Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Վասն անուն սորա տե'ս ստորեւ, որ ընդ արքունի դիւանագրին է մի ՚ի թեմից Տիարպէքիրոյ, եւ է գրեթէ համօրէն մի միայն լեառն լայնանիստ երեքօրեայ երկայնել յարեւելից յարեւմուտս, մերձ ՚ի Տիգրիս գետ յարեւմտեան կողմանէ նորա: Անկանի յարեւմտեան կողմն Մուսուլայ, յարեւելեան կողմն Մծբնայ կամ Նէսիպինայ, ՚ի հարաւակողմն գաւառին Ճէզիրայ. եւ ՚ի հիւսիսակողմն անապատին այսինքն չէօլին: Գրէ Քեաթիպ չէլէպին թէ լինի աստէն արմաւենի, որ ՚ի Միջագետս բաց ՚ի Սինճարէն ոչ լինի այլ ուրեք. լինի նաեւ թուրինճ առատ:

Յառաջագոյն էր ընդ տէրութեամբ փաշային Տիարպէքիրոյ եւ տայր հարկս նմ. բայց ՚ի բազմաց հետէ ել ՚ի տէրութենէ փաշային. եւ համօրէն իշխանութիւնն է ՚ի ձեռս բնակչաց որք են Եէզիտիք. ազգ կորովիք քաջասիրտք եւ պատերազմականք, այլ անգիր եւ անգէտ: Զօրք նոցա որք են հեծելազօրք եւ քաջ նիզակաշարժք ընդ քրդաց, առ հասարակ համարին գրեթէ 100000. բայց համօրէն ազգ նոցա որք սփռել կան աստ եւ անդ համարին գրեթէ տունք 200000. բաժանեալք ՚ի ցեղս ցեղս եւ յաղանգս, որք կոչին Հավագցի, Ճագուանցի, եւն, եւ են ըստ մեծի մասին շրջագայուն վրանաբնակք այսինքն կէօչէրէվլի ըստ քրդաց. ՚ի ձմերայնի նստելով ՚ի գիւղօրէս կամ սփռելով ՚ի ջերմ գաւառս, յանապատն Պաղտատու, եւ ՚ի պարսկական, իսկ յամարայնի ՚ի լերինս, բաժանեալք ՚ի դասս դասս որք կոչին սպա: Իսկ ընդ փոքր մասին ունին բնակութիւն հաստատ, ՚ի գաւառին Ամդայ, ՚ի գիւղօրէս Զախօյի, Մուսուլայ, ՚ի Մուշ քաղաք, ՚ի Պայէզիտ, եւ յառաջ ժամանակաւ կային նաեւ յԱպաղա գաւառ Խօշապայ որ ՚ի Վան 100 տուն. բայց գլխաւոր սահման սոցա` որք հաստատ բնակին, է Սինճար: Սոքա ո'չ երկնչին եւ ո'չ ՚ի միոջէ տէրուէ, եւ ո'չ ՚ի 14 ազգաց գազանաբարոյ արաբացւոց որ ՚ի յանապատին Պասրայի կամ Պաղտատի ուրանօր սփռին, այլ ընդ հակառակն նոքա երկնչին ՚ի սցնէ: Յաւուրս սուլդան Մահմուտ Սիւլէյման փաշայ Պաղտատի ել ՚ի նուաճել զսոսա 150 հազար զօրօք, բայց առհասարակ կոտորեցաւ: ՚Ի սահմանս Տիարպէքիրոյ են մեծամեծ աղէհանք կամ դուզլայք ուստի սփռի աղ յամենայն շրջակայ սահմանս, որ բերէ գանձ բազում, զորս առհասարակ գրաւել ունին եէզիտիք. վսյ կոչին եւ Եէզիտխանէ:

Կրօնիւ են քրիստոնեայ յաղանդոյ մանիքեցւոց, բայց ունին ուրուական իմն քրիստոնէութիւն խառնեալ օտար ուսմամբ. զի չունին մկրտութիւն որպէս եւ ոչ թլփատուի, երդնուն յանուն Յիսուսի ասելով, պէ իսայի նուրանի, որ թարգմանի Յիսուս լուսերէն, եւ այս է սովորական նոցա երդնումն. նոյնպէս յըմպելն գինի, յանուն Յիսուսի ըմպեն ասելով. Քէարսէ իսա այսինքն բաժակ յսի, եւ խրախճանակիցք պխնեն` եշխը իսա, այսինքն` ՚ի սէրն Յիսուսի. բայց ունին զայս սովորութիւն` զի ըմպօղն պարտ է երկու ձեռամբ ունել զբաժակն եւ ոչ միով, եւ զգուշանան յոյժ` զի մի շիթ ինչ գինւոյ հեղցի յերկիր:

Ոչ պահեն պահս, ոչ առնեն աղօթս ինչ ասելով, թէ Շէյխ հատի առաջնորդ մեր` որում հետեւօղս դաւանին զանձինս, յանձն առեալ է վասն մեր զամ պահս եւ զաղօթս, եւ ՚ի յարութեան աւուր ունի մուծանել զմեզ անբաւ բազմութեամբ ՚ի դրախտն. ուստի ամենայն աղօթք իւրեանց է այս, նախ քան զծագել արեւուն ձեռնամած յանդիման արեւուն կացեալ, ՚ի վեր ունելով զձեռս հանդէպ երեսաց, զերկուս բթամատս ՚ի վերայ միմեանց դնեն խաչաձեւ, ՚ի ծագել ճառագայթից արեւուն ՚ի վերայ խաչաձեւ բթամատիցն` համբուրել զայն, զամ զաղօթս իւրեանց սովաւ վճարեալս համարին:

Իւրաքանչիւր օպա ունին մի մի շէյխ ամուսնացել որք իբր քահանայ նոցա անմիջապէս ՚ի վերայ մարմնոյ ագանին ցփսի խոշոր եւ մաշկերէն գօտի ընդ մէջ. գլխարկ նոցա սեւափաթոյթ կնգղանման, յորմէ կոչին նաեւ գարապաշ, առնեն ուրուական իմն պատարագ. յորում պահու ագանին ՚ի վերայ այլ հանդերձ իբր շուրջառ, որ է պարկ ինչ զոր անցուցել ընդ պարանոցն, բացաւ գլխով դնեն տեսակս հացի եւ գինւոյ ՚ի սկիհն, առնեն աղօթս ՚ի վերայ իբրեւ քառորդ մի առանց ունելոյ առընթեր գիրս եւ առանց ձայնի, եւ նովաւ վճարի: Հսրկ ժողովուրդք տեղիս դնեն ՚ի սցնէ ՚ի դրախտին. գլուխ շէյխից սոցա որ նստի ՚ի սինճար, յամին միանգամ բարձել պարգեւս ՚ի վերայ դրաստուց, գնայ ՚ի յալգօշ քաղաք, եւ անդ մատուցել զընծայս, ծնրադրութեամբ առնու զօրհնութեան ՚ի պատարագէն նաստուրեանց:

Զսատանայ կոչեն Սկիզբն չոր ընդ մանիքեցւոց, այլ պատուեն զի մի արասցէ նոցա չար, եւ եդել ունին ՚ի մտի, թէ թէպէտ անկել է յաչաց այ, այլ որպէս ծառայ դարձեալ ունի դառնալ ՚ի հաշտութիւն ընդ այ ուստի զանիծանօղս սատանայի հնարին ամենայն իրօք սպանանել, պատմեն եւս թէ բազումք ՚ի նոցաէ խօսակցիլ պանծան դիւաց, եւ թէ ճշմարիտ է զոր ասեն ոմանք ՚ի կողմանս Ալաշկերտի` երդնուն նաեւ յանունս Սըլդէ, զոր ասեն լինել մայր սագայէլի: Զքրիստոնեայս սիրեն նաեւ ոչ խորշին երբեմն ընդ դիպելոյ առթին գնալ յեկեղեցիս, եւ եթէ տեսանեն կանթեղ վառել առաջի սեղանոյն, կամ պատկերի ածամօրն, նորին իւրով խաչաձեւ օծանեն ըզկուրծս: Այլ զմահմետականս ատեն յոյժ զամ տաճկական անուանս դնեն, բաց յանուանէս: Մէհէմմէտ, այնչափ է սոցա ատելութիւն ընդ նոսա, զի սպանանել զօք ՚ի նոցանէ զոհ մատուցանել համարին, եւ ՚ի սպանանելն թէ կարեն ընդ ծոծրակն եդել զսուրն այնպէս զենելով հնարին սպանանել եւ ապա կամ զարիւրնաթաթաւ սուրն հարկ է նոցա լեզուլ, եւ կամ բաժակ մի յարենէն ըմպել, այս ատելութիւն նոցա ընդ գրելոյ Քեաթիպ չէլէպիին առաւել է ընդդէմ իրաւագիտացն տաճկաց, զորս ֆագըհ կոչեն:

Պահեն զօրէնս ամուսնութեան եւ չիք առ նոսա բազմակնութիւն, եւ ամենայն պոռնկութիւն եւ արուագիտութեան ատելի է յոյժ առ նոսա, բայց զգօղութիւն եւ զաւազակութիւն ամենեւին ոչ գրեն ՚ի մեղաց սակի, եւ ոչ խղճեն ինչ ՚ի կողոպտել զանցաւորս, եւ յաւազակել զգիւղօրէս, ուստի գործ սոցա է եւ արուեստ է կրկին, երկրագործութիւն եւ աւազակութիւն: ՚Ի մէջ աւելորդապաշտութեանց սոցա ծաղրական իմն է այն` զի թէ ոք շուրջանակի ուր կան` ձեսցէ ՚ի գետին գիծ ինչ կառուցել մնան ՚ի տեղւոջն անշարժ, եւ ոչ կարեն զանցանել զգինիւ, մինչչեւ ոչ եղծցի գիծն կամ ՚ի գծողէն եւ կամ յայլմէ ումէքէ գեթ ՚ի միոյ կողմանէ նոյնպէս յելանելն ՚ի դրանէ տանն, ՚ի գնալն ՚ի ճանապարհ նաեւ ՚ի յընթանալ իսկ շտապաւ, թէ ոք գիծ ինչ ձգեսցէ ՚ի գետինն առաջի նոցա, իսկ եւ իսկ յետս նահանջին յընթանալոյ, ոչ կարեն գնալ ՚ի ճանապարհ, եւ ոչ ելանել արտաքոյ դրանն մինչեւ ոչ եղծցի գիծն յայլոց:

Եէզիտիք սերեալ ասին ընդ ոմանց ՚ի նախնի Քաղդէացւոց կամ յԱսորեստանեայց, զոր եւ հաստատէ նախ երկիր բնակութեան նոցա, որովհետեւ սփռել կան ընդ մեծի մասին ՚ի Միջագետս տէրութեան Հայոց, որ ՚ի հնումն կոչէր նաեւ Ասորեստան: Երկրորդ` հաստատէ այն գնալն Շէյխապետին առ պատրիարգն նաստուրեանց, որք են Ասորեստանեայք: Երդ` զի թէպէտ չունին ինչ մատեան, այլ թէ գտցի ուրեք երբէք առ անհատս մատեան ինչ առ նս, այն է քաղդէարէն. այլ զայս մարթ է դնել գործ կրօնի եւ դպրութեան, իբր զի զկրօն եւ զուրուական դպրութիւն ՚ի նոցունց թերեւս ընկալան ՚ի հնումն:

Այլ որ ընդդէմ կայ քաղդէացիս համարելոյ զսոսա այն է` զի լեզու սոցա է առ հասարակ քրդերէն որք ՚ի հնումն կոչէին մարք. եւ եւս որ առաւել գլխաւորն է, ՚ի ժողովրդոց համարին լինել ցեղ ինչ քրդաց: Յայն սակս եւ ՚ի պատմութեան քարոզութեան քրդստանու յամին 1681 առ քալմեայ, ՚ի մէկն. ծննդ, գլ. բ. համ. 10. դնին սոքա ժողովուրդ ինչ ՚ի քրդաց: Կոչեցան սոքա (ասէ անդէն) Եէզիտիք յանուն Յիսուսի, բայց սովորաբար զՅիսուս` իսա (ց մեսիա) անուամբ կոչեն. միայն զի որպէս երդնուն յանունս իսա, նոյնպէս երդնուն եւ յանունս Եէզի, եւ գլխաւոր իւրեանց դնեն զեէզին:

Սինճար: Գլխաւոր քաղաք համանուն գաւառին, պարսպապատ, առ ստորոտով սինճար լերին ՚ի հարաւոյ նորա. 3 օթեւանօք յարեւմուտս Մուսուլայ. բնակիչքն են եէզիտիք բազմութիւն յոյժ, որք յաւուրս սուլ Համիտին թէպէտ չէին նուաճեալք ընդ տէրութեամբ Թիմուր փաշային քրդաց, սակայն էին բարեկամ նմա, աստ նստի եւ գլուխ շէյխից եէզիտցոց. զի է իբր մայրաքաղաք նոցա: Ջուր քաղաքիս առատ յոյժ, առ նովաւ անցանէ եւ հիրմաս, տունքն ընդարձակք, բաղանիքն վայելուչք. ունի ՚ի շրջակայս բազմութիւն գալարագեղ պարտիզաց. եւ ծառատունկս յոլովս. ՚ի մէջ պտղոց սորա առատ է թուրինճ եւ թուզ որ է ընտիր յոյժ. պալատն Ապպաս անէվիին է գեղեցիկ, սակս պարտիզացն եւ ջուրցն, որ ՚ի նախնումն եղեւ բնակարան թագաւորացն Պարսից: Այս քաղաք Սինճար կոչեցաւ ասէ Քեաթիպ չէլէպին յանուն սուլդան Սինճարայ որդւոյն Մէլիքշահի, զոր ծնաւ նմ աստէն նաժիշտ նորա. եւ յանուն քաղաքին կոչեցաւ ապա եւ լեառն եւ գաւառն: Բայց Սինճար է Սինգար անունն յիշատակել ՚ի Պտղոմեայ. զորմէ տե'ս ՚ի հին Հայաստան: ՚Ի մէջ գիւղօրէից որ է գիւղ ինչ Խաթունի կոչեցել, որոյ բնակիչք անուանի են ՚ի գեղեցկութեան: