Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Առնու զանուն իւր ՚ի մայրաքաղաքէն իւրմէ, որ կոչեցաւ Էրզիռում, իբր թէ Էրզի կամ Արզի, կամ ընդ հնչման արաբացւոց արտիռում, որ ՚ի լեզու նոցա նշանակէ Երկիր հոռոմոց կամ յունաց: Քանզի ՚ի ժամանակս զօրանալոյ արաբացւոց` այս քաղաք էր սահմանագլուխ այսինքն սէրհատ` Յունաց երկրին յարեւելից կողմանէ. ուստի աստի սկիզբն առնոյր յայնմ կողմանէ երկիրն տէրութեան Յունաց: Երբեմն եւս ՚ի գիրս տաճկերէն գրի Էրզէնիռում, իսկ ՚ի բերանս ռամկաց հնչի Էրզուրում. Արզրում եւն: ՚Ի հնումն գաւառն կոչէր Կարին. իսկ քաղաքն կոչէր Կարնոյ քաղաք. նաեւ Թէոդոպօլիս: Քէաթիպ չէլէպին դնէ` թէ Գալիգալա ասացեալն` է նոյն իսկ Էրզիռում քաղաք. քանզի ՚ի ցրուեալ ասէ իշխանացն յունաց, ոմն ՚ի նոցանէ տիրեաց քաղաքիս. եւ յետ մեռանելոյ նորին կին նորա Գալի անուն տիրել, ետ շինել զքաղաքն Գալի, եւ զպատկեր իւր ետ նկարել ՚ի վերայ միոյ ՚ի գրեանցն:

Այս մայրաքաղաք փաշայանիստ եւ մօնլայանիստ` (որ է ՚ի կարգի ժբ մօնլայիցն), է տարածել ՚ի դաշտավայրի` որոյ երկայնութիւն եւ լայնութիւն ձգի ժամս 5 գոլով բազմութեամբ պարսպաց եւ խրամոց պատել, մարթ է որոշել յերիս գիրս, ՚ի միջնաբերդ ՚ի քաղաք, եւ յարուարձան:

Միջնաբերդն` ՚ի տաճկաց կոչեցեք Իջ գալա, շինել ՚ի վերայ բլրոյ, ունի 12 աշտարակս բարձրագոյնս քան զԿոստանդնուպօլսոյն. ՚ի սմա են քանի մի տունք, եւ տուն տիզտարին որ է բերդակալ. եւ այլ շինուածք վասն միւհիւմմէթին. աստ է եւ ճէպէխանէն. բարձրացել քան զայլ ամենայն շինուածս Էրզիռումայ` մինչեւ երեւիլ արտաքուստ յամենայն կողմանց, որ ոչ սակաւ պակասութեան բերէ բերդին. քանզի թշնամին ՚ի մերձակայ լեռնէն Դօփ տաղի ¹ կոչեցեալ որ բարձրանայ հաւասար բարձրութեամբ միջնաբերդին, կարօղ է ռումբ հասուցանել ՚ի ճէպէխանէն եւ հրձիգ առնել: Է ՚ի սմա եւ հին զարպխանէն, ուր ՚ի հրամայելոյ թագաւորացն օսմանեանց դրամ հատաւ ՚ի նախնումն: Ունի Իջգալան մի միայն դուռն, առ որով արտաքոյ կողմանէ են մթերանոցն փայտակերտք ՚ի պաշար զօրացն: Դիրք Իջղալայիս` դիւրաւ միաբանէ զհակառակաբանութիւն մերոյ Խորենացւոյն եւ արտաքնոյն Պրոկոպիոսի, որոց առաջինն` զԷրզիռում կամ զԿարնոյ քաղաք դնէ առ ստորոտով լերին. իսկ երկրորդն` այն է Պրոկոպիոս` ՚ի վերայ բլրոյ. քանզի որպէս ստորագրեցաք, արդարեւ այս բերդ Էրզիռումայ` է ՚ի վերայ բլրոյ. իսկ այն բլուր անկանի առ ստորոտով վերամբարձեալ լերինն` կոչեցեալ Դօփ տաղի:

Քաղաքն պատեալ է կրկին պարապաւ շինել ՚ի զանազան քարանց. զորս ՚ի յորոշել, զառաջին կամ զներքին պարիսպն` որ է ՚ի բերդին կողմանէ, կոչեմք մեք աստէն Նախապարիսպ. եւ զերկրորդն կամ զարտաքինն` Կրկնապարիսպ: Միջոցն` որ ՚ի մէջ նախապարսպին եւ կրկնապարսպին` կոչի ՚ի ռամկաց Հիսար պիչէն. եւ լայնեալ ձգի իբրեւ 10 կանգուն. յորում կառք չորք կարեն գնալ առ միմեամբք: Յայսմ միջոցի պատսպարին գաղթք եւ բնակիչք շրջակայ գիւղօրէիցն վիճակին Էրզիռումայ ՚ի ժամանակս պատերազմի. վասնորիկ թողեալ կայ թափուր եւ դատարկ ՚ի տանց եւ ՚ի բնակչաց: Նախարապիսպն բարձր է, իսկ կրկնապարիսպն խոնարհ քան զայն` այլ խոր. եւ իբրեւ կիսով չափ յեցեալ ՚ի հօղ Հիսար պիչէնին` որ անկանի ՚ի թիկունս նորա:

Այս կրկին պարիսպք ունին 72 աշտարակս եւ զչորս դրունս` հանդէպ միմեանց, ոչ ուղղակի` այլ փոքր ինչ առ շեղեալ դրունք նախապարսպին ՚ի դրանց կրկնապարսպին, յարեւելս հիւսիսոյ` Դէվրիզ գաբուսի. յարեւմուտս` Էրզինկեայ գաբուսի. ՚ի հիւսիս` Կիւրճի գաբուսի. իսկ ՚ի հարաւ` Եէնի գաբու: ՚Ի վերայ պարսպացս Հիսար պիչէնին` ՚ի տեղիս տեղիս երեւին խաչք քարաշէնք ընդ պարիսպն հիւսեալք, այլ եւ գրուածք հայկական տառիւք, մանաւանդ ՚ի միջոցս Կիւրճի դրան ՚ի վերայ նախապարսպին արտաքուստ: ՚Ի վերայ նոյն պարսպին առ Էրզնկեայ դրամբ արտաքուստ ՚ի կարգս աշտարակաց` կանգնեալ կայ խաչ մեծ ՚ի կարմիր քարէ, որոյ վասն կոչի ՚ի բնակչաց Կարմիր խաչ. ուր գնան յուխտ ՚ի բժշկութիւն ցաւոց աչաց: Շուրջանակի զքաղաքաւս առ կրկնապարսպաւն արտաքուստ է խրամ, այն է` հէնտէկ. լայն առաւել քան զՀիսար պիչէնն, յորում մարթ է շուրջ գալ զքաղաքաւ իբրեւ ՚ի կէս ժամ. պատեալ է այս խրամ շուրջանակի խոնարհագոյն պարսպաւ, եւ առանց ինչ աշտարակաց, առ որով ՚ի խրամին` է ուղի սալայատակ ղալտըրըմ, ուր շրջին քաղաքացիք: Առաջի իւրաքանչիւր դրանց ձգեալ կայ կամուրջ մինչեւ ՚ի խոնարհ պարիսպ խրամին: ՚Ի մէջ քաղաքիս է պալատ փաշային, եւ բնակութիւնք հայոց եւ տաճկաց. անդ է եւ իջղալան: Արուաձանն է զկնի խրամին բոլորեալ զնովաւ. սա տիրապէս համարի ՚ի բնակչաց Էրզիռումայ քաղաքն. սակս ՚ի սմա լինելոյ բազմութեան բնակչաց եւ վաճառանոցաց եւ շուկայից: Իսկ շուրջանակի զարուարձանեօք դարձեալ բոլորի եւ այլ խրամ անպարիսպ, որ եւ ունի գրունս իբրեւ 10 կամ 11, կոչեցեալք առհասարակ Ճէպիռ գաբու. քանզի ճէպռով, այն է` շտապաւ շինեցան այն գրունք եւ խրամ, առ երկիւղի եւ առ կասկածանաց գալստեան Դահմասին առ զօրապետութեամբ Ահմէտ փաշային (որ էր Պաղտատու վալի) ՚ի համար արկեալ գտան 90000 տուն տաճկաց. եւ 10000 տուն հայոց. այս հաշիւ ստոյգ իմն է համարել առ Էրզիռումցիս. իսկ անտի եւ այսր քանզի թաղք տաճկաց բազմացան, եւ անդստանք եղեն բնակարանք, կարծի լինել 100000 տուն տաճկաց, եւ իբրեւ 13000 տուն հայոց յորոց չորս մասն են օտարականք եւ մի մասն բնիկ քաղաքացիք հայք: ՚Ի կողմանս ճէպիս դրանցն են եւ Փօշայք իբր 40. 50 տուն, յոյր սակս յանուն իւրեանց կոչի տեղին Փօշի մահալլէ. ոք խօսին հայերէն, բայց ունին իւրեանց եւ լեզու իմն սեփական օտար բնութիւնն ՚ի հայկականէն եւ յայլոց լեզուաց։

Ջուր քաղաքիս` են որ քան բղխեն ՚ի միջի, եւ են որք գան արտաքուստ պատուականագոյն քան զորս բղխեն ՚ի քաղաքի: ՚Ի մէջ ջուրց` որք բղխեն ՚ի քաղաքի. եւ երեւելի են Քէրք չէշմէ, աղբիւր շինեալ ՚ի նախնեաց մօտ ՚ի Քըրք չէշմէ բաղանին, լայնաբերան եւ արագահօս առ պալատու տաճիկ իշխանի ուրուք. կոչեցաւ Քըրք չէշմէ, այն է` քառասնաղբիւր, զի ՚ի նախնումն ՚ի շինելն անդ ջուր սորա բաշխէր ՚ի 40. աղբիւրս: Ճէննէթ չէշմէսի կամ Ճէննէթ պունարի. զոր բնակիչքն Ճէնլատ կամ Ճէլլատ չէշմէսի կոչեն. սոյնպէս եւ երեւելի աղբիւր քաղաքին մօտ ՚ի պօյախանէ բաղանին: Նահատակի աղբիւր, ՚ի յարուարձանն անդ արտաքոյ Դէվրիզ դրան քաղաքին, փոքր ինչ հեռի ՚ի դրանէն, այս աղբիւր բղխէ ՚ի պալատ ինչ տաճկի` ուր նահատակեցան սուրբն Սահակ եւ Յովսէփ եւ անտի հօսի առ կամուրջն թապախանէին, յամենայն աւուրս շաբաթու գնան յուխտ յայս աղբիւր: Կաթնաղբիւր ՚ի յարուարձանի արտաքոյ Երզնկու դրան, փոքր ինչ հեռի ՚ի դրանէն` ՚ի գլուխ Չայղարային. յայս աղբիւր գնան յուխտ կանայք ՚ի դիւրութիւն եւ յառատութիւն կաթին, մանաւանդ ՚ի տօնի համբարձման որ է տօն տեղւոյն: Այս երեքին ջուրք` մանաւանդ նահատակին` բարեհամ է եւ թեթեւ քան յառաջինն, եւ քան զայլ ջուրս, որք բղխեն ՚ի քաղաքի. քանզի ՚ի բրելն աստ եւ անդ ՚ի քաղաքի գտանեն բնակիչքն ջուր, բայց անյարմար յարբումն:

Արտաքուստ ՚ի Քիրէմիտլիգ կոչեցել տեղւոյ` որ հեռի է յԷրզիռումայ կէս ժամաւ, գայ ջուր ՚ի քաղաքն անդ ընդ մէջ Երզնկեայ եւ նոր դրան. եւ բաշխի ՚ի զանազան աղբիւրս քաղաքին միայն. ՚ի քաղաքէն մինչեւ ցայն վայր` է ճանապարհն ընդերկրեայ ընդ որ մարթ է գնալ մինչեւ ՚ի ծայրն ուրանոր տեսանի վիշապ ձուլեալ պղնձի դուճ, յորոյ բերանոյն ելանէ այս ջուր: Նոյնպէս եւ ՚ի Բալան Տէօքէն լեռնէն գայ յԷրզիռում ջուր պատուական, որ բաշխի իբրեւ ՚ի վեց տեղիս. որոյ մեծ աղբիւր է ՚ի պալատ փաշային: Զայս ջուր էած անուանի Չէթէճի փաշայն Էրզիռումայ, իբրեւ 50 ամօք յառաջ: Ջուրք` բազմութեան աղբերաց, եւ ՚ի գարնան` նաեւ ջուրք Բալան Տէօքէն լերին` փոքրիկ առու ինչ կազմեալ անցանեն ընդ Էրզիռում, որ կոչի Մուրտառ սու. սակս ՚ի նմա լուանալոյ քաղաքացւոց զհանդերձս եւ զայլ լուանալիս: Ընդ արուարձան Էրզիռումայ անցանէ մօտ ՚ի յԵրզնկու դուռն Չայղարա առուն, որ գայ ընդ մէջ Բալան Տէօքէն եւ Էյէրլի լերին, եւ անցեալ ընդ Էրզիռում գնայ խառնի ՚ի Սաղլըխն, յայս առու են 40 կամ 50 ջրաղաց:

Երկու եկեղեցիք հայոց ՚ի յարուարձանի (որ որպէս ասացաք, ՚ի բնակչաց համարի նոյն իսկ քաղաքն) մերձ յոյժ առ միմեանս, ուստի եւ վասն մերձաւորութեան իբրեւ մի միայն համարին, եւ երկոքին եւս են յանուն Աստուածածնի. այլ սովորաբար մին ասի Վերի եկեղեցի, եւ միւսն Վարի, վերի եկեղեցին ունի կաթուղիկէ. այլ տաճար եկեղեցւոյն եւ միայն քարաշէն մնացեալ ՚ի նախնեաց իսկ այլ շինուածք են փայտակերտ. այս եկեղեցի կոչի եւ Միաբան Աստուածածին, սակս ՚ի սմա լինելոյ միաբանութիւն Եզրի կաթուղիկոսի ընդ յունաց: Առաջի վարի եկեղեցւոյն է գերեզմանատուն հայոց յորում են գերեզմանք Սահակայ եւ Յովսեփայ. իսկ ընդ կարծելոյ ոմանց` գերեզմանք սրբոցք են ՚ի քաղաքին մոտ ՚ի Չիֆտէ մինարէն: ՚Ի գերեզմանատան անդ են եւ մարմինք այլոց նահատակաց: Ունին եւ յոյնք մի միայն եկեղեցի աղքատին Սուրբ Գէորգ. քանզի սակաւ են յոյժ իբրեւ 15 տունք. որք եւ խօսին առհասարակ հայերէն:

Բազմութիւն գտանին ՚ի սմա մզկթաց, մինչեւ ըստ ոմանց ասելոյ 200. որք եւ ըստ մեծի մասին յառաջագոյն էին եկեղեցիք. յորս երեւելի է Ուլի ճամին եօթն դրամբք ՚ի մէջ քաղաքին ՚ի դուռն Դէվրիզու, որ յառաջն էր եկեղեցի. երեք ՚ի դրանց սորա փակեալ կան որմովք սակս գոլոյ առ նոքոք տեղիք գերեզմանաց որպէս ասեն: Մզկիթն Նիւմունէի քեապէ. այսինքն օրինակ քեապէի, ՚ի քաղաքի անդ առ Դէվրիզ դրամբ. որ եւ պատմելոյ Քեաթիպ չէլէպի. քանզի շինեցաւ ընդ նմանութեան քեապէի լայնութեամբն եւ երկայնութեամբն յայն սակս յայս անուն կոչեցաւ: Առաջի այսր մզկթի դնէ նոյն Քեաթիպ չէլէպի. ՚ի հնումն լեալ եկեղեցի ինչ 50. կանգնաչափ չորեքկուսի. զորմէ որպէս ասացին տեղեկագոյնք ՚ի մերոց` անուանէր այն եկեղեցի Սուրբ Ստեփաննոս: Մերձ ՚ի իջ մէյտան է մատուռն քարաշէն ՚ի ձեռս տաճկաց կոչեցեալ Սուրբ Դորոս, յորում է գերեզման պատուեալ մոմեղինօք, ուր յաւուր շաբաթու նաեւ ՚ի քրիստոնէից գնան բազմութիւն ուխտաւորաց ՚ի բժշկութիւն։

Են ՚ի յԷրզիռում եւ բազմութիւնք ապարանից, եւ բաղանեաց, յորս երեւելի են Մէրմէռ համամն, մանաւանդ Կէօմրիւք համամն, նաեւ երկու վերոգրեալ բաղանիք, զորս ՚ի վերոյիշեցաք. որք եւ են շինեալ ՚ի նախնեաց, որպէս եւ շինուածք նոցին ցուցանեն: Առընթեր Ուլի ճամիին են Չիֆտէ մինարէ գեղեցկաշէնք, կարմիր եւ կապոյտ յախճապակէօք այն է չինիով` արտուզաւոր ձեւով յօրինեալք այսինքն Պէքդաշի. այս երկու շինուածք թէպէտ ըստ ձեւոյն են մինարէ հանդերձ շէրֆէով, սակայն չեն շինուածք օսմանեանց. եւ գագաթունք նոցա կործանեալ կան եւ համօրէն լքեալ յերեսաց իբր ՚ի նզովս համարել: Պատմի այսպիսի իմն բան զսոցունց. թէ զմին ՚ի սոցանէ շինեաց ճարտարապետն. իսկ զմիւսն աշակերտն որ լաւագոյն դատեցաւ. յորմէ զայրացել ճարտարապետին, ՚ի վայր էարկ զինքն առ մախանաց, այլ աշակերտին ցաւեալ ընդ մահ նորին, ինքն եւս անձամբ զանձն էարկ վերուստ ՚ի վայր. յորմէ տաղտկացել ասեն բնակչացն սակս այսպիսի արեանհեղութեանց ՚ի սկզբան անդ շինութեան, ՚ի բաց թողին լքին յերեսաց: Բայց որ ստոյգն է` ՚ի ներքոյ Չիֆտէ մինարէին կայ քարաշէն շինուած ինչ, յորում եդեալ կան եւ ՚ի տաճկաց աղխք պատերազմականք, որ էր յառաջն եկեղեցի. եւ յորում տեսանին տակաւին սեղանք. որ եւ երեւի լինել նոյն իսկ եկեղեցին սրբոյն Ստեփաննոսի. զոր ՚ի վերոյ յիշեցաք: Առ սովին գոյ եւ այլ շինուած ինչ որ ըստ մասին փակեալ կայ, եւ ըստ մասին է զինարան այսինքն ճէպխանէ, զորմէ նոյնպէս կարծի լինել եկեղեցի պատմեն` թէ ՚ի փակեալ մասին ՚ի ներքո անդ երեւի մարմին եպիսկոպոսի ուրուք նստել ՚ի յաթոռ, ուր երկնչին մտանել. ՚ի քրիստոնէից գնան յուխտ ՚ի բժշկութիւն ախտի կարկամութեան մանկանց:

՚Ի կողմն Երզնկու դրան նոյնպէս ՚ի մէջ քաղաքին է Չինիլի մինարէ, զի է շինել չինիով կամ յախճապակեօք. որ եւս գագաթն անկել կայ, այլ մեծ է քան զՉիֆտէ մինարէս. ՚ի ներքոյ սորին է շինուած ինչ քարաշէն կոչեցեալ Մոյլով կամ Մովրով եւ կամ Մոնկրովի սարայ. զորմէ ասեն լինել ՚ի հնումն ապարանք իշխանին կամ քաղաքապետին ՚ի ժամանակս տէրութեան Յունաց. յորում է մատուռն քարաշէն Խաչ անուն յաճախեալ յուխտաւորաց. եւ մերձ նմին տաճար բազմագմբէթ, յորում ընդ հիւսիսակողմն են սենեակք փոքրիկ, իսկ ՚ի հարաւկողմն կամարաձեւ խորշք զարդարեալ ոսկեդիր տառիւք. զպարիսպ սորա նորոգեաց եւ ընդարձակեաց անունի Քեօռ Եուսուֆ փաշայն որ զկնի եղեւ վէզիր, առ ՚ի փոխել ՚ի մզկիթ, բայց ոչ ոք իշխեաց մտանել ՚ի ներքո առ ահի: ՚Ի յԻջղալան է Թէփսի մինարէ, շինել ՚ի կղմնտրոյ առ մթերանոցօք. եւ առ նովաւ գտանի շինուած ինչ, զորմէ ասեն լինել ՚ի հնում եկեղեցի: Եւ այսպէս երեւի թէ սոքա ամենեքին ՚ի հնումն էին բոլորակաձեւ զանգակատունք իւրաքանչիւր եկեղեցեաց, որք յառման քաղաքին քակեցան մինչ ՚ի տեղիս զանգակաց:

՚Ի յԷրզիռում է եւ Պէզազիսթան, կամ ըստ հնչման ռամկաց պէզէզթէն, եւ այլ վաճառանոցք, եւ բազմութիւն կրպակաց զանազան արուեստաւորաց, ոսկերչաց, արծաթագործաց, մանաւանդ պղնձագործաց եւ երկաթագործաց, որոց կրպակք ըստ մեծի մասին կարգեալ, կան ՚ի միում պողոտայի` որ ծածկեալ է փայտայարկ առաստաղիւք, եւ են յազգէս հայոց: Են ՚ի նմա եւ բազմութիւն վաճառականաց մանաւանդ յազգէս հայոց, որոց յաճախութիւն դասէ զԷրզիռում ՚ի կարգս վաճառաշահ քաղաքաց օսմանեան տէրութեան. զորոյ զտեսակս վաճառաց, եւ զմաքսն որ ելանէ անտի, կարգեսցուք սակաւուք յառաջիկայդ:

Արդ` այս է կարգ եւ օրէնք մաքսին ՚ի յԷրզիռում յաւուրս սուլթան Համիտի: Ամենայն վաճառք եկեալք ՚ի սահմանաց Օսմանեան տէրութեան, վճարեն 4 առ 100. եւ ամենայն վաճառք եկեալք ՚ի սահմանաց Պարսից, վճարեն 11. առ 100: Բաց ՚ի մաքսէն պարտ է տալ տասանորդս, զոր կոչեն Ֆազլա, արանց կամ սպասաւորաց մաքսատան: ՚Ի հանելն զվաճառ ինչ յԷրզիռումայ առ ՚ի տանել յայլ սահմանս օսմանեան տէրութեան, առ մի մի բեռն` պարտ է տալ 2 ղուռուշ. 8 փարայ: ՚Ի մուծանելն զվաճառ ինչ յԷրզիռում, թէ պարսից իցէ, եւ թէ օսմանեանց, թէ սակաւ իցէ, եւ թէ բազում, պարտ է տալ 22 փարայ իհտիսապ ահճէսի: (Այս իհտիսապ որ է մալիքեանէ, վճռի 600 ղուռուշի): Վաճառք եկեալք յՕսմանեան սահմանաց, որք մտանեն ՚ի յԷրզիռում միայն առ ՚ի անցանել ընդ այն, եւ ոչ ՚ի վաճառիլ անդէն. ուստի եւ ոչ հարկ լինի բանալ զնոյն, եդեալ ՚ի վերայ նշան` որ կոչի Կեչեր կէօմրիւյի, տայ վասն այսր զկէսն նոյնչափ մաքսին, որչափ ինչ ունէր տալ, թէ վաճառեալ լինէր ՚ի յԷրզիռում: Վաճառք եկեալք յՕսմանեան սահմանաց` որք մտանեն ՚ի յԷրզիռում ՚ի վաճառիլ անդ, եւ ՚ի յոչ վաճառիլն` ունին գնալ ՚ի սահմանս Պարսից, վճարեն 11 առ 100. այսինքն` որչափ ինչ տայ վաճառն եկեալ ՚ի սահմանաց Պարսից: Վաճառ փախուցեալ յայսպիսի տրոց. ընդ իմանալն` տայ ՚ի տուգանս այնչափ ինչ. որչափ ինչ ունէր տալ ՚ի վճարելն զմաքս. յորմէ մի մասն առնուն սառաֆն, Քեաթիպն, եւ արաեըճի պաշին, որ է տիտապան. իսկ զմնացել մասն առնու մատնիչն. այսինքն ՚ի 10 ղուռուշէն, զերիսն առնուն վերոգրել երեք անձինք իսկ զմնացեալ եօթն ղուռուշ առնու մատնիչն: