Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Խորասան: Գիւղաքաղաք` յորում նստի պէյն վարի Բասենոյ. իբրեւ 4 ժամաւ հեռի ՚ի Չօպան Քեօփրիւսիւյէն եւ ՚ի Հըմնար. բնակիչք նորա խառն ՚ի հայոց եւ մանաւանդ ՚ի թրքաց:

Մէժինկէրտ. Մժնկէրտ: Գիւղաքաղաք բերդաւոր. իբրեւ 2 ժամաւ հեռի ՚ի Խորասանայ յարեւելս հիւսիսոյ նորա. որոյ բնակիչք խառն, առ հասարակ իբրեւ 500 տունք: Այս Մժնկերտ` որ այժմ է գիւղաքաղաք ՚ի մէջ գաւառին Բասենոյ, յառաջ ժամանակաւ էր սեպհական գաւառ փաշայութեան Էրզիռումայ որպէս է տեսանել ՚ի յարքունական կարգս գաւառաց: ՚Ի մէջ Խորասանայ եւ Մժնակերտի` է ինքնաբուղխ ջուր ջերմ առողջարար անուանել Զիվինի ջերմուկ:

Սօղանլու: Է լերին յարեւելս հիւսիսոյ Մժնկերտի, ՚ի հիւսիսակողմն նոցա է անտառ մայրի կամ չամ ծառոց կոչեցաւ Սողանլու, ընդ որում բազում սոխք վայրենիք բուսանին ՚ի վերայ լերանցս: Երեւելի է ՚ի սոսա լեառն Սուրբ Խաչ, յորում կանգնել կայ եկեղեցի մեծակառոյց Սուրբ Խաչ կոչեցեալ. եւ այլ եւս վեց կամ եօթն եկեղեցիք քարաշէնք աստ եւ անդ ՚ի լեառն ցրիւ կառուցեալք մերձ առ միմեանս, որք կան մնան ամենայն բողջ, այլ լքել եւ ամայի: Սակաւ ինչ հեռի ՚ի սոցանէ է փոքրիկ եկեղեցի կամ մատուռն բոլորակ եւ գմբեթայարկ, Քիւփ քիլիսէ անուանել. ողջոյն ՚ի միոջէ վիմէ կոփեալ յարկ նորա եւ որմունք, եւ առ նովաւ քանի մի սենեակք քարաշէնք ամբողջ, այլ անբնակ ամենեւին:

Սալքորի: Գիւղ աւերել շինեցաւ սա երբեմն մինչեւ բնակեալ ՚ի նմա 200 տանց հայոց. կայր ՚ի նմա եւ շինութիւն որպէս թուի նաեւ ՚ի ԺԱ դարուն առ ժամանակօք Արիստակէսի Լաստիվերտցոյն:

Ազափ: Գիւղ հայոց: Կէրէք: Գիւղ հայոց` ուր ելանէ երկնաքար:

Գարա չուխա: Է ագարակ մերձ ՚ի Քեօփրի քէօյին:

Տոտի: Փոքրիկ գիւղ հայոց իբրեւ միով ժամու հեռի ՚ի Տէլիպապայէն, զոր ՚ի վերոյ յիշեցաք:

Վերի Ղարաբունզար. որ նշանակէ Վերին սեաւ աղբիւր: Գիւղ մեծ կամ շէն թրքաց, իբրեւ 2 ժամաւ հեռի ՚ի աստի գեղջէն յարեւելս հարաւոյ նորա:

Ղարա քիլիսա. այսինքն Սեաւ եկեղեցի: Գեօղ մեծ կամ շէն իբրեւ 2 ժամաւ հեռի ՚ի վերին Ղարաբունղար գեղջէն ՚ի հիւսիսակողմն, որոյ բնակիչք խառն: Յառաջագոյն էր ՚ի սմա մեծաշէն եւ գեղեցիկ եկեղեցի, որ թէպէտք աւերել էր, այլ դեռ կողմանք ինչ նորա կանգուն կային. բայց ՚ի սաստիկ երկրաշարժութենէ որ եղեւ ՚ի 1766, անհետ եղեւ գլխովին:

Ձիթահանք, կամ Ձիթիհանք իբր Գիւղ թրքաց, իբրեւ միով ժամաւ հեռի ՚ի Ղարաքիլիսայէն ՚ի հարաւակողմն, առ որով կային հին շինուածք` զորս ՚ի փարախ անասնոց ՚ի գործ ածէին, այլ յահագին երկրաշարժութենէ անտի հաստակառոյց լեառն մեծ անկել ՚ի վերայ, գլխովին հետախաղաղ ծածկեաց զփարախսն հանդերձ անուանովք:

Պաշգէղ: Գեօղ մեծ իբրեւ երկու ժամաւ հեռի ՚ի Ձիթահանք գեղջէ եւ ՚ի Ղարաքիլիսայէ. յորում կան բազմութիւն բնակչաց յազգէս մերմէ, որք ունին եւ եկեղեցի:

Գուհանտապ, կամ Կիւլանդապ: Գիւղ փոքրիկ քրդաց, որք գրեթէ առհասարակ են ճէլէպք, այսինքն ժողովողք արջառոց, զորս առել ՚ի Կեօլայէ, յԱլաշկերտոյ, ՚ի Բասենոյ եւն, եւ հաւաքեալ ՚ի մօտակայ յանտառս իւրեանց Սօղանլու լերանց, տանին ապա ՚ի վաճառել ՚ի Ղայսէրի, ՚ի Թօքաթ, եւն:

Վարի Ղարաբունզար, այսինքն Ստորին սեաւ աղբիւր: Գեօղ մեծ թրքաց ՚ի հիւսիսակողմն Պաշգեղին, իբր 1 ժամու հեռի ՚ի նմանէ:

Արմուտլու: Գեօղ փոքրիկ հայոց. իբրեւ միով ժամաւ հեռի ՚ի Պաշգեղէն:

Չիւրիւկ: Գեօղ մեծ այլ աւերել, իբրեւ միով ժամաւ հեռի յԱրմուտլու գեղջէ յարեւելից կուսէ. ՚ի նախայիշատակեալ գետաշարժութեան կործանեցաւ սորա մեծագործ համակ քարաշէն եկեղեցին, որ կանգուն կայր ՚ի նմա ՚ի նախնի ժամանակաց շինել: Հովիւք մերձակայ սահմանացն սովաւ արածեն զոչխարս իւրեանց. վասն զի երկիր նորա յուռթի է եւ խոտաւէտ յոյժ:

Ղալա պաշի. Սաթորան: Են գիւղօրէք թրքաց:

Ըզըրպըզըր: Ագ քէլիսա: Են գիւղօրէք քրդաց:

Սէօկիւտլիւ: Գիւղ աւերակ, առ որով ՚ի հիւսիսոյ անցանէ վտակ կոչեցեալ Կիւլիճիւ ջուր, որոյ ընթացեալ յարեւելս խառնի յԵրասխ. ՚ի հարաւային կողմն վտակս եւ յարեւմտեան կողմն Սեօկիւտլիւին` են մեծամեծ գուբք բրեալք ՚ի հնումն ՚ի գիւտ հանքի. վասնորիկ զայս վայր կոչեն հայք Զարպխանէի ձոր: Բաց ՚ի նշանակեալ գիւղօրէիցս են այլ եւս յոլով գիւղօրէք ՚ի Բասեն, մեծամեծք եւ մանունք մերձ միմեանց. յորոց ոմանք քանդին, ոմանք նորոգ շինին. կամ լաւ եւս ասել` անդադար փոփոխին ՚ի տեղւոջէ ՚ի տեղի, խոյս տուեալ բնակչաց ՚ի հարստահարութեանց թրքաց եւ քրդաց: