրերը «ոսկեզօծելով» քիչիկ մը գինովութեամբ, ինճէ սազով ու պարերով։ Ու տպաւորիչ բան էր տեսնել պատկառելի անոր կեցուածքը, օղիին դէմ իր երդումը քարի պէս պահող, որ կը բանար եւրոպական է՛ն թունդ խմիչքները, առանց շրթները թրջելու, ու կ՚երգէր, քաղցր, ծովու մէջ հասակ առած ձայնովը արեւելեան սիրերգներ, մշուշուած աչքերով, մինչ գանկին տակ մէկիկ–մէկիկ տուն, սենեակ, մահիճ ու հեշտութիւն կը դառնային սա մարդոց կիները, աղջիկները, որոնց շատին մէջ անիկա վտանգին, արկածին, սեռային խենթութեան ծարաւն էր մշակեր, յագեցուցեր ու ինքզինքը անհրաժեշտ ընծայեր անոնց, այդ կիներուն անզբաղ տրտմութեանց պահերուն, երբ տարւոք, ախորժաթափ, ախորժափոխ իրենց ամուսինները դիւան ղրկելէ ետքը, այդ մինինիկ կիները կը մնան առանձին, իրենց փէշերուն վրայ ու կ՚այցուին քաղցաչուի դեւերէ։ Կիները՝ դիւանի քարտուղարներուն, այնքան նուրբ ու այնքան հեշտախնդիր, դողալով իրենց հրապոյրներուն զաղփաղփուն գարունին, քսան իսկ չմտած, իրենց ֆերաճէներուն բանտը հաճելի ընելու հոգով մը տաղտապուն։ Որոնք պիտի մտնեն մետաքսին այդ բանտին մէջ, գիտնալով իրենց ձեւերը հրապուրիչ ընծայել ու տպաւորել՝ առանց գլուխի։ Բայց էրկանը առջեւ գտնել ամէնօրեայ թարմութիւն, չհիննալու գաղտնիք ու պահել իրենց հրապոյրը յոգնաթափ մարդոց վրայ։ Այդ կալանաւոր գեղուհիները, ամէն մէկը թագաւորի ծոցին օր մը գոնէ երազած։ Որոնք պիտի յօժարին քեաթիպ էֆէնտիի մը վաչկատուն կարասիներուն, գիտնալով հանդերձ, թէ պատուհան մը իսկ պիտի չդրուի իրենց տրամադրութեան։ Ու սպասեն պիտի գիշերուան, ան ալ եղկ ու թերի, յոգնութեամբ ու քրտինքով կծուըցած, երբ իրենց մարմինները պիտի լարեն հինայուած մօրուքով իրենց այրերուն...

Անիկա կը պաշտպանուէր մա՛նաւանդ ամուրի գայմագամներէն, անոնց հայթայթելուն՝ միջոցներ, որոնք անոնց պաշտօնավարութիւնը կ՚ընէին ուշագրաւ՝ շինարարական բոլոր ձեռնարկները քաջալերելով, մեծագումար մասնակցութեամբ մը նուէրէ։ Ու տրամադրելով անոնց գիշերազբաղ իր սենեակները, յորդ՝ քաղաքէն բերուած կակուղ «ապրանքներով»։

Բայց «ի վերայ այսր ամենեցուն», անիկա պաշտպանուեցաւ վերջապէս Պոլսէն, ուրկէ ունէր ամսական, զոր կը բաշխէր իր դիւանին, առանց փարա մը վար դնելու։ Այս պաշտօնը զայն ըրած էր առարկայ յատուկ հոգածութեան, կառավարական շրջանակին մէջ իբր մուտքի առաջին փորձ մը։ Իր ծխախոտի մաքսանենգութիւնները դիմաւորելու համար, ռեժին խելացի ներշնչումն էր ունեցեր անոր առաջարկելու գաւառակին մէջ ծխախոտի ռեժիին տնօրէնութիւնը։ Աւազակը, որուն ողնուղեղին մէջ փառասիրութեան որդը ինկեր էր ա՛լ, ընդունեց այդ գործը։ Եւ ընդունեց ահաւոր խստութեամբ։

Ո՛չ միայն իր ընկերները հրաւիրուեցան հրաժարիլ այդ հակապետական զբաղումէն, եթէ կ՚ուզէին մնալ իր շնորհներուն մէջ, այլեւ տարածեց արգելքը գաւառակին յիսունէ աւելի գիւղերուն, որոնք լաւագոյնս ծառայելու համար հայրենիքին եւ ցոյց տալու իրենց հաւատարմութիւնը ռեժիին հրահանգներուն, բոլորը մէկ հրաժարեցան, բռնի, ծխախոտի մշակումէն։ Հակառակ մեծ մասով թուրք ըլլալնուն ու իրենց հողերուն առաջնակարգ ընդունակութեան, այդ գեղացիները պարտաւորուեցան, ապահով ու հասութաշատ բերքին փոխարէն, բաւարարուիլ սոխով, սխտորով ու այս ամէնուն վրայ, կրակի գնով գործածել ծխախոտը։ Իր ժողովրդականութիւնը խորապէս վիրաւորող այս անպէտ բռնակալութիւնը իր դէմ հանեց թուրք քաջացուները, որոնք զինաթափուեցան անոր ջոլիրէն ու մտան կարգի։ Հայերուն պիտի սպառնար խոշորկեկ ջարդով։ Ու անոնց մաքսանենգները կաշառեց արտօնելով գործել, բայց հեռու՝ իր շրջանակէն։ Առանց արիւնի չէր, որ գլուխ հանուեցաւ այս նուաճումը։ Գեղերը տուեր էին տասնէն աւելի զոհեր։

Անոր մարդերը, յիսունէն շատ, ցրուած բոլոր գաւառակին գիւղերը, գործադրեցին անագորոյն խստութիւնը։ Ու ըրին ատիկա աւազակին փառքին՝ որքան իրենց նախասիրութեանց հաշուոյն։ Շաբաթը հեղ մը անոնք կ՚երեւային նաւահանգիստ, ռէժիի կեդրոնին առջեւ, շքեղ երիվարներէ ամբարձիկ, ուղտի մորթի գոյնով իրենց կէս համազգեստին մէջ անթերի եւ գազան։ Ու իրենց պետին ետեւէն, որ համազգեստին կը միացնէր տեսակ մը գլխու փաթթոց, ենիչէրիներու թանգարանէն վերցուած ոճով անոնք ոտք կը հանէին փողոցները ու պատրաստ աչքերը կ՚ըլլային աղային հաճոյքներուն, անոր բերելով անունները կիներու եւ աղջիկներու։ Սրիկայութեան, զրկումի, սպանութեան սա պաշտօնական արշաւին մէջ – պետական պաշտօնները երբեմն կարգ մը մարդոց կը հայթայթեն սա անպատիժ վայելքները – Պոլիսին վեր ու հեռուով զօրացած այս հովանաւորութիւնը թանկագին էր անոր, վասնզի զայն պիտի առաջնորդէր իր երկրորդ երազին, այսինքն՝ կառավարական դիրքին։ Ու չէր տա-- ռապեր էլիֆը չճանչնալուն։ Ու գրիչի տեղ՝ ափի մեծութեամբ իր կնիքը կը կախէր ճիտէն, ժամացույցի ոսկի շղթայէն ագուցիկ։ Ու կ՚արհամարհէր, շատոնց ընդհանրացած եւրոպական զգեստը, տաբատը, մեծ խնամքով կախել տալով շրջանի էֆէներուն կարճ փոթուռը [1] ու գեղանի տարապլուսը [2] ։ Ու անոր մոյկերը, խոզի եղով կը փայլէին ամառ թե ձմեռ, սեւ հայելիներու նման։ Ու չէր պակսեր ափէն հռչակաւոր մտրակը, որուն կոթը՝ ոսկեդրուագ, ձոյլ ոսկի ուրիշ գունտով մը կը վերջանար, անշուշտ ծանրացնելու համար ձեռքին զարկը։ Ու քիչ կը տեսնէին զինքը ճամին, զոր, հիմէն նորոգած էր անձնական քսակէն։ Հակառակ խորունկ իր նախապաշարումին, տէրվիշէ, գուշակէ, ժողովրդական զրոյցներէ ունեցած սարսափին, անիկա չաղօթեց։ Իր դղեակին միակ թերին՝ աղօթատեղիի բացակայութիւնը, որ կը հպատակէր ներսէն զգացուած կասկածի մը։ Պաշտօնական վայրերու մէջ երբ չորրորդական պաշտօնեաները դիւաններէն դէպի ճամին կ՚ուղղէին իրենց մեղսաթաթախ ոտքերը, անիկա չէր խնդար անոնց վրայ։ Ու խնճոյքներու ատեն, մա՛նաւանդ դաշտային խրախճանքներու պահուն, անիկա կը թողուր, որ սեղանակիցները իրենց ժամացույցները խփխփելով ու քաղաքէն երեւցող մինարէին գագաթին սեւ շարժուն կէտը հալածելով, քաշուէին մէյ–մէկ ծառի տակ եւ նստէին նամազի։ Անիկա իր մեղքերուն ամբարները ունէր չքմեղող պատճառ, ինչպէս աւելի վերջը, իր տղան, բանտին մէջ։

Բայց ատոնց բոլորէն անկախաբար, անիկա նշանախեց մը անգամ չզոհեց իր ախորժակներէն, մեղքին ու աղբին տնկարաններէն, պետական մարդ, պէյ, փաշացու կայանալէ վերջն ալ։

Տարիքին հետ, որ կը քալէր դէպի երեսուն, անիկա ընդարձակեց իր լարերը, նաւահանգիստին ու իրմէ առկախ գիւղակներուն սահմաններէն անդին։ Ու կարաւան–կարաւան, խայտաբղէտ ու ժպտուն, կու գային անոր «ծաղիկները» մինչեւ հեռու Արշիպեղագոսին ափերէն ու կը մտնէին անոր կանանոցէն ներս, որ կը գրաւէր դղեակին ծովամերձ մասով ջուրէն ներս մասը պաշտպանուած՝ բացի ծովէն փշապատ պարիսպներով։

Մեծ գիծերու մէջ ուրուացող աս կեանքին իմաստը։

Ատիկա պիտի տար պետութիւնը, որ տաղանդ ունէր այս կաղապարի մարդեր ստեղծելու սահմանամերձ նահանգներու մէջ։ Քրդական, ալպանական, արաբական բռնակալները կը հպատակէին քաղաքական կարիքներու։ Հո՞ս։ Պոլսոյ քթին տակ՝ սա ճիւաղ փա՞ռքը։

Ատոր հեղինակը՝ Սուլթան Համիտը, ինք գիտնալու էր։

Ու չուշացաւ այս հսկայ ոճրապատումը սրբագրող, նուիրագործող պետական պաշտօնը։

Անոր պէյութեան ֆերմանը Պոլսէն պիտի բերէր մասնաւոր շոգենաւ մը, այդ օրերուն հազուադէպ պատահար, լուսազարդ, ամբողջ ու դղրդող հանդերձանքով մը։

Ու անոր ընթերցո՛ւմը։

Որ թնդացուց նաւահանգիստը իր երիկամներէն։ Հեքիաթին ախորժած արարմունքներով։ Մորթուեցան գառնուկ, ոչխար, եզ ու գոմէշ, լման քաղաքը կշտացնելու բաւող։ Օտարներ, այսինքն՝ հեռու վայրերու անցորդներ բռնի վար դրուեցան բացօթեայ հսկապական ճաշկերոյթի մը ու օրհնեցին այս բարիքներուն մեծ բաշխիչը, աննման վեապետը եւ անոր՝ հաւատարիմ մեծանձն ծառան, որուն ափերէն ոսկի կը վազէր։ Շրջանի թուրք գեղերուն մէջ, հարսենազարդ երիվարի մը վրայ պտոյտ տուող մունետիկ մը, շռայլ ու մեծաղաղակ, կը հրաւիրէր բոլոր աղքատիկ, անթլփատ մանչերը թըլփատութեան մեծաշռինդ հանդէսին, որ կը զուգադիպէր այդ բարեբաստիկ օրին, գեղեցիկ աշիւով մը։ Բամբասանքը, որ չի յաղթահարուիր ոսկիէն ու աղմուկէն, տօնին իբր պատճառ ցոյց կու տար պէյին ապօրէն մէկ մանչը, որ զաւակն էր անոր ընդհանուր զործակատարին, զմայլելի նրբութեամբ կնոջ մը ամուսին, հաւանաբար կիսուած կամ ամբողջութեամբ վար դրուած, քանի որ կինը կ՚ապրէր դղեակին մէջ…։ Հարսնիք չէր ատիկա, այլ՝ ուղիղ աստուածացում մը, որով կը ջնջուէին մեղքերն ու բռնութիւնները, ղուլումն ու գարշանքը։ Խոնարհ, ամբողջ օծութիւն, Էտհէմ պէյը արցունքով կը համբուրէր ձեռքերը տարեցներուն ու մասնաւորաբար անոնց, որոնց կառչած էր սիրտը։ Ու ամբոխը կը ծափահարէր ոսկեզօծ մարդասպանը, ռէժիին ամենազօր տնօրէնը, որ սնտուկները բացեր էր սիկարէթին ու անցնողին կը հրամցնէր զանոնք։ Ու ծխախոտին պատուական արտերը կը տքային, հաստ դդումներու եւ սեխերու փորին ներքեւ…։ Այսպէս պիտի ընէր, այսինքն՝ պիտի լար նորէն, քանի մը տարի ետքը, օրինական իր տղուն թլփատութեան հարսնիքին ալ, այն տղուն, որուն դանակովը պիտի ծակէր սա գարշութեան տակառը։

* * *

Այս հանդէսէն երկու տարի առաջ, անիկա ամուսնացած էր։

Ոչ՝ մարդոց բոլորին նման, հաշիւով կամ բռնութեամբ, կամ՝ քիթէն բռնուելով։ Այլ՝ ինքնատիպ ճամբով։

Իր միւս արարքներուն նման, այդ ամուսնութիւնն ալ, բռնութիւն մը, սպանութեամբ յատակուած։ Վասնզի իր կարգադրութեամբը ու անծանօթ հաշիւներով անիկա խեղդամահ մեռցուցեր էր իր աները։

Յետանկեալ այդ խորշին մէջ, Պոլսէն հոս քչուած հնօրեայ ազնուական մըն էր խղդուողը, որ իգամէթէ մէմուր [3], հակառակ յառաջացած տարիքին, կը պահէր բարձր ու նուրբ հով մը, իր աղքատութեան հետ խոտոր համեմատող, ու թերեւս ատոր համար իսկ այնքան դժուար հանդուրժելի։

Աստիճանազուրկ մարդոց վրայ այս մեծութիւնը ամէնէն շատ կը վրդովէ աստիճանի անարժանները։ Անոր ընտանիքը, խանէտան, ինչպէս սովոր են ըսել թուրքերը, պետութեան զօրավարներ, մինչեւ անգամ վէզիր էր պարգեւած։ Կէս դարէ ասդին աստղը դարձեր էր գերդաստանին։ Հիմա, շնորհազուրկ, բայց հովին մէջը իր աւանդութեանց, անիկա ստիպուած եղաւ տարագրել ինքզինքը, փաստելու համար իր խոնարհամտութիւնը հանդէպ վեհապետին, որ կտորփրթուճ ամսականով մը զինքը անուանական պաշտօնի մը անցուց։ Պոլսէն յետոյ, սա հազիւ գիւղաքաղաք նաւահանգիստին մէջ, մժեղներու եւ գարշահոտ գոմէշներու արձակարանին վրայ (քաղաքին յետսակառոյց մասը, թուրքերու պատկանող, հեռու էր յունականին քնքուշ մաքրութենէն), մեծութիւնը անոր պաշտօնին։

Նորօրինակ սա պատիժը։

Զոր կը գործադրէր, կասկածելիներու վրայ սարսափոտ վեհապետը, սպաննելէ, թունաւորելէ յոգնած, պաշտօնով «այլուր փոխադրելով» աս ու ան ճամբով, մատնովի կամ իրաւամբ իրեն անհաճոյ ներկայացուած մարդերը։ Այս տարագրուածներուն լուրջ (դուք ըսէք աչալուրջ) հսկողութիւնը «կապալով» կ՚առնէին իրենց վրայ «հաւատարիմ ծառաները, լրատուները», շղթայով իրերահիւս բանակը լրտեսներուն։ Կանոնաւոր տեղեկագրութիւն մը ամենայետին մանրամասնութիւններն ալ չէր մոռնար այդ կեանքէն, ամսէ ամիս Պոլիս, պատկանեալ դիւանին հաղորդելով մահուտ [4], էֆէնտիին կամ պէյին քանի անգամ ճամի իջնելը անգամ։

Վեզիրին չար բախտէն, Էտհէմ պէյը ուրիշներէ առաջ ինքզինքը ըրաւ թեկնածու այդ պաշտօնին։ Ոչ ոք զարմացաւ, քանի որ դեռահասակ անոյ կինը առաջին ամիսէն իսկ անունի ելաւ՝ շնորհովն ու վարքովը, ուսումովն ու նրբութեամբը, արժանաւոր լրջութիւնով մը տանելով սա աքսորին աշունը, ու մեղքը իր բացառիկ գեղեցկութեան։ Էտհէմ պէյին քիթը հոտ կ՚առնէր, հեքիաթին դեւին նման, տակաւին եօթը բլուր հեռուէն։

Ռէժիին գեղջուկ, բայց քաջահամբաւ տնօրէնը ինքզինքը տարաւ, առանց ձեւակերպութեան, փաշա հազրէթլէրիին բնակարանը։ Անիկա այդ մուտքերը կ՚ընէր ինքնատիպ պաշտօնականութեամբ։

Բարեկամ։ Մտերիմ։ Քանի մը այցելութենէ վերջը, ձեռքը տարօրէն բաց։ Լեզո՞ւն։ Հակառակ գեղջուկ բառարանին, ունէր շնորհ ու հասունութիւն։ Ունկնդրելի, ամէն բանէ առաջ։ Պետական կեղծ ու պատիր, քաղաքավար ոճէն ոչինչ այս հէօտինկին [5] մօտ, որ բառերը կ՚ըսէր իրենց ուղիղ առումով եւ չէր վարաներ թանձրագոյն անուանումներու դիմաց, հայհոյանքն ու կիրքը վայելցնելով իր մշտաշարժ դիմախաղերուն։ Ամէն պարագայի, Պոլսոյ ծեքծեքումներուն, անվստահ դէմքերուն ու սուտի ասպետներուն պժգանքը խորապէս կրող փաշան – պէտք է զինքը իր տիտղոսէն չզատել – այդ մարդը կը գտնէր շահեկան, հետաքրքրող։ Համբա՞ւը։ Անշուշտ։ Բայց իր անկումին մէջ, անիկա դժուարութիւն կը զգար իրաւն ու սուտը վերլուծելու։ Ու կը հակէր դէպի պէյը, որ, իր բոլոր տգիտութիւնը, կոճուկի մը պէս վրան առած կը խօսէր իրեն սանկ ընտանի ու մտերիմ։ Ու ժողովուրդէն հասած ամէն մարդու նման, առաջին չփումով համակրանք կը ստեղծէր։ Ու մի մոռնաք, փաշան Պոլսէն էր փախեր։

Էտհէմ պէյը չէր նմաներ միւսներուն, որոնք կեղծ ու սողոսկուն, բերան փորձելու արհեստը կ՚իջեցնէին անկարելի ստորնութեանց, հայհոյելով, անիծելով, չարախօսելով, որպէսզի այս գրգռութեանց իբրեւ արդիւնք խօսակիցին դէմքին շարժումները լրտեսէին ու, բառի վերածած՝ փութացնէին Պոլիս։ Անիկա չհայհոյեց ռեժիին։ Չանարգեց վեհապետը շրջապատող խմբակը։ Բայց, պարզեց իր մտածումները քիչ ու տարօրէն հաստատ։ Փորձառութեան, արկածներուն յեղումն է ատիկա, անմշակ ուղեղներէ ներս։ Անիկա չծածկեց Պոլսէն իրեն թելադրուած հրահանգը, բայց անոր վրայ գուրգուրալու, ոչ ալ անկէ առերեւոյթ գարշանք մը կեղծելու յիմարութիւնն ալ չըրաւ։ Պարզ, իմաստուն, հասկցող, կարեկցող, արի ու բարեմիտ՝ անիկա այդ պաշտօնը իջեցուց իր ծայրագոյն նշանակութեան։

Ճակատագիրը մեծ է մեզմէ։ Միայն Աստուած կայ չելլող ու չինկող։ Մարդիկ ճակատագրի անիւին ճիչերն են։ Ու իմաստունը ան էր, որ կը հասկնար այս ամէնը։ Թագաւորին անձնական գանձուն մէջ կարեւոր դիւանի մը պետ, ուսումնական փաշան վարակուեցաւ այս պերճախօսութենէն։ Անիկա չէր գիտեր, թէ ի՜նչ շան զաւակ գործիք մըն էր այդ լեզուն անոր բերնին մէջ։ Անո՜ւշ։ Ու կորովի, նոյն ատեն, վասնզի սուտ կամ զովասանք չէր աղար։ Էտհէմ պէյը անով ինքզինքը կ՚արտայայտէր։

Դէպի բարեկամութի՞ւն։

Մեր ճամբաները մենք կը սկսինք։ Բայց անոնց ճիւղաւորումը դուրս է մեր կանխազգուշութենէն։

Բայց անոնց վախճանը վեր է մեր հասողութենէն։

Գրուած էր, որ փաշան մեռնէր։

Ու մեռաւ այդ լեզուէն դաշունահար։