Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Չորք կղզիք որք գտանին ՚ի ծովուն Վանայ, անկանի ՚ի գաւառին Վանայ, որք են:

Աղթամար: Կղզի յարեւելեան հարաւակողմն ծովուն մեծ քան զառատէր, եւ փոքր քան զԼիմն եւ քան զԿտուց. բայց քանզի է աթոռ կաթուղիկոսի ՚ի ԺԲ դարէ անտի մինչեւ ցայժմ, յայն սակս քան զայլսն երեւելի հանդիսացաւ. եւ յանուն նորա նաեւ ծովն կոչեցաւ. հեռի է ՚ի քաղաքէն Վանայ իբր 6 ժամաւ: Յայս կղզի է մենաստան մեծակառոյց Սուրբ Խաչ կոչեցեալ, շինեալ ՚ի Գագկայ թագաւորէն. եկեղեցի սուրբ յանուն Սրբոյ Խաչի շինել առ հասարակ ՚ի զանազան կոփածոյ քարանց. որմունքն եւ առաստաղք խաչաձեւ ընդ արտաքին որմոց. եւ սուղ ինչ փոքր քան զԷջմիածնին. ունի կաթուղիկէ բարձրակառոյց զարդարել արտուղաւոր ձեւով, ց`Պէք դաշի. արտաքուստ եկեղեցւոյն շուրջանակի յորմն քանդակել կան ՚ի վիմի մարդաչափ արձանօք պատմութիւն հին եւ նոր կտակարանաց սկսել յարարչութենէ մինչեւ ՚ի համբարձումն Քրիստոսի: Իսկ ՚ի ներքս եկեղեցւոյն են պատկերք տնօրէնութեանց Քրիստոսի, նկարեալք ՚ի նախնեաց: Ունի զերիս գրունս ՚ի հիւսիս ՚ի հարաւ եւ յարեւմուտս, ՚ի վերայ հարաւային դրան ունի զանգակատուն սիւնազարդ ՚ի համակ կոփածոյ քարանց` որ բարձրանայ մինչեւ ՚ի տանիս եկեղեցւոյն. եւ կանգնել կայ հիմն նորա ՚ի վերայ չորից սեանց. իսկ միջին յարկ զանգակատան կանգնել կայ ՚ի վերայ վեց սեանց. եւ ունի դուռն մտանելոյ յեկեղեցին, ուր կայ տեղի ամպիոնաձեւ պատել քարաշէն վանդակօք, եւ զարդարեալ առիւծաձեւ քանդակօք եւ պէսպէս նկարուք, որ էր տեղի Գագկայ թագաւորին ՚ի կալն իւրում յեկեղեցւոջ: ՚Ի յարեւմտեան դուռն ունի դարպաս, քարաշէն կանգնեալ ՚ի վերայ չորից սեանց, շինել ՚ի յետին ժամանակս իբր վերնատուն կանանց եւ մանկանց գեղջն` որ կործանեալ կայ այժմ: ՚Ի ճառընտիրս ինչ այսր կողման պատմի թէ իբրեւ ՚ի ՌԵ թուականիս անկաւ կաթուղիկէ եկեղեցւոյ սուրբ Խաչին, եւ վերստին նորոգ շինեցաւ: Առընթեր եւ եկեղեցւոյս են եւ այլ կրկին եկեղեցիք քարաշէնք, յորոց մին կոչեցեալ սուրբ Ստեփաննոս` է զատուցել. իսկ զմիւսն կոչեցել սուրբ Սարգիս որ է անկանի ՚ի հիւսիսային կողմն` զկնի միացուցին, եւ արարին իբրեւ աւանդատուն մեծի եկեղեցւոյս: ՚Ի շրջակայս մենաստանիս աստ եւ անդ կան երեք եկեղեցիք քարաշէնք. զորս շինել ասեն իշխանաց Գագկայ թագաւորին` որք ընդ նմա եկին ամրանալ աստէն. այս եկեղեցիք էին ասեն յառաջագոյն իբրեւ 10, այլ այժմ երեք միայն մնացին:

՚Ի յարեւմտեան ծայր Աղթամար կղզւոյս ՚ի մէջ ծովուն է սեպուհ ինչ քարակտուր, փոքր ինչ բացատ ՚ի կղզւոյն, ուր ՚ի ցածանալ երբեմն ջուրց, մարթ է անցանել նաեւ առանց ինչ նաւակաց. առ ստորոտով սորա ՚ի ծովեզերին է գեղեցիկ եկեղեցի սուրբ Գէորգ, շինել ՚ի Գագկայ թագաւորէն ՚ի կոփածոյ քարանց. յեկեղեցւոջ աստ պահին հին բունք նիզակաց առանց երկաթոյ, զի ուխտաւորք ընդ ժամանակս ժամանակս ՚ի բաց տարան զերկաթսն կամ զտէգսն: ՚Ի գլուխ քարալերինս ասեն լինել ՚ի հնումն Աղթամար կոչեցեալ ամրոց. որ ՚ի ժամանակս Արշակունեաց էր սեփհական ըՌշտունեաց իշխանին:

Յաղթամար կղզի բնակեալ կան 40 կամ 50 անձինք առհասարակ ՚ի հայոց. որք եւ ամի ամի հատուցանեն տերանց մալիքէանէին 600 կամ 700 ղուռուշ: Փոքր ինչ յառաջ էր յայս կղզի եւ գիւղ հայոց իբր 500 կամ 600 տունք. որք արհեստիւ էին նաւավարք, այլ այժմ անհետ եղեւ գլխովին:

՚Ի թեմի Աղթամարայ կաթուղիկոսին են երրեակ կղզիք հանդերձ թեմիւ իւրեանց, եւ գիւղօրէք որք անկանին յարեւմուտս հիւսիսոյ Մարմէտ գետոյն, յորում են Համուկ եւ այլ գիւղօրէք. իսկ գիւղօրէք Վանայ գաւառին` որք անկանին ՚ի միւս կողմն Մարմէտ գետոյն, եւ Վան քաղաք, են ՚ի թեմին Էջմիածնի բաց ՚ի գիւղօրէից ինչ, Նարեկ` որ է ՚ի թեմին Աղթամարայ. նոյնպէս եւ վիճակքն Ճուլամերկի Մոկս եւ Շատախ կոչեցել. նաեւ Խիզան եւ Շիրուան, են ՚ի թեմի կաթուղիկոսին Աղթամարայ. եւ զմիւռոնն առնուն ՚ի նմանէ:

Առտէր: Կղզի փոքր քան զայլ երեսին. միով մղոնաւ հեռի յԱղթամար կղզւոյն յարեւմուտս նորա. եւ միով մղոնաւ հեռի ՚ի ցամաքէն հանդէպ գեղջն Նարեկայ: Այս կղզի կոչեցաւ Առտէր. քանզի աւանդեն թէ սուրբն Գրիգոր Նարեկացի ընդ իւրում հանապազորդեան սովորութեան ելեալ ՚ի տեղի աղօթից իւրոց, որ է այրն լերին Նարեկայ (զորմէ գրեցաք ՚ի վերոյ) օրըստօրէ ցաւագին սրտիւ խնդրէր զփութալն տեսանել զՔրիստոս եւ զսուրբ Կոյսն. որպէս եւ ՚ի նոյն իսկ ԺԲ աղօթսն սրբոյն երեւի, ուր ասէ. Ո ' չ ՚ի տուրսն ` այլ ՚ի տուօղն յաւէտ կարօտիմ … ո ' չ կենացն փափագանօք, այլ կենարարին յիշատակաւն միշտ ճենճերիմ … ո ' չ զհանգիստն խնդրեմ, այլ զհանգուցչին զերեսս աղաչեմ. ո ' չ հարսնարանին խնճոյիւք, այլ փեսային անձկութեամբ մաշիմ... աներկմիտ յուսով հաւատամ … զնոյն ինքն տեսանել: Սոյն օրինակ բանիւք եռացել անձկութեամբ յաւուր միում զաչսն ՚ի ծովն ՚ի սոյն կղզի դարձուցել, ետես անդ զսուրբ Կոյսն զԱստուածորդին ունելով ՚ի գրկին. եւ ճառագայթարձակ պայծառացել ծովն եւ կղզին ՚ի նշուլից սրբոյ Կուսին Միածնին. յայնժամ իջեալ ՚ի լեռնէն փութալով եւ երգելով զայն երգ իւր (կամ որպէս թուի զկնի ՚ի յիշատակ տեսլեան) ՚ի բարբառ տեղւոյն: Աչքն ծով ՚ի ծով ծիծաղախիտ ծաւալանայր յառաւօտուն, երկու փայլակնաձեւ արեգական նման, շողն ՚ի ժամին իջել յառաւօտէ լոյս … Հոսէր զերեւելսն ընդ միմեանս հանդարտիկ խաղայր … բերանն երկերթի ` վարդն ՚ի շրթանց կաթէր, լեզուին շարժողի քաղցրերգանայր տաւիղն: Ծոցն լուսաճայլ, կարմիր վարդով լցել. ձայն քաղցրանուագ որ ՚ի նմանէ հնչէր: Գեղեցիկ պատմուճանաւն զարդարել էր... Գօին արծաթափայլ ոսկետուն, կամարակապ յականց. յականց շափիւղայ մանրամասին յօրինուածով պճնել: Անձինն ՚ի շարժել մարգարտափայլ գեղով. ոտիցն ՚ի գնալ շողն ՚ի կաթել առնոյր եւն. ուր ստորագրէ զկերպարանս սրբուհւոյ Կուսին: Այսպիսի երգով անցեալ ընդ ծովն իբրեւ սրբոյ Կուսին առ նա նա ձայնեալ: Առ զգէր քո զոր խնդրէիր. յայնմանէ ասեն մնաց անուն կղզւոյն Առտէր. զայն բառ ստէպ կրկնէր սբն ՚ի բերանի: Եւ թերեւս զսոյն տեսիլ եւ զյայտնութիւն կամք նշանակել սուրբն յասելն ՚ի իէ. Ամենայն իրօք վնասակարս … առ յայտնուիսն ածայինս առ երեւմունսն արարչագիրս … առ այն` զոր տեսի աչօք իսկ իմովք:

Յետ այսր տեսլեան ՚ի յիշատակ նորին շինեցին մենաստան եւ եկեղեցի յանուն Աստուածածնի. այլ զկնի յանցանել ժամանակաց քայքայել Յակոբ վարդապետ այր ճոռոմաբան, ՚ի գեղջէն Բատականց յայսմ դարու նորոգ շինեաց զմենաստանն, եւ ժողովեալ ՚ի նմա աբեղայս 6. յետ վեց ամաց շինութեան գնաց ՚ի Տիարպէքիր. եւ զի ոչ գիտէր կատարել զլեզու օսմանեանց` այլ զհայոց եւ զքրդաց միայն, յանկանիլն նորա ՚ի մահճի հիւանդութեամբ, թշնամիք նորա հնարիւք իմն ընդունել ետուն նմա զդեն այլազեաց. իսկ յետ փարատելոյ հիւանդութեան` միտք նորա յինքն դարձել բաց եթող. եւ բազում չարչարանօք յանձն էառ անդէն զմահ վասն քրիստոնէութեան յամին 1772: Իբրեւ լուան քուրդք Վանայ ըզմեռանիլ նորա, իսկ եւ իսկ կողոպտել զմենաստանն ՚ի զարդուց կործանեցին: Ուստի ոչինչ երեւի այժմ ՚ի համօրէն կղզին, բայց միայն տաճարն քարաշէն լքել եւ ամայի. եւ իբրեւ 40 ծառք Սախըզի. զոր ՚ի հայբարբառ ՚ի նոյն կողմանս կոչեն Պտմի ծառ:

Կտուց: Այս կղզի անկանի ՚ի հիւսիսակողմն Աղթամարայ կղզւոյն իբրեւ 18 մղոնաւ հեռի ՚ի նմանէ ծովագնաց ճանապարհաւ: Կոչեցաւ Կտուց, զի գոլով մերձ յոյժ ՚ի ցամաքն, ՚ի պակասել երբեմն ջուրց լինի ցամաք կղզի եւ որպէս թէ կցի ընդ ցամաքն. յոր կարեն գնալ առանց նաւակի: Է աստէն վանք կամ անապատ կառուցել յանուն սրբոյ Կարապետին, որ եւ կոչի Անապատ Կարապէտի. յորում ամփոփեալ կայ մասն ինչ սրբոյն: Թեմ սորա են գիւղօրէքն` Մարմէտ, Ամէնաշատ, Խավենց, Անանավանք, Եկմալ, Ճիրաշէն: Տե'ս ստորեւ եւ զԼիմ կղզի:

Լիմ ¹: Մեծ քան զամենայն կղզիս Վանայ ծովուն. 40, 50 մղոնաւ հեռի ՚ի կղզւոյն Աղթամարայ յարեւելս հիւսիսոյ նորա: Է ՚ի սմա մենաստան եւ եկեղեցի յանուն սրբոյն Գէորգայ, յորում ամփոփեալ կայ մասն ինչ յոսկերաց սրբոյն: Թեմ սորա են գիւղօրէքն` Աստուածածին. Ճանիք. Տառապէք. Նորշէն. Հատէռ. Նորովանց. Գոմս. Շահկերտի. Խժիլի. Համուկ. Բերգարիպ: ՚Ի յերկուս կղզիս ՚ի Կտուց եւ ՚ի Լիմ բնակին սովորաբար իբրեւ 200 անձինք. 100 ՚ի մին, եւ 100 ՚ի միւսն. այլ չի'ք բնակութիւն աշխարհիկ տանց, եւ ոչ թոյլ տան մատնել կանանց. են ՚ի նոսա եպիսկոպոսունք, աբեղայք, եւ մշակք աշխատաւորք, հրաժարեալք զամենայնն ողջոյն ՚ի մսեղինաց, եւ միայն բանջարեղինօք արմտօք եւ կաթնեղինօք շատացեալք. միանգամ միայն ՚ի հասարակ աւուր ճաշեն, որ է մի տեսակ կերակրոյ. որ կամի ՚ի սեղանատան ճաշէ` միտ դնելոյ գրոց. եւ որ կամի առանձին ՚ի սենեակ իւր:

՚Ի մէջ գիշերի կանխեն յեկեղեցի, եւ յամում աւուր ղութ կանոն սաղմոսն ողջոյն կատարել ապա սկսանին զժամերգութիւնն ձայնաւոր եղանակօք երկարաձգել, մինչեւ զկնի ելիցն արեւու հազիւ կատարեն. յամում աւուր ասելով զաղուհացից քարոզսն ճաշու ժամուն, եւ զամենայն երգս խաղաղականին: Նախկին եւ գլխաւոր եկամուտ երկուց կղզեացս` է յողորմութենէ զորս ժողովեն ՚ի մեծամեծ քաղաքաց: Երդ` յագարակաց որք ՚ի ցամաքի հանդէպ կղզւոյն, զորս ինքեանք մշակել ժողովեն ցորեան եւ այլ արմտիս. զի երկիր Լիմ կղզւոյն թէպէտ է մեծ, այլ ապառաժուտ գոլով չէ սերմանել: Երդ` ՚ի տասանորդաց զորս ժողովեն ՚ի գիւղօրէից թեմի իւրեանց. մի մի կամ երկու քիլէ ցորեան, գարի, եւն ընդ մեծութեան եւ ընդ բերոց իւրաքանչիւր գիւղօրէից. բայց այս ոչինչ շահ բերէ նոցա, զի գրեթէ զամենայնն ծախեն ՚ի պէտս նոյն գիւղականաց, որք անդադար երթեւեկս առնեն ՚ի կղզին. իւրաքանչիւր եկելոց գիւղականաց եւ այլոց ամենեցուն կերակուր դնելով առաջի. ոչ սակաւ ծախս առնելով նաեւ ՚ի ճանապարհի ՚ի ժողովելն անդ զտասնորդսն: Իսկ տուրք երկուց կղզեացս` եւ տուրքն զորս տան տէրանց զիամէթից. զի այս երկոքին կղզիք են սեփհական ցեղին կոչեցել Թիմուր աղայ որ ՚ի Վան քաղաք, որոց սեփհական եւս նաեւ վանորայք Նարեկայ Գուրուպաշայ, եւ Կռնկու. բայց զկնի ժառանգաւորաց ցեղին բաժանել զսոսա ՚ի մէջ իւրեանց, Լիմ եղեւ սեփհական Թիմուրին` որ ամբարձաւ ՚ի փաշայութիւն Վանայ. իսկ Կտուց կղզի` հաճի Մահմուտ աղային եղբոր Թիմուրայ: Սահմանել տուրք զորս ամի ամի ունին տալ իւրաքանչիւր կղզի, է 1000 ղուռուշ. այլ սովորական տուրքն գրեթէ հասանի ՚ի 2000 ղուռուշ. սակս անհնարին բռնութեանց եւ չարչարանաց տերանց, որք եւ ստէպ ստէպ փոփոխեն զառաջնորդս, զի թէ մին ոչ հատուցանէ, միւսն հատուսցէ: